STUDIA I MATERIAY STUDIES AND MATERIALS

Acta Militaria Mediaevalia II Krakw Sanok 2006, s. 9-21

Patryk Skupniewicz O TARCZACH SASANIDZKIEJ JAZDY

Panuje powszechne przekonanie, oparte na opinii niektrych autorw antycznych, e wojsko partyjskie, a pniej sasanidzkie, skadao si wycznie z jazdy (Justyn 1988, 230-231, XLI, 2; Herodian 2003, 95:III,4; Dio Cass. 2005, 314: 40.15; Julian Apostata 1954, Orat. III,11), ktra podzielona na cikozbrojn i lekkozbrojnych ucznikw nie uywaa tarcz (Libanios, Orat. LIX, 69-71 wg Dodgeon, Lieu 1991, 158; Mielczarek 1993, 61; Dio Cass. 2005, 314:40.15; Farrokh 2005, 15-16). Ten sd, cho z pewnoci nie pozbawiony podstaw, nie odpowiada w caoci prawdzie. Armie czasw arsakidzkich (poowa III w. p.n.e. 224 n.e.) i sasanidzkich (224 n.e. 651 n.e.) skaday si zarwno z jazdy, jak i z piechoty, niejednokrotnie przewyszajcej liczebnie konnic (Julian Apostata 1954, 222-223, Orat. II, 83, D; Prokopiusz 1954, 107-108, 530-531: Bell. I, XIII, 22-24, II, XXIX, 13; Justyn 1988, 233:VI, XLI, 5; Libanios, LIX, 64, 103, wg Dodgeon, Lieu 1991, 156, 182; Herodian 2003, 95:III,4; Dio Cass. 2005, 314; 40.15). Prowadzone przez Sasanidw liczne oblenia z wykorzystaniem wyszukanej techniki saperskiej, artylerii oraz sztuki inynieryjnej wskazuj, e piesze wojsko dysponowa musiao dobrym wyszkoleniem, zatem nie mogo skada si wycznie z niezdyscyplinowanego, tchrzliwego chopstwa (Prokopiusz 1954, 120-121: Bell. I, XIV, 25-27; Wilcox 1986, 8,20; Michalak 1987, 80; Ammianus Marcellinus 2002, 478:XXIII,6,83). Wzmianki o krlu motywujcym atakujcych mury onierzy osobist obecnoci wskazuj, e ich status spoeczny musia by wysoki (Prokopiusz 1954, 326-327: Bell. II, VIII, 8, 15). Argumentem wskazujcym na udzia dobrze uzbrojonych wojownikw w dziaaniach pie-

szych moe by szkielet onierza w hemie i kolczudze znaleziony w tunelu podkopu pod wie XIX w Dura Europos. Jednoczenie wiadomo, e armie sasanidzkie skaday si zarwno z oddziaw jazdy al-asawirah (al Tabari 1999, 298:990) oraz piechoty karvan/paighan (Ambarcumjan 1998, 70; Nicolle 1998, 13; Nefjodkin 2005). Niewtpliwie jednak jazda stanowia trzon armii sasanidzkiej. Okrelaa jej sytuacj spoeczn, zwizek z ustrojem spoecznym, religijnym, kulturowym i ksztatowaa sztuk wojenn Sasanidw. Brak tarcz wrd ruchliwych, konnych, unikajcych walki wrcz ucznikw jest zrozumiay. Tarcza w rce utrudniaaby strzelanie z uku 1 (Coulston 1986, 67). Dla cikozbrojnej jazdy posugujcej si dug wczni tarcza rwnie byaby przeszkod w walce. Pisze o tym Ammianus Marcellinus, porwnujc rzymskiego clibanariusa z alemaskim konnym wojownikiem: nawet wprawny barbarzyski wojownik na koniu, kiedy potyka si z naszym cikozbrojnym jedcem, nie moe wyrzdzi szkody zakutemu w elazny pancerz onierzowi [wojownikowi], zwaszcza e trzyma lejce [wodze] i tarcz, a jedn rk operuje wczni (Ammianus Marcellinus 2002, 188:XVI, 12 22). Autor XIV-wiecznego mameluckiego podrcznika konnej walki, w czci powiconej wadaniu wczni, uznaje tarcz za przeszkod; co znamienne uwaa, e ewentualnym wykorzystaniem tarczy moe by zawieszenie jej na plecach (Munyatul Ghuzat... 1989, 64). Trzymana oburcz duga wcznia dawaa przewag zasigu nad wczniami dzieronymi jedn rk, ktrych ciar trzeba byo wyway, co zmniejszao zasig efektywn y do poow y z uwagi n a koniecz no pozostawienia odpowiedniej dugoci drzewca za

1 Przeciwne zdanie prezentuje Z. ygulski Jun. (1983, 54-55): Konni ucznicy strzelali w pdzie osonici tarczami, zwykle kolistymi, plecionymi z prtw figowych.

10

Patryk Skupniewicz

Il. 1. Relief skalny w Tang e-Sarwak. Scena bitewna. Rys. P. Skupniewicz. Ill. 1. Rock relief in Tang e-Sarvak. Combat scene. Drawn by P. Skupniewicz.

wojownikiem. Wydaje si, e cecha ta bya jeszcze bardziej dotkliwa w szyku, ktry trudno byoby wwczas zagci (Markle 1977). Przedstawienia jazdy uzbrojonej w dugie wcznie, pozostajce w krgu staroytnych kultur Wielkiego Stepu, a take perskie reliefy z Tang e-Sarwak, Firuzabad oraz Naksz e-Rostam (il. 1-3) wskazuj , e walka wcznia mi nie wymagaa tarcz. Wojownicy operowal i wcznia mi po obu stronach koskiej szyi, prz enoszc d rzewce na d bem. Wcznie dzierone wzdu szyi zwierzcia zwikszay zasig, w poprzek si ciosu (Mielczarek 1993, 44-45). Cho nie potwierdza tego ikonografia wczesnosasanidzka, jest oczywistym, e wcznie walczcych nie byy trzymane statycznie z lewego lub prawego boku konia. Z pewnoci walka tego rodzaju nie ograniczaa si do najazdu na cel, jak sugeruje w swoim romansie Heliodor, wspominajc wcznie unieruchomion w dwch miejscach (Heliodor 2000, 309-310:9, 15), co mogoby da efekt dewastujcego uderzenia, jednak uniemoliwioby efektywn walk broni. Trzeba przypomnie, e dugie wcznie trzymane oburcz nad gow podczas zadawania ciosu znane s z ikonografii postsasanidzkiej Sogdiany (VII-VIII w.; Marak 1971, rys. 9; Brentjes 1977, 81, 87) oraz Azji rodkowej i Chin dynastii Sui (581-612 n.e.) i Tang (618-907 n.e.; Pers, Perry 1995, 24; Ranitzsch 1995, passim; Rozwadowski 2003, 60). Technika walki wczni bez uywania tarczy przez cik jazd prawdopodobnie bya stosowana w Persji do koca panowania Sasanidw, o czym wiadcz pochodzce z 2. poowy VI pocztku VII w. odciski pieczci spahbedw, ukazujce ich w penym uzbrojeniu
2

z wczniami, bez tarcz (Gyselen 2001, passim). Na reliefie z Tak e-Bostam (koniec VI pocztek VII w. n.e.) cikozbrojny jedziec (il. 4) ukazany zosta z wczni trzyman praw rk na wysokoci barku i niewielk, okrg tarcz w lewej rce. Tarcz zdobi umbo z rozet i osiem promieni (Robinson 1967, 44-46; Gall 1991, 3847; Mielczarek 1993, 67; Nicolle 1998, 39). Srebrna gowa lwa stanowia umbo sasanidzkiej tarczy (il. 5), obecnie w zbiorach British Museum (Nicolle 1996, 67). Szlachetny metal i ozdobny charakter nie pozwalaj wtpi, e tarcza stanowia element uzbrojenia wojownika pochodzcego z wysokich warstw spoeczestwa perskiego zatem z pewnoci jedca. Bogate uzbrojenie zabitego Rahzadha, wodza armii Chosrowa I (531-579), zdobyte przez armi Herakliusza, obejmowao wspania zot tarcz (Theophanes, 6118:317.32-323.22, wedug Greatrex, Lieu 2002, 214). Cika konnica Persw okrelona zostaa przez Menandra Protektora jako thyreophoroi noszcy [due] tarcze (Nikonorov 2004, 155). Zote tarcze opisuje Ferdousi (Ferdousi 1981, 156). Utrata tarczy bya przyczyn egzekucji onierza z armii Szahrwaraza w 622 r. (Kaegi 2003, 115). Zote i pozacane tarcze wzmiankowane s rwnie w opisach uzbrojenia wojownikw kaukaskiej Albanii, kraju zwizanego z sasanidzk Persj politycznie i kulturowo (Mamelow 1977, 30, 34). Al Tabari i Baalami wrd obowizkowego uzbrojenia perskiej jazdy cikozbrojnej czasu reform Chosrowa I wymienia rwnie tarcze (al Tabari 1999, 262-263:964; Wiita 1977, 74, 80). Al Tabari, opisujc zamach na Szahrwaraza (629), stwierdzi, e tarcze byy mocowane przy siodach (al Tabari 1999, 402-403:1063). Wrd duchowego uzbrojenia w walce ze zem Menog-i Khrad wymienia przyjcie Ducha Prawdy jako tarczy (Menog-i Khrad 1885, 43.4.8). Cho powysze przykady pochodz z czasw pnosasanidzkich, moliwym wydaje si przypuszczenie, e tarcze zaadoptowano z czasem pod wpywem kontaktw z Rzymianami 2. Naley jednak przypomnie relacj Ammianusa Marcellinusa, gdy Szapur II (309-379 n.e.), chcc zrobi wraenie na obrocach oblonego w 359 r. Bezabde, objeda mury w towarzystwie cikozbrojnych konnych i zosta ostrzelany z ukw i proc. Towarzyszcy mu wojownicy utworzyli wok niego odmian testudo (Ammianus Marcellinus 2002, 317:XX,7,2). Przyj mona, e jedcy ze wity

P. Wilcox (1986, 30) podaje, jakoby tarcze pojawiy si w uzbrojeniu cikozbrojnej jazdy Sasanidw dopiero w VI w. Podobnie twierdzi V. P. Nikonorov (2004).

O tarczach sasanidzkiej jazdy

11

Il. 2. Relief skalny w Firuzabad. Scena bitewna. Rys. P. Skupniewicz. Ill. 2. Rock relief in Firusabad. War scene. Drawn by P. Skupniewicz.

12

Patryk Skupniewicz

Il. 3. Reliefy skalne w Naksz e-Rostam. Sceny pojedynkw konnych. Rys. P. Skupniewicz. Ill. 3. Rock reliefs in Naqsh e-Rostam. Jousting scenes. Drawn by P. Skupniewicz.

O tarczach sasanidzkiej jazdy

13

Szapura oprcz pancerzy mieli tarcze, a co wicej byli wyszkoleni we wsplnym ich zastosowaniu, o czym wiadczy natychmiastowa, skoordynowana reakcja na atak. Podczas bitwy pod Melitene, po zdobyciu perskiego obozu, Chosrow I nakaza wojownikom zgrupowanie si wok niego i stworzenie muru tarcz (Syvnne 2004, 444). Podobnie jak w przypadku eskorty Szapura II zareagowali jedcy Belizariusza w VI w., gdy sta si celem gockich oszczepnikw. Oznacza to, e konni onierze stray przybocznych potrafili wspdziaa, tworzc jednolit ochronn skorup z tarcz wok dowdcy (tame, 177). Wedug pochodzcego z VI-VII w. Karnamak-e Ardaszir-e Papakan po tarcz i miecz mia sign Ardaszir I (224-241 n.e.) po zabjstwie Robaka w jego twierdzy, siejc spustoszenie wrd jego onierzy (Horne 1917, 225-253; Ksiga Czynw Ardaszyra 2005, 50). Al Tabari, piszc o definitywnym rozbrojeniu perskiego wojownika podczas bitwy pod Kadisij (637), wspomina odebranie mu miecza wraz z tarcz (al Tabari 1992, 112:2323). Tarcze wielokrotnie wspomina Szahname. Naley jednak zaznaczy, e nie stanowi one staego elementu opisu rynsztunku wojownikw, wymieniane s rzadziej ni ladry, zawsze wraz z maczugami i mieczami. Podczas opisu bitew maczugi uderzaj o tarcze niczym grad lub jak licie wierzbowe na wichrze jesiennym (Ferdousi 1981, 130, 157, 291). Jednak wspomniany wojownik z Tak e-Bostam dziery wczni i tarcz. Postaci nie pokazano w kontekcie walki. Nie wida przeciwnika, a ko przedstawiony zosta najwyraniej w bezruchu. Niepewna pozostaje identyfikacja postaci; z pewnoci warto symboliczna reliefu peni funkcj zasadnicz. Weryzm ukazanych przedmiotw nie ulega jednak wtpliwoci. Okrge tarcze w uzbrojeniu cikozbrojnych wojownikw odnale mona w sztuce postsasanidzkiej Azji rodkowej waciwie w rozumieniu historycznym: przedislamskiego Wschodniego Iranu (Skadanek 1996, 7) na pochodzcym z VII w. sogdyjskim srebrnym naczyniu (il. 6) z przedstawieniem pojedynku (Albaum, Brentjes 1982, 179; Nicolle 1996, 59; Stawiski 1988, 278-279), na fre-

Il. 4-6. Relief skalny w Tak e-Bostam. Przedstawienie konnego wojownika (4). Srebrne umbo sasanidzkiej tarczy z gow lwa (5). Srebrna czara sogdyjska. Przedstawienie pojedynku (6). Rys. P. Skupniewicz. Ill. 4-6. Rock relief in Taq e-Bostam. Image of horseman warrior (4). Silver boss of Sassanian shield with lions head (5). Silver Sogdian dish. Depiction of a duel (6). Drawn by P. Skupniewicz.

14

Patryk Skupniewicz

Il. 7. Srebrna czara sogdyjska ze wsi Anikovskoe. Scena oblenia twierdzy. Rys. P. Skupniewicz. Ill. 7. Silver Sogdian dish from Anikovskoe village. Scene of fortress siege. Drawn by P. Skupniewicz.

skach Pendykentu (Albaum, Brentjes 1982, 175177; Belenicki 1959, 209-212; Drevnosti... 1985, 227-237; Stawiski 1988, 255-259) czy na sogdyjskiej czarze (il. 7) znalezionej we wsi Anikovskoe, z przedstawieniem oblenia twierdzy (VII w.; Albaum, Brentjes 1982, 178, 207; Stawiski 1988, 286, tab. XIV). W wikszoci wymienionych przedstawie i przekazw literackich tarcze uywane s wraz z broni bliskiego dystansu, rzadko wczni. Na naczyniu ze scen pojedynku (il. 6) tarcze le
3

porozrzucane, podczas gdy jeden z walczcych strzela z uku, a drugi oburcz uderza wczni. Tarcze ozdobione s, podobnie jak tarcza jedca z Tak e-Bostam, omioma promienistymi pasami. Wrd konnych wojownikw z czary z Anikovskoe (il. 7) dwch ma okrge tarcze zawieszone na plecach3, jeden trzyma miecz, drugi nahaj lub bojowy korbacz. Trzecia posta zasania si ta rcz, nie dzierc innej bro ni. Jeden z bronicy ch twierdzy trzyma miecz i tarcz, inny ma tarcz zawieszon na plecach.

Praktyka spotykana powszechnie w czasach pniejszych wrd konnych ucznikw Stepu Turkw, Mongow, Tatarw. Znana take wrd Scytw, czego doskonaym przykadem jest grzebie z kurhanu Sooha.

O tarczach sasanidzkiej jazdy

15

Il. 8. Fresk z pomieszczenia VI/41, Pendykent. Scena bitewna. Rys. P. Skupniewicz. Ill. 8. Fresco from room VI/41 in Pendzykent. Combat scene. Drawn by P. Skupniewicz.

Na freskach Pendykentu (VII-VIII w.) ukazano wojownikw walczcych konno, w dugich szatach okrywajcych pancerze, uzbrojonych we wcznie i tarcze redniej wielkoci (il. 8). Ich sioda maj strzemiona. Cho trudno uzna ich odkrycie za rewolucyjne dla techniki walki konnej (Coulston 1986, 61; Nikonorov 2003, 263-267), nie mona wykluczy, e ponowne wsplne uycie tarczy i wczni w Azji stao si moliwe wanie dziki zastosowaniu strzemion. Naley jednak zaznaczy, e obok przedstawie wojownikw walczcych wczniami i tarczami zachoway si malowida z cikozbrojnymi jedcami stosujcymi nadal dwurczny chwyt wczni; co interesujce, wizerunkw takich jest znacznie wicej. Przypomina to sytuacj armii bizantyjskiej w VI w., gdzie przejcie od chwytu dwurcznego do uycia kombinacji wczni i tarczy przebiegao stopniowo, a obie metody walki byy wykorzystywane w jednym czasie (Syvnne 2004, 171-174). Nie mona wykluczy, e tarcze konnych wojownikw byy mocowane na lewym barku, podobnie jak wczeniej w przypadku Hatry, Dura Europos i Palmyry (II-III w.; Downey 1977, 72-73, il. 54; Winkelmann 2004, 312-313) oraz cikozbrojnej jazdy bizantyjskiej z relacji Prokopiusza (Prokopiusz 1954, 6-7, Bell. I, 1,6-16). Okrge, niedue tarcze przedstawiono w pozycji zakrywajcejbark; jednoczenie nie wida pozycji lewej rki, zasonitej postaciami pierwszego planu. Znane przedstawienie sogdyjskiego

cikozbrojnego konnego wojownika z twierdzy Mug, z okolic Pendykentu, datowane na przeom VII i VIII w., namalowane zostao na fragmencie okrgej, drewnianej tarczy; jej rednica 61 cm wydaje si porwnywalna z wymiarami tarcz z wyej wymienionych przedstawie (Brentjes 1979, 171, tab. 110; Drevnosti... 1985, 242; Nicolle 1998, 91). Do przedislamskich wzorw iraskich nawizuje uzbrojenie Goliata z pochodzcego z 1. poowy X w. reliefu w armeskim kociele Ahthamar (Lang 1975, il. 43; Nicolle 1988, 70, 373). W lewej rce trzyma on ma tarcz z umbem w ksztacie rozety, w prawej miecz. Okrge, niedue tarcze byy w czasach pniejszych uywane w muzumaskiej Persji i Azji rodkowej. Trudno jednak stwierdzi, czy stanowiy dziedzictwo sztuki wojennej Sasanidw, czy odwoyway si do arabskiego pierwowzoru (witosawski 1999, 40-41; Bobrov 2003, 65-66). W relacji z bitwy pod Kadisij Tabari porwnuje skrzane tarcze arabskie, niemoliwe do przebicia dla strza Persw, oraz iraskie z atwoci penetrowane przez Arabw (al Tabari 1992, 66, 69: 2270, 2273). Wydaje si, e ten fakt mia wskaza na cudown lub bosk interwencj; przypuszcza zatem mona, e arabskie tarcze uwaane byy za sabsze. W przekazach Tabari czsto porwnuje niekorzystny ukad si oraz uzbrojenia najedcw, dajc do zrozumienia, e zwycistwo muzumanw byo wol Allaha.

16

Patryk Skupniewicz

10

11

Sasanidzcy konni wojownicy uywali nieduych, okrgych tarcz ju w IV w., zapewne pod wpywem uzbrojenia miast arabskich Dura Europos, Palmyry i Hatry (il. 9-12) (Ghirshman 1962, 70; Downey 1977, 53-55, il. 42:58-60, 44:72-73, 54; Gall 1991, 42, 45; Winkelmann 2004, 236-237, 260-261, 296-299, 312-313). Wrd palmyreskich przedstawie zwraca uwag stela ukazujca uzbrojonego we wczni dromedariusa (il. 13). Do sioda wierzchowca przytroczono niewielk okrg tarcz (Michaowski 1962, 143-147). Dowodzi to, e jazda palmyreska uywaa tego typu oson, podobnych do znanych nam ze sztuki pnosasanidzkiej i rodkowoazjatyckiej, trzymajc je przytroczone do siode, gdy nie byy uywane w walce. W III w. Persowie wystpowali zarwno jako wrogowie, jak i sprzymierzecy Palmyreczykw (Graf 1989, 155). Jednoczenie nagrobne reliefy z Hatry oraz przedstawienia bstw z Dura Europos ukazuj wojownikw z niewielkimi okrgymi tarczami zawieszonymi na barkach (Downey 1977, 72-73, il. 54; Winkelmann 2004, 312-313). Moe to stanowi wzr pniejszych bizantyjskich tarcz mocowanych do lewego barku, o ktrych wspomina Prokopiusz (1954, 6-7, Bell. I,1,6-16). Moe jednak by prb przedstawienia tarczy zawieszonej na plecach, tak jak w przypadku czci wojownikw z naczynia z Anikovskoe (il. 7) czy konnych wojownikw przedstawionych na freskach w Dunhuang (Ranitzsch 1995, 37) albo zgodnie z zaleceniami mameluckiej sztuki wojennej. Niewykluczone, e wbrew relacji autorw antycznych jazda partyjska rwnie uywaa w pewnym zakresie tarcz. wiadczy o tym mog zachowane fragmenty freskw ze Starej Nisy (II-I w. p.n.e.), gdzie przedstawiono galopujcego wojownika w iraskim stroju (il. 14), zwrconego w ty, zasaniajcego si okrg tarcz wyprofilowan w ksztat czci cylindra (Pilipiko 2001, 275-277). Pozostae przedstawienia postaci z tarczami w plastyce Starej Nisy ukazujce Aresa i Aten na fryzach rytonw stanowi naladowanie wzorw greckich (tame, 294). Naley jednak przypomnie, e wrd elementw uzbrojenia odnalezionych w Starej Nisie znalaza si okrga drewniana tarcza (tame, 317, rys. 226). Mimo e wobec relacji rde antycznych Pilipiko uzna j za wotum zoone w wityni, wspomniany wyej fresk z przedstawieniem iraskiego jedca z tarcz pozwala kwestionowa t opini. Innym przykadem mog by prymitywnie wykonane terakotowe figurki z Suzy z czasw partyjskich, o cechach sugerujcych grecki model uzbrojenia wojownikw (Ghirshman 1962, 104, fig.118). Poniewa, wedug Ammianusa Marcellinusa, w IV w. zarwno ucznicy, jak i wojownicy wadajcy wczniami byli opancerzeni (Ammianus Marcellinus 2002, 513:XXV, 1,11-13), czyli przygotowani do walki wrcz, domyla si mona, e zarwno jedni, jak i drudzy mogli posiada niewielkie tarcze do walki po zakoczeniu ostrzau lub odrzuceniu wczni. Mogli te je wykorzystywa do osony przed pociskami nieprzyjaciela, jak miao to miejsce pod Bezabde i zostao przedstawione na naczyniu z Anikovskoe (il. 7).

Il. 9-12. Stele z Dura Europos (9-10) i Palmyry (11-12). Rys. P. Skupniewicz.

12

Ill. 9-12. Steles from Dura Europos (9-10) and Palmyra (11-12). Drawn by P. Skupniewicz.

O tarczach sasanidzkiej jazdy

17

Il. 13. Relief. Palmyra. Rys. P. Skupniewicz. Il. 13. Relief. Palmyra. Drawn by P. Skupniewicz.

Il. 14. Fresk. Stara Nisa. Przedstawienie wojownika fragment sceny walki lub polowania. Rys. P. Skupniewicz. Il. 14. Fresco. Staraya Nisa. Image of warrior fragment of combat or hunting scene. Drawn by P. Skupniewicz.

Biego, z jak posuyli si tarczami wojownicy eskortujcy Szapura pod Bezabde, wiadczy, e byo to uzbrojenie czsto stosowane przez Persw. Z pewnoci wykorzystywano je w walce na bliski dystans, by moe od momentu wprowadzenia strzemion zaczto uywa jej wsplnie z dugimi wczniami. Strategikon Maurycego opisuje Persw jako niestosujcych tarcz konnych ucznikw, w walce wrcz uywajcych tylko mieczy (Strategikon 1984, 114:XI, I). Stoi to w sprzecznoci z przedstawieniem z Tak e-Bostam (il. 4:a-b) i wspomnianymi pieczciami spahbedw, datowanymi na ten sam okres co Strategikon4; naley zwrci uwag, e ju wyej wspomniana wzmianka Ammianusa Marcellinusa opisuje opancerzonych konnych ucznikw perskich, drug cz armii stanowili jednak walczcy wczniami (Ammianus Marcellinus 2002, 513:XXV, 1, 11-15). Podejrzewa zatem mona, e autor Strategikonu opisa tylko onierzy, z ktrymi mia bezporedni kontakt, aktywnych w wojnie perskobizantyjskiego pogranicza w VI-VII w.; w bitwach towarzyszyy im oddziay cikozbrojnych jedcw uzbrojonych we wcznie5. Moliwe te, e tarcze perskich konnych ucznikw byy zawieszone podczas ostrzau na plecach, jak wida to na naczyniu z Anikovskoe. Z powodu natychmiastowych zmian sposobu walki, gwatownego przejcia od ostrzau do walki wrcz, tarcze pozostawayby przytroczone do plecw.

Rwnie prawdopodobne wydaje si jednak, e autor nie chcia pozostawa w sprzecznoci z autorytetami klasycznymi. Materiaem, z jakiego wykonywano tarcze sasanidzkiej jazdy, mogo by drewno, o czym wiadczy fragment tarczy z twierdzy Mug (Drevnosti... 1985, 242) lub partyjska tarcza ze Starej Nisy (Pilipiko 2001, 317, rys. 226). By moe jako materiau do wytwarzania tarcz uywano rwnie wikliny. Wiklinowe tarcze Persw czsto pojawiaj si w literaturze antycznej, by moe jako cecha wyrniajca barbarzycw. Naley jednak zwrci uwag, e due okrge tarcze z wiklinowych prtw ukazane zostay na reliefach Persepolis (Robinson 1967, 44-45; Head 1992, 22-27). Podobn tarcz trzyma posta towarzyszca przedstawieniu bstwa soca z Bamiyan (Tianshu 2003, fig. 5b i 19), a wykonane z wikliny, elementw metalowych i tkaniny mae i rednie tarcze, znane nam lepiej pod tureck nazw kakan, stay si charakterystyczne dla uzbrojenia redniowiecznej Persji (Kobyliski 2000, 52; ygulski 1983, 54-55). Konserwatyzm Persw w kwestiach uzbrojenia mg wynika z uwarunkowa kulturowych, ale mona take przypuszcza, e sasanidzkie rozwizania okazay si wystarczajco skuteczne, by przetrwa, z modyfikacjami, do czasw nowoytnych. Istnienia metalowych tarcz u Albaczykw (Mamelov 1977, 34) nie mona rzecz jasna wy-

4 Wiarygodno Strategikonu jako rda poznania wojen perskich w VI-VII w. bya ju poddawana w wtpliwo (Nikonorov 2004, 157; Whitby 1988, 242). 5 O strategicznym podziale armii perskiej na dwie czci pisze K. A. Inostrancev (2003, 11-12, 20-22).

18

Patryk Skupniewicz

kluczy, jednak trudno uwierzy w tarcze z litego zota czy srebra; tak zwane metalowe tarcze mogyby by raczej drewnianymi lub skrzanymi tarczami pokrytymi ozdobnymi blachami. Trzeba jednak pamita, e w czasach pniejszych niedue, metalowe tarcze perskie nie byy rzadkoci (Arcydziea 2002, 101-105; Kobyliski 2000, 52, 151152)6. Trudno jednak wyobrazi sobie, by tarcz z litego metalu wojownicy trzymali na imaczu na

wycignitym ramieniu, jak zostao to pokazane na czarze zAnikovskoe (il. 7). W czasach pniejszych w Persji uywano rwnie tarcz z utwardzonej skry, materiau, z jakiego wykonane byy tarcze Arabw pod Kadisij. Cho nie ma mowy o tworzywie, z jakiego zrobiono tarcze Persw, Tabari sugeruje, e byy mocniejsze. Nie mona jednak wykluczy, e ju w czasach sasanidzkich stosowano zrnicowane materiay. mgr Patryk Skupniewicz Strykowo

Bibliografia
rda: Ammianus Marcellinus 2002 Dzieje Rzymskie, tum. I. Lewandowski, Warszawa. Dio Cass. 2005 Kasjusz Dion Kokecjanus, Historia rzymska, tum. W. Matyda, Wrocaw. Ferdousi 1981 Szahname, tum. W. Dulba, Warszawa. Heliodor 2000 Opowie Etiopska o Theagenesiei i Chariklei, tum. S. Dworacki, Pozna. Herodian 2003 Historia Cesarstwa Rzymskiego, tum. L. Piotrowicz, Wrocaw. Ksiga Czynw Ardaszyra 2006 Ksiga Czynw Ardaszyra Syna Papaka, tum. T. Gacek, Krakw. Julian Apostata 1954 The Works of the Emperor Julian, tum. W. C. Wright, Cambridge-Massachusetts-London. Justyn 1988 Marek Junianus Justynus, Zarys dziejw powszechnych staroytnoci na podstawie Pompejusza Trogusa (Z dodaniem Prologw), tum I. Lewandowski, Warszawa. Menog-i Khrad 1885 Menog-i Khrad, [w:] Sacred Books of the East, vol. 24, Oxford (wersja on-line na stronie: http://www. sacred-texts.com /zor/sbe24/mx.htm z dnia 23.10.2006 r.). Munyatul Ghuzat... 1989 Munyatul Ghuzat. A 14th Century Mamluk-Kipchak Military Treatise, tum. K. ztopcu, Harvard. Prokopiusz 1954 History of the Wars, Books I and II, tum. H. B. Dewing, Cambridge-Massachusetts-London. Strategikon 1984 Maurices Strategikon. Handbook of Byzantine Military Strategy, tum. G. T. Dennis, Philadelphia. al Tabari 1992 The History of al-Tabari. V XII: The Battle of al-Qudisiyyah and the Conquest of Syria and Palestine, ol. tum. Y. Friedmann, New York. 1999 The History of al-Tabari. V V: The Sasanids, the Byzantines, the Lakhmids, and Yemen, tum. C. E. Bosworth, ol. New York. Opracowania: Albaum L. I., Brentjes B. 1982 Stranicy zota, Warszawa. Ambarcumjan A. A. 1998 Nekotorye voennye realii po dannym drevnejego fragmenta iranskogo eposa (Ajadgar I Zareran Skazanie o Zarere), [w:] Voenna Arheologia, Sankt Petersburg, s. 69-74.
6

Wspomniane tarcze maj od 30 do 50 cm (ygulski 1983, 73, 78).

O tarczach sasanidzkiej jazdy

19

Arcydziea 2002 Arcydziea sztuki perskiej ze zbiorw polskich, red. T. Majda, Warszawa. Belenicki A. M. 1959 Drevnij Pendykent, Sov.Arh. 1, s. 195-216. Bobrov L. A. 2003 eleznye jastreby Maveranahra (kompleks zaitnogo vooruenia voinov Sredniej Azji i sopredelnyh territorij konca XV-XVII vv.), Si vis pacem para bellum 2(18), Sankt Petersburg, s. 43-81. Brentjes B. 1977 Mittelasien, Lipsk. 1979 Mittelasien Kunst des Islam, Lipsk. Coulstom J. C. 1986 Roman, Parthian and Sasanid Tactical Developments, [w:] The Defence of the Roman and Byzantine East, red. D. H. French, C. S. Lightfoot, British Archaological Report series 297(II), Oxford, s. 59-75. Dodgeon M. H., Lieu S. N. C. 1991 The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars AD 226-363, London-New York. Downey S. B. 1977 Excavations at Dura-Europos. Final Report III, Part 1, Fascile 2. The Stone and Plaster Sculpture, Los Angeles. Drevnosti 1985 Drevnosti Tadykistana, Duszanbe. Farrokh K. 2005 Sassanian Elite Cavalry AD 224-642, Oxford. Gall von H. 1991 Das Reiterkampfbild in der iranisch und iranisch beeinflussten Kunst parthischer und sasanischer Zeit, Berlin. Ghirshman R. 1962 Iran: Parthians and Sassanians, London. Graf G. 1989 Zenobia and the Arabs, [w:] The Eastern Frontier of the Roman Empire, red. D. H. French, C. S. Lightfoot, British Archaeological Report 553(I), London, s. 143-167. Greatrex G., Lieu S. N. C. 2002 The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars. Part II, AD 363-630, London-New York. Gyselen R. 2001 The Four Generals of the Sasanian Empire: Some Sigillographic Evidence, Roma. Head D. 1992 The Achemenid Persian Army, Stockport. Horne F. C. 1917 The Sacred Books and Early Literature of the East, t. VII, New York. Inostrancev K. A. 1926 The Sasanian Military Theory, The Journal of the K. R. Cama Oriental Institute 7, Bombay, s. 7-52. 2003 Sasanidska voenna teoria, Si vis pacem para bellum 3(19), Sankt Petersburg, s. 7-38. Kaegi W. E. 2003 Heraclius. Emperor of Byzantium, Cambridge. Kobyliski L. 2000 Or perski i indoperski, [w:] Or perski i indoperski z XVI-XIX wieku ze zbiorw polskich, red. A. R. Chodyski, Malbork, s. 39-57. Lang D. M. 1975 Armenia, kolebka cywilizacji, Warszawa. Mamelov T. M. 1977 Albania i Atropatena po drewniearmianskim istonikam, Baku. Marak B. I. 1971 Sogdijskoe Serebro, Moskva. Markle M. M. 1977 The Macedonian Sarissa, Spear, and Related Armor, American Journal of Archeology 81/3, s. 323-339. Michalak M. 1987 The origins and development of sassanian heavy cavalry, Acta Orientalia 24, s. 73-86. Michaowski K. 1962 Palmyre. Fouilles Polonaises 1960, Warszawa. Mielczarek M. 1993 Cataphracti and clibanarii. Studies on the heavy armoured cavalry of the Ancient World, d. Nefjodkin A. K. 2005 Voennoe delo drevnih irncev po dannym Skazan o Zarere, [w:] Centralna Az ot Ahemenidov do Timuridov, red. A. M. Belenickij, Sankt Petersburg, s. 138-141.

20

Patryk Skupniewicz

Nicolle D. 1988 Arms and Armour of the Crusading Era 1050-1350, Islam, Eastern Europe and Asia, London. 1996 Sassanian Armies, Stockport. 1998 Medieval Warfare Source Book, London. Nikonorov V. P. 2003 K voprosu o roli stremn v razviti voennogo dela, [w:] Stepi Evrazji v drevnosti i srednevekove, red. J. J. Piotrovskij, Sankt Petersburg, s. 263-267. 2005 K voprosu o parfianskom naslediiv sasanidskom Iranie: voennoe delo, [w:] Centralna Az ot Ahemenidov do Timuridov, red. A. M. Belenickij, Sankt Petersburg, s. 141-180. Or perski 2000 Or perski i indoperski z XVI-XIX wieku ze zbiorw polskich, red. A. R. Chodyski, Malbork. Pers C. J., Perry M. 1995 Imperial Chinese Armies (1) 200 BC-AD 590, Oxford. Pilipko V. N. 2001 Stara Nisa. Osnovnye itogi arheologieskogo izueni v sovetskij period, Moskva. Ranitzsch K. H. 1995 The Army of Tang China, Stockport. Robinson R. R. 1967 Oriental Armour, New York. Rozwadowski A. 2003 Indoiraczycy sztuka i mitologia, Pozna. Skadanek B. 1996 Wstp, Bajhakiego studium wadzy, [w:] Abul Fazl Bajhaki, Historia Sutana Masuda, Warszawa, s. 7-59. Stawiski B. 1988 Sztuka Azji rodkowej, Warszawa. Syvnne I. 2004 The Age of Hippotoxotai. Art of War in Roman Military Revival and Disaster (491-636), Tampere. witosawski W. 1999 Arms and Armour of the Nomads of the Great Steppe in the Times of the Mongol Expansion (12th-13 th centuries), d. Tianshu Zh. 2003 The Sun God and the Wind Deity at Kizil, [w:] Eran ud Aneran (wersja on-line na stronie: http://www. transoxania.org/Eran/Articles/tianshu.html z dnia 23.10.2006 r.). Whitby M. 1988 The Emperor Maurice and his Historian. Theophylact Simocatta on Persian and Balkan Warfare, Oxford. Wiita J. E. 1977 Ethnika in Byzantine Military Treatises, Michigan (msp dr). Wilcox P. 1986 Rome's Enemies (3) Parthians and Sassanid Persia, Oxford. Winkelmann S. 2004 Katalog der parthischen Waffen und Waffentrager aus Hatra, [w:] Materialen des SFB Differenz und Integration, Herausgeber IV/2004, s. 1-352. ygulski Z. (jun.) 1983 Bro wschodnia, Warszawa.

O tarczach sasanidzkiej jazdy

21

Patryk Skupniewicz ABOUT THE SHIELDS OF SASANID CAVALRY

Summary
It is c ommon ly bel ieved that P ersia n cava lry of Arsacid and Sasanid periods did not employ shields. Some scholars point that shields might have appeared in Sasanid armoured cavalry in the mid 6th century possibly under Byzantine influence. In fact, the majority of data proving cavalry shields employment dates to the late Sasanid or post-Sasanid periods. However, it is also attested that cavalry units of the Persian elite used shields efficiently already 350s AD. Art pieces from Hatra, Palmyra and Dura Europos prove cavalry shields employment in frontier zone between Persian and Roman states until the 3rd century. It must be also remembered that the opinion that Parthiand did not use shields can be challenged with several art pieces and artefacts of the period, especially from Staraya Nisa. It is probable that shields were used by the cavalry units either for protection against missiles or in close range combat with swords and maces. Shields would have obstruct two-handed lance wielding except when attached to the left shoulder. It seems credible that Sasanid cavalry utilized shields throughout the dynastic period. Translated by the Author