Praksis 11

| Sayfa: 23-48

Yeni Emperyalizm: Mlkszleme Yoluyla Birikim 1

David Harvey2
eviren: Evren Mehmet Diner

apitalizmin, kanlmaz k hakknda hem saclarn hem de solcularn yapt korkun tahminlere ramen pek ok kriz ve yeniden dzenleme karsnda bu kadar uzun sre hayatta kalmas aydnlatlmas gereken gizemli bir konudur. Lefebvre, bir keresinde, nl bir yorumunda zm bulduunu dnm, kapitalizmin mekan retimi yoluyla hayatta kaldn sylemiti; ancak bunun tam olarak nasl olacan aklamamt.3 Hem Lenin hem de Luxemburg, farkl sebeplerden hareketle ve farkl ekilde akl yrterek emperyalizmi yani belirli bir tr mekan retim biimini bu amazn cevab olarak dndler, ancak her ikisi de bu zmn kendi onmaz elikileri dolaysyla sonlu olduunu iddia ettiler. 1970lerde bu soruna bakm mekansal-zamansal sabitlerin [spatio-temporal fixes] sermaye birikiminin isel elikileri zerindeki roln deerlendirmekti.4 Bu nerme ancak, kuramsal olarak Marxn kar oranlarnn azalmas eklinde anlalan, kapitalizmin yaygn ar birikim krizleri yaratma eilimi ile ilikili olduunda anlaml oluyordu.5 Bu tr krizler sermaye ve emek gc artnn toplumsal olarak kullanl iler iin, herhangi bir ara tarafndan karl bir biimde bir araya getirilememesi eklinde anlalmaldr. Eer sermayenin ve emek gcnn tm sistem apndaki devalasyonlar (hatta ykmlar) srmezse, bu fazlay emmek iin baka yollar bulunmaldr. Corafi yaylma ve mekansal yeniden rgtlenme byle bir seenek salar. Ancak bu da zamansal sabitlemelerden ayrt edilemez, nk corafi yaylma ou zaman uzun dnemli fiziksel ve toplumsal altyap yatrmlar-

1 Bu makalenin evirisi, Socialist Register dergisinin 2004 saysnn evirisi almas erevesinde yaplmtr. Sosyalist alma Grubu adl grubumuzun ortak almas olan bu kitap ok yaknda yaymlanacaktr. Sosyalist alma Grubundan arkadalara ve evirinin son halini gzden geiren Mustafa Bayrbaa ok teekkr ederim. [.n.] 2 Socialist Register 2004; 2003 Merlin Press: Londra, ss:63-87. 3 H. Lefebvre, The Survival of Capitalism: Reproduction of the Relations of Production, St Martins Press. New York: 1976. 4 1970lerden 1980lere kadarki bu makalelerin pek ou u kitapta yeniden yaymlanmtr. David Harvey, Spaces of Capital: Towards a Critical Geography, New York: Routledge 2001. Benzer muhakeme tarz u eserde de bulunabilir. Harvey, The Limits to Capital, Oxford: Basil Blackwell, 1982 (yeni basks London: Verso, 1999) 5 Benim kendi kuramsal grm ayrntl bir ekilde Harvey, Limits, 6. ve 7. blmler.

24

David Harvey

6 R. Brenner, The Boom and the Bubble: The US in the World Economy, London: Verso, 2002. Brennerin ar birikim kuram benimkinden ok farkl ama yine de ampirik kantlarn olduka kullanl ve ou konuda ikna edici buluyorum. 7 P. Gowan, The Global Gamble: Washingtons Bid for World Dominance, London: Verso, 1999. 8 Bu konu ksa bir yazda tartacak kadar ksa bir konu olmad iin, daha ayrntl eyleri ilerki bir almada ele almak zere ematik ve basitletirilmi bir yolda devam edeceim. D. Harvey, The New Imperialism, Oxford: Oxford University Press. 9 yeni emperyalizm konusu solcular tarafndan tartlmtr: L. Panitch, The New Imperial State, New Left Review, 11(1), 2000; ayrca bkz: P. Gowan, L. Panitch ve M. Shaw, The State, Globalization and the New Imperialism: A Round Table Discussion, Historical Materialism, 9, 2001. Dier ilgi ekici yorumlar iin: J. Petras ve J. Veltmeyer, Globalization Unmasked: Imperialism in the 21st Century, London: Zed Books, 2001; R. Went, Globalization in the Perspective of Imperialism, Science and Society, 66(4), 2002-3; S. Amin, Imperialism and Globalization, Monthly Review, 53(2), 2001;

n (rnein ulam ve iletiim alar, eitim ve aratrma gibi) gerekli klar ve bunlarn destekledikleri retken faaliyetler araclyla deerlerini amorti etmeleri yllar alr. Kresel kapitalizm 1970lerden bu yana kronik ve uzun sreli bir ar birikim sorunu yaamakta. Brennerin bu konuda ortaya koyduu ampirik malzemeyi genel olarak ikna edici buluyorum.6 Ancak ben, uluslararas kapitalizmin bu yllardaki inili kl grafiini, orta vadede dahi ar birikim sorunuyla ba edemeyerek baarsz olmu geici mekansal-zamansal sabitlemeler dizisi olarak yorumluyorum. Gowann iddia ettii gibi, ABDnin kresel kapitalizm iinde hegemonik konumunu korumas, bu tr bir inili klln dzenlenmesi ile mmknd.7 ABD tarafndan askeri gle desteklenen ak emperyalizme yakn zamanlardaki bu belirgin gei, daha nce baka yerleri (1980lerde ve 1990larn banda Latin Amerikay, ve hatta daha ciddi bir biimde 1997de Dou ve Uzak Dou Asyay bitiren, ardndan Rusya ve Latin Amerikann ou blgesine srayan krizlerde olduu gibi) vuran devalasyon nbetlerinin aksine, lkedeki ciddi durgunluk ve geni apl devalasyon tehdidinden nce, ABD hegemonyasnn zayflamas olarak grlebilir. Ancak unu da eklemek isterim ki srdrlebilir bir temelde, geniletilmi yeniden retim yoluyla birikime gidilemeyii mlkszleme yoluyla birikim ynndeki abalardaki artla paralellik gstermitir.8 Bu durum, sonda syleyeceim gibi, bazlarnn yeni emperyalizm dedikleri eyin temel zelliidir.9

Mekansal-Zamansal Sabitleme ve elikileri Mekansal-zamansal sabitleme yoluyla ar birikim krizinin zm fikrinin temeli olduka basittir. Verili bir blgesel sistem iinde ar birikim, artk emek (artan isizlik) ve artk sermaye anlamna gelir (bunlar, pazardaki meta ynlarnn herhangi bir kayp olmadan kullanlamayaca, atl retim kapasitesi ve/veya retken ve karl yatrm olana oluturamayacak para sermayesi fazlas olarak dnlebilir). Bu tr artklar u ekillerde emilebilir: (a) mevcut ar sermayenin, dolama daha makul bir gelecekte tekrar girmesi iin uzun dnemli sermaye projeleri veya sosyal harcamalara (eitim ve aratrma gibi) yatrm yapma yoluyla zamansal bir yer deitirme. (b) herhangi baka bir yerde yeni pazarlar, yeni retim kapasiteleri, yeni kaynaklar, toplumsal olanaklar ve emek olanaklar amak yoluyla mekansal yer deitirmeler. (c) (a) ile (b)nin bir bileimi.

Yeni Emperyalizm: Mlkszleme Yoluyla Birikim

25

Yapl bir evreyle ilitirilmi, bamsz bir tr sabit bir sermayeden bahsediyorsak (a) ile (b)nin bileimi zellikle nemli olmaktadr. Bu [belli bir] zaman ve mekanda devam edecek retim ve tketim iin gerekli fiziksel altyaplar (endstriyel parklardan liman ve havaalanlarna, tama ve iletiim sistemlerinden su ve kanalizasyon yaplarna, iskana, hastanelere ve okullara kadar) salar. Ak ki, bu yatrmlar ekonominin kk bir dilimi deildir, zellikle hzl corafi genileme ve younlama dnemlerinde ok byk oranda sermaye ve emei emebilme yetisine sahiptir. Sermaye ve emek artnn bu tr yatrmlara yeniden datm, finansal ve/veya devlet kurumlarnn aracln gerektirir. Bu kurumlar kredi salama gcne sahiptir. Mevcut tketimden alnp gelecek-merkezli projelere tahsis edilebilecek; mesela otoyol yapmnda veya eitimde kullanlmak zere; ve bylece ekonomi yeniden canlandrlarak (belki de retmenler ve otoyol iileri tarafndan tketilecek olan gmlek ve ayakkab gibi metalarn talebindeki fazlay azaltarak bu salanr) bir miktar hayali sermaye yaratlr.10 Eer yapl bir evreye veya toplumsal gelimeye yaplan harcamalarn retken olduu (yani sonraki daha verimli sermaye birikimi biimlerinden daha kolaylatrc olduu) kantlanrsa, o zaman hayali deerler, (ya dorudan borcun tasfiyesi yoluyla ya da dolayl olarak, mesela daha yksek vergi gelirleri ile devletin borcunu demesi biiminde) amorti edilecektir. ayet byle olmazsa, deerlerin yapl evrede veya eitim alannda ar birikimiyle birlikte, bu aktifler (iskan, dkkanlar, endstriyel parklar, havaalanlar vs.) devalasyona ak hale gelir veya devletin fiziksel ve toplumsal altyapya olan borlarnn denmesinde zorluklar ortaya kar (devletin mali krizi). Bu tr yatrmlarn kapitalizmi istikrara kavuturmakta ve istikrarszlatrmakta oynad rol nemli olmutur. rnein, 1973teki krizin balang noktas mal piyasalarnn dnya apndaki k olmutu (Almanyadaki Herstatt Bankasyla balayan ABDdeki Franklin National ile devam eden bir sre), bunlar 1975te New York Citydeki ciddi iflaslar izledi (sosyal harcamalarn vergi gelirlerini amasnn klasik bir rnei); Japonyada 10 yl srecek olan durgunluun balangc topraktaki, mallardaki ve dier aktiflerin fiyatlarndaki speklatif balonun patlamasyd ve bu tm bankaclk sistemini tehlikeye soktu; Asyadaki 1997 krizi, Tayland ve Endonezyadaki tanmaz [property] balonlarnn patlamasyla [balad]; ve ABD ve Britanya

muhafazakar ve liberal perspektiflerin serildii almalar iin: M. Ignatieff, The Burden, New York Times Magazine, January 5th, 2003 ve R. Cooper, The New Liberal Imperialism, The Observer, April 7, 2002. 10 Marxn bamsz trden sabit sermaye ve hayali sermaye kavramlar srasyla Harvey, Limits, 8 ve 10. blmlerde tartlmtr. Corafi nemlerine ise Harvey, Spaces, 15. blmde (Kapitalizmin Jeopolitii) deinilmitir. P Fix teriminin ilk anlam sabit, sabitlemektir. Ancak burada, Harvey terimi, kimi yerlerde sermayenin ar birikim krizlerinin zm anlamnda kullanlmtr. Bu yzden metinde yazarn bu anlamda kulland yerlerde fix kelimesi zm ile karlanmtr. [.n.]

26

David Harvey

ekonomilerinin temel destekleri olan emlak piyasasna, 2001 ylnn ortalarndan itibaren tm dier sektrlerdeki genel durgunluun balamasyla srekli bir speklatif bir g hakim olmutu. 1998den bu yana inlilerin ekonomileri byyor ve artk emekleri zaten muazzam byk olan Three Georges Dam gibi yaplar glgede brakacak (8500 mil yeni demiryolu, sper otoyollar ve kentleme projeleri; suyun ynn Yangtze Irmandan Sar Irmaa evirecek dev mhendislik ileri, yeni havaalanlar vs.) bor-finansman yatrmlar olan dev mega projelerle emiyorlar. Bu, bence, Brennerinki de dahil olmak zere birok sermaye birikimi modelinin ya gz ard ettii ya da ikinci derecede nemliymi gibi davrand bir eydir. Ancak sabit (fixP) teriminin ikili bir anlam var. Toplam sermayenin belli bir oran greli uzun bir dnem iin (ekonomik ve fiziksel mrne bal olarak) baz fiziksel biimlerde kelimenin tam anlamyla sabitlenir. Sosyal harcamalarn, ayn zamanda, yerelletii [territorialized] ve devlet taahhtleriyle corafi olarak hareketsizletii ynnde bir anlay var. (Ancak ileride sosyal altyapy, deerlendirmenin dna alacam nk o zaman mevzu daha karmak olacak ve aklayabilmek iin daha geni yer gerekecek). Baz sabit sermaye corafi olarak hareketlidir (rnein kolayca sklp baka yere gtrlebilen makineler) ancak geri kalan topraa o kadar sabitlenmitir ki yok edilmeden oradan tanamaz. Uaklar hareketlidir ancak havaalanlar deildir. te yandan mekansal-zamansal sabitleme, zamansal gecikme ya da corafi genileme yoluyla oluan kapitalist krizlerin zm iin kullanlan bir metafordur. Mekann retimi, tamamyla yeni blgesel i blmlerinin rgtlenmesinde, yeni ve daha ucuz kaynak komplekslerinin, yeni dinamik sermaye birikimi mekanlarnn almasnda ve nceden varolan toplumsal oluumlara kapitalist toplumsal ilikiler ve kurumsal dzenlemeler (rnein szleme kurallar ve zel mlkiyet dzenlemeleri) tarafndan nfuz edilmesinde, mevcut sermaye ve emek fazlasnn emilmesinde eitli yollar salar. Ancak bu tr corafi yaylmalar, yeniden rgtlenmeler ve yeniden yaplanmalar sklkla mekanda sabitlenmi ancak gereklememi deerleri tehdit eder. Mekana sabitlenmi ar byklkteki sermaye baka bir yerde mekansal sabit arayna doru hareketlenir. New York ehrini oluturan sabit aktiflerin deeri eskiden de bugn de nemsiz deildir ve 1975te bunlarn tmden devalasyona uramalar tehdidi (ve imdi 2003te) pek oklar tarafndan gelecein kapitalizmine

Yeni Emperyalizm: Mlkszleme Yoluyla Birikim

27

kar temel tehdit olarak alglanmtr. Eer sermaye dar giderse arkasnda bir harabe brakr (1970ler ve 1980lerde Pittsburgh ve Sheffield gibi kapitalizmin kalbi olan blgelerde hatta Bombay gibi baka blgelerde de yaanan sanayisizleme bu durumu aklar). Eer ar birikmi sermaye kprdamaz ya da kprdayamazsa dorudan deeri decektir. Genelde tercih ettiim gibi bu sreci zetleyen cmle udur: sermaye zorunlu olarak belli bir noktada, daha ileri bir noktada yok etmek zere kendisine benzer fiziksel bir alan yaratr; bu zamanla corafi yaylma ve zamansal yer deitirmeyle dzenli olarak eilimli olduu ar birikim krizlerine zm olarak bulduu eydir. Bu kapitalizmin, toplumsal ve fiziksel alannn evriminin zerine yazd yaratc ykmnn tarihidir (tm evresel ve toplumsal kt sonularyla birlikte). Daha genel olarak mekansal-zamansal dnmlerin dinamikleri iinden baka bir dizi eliki daha doar. Eer verili bir alan iinde (mesela ulus devlet) emek gc ve sermaye fazlas varsa ve corafi dzenlemeler ya da sosyal harcamalar yoluyla ieride emilemiyorsa o zaman kar realizasyonlar iin yeni yerler bulmaldrlar, yoksa deerleri der. Bu bir ok ekilde olabilir. Meta art iin baka bir yerde pazar bulunabilir. Ancak artn gnderilecei yerlerin altn ya da para (rnein dolar) rezervlerinin ya da deiime sokulabilir meta gibi deme aralarnn olmas gerekir. Meta fazlas dar gnderilir ve para veya meta geri gelir. Ar birikim sorunu ancak ksa dnemde savlabilir; ve artk nadiren metadan paraya ya da baka meta biimlerine dntrlebilir. Geri ikinci durumda, artk daha ucuz hammadde ya da baka bir girdiye dnrse (ki genelde olan budur), lkedeki kar oran zerindeki azalma basksn geici bir sre iin dindirebilir. Eer sz konusu lkelerin rezervleri ya da takas edebilecek mallar yoksa, ya bulmal (19. yzylda Britanyann Hindistan zorlayarak in ile afyon ticaretine girmesini ve in altnnn Hindistan ile ticaret yoluyla temellkn salamas gibi) ya da o lkeye kredi verilmeli veya yardm edilmelidir. kinci durumda lkeye ieride [artn olduu lkede] retilmi meta fazlasn geri satn almas iin bor para verilir ya da hibe edilir. Britanyallar bunu 19. yzylda Arjantinle yaptlar; ve 1990lar boyunca Japon ticaret fazlalar byk oranda, Japon mallarnn satn alnd bir tketimcilii desteklemek iin Amerikallara bor verilerek emildi. Ak ki, bu trden pazar ve kredi ilemleri en azndan ksa vadede, ar birikim sorunlarn giderebilir. Bir memlekette-

28

David Harvey

ki artn baka memleketteki arz eksiklii ile eletirilebilecei eitsiz corafi gelime koullarnda bu yntemler ok iyi iler. Ancak kredi sistemine sk sk bavurmak ayn anda lkeleri hem tevik edecek hem de zayflatabilecek olan speklatif ve hayali sermaye akna kar savunmasz klar; hatta son yllarda olduu gibi baz krlgan lkelerde vahi devalasyonlarn yaplmasn zorunlu hale getirir. Sermayenin ihrac, zellikle emek gcnn ihrac ile beraber olduunda biraz daha farkl ve kendine zg eyler olur; ve etkileri daha uzun dnemde ortaya kar. Bu durumda, sermaye fazlas (genellikle para) ve emek herhangi baka bir yere, yeni bir yerde sermaye birikimini hareketlendirmek amacyla gnderilir. 19. yzylda Britanyadaki artk ABDye ve Gney Afrika, Avustralya ve Kanada gibi dier gmen kolonilerine gitmi, ve bu memleketlerde Britanya mallarna talep yaratan, birikim amal yeni ve dinamik merkezler yaratmtr. Kapitalizmin bu yeni memleketlerde olgunlamas, yani bu lkelerde ar sermaye birikiminin olumas, uzun yllar alaca iin merkez lke kayda deer bir dnem bu sreten kar etmeyi dnebilir. Bu durum zellikle baka yerdeki mal talebinin, gelecekteki sermaye birikimi iin gerekli olan temel elere yani demiryollar ve barajlar gibi sabit fiziksel altyap elerine olduunda ortaya kar. Ancak bu uzun dnemli yatrmlarda geri dn oran, yapl bir evrede, sonu olarak alc lkedeki gl bir birikim dinamiinin evrimine baldr. Britanya, Arjantine 19. yzyln son blm boyunca bu ekilde bor verdi. ABD, Marshall Plan yoluyla Avrupaya (zellikle Almanyaya) ve Japonyaya [yardm etti] nk ABD aka grd ki kendi ekonomik gvenlii (Souk Savatan dolay oluan iin askeri ynn bir yana brakrsak) bu yerlerde yaplacak kapitalist faaliyetin bir biimde hareketli bir ekilde yeniden canlanna balyd. elikiler ortaya kt nk sermaye birikiminin yeni dinamik mekanlar, en sonunda artk retir ve bu art corafi yaylmayla emmek zorundadr. Japonya ve Almanya 1960lardan itibaren ABD sermayesine rakip oldular; bu az ok ABDnin Britanya sermayesini yenmesi (ve Britanya mparatorluunun kmesine neden olmas) ve yirminci yzylda ne gemesine benziyor Her zaman belirtmek gerekir ki ieride gl bir gelime, mekansal-zamansal sabitler arayna dnr. Japonya 1960lar boyunca nce ticaretle sonra da nce Avrupa ve ABDye, daha yakn zamanlarda da Dou ve Gney Dou Asyaya (hem doru-

Yeni Emperyalizm: Mlkszleme Yoluyla Birikim

29

dan hem de portfy eklinde) dev yatrmlarla ve son olarak da dar bor verme (zellikle ABDye) biimindeki sermaye ihralaryla bunu yapt. Gney Kore, 1980lerde aniden da dnd, onu 90larda Tayvan izledi. Her iki rnekte de ihra edilen sadece sermaye deildi, ayn zamanda tm dnyada hizmetlerin ok uluslu sermayeye taeronlatrlmas gibi en vahi emek ynetim pratikleri de ihra ediliyordu (Orta Amerikada, Afrikada ve Gney ile Dou Asyann geri kalan blgelerinde). Hatta kapitalist gelimenin yeni baarl yzleri de bylece, kendilerini ar birikmi sermayeleri iin mekansal-zamansal sabitleme ihtiyac iinde buldular. Gney Kore, Singapur, Tayvan ve hatta imdi in gibi baz lkelerin net alc konumlarndan net ihracat konumuna geilerinin bu hz, nceki dnemlerin daha yava ritimli zelliine oranla olduka artcdr. Ancak buna ilaveten bu baarl lkeler kendi mekansal-zamansal zmlerinin geri tepmelerine abucak ayak uydurmak zorundadrlar. in; Japonya, Kore ve Tayvandan dorudan d yatrm biiminde gelen art emerek, retimin bir ok ayanda ve ihracatta hemen onlarn yerini alyor (zellikle katma deeri dk ve emek youn trden ilerde [bu grlyor], ancak hemen katma deeri yksek mallara da kayyor). Brennerin anlatt genellemi ar kapasite bu yolla kademeli ve oalan bir dizi mekansal-zamansal sabite dnebilir. Bu i zellikle Gney ve Dou Asya zerinden yaplr ancak Latin Amerika iinde baz lkelerBrezilya, Meksika ve bir lde ilive imdilerde Dou Avrupann bir ksm buna eklenebilir. Gc, senyoraj gc sunan dolarn gvenli kresel rezerv para olmasnn oynad byk bir rol var ve bu ABDnin son yllarda ar artan borluluunun ilgin bir ani deiiklikle, byk oranda Dou ve Gney Dou Asyadan (ve baka yerlerden de elbette) gelen sermaye fazlasn nasl emdiini aklar.11 Yine de sonuta gl ar birikim akmlarna ramen, dnya leinde oklu dinamik birikim merkezleri arasnda, uluslararas rekabetin artarak iddetli bir biimde ortaya ktn gryoruz. Uzun dnemde hepsi birden baarl olamayacaklar iin ya en zayf olanlar yenilecek ve ciddi krizler ve devalasyonlar yaayacaklar; ya da jeopolitik karlamalar ticaret savalar, nakit savalar ve hatta askeri olarak kar karya gelmeler ekline brnecek (yirminci yzylda kapitalist gler arasndaki dnya savalar trnden). Bu durumda ihra edilecek olan, devalasyon ve ykmdr (ABD finansal kurumlarnn 1997-98 yllarndaki Dou ve Gney Dou Asya ziyaretinde olduu gibi) ve

11 Senyorajn nemi urada tartlyor: G. Carchedi, Imperialism, Dollarization and the Euro, Socialist Register 2002, London: Merlin Press, 2002.

30

David Harvey

12 G. W. Hegel, The Philosophy of Right, New York: Oxford University Press, 1967. 13 V. I. Lenin, Imperialism: The Highest Stage of Capitalism, in Selected Works, Volume 1, Moscow: Progress Publishers.

mekansal-zamansal zm daha uursuz (ktlk saan) bir biim alacaktr. Yine de bu srecin gerekte nasl olacan daha iyi anlamak iin birka ey daha sylemek gerekiyor. Hegel, Hukuk Felsefesinin lkelerinde burjuva toplumunun isel diyalektiinin, nasl bir kutupta zenginliin ar birikimine ve br kutupta yoksullar ynna yol atn; d ticaretle ve kolonyal/emperyal faaliyetlerle bu sorunlara zmler bulmaya altn anlatr. Toplumsal eitsizlik ve istikrarszlk sorunlarna isel geri datm mekanizmalar yoluyla are bulunabilecei dncesini reddeder.12 Cecil Rhodestan yapt alntda Lenin, dardaki kolonyalizm ve emperyalizmin ieride i sava nlemenin tek yolu olduunu syler.13 Snrlar belirlenmi toplumsal oluum iindeki snf ilikileri ve mcadeleleri, baka yerlerde mekansal-zamansal zm arama gdsn harekete geirmektedir. Bu noktada 19. yzyln sonundan bir kant dikkate deer. Radikal Joe olarak bilinen Joseph Chamberlain, Birminghamn liberal reticileri ile ok yakndan ilikiliydi ve balarda emperyalizme, rnein 1850lerdeki Afgan Savana karyd. Kendisini, kendi ehri Birminghamdaki retim ve tketim iin gerekli toplumsal ve fiziksel altyapy salayacak eitim reformu ve gelitirme konularna adamt. Onun dncesine gre bu uzun dnemde geri dnecek olan artk iin retken bir da alan kap salayacakt. Liberal muhafazakar hareket iindeki nemli bir figr olarak, Britanyada snf mcadelesinin art eiliminde olduunu grd ve 1885te yapt nl bir konumasnda zengin snflar mlk sahipleri olarak yalnzca kendi bireysel haklar peinde komak yerine topluma kar sorumluluklarnn farkna varmalar arsn yapt (yani az saydaki zenginin yaam koullarn iyiletirmek ve ulusal karlar erevesinde toplumsal ve fiziksel altyap yatrmlar yapmak iin). Zengin snflar tarafndan karlan velvelede szn geri almas istendi ve o andan sonra emperyalizmin en ateli savunucularndan biri oldu, son olarak Britanyay felakete srkleyen Boer Savanda Smrge Bakan olarak grev ald. O zamanlar bu kariyeri paylaan pek ok kii vard. 1860larda Fransada, eitim bata olmak zere ierideki reformun ateli destekilerinden biri olan Jules Ferry, 1871 Paris Komnnden sonra (Fransay 1954 Dien Bien-Phu yenilgisiyle sonulanan Gneydou Asya bataklna sokan) smrgeciliin avukatlna soyundu; Crispi, talyann gneyindeki toprak sorununu Afrikay smrgeletirerek zmeyi dn-

Yeni Emperyalizm: Mlkszleme Yoluyla Birikim

31

d; ve hatta ABDde Theodore Roosevelt, ieride reformlar uygulamaktansa emperyal politikalar destekledi.14 Btn bu durumlarda, emperyalizmin liberal biimine dn (ve bu gr kendisini ilerleme ideolojisi ve uygarlatrma misyonu ile tanmlamt) mutlak ekonomik zorunluluklarn sonucu deil burjuvann siyasal olarak herhangi bir snf ayrcalndan vazgemek istemeyiinin sonucuydu; bylece ierideki ar birikimin toplumsal reformlar yoluyla emilmesi olasln engelliyorlard. Sermaye sahiplerinin herhangi geri datc bir politikaya ya da ieride toplumsal iyilemeye iddetle kar kmalar, ABDde bugn olduu gibi, lkeyi ekonomik sorunlarnn zmlerini sadece darda aramas ynndeki tek seenekle ba baa brakyor. erideki bu trden snf politikalar pek ok Avrupa gcn 1884ten 1945e kadar sorunlarn zmn darda aramaya zorlad ve bu Avrupa emperyalizmine daha sonra ald biimlerinin zgl renklerini verdi. Pek ok liberal hatta radikal sima, o yllarda gururlu emperyalistlere dntler; ii snf hareketinin ou, emperyal projeleri kendi durumlarnn iyilii iin ok nemli olduu gerekesiyle desteklemek konusunda ikna edildiler. Ancak bu burjuva karlarnn dorudan devlet politikalarn, ideolojik aygtlar ve askeri gc ynetmesini gerektirdi. Bu yzden Arendt bu Avrupa-merkezci emperyalizmi tam benim dndm gibi kapitalizmin son aamas yerine (Leninin ortaya koyduu gibi) burjuvazinin siyasal egemenliindeki ilk aama olarak yorumlar.15 Bu fikri sonu blmnde yeniden deerlendireceim. Son makalelerinden birinde Henderson, 1997-98 krizinde, paralarnn devalasyonu hari her ikisi de krizden grece yarasz kabilmi olan Tayvan ve Singapur ile, neredeyse tam bir iktisadi ve siyasi ykm yaam olan Tayland ve Endonezya arasndaki farklarn, devlet politikalar ve finansal politikalardaki farklara dntn gsteriyor.16 Bataki lkeler devletin gl kontrol ile mal piyasalarna gelen speklatif aklardan yaltlmt ve finans piyasalarn kontrol etmilerdi ancak ikinci grup lkeler bunu yapmamlard. Bu tr farklar aka ok etkili oldu. Arac kurumlarn ald biimler, sermaye birikiminin dinamiklerini retmi ayn zamanda da bu dinamiklerin rnleri olmutur. Ak ki bir yanda devlet, devlet st gler ve finansal gler aras ilikilerdeki btn kargaa rnts ve te yanda sermaye birikiminin (retim ve seici devalasyonlar yoluyla) daha genel

14 Pek ok kapitalist devletin snf mcadelelerine cevaben, siyasi-iktisadi sorunlarnn zmlerini ieride aramalarndan darda aramalarna doru radikal dnmn tm ortak tarihi, ok az bilinen ancak olduka etkileyici bir sekide anlatlmtr: C.-A. Julien, J. Bruhat, C. Bourgin, M. Crouzet ve P. Renouvin, Les Politiques DExpansion Imperialiste, Paris: Presses Universitaires de France, 1949. Ferry, Chamberlain, Roosevelt, Crispi ve dierlerinin yklerinin tm karlatrmal ve ayrntl bir biimde aktarlmtr. la u alntya bakalm: Emperyalist yaylma ilgin bir tr ekonomik kriz tarafndan, sermayenin ar retiminden ve ar miktarda parann ortaya kmas, bunun sonucunda ar birikim ve parann ulusal snrlar iinde retici yatrmlara dnememesi tarafndan atelenmitir. lk kez yatrm gc parann yatrmna imkan vermedi, ancak gcn ihracn uysal bir ekilde parann ihrac izledi, nk uzak lkelerdeki denetlenmeyen yatrmlar toplumun geni ksmlarn kumarbazlara dntrmekle, tm kapitalist ekonomiyi retim sisteminden finansal speklasyon sistemine dntrmekle ve son olarak retim karlarnn yerine arac karlarn [commission] getirmekle tehdit ediyordu. Emperyalist dnemin hemen ardn-

32

David Harvey

dan gelen on ylda, 1870lerde, ei grlmemi bir katla, finansal skandallara ve borsada oynanan kumarlara tank olundu. (s.15) 15 H. Arendt, Imperialism, New York: Harcourt Brace, 1968. Arendtin on dokuzuncu yzyldaki durumu zmleyii ile bizim bugnk durumumuz arasnda tyler rpertici benzerlikler vardr. Mese 16 J. Henderson, Uneven Crisis: Institutional Foundations of East Asian Economic Turmoil, Economy and Society, 28(3), 1999. 17 Brenner, The Boomda bu kargaann en genel ve sentetik muhasebesini yapmaya kalkr. Dou Asyadaki erime iin bkz: R Wade ve F. Veneroso, The Asian Crisis: The High Debt Model versus the Wall Street-Treasury-IMF Complex, New Left Review, 228, 1998; Henderson, Uneven Crisis; C. Johnson, Blowback: The Costs and Consequences of American Empire, New York: Henry Holt, 2000, blm 9; Historical Materialism dergisinin zel says, 8, 2001, Focus on East Asia after the Crisis (zellikle P. Burkett ve M. HartLandsberg, Crisis and Recovery in East Asia: The Limits of Capitalist Development). 18 Gowan, Global Gamble. 19 Bunu iin pek ok isim nerildi. Gowan, Dolar Wall

dinamikleri, eitsiz corafi gelime ve 1973ten bu yana emperyalist politika olarak adlandrlan dnemin en belirgin ve en karmak eleri olmutur.17 Bence Gowan, 1973 sonrasnda uluslararas kapitalizmin radikal bir biimde yeniden yaplann, ABD tarafndan Avrupa, Japonya ve daha sonra da Dou ve Gney Dou Asyaya kar dnya ekonomisindeki hegemonik konumunun devamn salamak iin oynad bir dizi kumar olarak grmekte hakl.18 Bu kumar 1973teki krizde Nixonn, yksek petrol fiyatlar ve finansal dereglasyon ifte stratejisi izlemesi ile balad. ABD bankalarna, Krfez blgesinde birikmi olan muazzam orandaki petro-dolarlar deerlendirmek iin ayrcalkl yetkiler verildi. ABDde yeniden slenen bu finansal faaliyet ve ABDnin iindeki finansal sektrn deregle edilmesi New Yorkun kendi yerel [local] ekonomik krizinden kurtulmasna yardm etti. IMF gibi kresel finans kurumlarn kontrol eden ve pek ok zayf yabanc ekonomileri kredi maniplasyonlar ve bor ynetimi gibi yollarla denetleyen gl bir Wall Street/ABD Hazinesi finansal rejimi19 yaratld. Gowann iddia ettii gibi bu finansal ve parasal rejim, mteakip ABD ynetimleri tarafndan hem neo-liberal yerel [domestic] dnmlerle ilikilendirilmi hem de kreselleme srecine doru ynlendirilebilecek ekonomiye dnk devlet pratiinin gl bir arac olarak kullanld. Rejim krizlerle geniledi. IMF riskleri alr; ABD bankalarnn kaybetmemesini ve sermayenin yerellemi [localized] krizlerden Wall Streetin gcn arttracak baka yerlere akacan garanti eder, lkeler yapsal uyum politikalar vs. ile kontrol srecinin dna itilir....20 Bunun etkisi ak pazarlar sermaye ve finans ak iin zorlamak amacyla (bugn bunu yapmak iin IMFye ye olmak gerekiyor) Amerikan ekonomik gcn mmkn olduu kadar mttefikle darya yanstmak ve teki neo-liberal koullar (DTye katlmak gibi) dnyann geri kalanna kabul ettirmekti. Bu sistem hakknda tartlacak iki ana nokta var. lk olarak unu syleyebiliriz, metalarn serbest ticareti ska dnyay serbest ve ak rekabete amak eklinde resmedildi. Ancak bu nerme Leninin ok nce gsterdii gibi tekelci ya da oligopolik gler (ister retim ister tketim alannda olsun) gz nne alndnda yanltr. ABD rnein, dier uluslar kendi isteklerine raz edebilmek iin tekrar tekrar dev ABD pazarna ulamn engellenmesi silahn kullanmtr. Bu tr bir yaklama en yeni (ve kaba) rnek ABD Ticaret Temsilcisi Robert Zoellickin Lulaya,

Yeni Emperyalizm: Mlkszleme Yoluyla Birikim

33

Brezilyann yeni seilmi i Partili Bakanna, ABDnin serbest piyasa kurallarna uymazsan kendini Antartikaya ihracat yapar halde bulabilirsin, demesiydi.21 Tayvan ve Singapur ABDnin Amerika pazarn kapama tehdidi yznden DTye girmeye ve bylece finans piyasalarn speklatif sermayeye amaya mecbur brakldlar. Gney Kore, ABD Hazinesinin srar ile, 1998de IMF yardmn alabilmek iin ayn koullar kabule zorland. ABD imdi, yoksul lkelere challenge grants (zorlukla mcadele ba) olarak nerdii d yardma bir de finansal kurumsal uygunluk koullarn eklemeyi planlyor. retim tarafnda, genelde merkez kapitalist blgelerde konumlanm olan oligopoller, etkin bir biimde tohumlarn, gbrenin, elektroniin, bilgisayar yazlmnn, ecza rnlerinin, petrol rnlerinin ve daha fazlasnn retimini kontrol etmekteler. Bu koullar altnda, yeni pazar amak yeni rekabet alan amyor fakat sadece tekelci glerin yol at toplumsal, ekolojik, iktisadi ve siyasi sonular oaltmas yolunda frsatlar yaratyor. D ticaretin te ikisinin byk ulus-tesi irketlerin kendi iinde ya da birbirleri arasnda gerekletii gerei bu durumu gsteriyor. Grnte yardmsever amalar olan Yeil Devrimde bile, ou yorumcunun katld gibi, artan tarmsal retim tarm sektrnde kayda deer zenginlik younlamas ile paralellik gsterdi ve Gney ve Gneydou Asya apnda tekellemi girdilere ynelik daha fazla bamllk yaratt. ABD ttn irketlerinin in pazarna girii irketlerin ABD pazarndaki kayplarn telafi etmek amacyla tezgahland ve bu nmzdeki birka on ylda inde kesinlikle kamu sal krizine yol aacak. Tm bu alardan bakldnda, neo-liberalizmin tekellemeden ya da oligopolik yaplar iinde snrl rekabetten ziyade ak rekabeti yeledii iddialarnn sahtekarlk olduu ve piyasa serbestisi fetiizmi tarafndan maskelendii ortaya kyor. Serbest ticaret adil ticaret anlamna gelmiyor. Ayrca, baz serbest ticaret yanllarnn dahi kabul ettii gibi, metalarn serbest ticareti ile finans sermayesinin hareketinin serbestlii arasnda ok byk bir fark vardr.22 Bu hemen ardndan ne eit piyasa serbestisi hakknda tarttmz sorusunu gndeme getiriyor. Bhagwati gibileri iddetle metalarda serbest ticareti savunuyorlar ancak bunun finansal aklar iin iyi olduu dncesine direniyorlar. Buradaki zorluk udur. Bir yandan kredi aklar retken yatrm iin, sermayenin bir retim izgisinden dierine aktarlmas iin zaruridir. Ayn zamanda konut yapm gibi tketim ihtiyalarnn, mekansal olarak paralanm, bir ta-

Street Rejimi demeyi tercih ediyor ancak ben Wade ve Veneroso tarafndan The Asian Crisisde nerilen WallStreet-Hazine-IMF kompleksi demeyi tercih ediyorum. 20 Gowan, Global Gamble, sayfa. 23, 35. 21 Editorial, The Buenos Aires Herald, 31 Aralk, 2002, s:4. 22 J. Bhagwati, The Capital Myth: The Difference Between Trade in Widgets ABD Dollars, Foreign Affairs, 77(3), 1998, s:7-12.

34

David Harvey

* fazla iirilmi internet irketleri [.n.] Kk saydaki byk yatrmclar iin kurulmu esnek yatrm irketleri. Genelde byk riskler alarak vurgunlar yapan irketler iin kullanlyor. [.n.]

rafta artn br tarafta an olduu dnyada potansiyel olarak retim faaliyetleri ile dengeli bir iliki kurmas yolunda nemli bir rol oynarlar. Tm bu alardan finansal sistem, devlet karsn karmasn, eitsiz corafi geliim yoluyla elde edilen sermaye birikimi dinamiklerini koordine etmek iin ok nemlidir. Fakat finans kapital, parann deeri, mal piyasalar, bor ve benzeri konularda speklasyon yoluyla para kazanmak gibi pek ok retken olmayan faaliyette de bulunmaktadr. Byk meblalar bu tip amalar iin kullanldnda, ak sermaye pazarlar bazlarnn speklatif faaliyetleri iin aralar haline geliyor. Bu tr eyleri 1990larda hem dot.com* hem de borsa balonlar eklinde grdk. Bunlar, yatrm fonlar gibi trilyonlarca dolara sahip Endonezyay ve hatta Gney Koreyi ekonomik altyaplarna ve glerine bakmakszn zorlayp iflasa srkleyebilecek kadar etkilidirler. Wall Streette olan pek ok eyin retim faaliyetlerine yatrm olana salamak ile hibir ilgisi yok. Bu faaliyetler tamamen speklatif (bu yzden bu kapitalizm kumarhane, yok edici ve hatta akbaba sfatlaryla niteleniyor ve Uzun Vadeli Sermaye Ynetimi felaketinin 2.3 milyon dolara ihtiya duymas bize bu speklasyonlarn her an ters ynde ileyebileceini gsteriyor). Yine de bu faaliyetlerin, sermaye birikiminin genel dinamikleri zerinde derin etkileri var. Hepsinin tesinde bu, teki merkez lkelerin finans piyasalar (Tokyo, Londra, Frankfurt) dahil olmak zere siyasal-iktisadi gcn yeniden ABDde odaklanmasna yarad. Bu durumun nasl olduu, merkez lkelerdeki baskn snf uzlamlarnn nereye vardyla, uluslararas dzenlemeleri (rnein 1990larn ortasndaki Washington Konsenss yerine 1997-1998den sonra getirilen yeni uluslararas finansal yapy) tartrkenki g dengeleri ile ve sermaye fazlas konusunda baskn olan taraflarn kullandklar politik-ekonomik stratejilerle ilgilidir. ABD iinde Wall Street-Hazine-IMF kompleksinin ortaya k, kresel kurumlar kontrol edebilmesiyle, finansal ve devlet alar ile bu dev finansal gc tm dnyaya yanstabilmesiyle son yllarda kresel kapitalizmin dinamiklerinde belirleyici ve sorunlu bir rol oynad. Ancak bu g merkezi sadece u an iledii gibi ileyebilir, nk dnyann geri kalan bir ala birbirine balanm, baarl bir ekilde kenetlenmi finansal ve ynetimsel kurumlarn (ulus st kurumlar dahil olmak zere) yapsallam erevesi ile birletirilmi durumda. Bu sebeple G7 lkelerinin merkez bankalar ile, baz tikel sorunlarla uraabilmek

Yeni Emperyalizm: Mlkszleme Yoluyla Birikim

35

iin tasarlanm eitli uluslararas birlemeler (DT dikkate alndnda daha kalc, para stratejileri dikkate alndnda daha geici anlamalardan bahsediyorum) arasndaki ibirliklerinin nemi ortaya kar.23 Ve eer pazarn gc, belli amalara ulamakta ve aksi eleri veya haydut devletleri hizaya getirmekte yetersiz kalr ise, yenilmez ABD askeri gc (gizli ya da sakl) sorunu zmeye her zaman hazrdr. Bu karmak kurumsal dzenlemeler olas tm kapitalist dnyalarda geniletilmi yeniden retimi (bymeyi) destekleyecek ve srdrecek bir donanma sahip olmaldr. Ancak diplomasi ve devlet gc tarafndan desteklenen finans kapital mdahalesi sklkla baka aralar tarafndan birikime dnebilir. Devlet gleri ve finans kapitalin ykc ynleri arasndaki kutsal olmayan bir ittifak, retici yatrmlara ynelmek yerine aktiflerin devalasyonu ve aktiflere el konulmas gibi konulara kendini adam akbaba kapitalizmin keskin ynn oluturur. imdi soru u: birikim veya devalasyon amal baka aralar nasl yorumlamalyz?

Mlkszleme Yoluyla Birikim Sermaye Birikiminde Luxemburg, kapitalist sermaye birikiminin iki tarafllna odaklanr: [bu taraflardan] Bir tanesi, mal piyasas ve artk deerin retildii yerler fabrika, maden, tarmsal alan- ile ilgilidir. Bu gzle bakldnda birikim, en nemli safhas olan kapitalist ile cretli emeki arasndaki deiim ile birlikte, tamamen ekonomik bir sretir...Burada, her anlamda bar, mlk ve eitlik biimsel olarak hkm srmektedir ve mlkiyet hakknn, birikim yoluyla teki insanlarn ellerinden mlklerinin nasl alndn; meta deiiminin nasl smrye ve eitliin nasl snf iktidarna dntn aa karmak iin keskin bilimsel zmlemenin diyalektii gerekli olmutur. Sermaye birikiminin teki yn ise kendisini uluslararas ortamda gstermeye balayan, kapitalizm ile kapitalist olmayan retim biimleri arasndaki ilikiyle ilgilidir. Baskn yntemleri smrgeci politikalar, uluslararas bor sistemi karlar politikas alan- ve savatr. Kuvvet, hile, bask, yamalama hi gizlemeye almadan aka uygulanm yntemlerdir, ve bu siyasal iddet dm ve iktidar mcadeleleri iinde ekonomik srecin kat yasalarn kefetmek aba gerektirir. Birikimin bu iki yn, birbirine organik olarak baldr ve kapitalizmin tarihsel seyri[nin] ancak bu ikisi bir araya getirilerek anlalabilir olduunu savlamaktadr24

23 Gowan, Global Gambleda ve Brenner, The Boomda birbirlerine gnderme yapmadan ilgin bir ekilde paralel aklamalar getiriyorlar. 24 R. Luxemburg, The Accumulation of Capital, New York: Monthly Review Press, 1968, ss. 452-3. Luxemburg aklamasn ar birikim kuramlarndan (karl faaliyet frsatlarnn eksiklii) farkl iermelere sahip olan tketim azl (efektif talebin dkl) kuram zerine oturtuyor; ben bunu kullanacam. Mlkszleme yoluyla birikim kavramnn tam aklamas ve ar birikim ile ilikisi Harvey, The New Imperialism adl kitabn nc blmnde verilmitir.

36

David Harvey

25 M. Perelman, The Inventon of Capitalism: Cllasical Political Economy and the Secret History of Primitive Accumulation, Durham: Duke University Press, 2000. ayrca The Commonerda yeni itlemeler zerine ve ilkel birikimin tamamen tarihsel mi olduu yoksa devam eden bir sre mi olduu konular zerine ok geni bir tartma vardr (www.thecommoner.org). DeAngelis (http://homepages.uel.ac.uk/M.De Angelis/PRIMACCA.htm) adl adreste iyi bir zet yapyor.

Marxn genel sermaye birikimi kuram, klasik siyasal-iktisatlarla akan ve ilkel birikim srelerini dlayan belirli temel kabuller zerine kurulmutur. Bu kabuller unlardr: zel mlkiyetin kurumsal dzenlemeleri ile serbeste ileyen rekabeti piyasalar, hukuki bireycilik, szleme zgrl ve hem parann dolam arac ve deer stoku olarak salamln gvenlik altna alan hem de uygun hukuk ve yrtme yaplarn garanti eden kolaylatrc devlet. Meta reticisi ve tccar olarak kapitalistin rol oktan belirlenmitir ve emek gc genelde kendi deerinde dei-toku edilen bir meta olmutur. lkel veya ilk birikim oktan olumutur ve imdi kapal bir ekonomi iinde, bar, mlkiyet ve eitlik koullar altnda birikim, geniletilmi yeniden retim yoluyla ilemektedir (her ne kadar canl emein smrs yoluyla gereklese dahi). Bu kabuller bizim, klasik siyasal-iktisatlarn liberal projesi veya gnmzde neo-klasik iktisatlarn neo-liberal projelerinin gereklemesi halinde neler olacan grmemizi salar. Marxn diyalektik ynteminin parlakl, liberal ve neo-liberallerin aments olan pazar zgrlemesinin herkesin daha zengin olduu, uyumlu devleti yaratmayacan gstermesidir. Bunun yerine bu zgrleme, neo-liberalizmin son otuz ylndaki kresel eiliminde grdmz gibi, daha byk lekte toplumsal eitsizlik yaratacaktr; zellikle Britanya ve ABD gibi bu tr bir siyasal izgiye daha fazla yaklaan lkeler iindedir. Yine Marxn tahmin ettii gibi, bu durum daha ciddi ve artan oranda istikrarszlk yaratacak ve bugn bizim tank olduumuz trden kronik ar birikim krizleriyle [bu sorunlar] dorua ulaacaktr. Bu kabullerin dezavantaj; yrtclk, sahtekarlk ve iddet zerine kurulu olan birikimi artk geerli olmayan bir ilk aama ile ilikilendirmesi veya Luxemburgda olduu gibi bir ekilde kapitalist sistemin dnda olduunu sylemesidir. Sermaye birikiminin uzun tarihsel corafyas iinde ilkel ve ilk birikimin ykc pratiklerinin devamll ve srekli rolnn genel bir yeniden deerlendirilmesi bir ok yorumcunun yakn zamanda gzlemledii gibi ok gereklidir.25 Devam eden sreci ilkel ya da ilk diye adlandrmak tuhaf grnd iin, takip eden blmde bu terimlerin yerine mlkszleme yoluyla birikim kavramn kullanacam. Marxn ilkel birikim tanmna daha yakndan bakarsak, daha geni srelerin etkili olduunu grrz. Bunun iinde metalama, topran zelletirilmesi ve kyl nfuslarn g kullanarak

Yeni Emperyalizm: Mlkszleme Yoluyla Birikim

37

dar atlmas; eitli mlkiyet haklar biimlerinin genel, ortak, devlet vs.- dlayc zel mlkiyet ilikilerine dnmesi; genel haklarn bastrlmas; emek gcnn metalamas ve alternatif, yerli retim ve tketim biimlerinin bastrlmas; kolonyal, neokolonyal ve emperyal srelerle doal kaynaklar, deiim ve vergilendirmenin, zellikle topran parasallamas dahil olmak zere deerlere [assets] el konulmas [appropriation]; kle ticareti; tefecilik, bor sistemi ve son olarak kredi sistemi gibi pek ok ey vardr. Devlet, iddeti tekelletirmesiyle ve yasal olarak tanmlanmasyla, hem bu sreleri desteklemek ve n ayak olmak konusunda ok nemli rol oynar hem de Marxn iddia ettii ve Braudelin onaylad gibi kapitalist gelimeye geite byk bir ilevi vardr; devlet Britanyada byk oranda bu dnmleri destekledi, Fransada zayf da olsa destekledi ve yakn zamana kadar inde byk lde devletin konumu olumsuzdu.26 in rneinde olduu gibi ilkel birikime doru son gei gsteriyor ki, devletin bu rol devam eden bir konu ve bu yndeki kantlar ok gl; zellikle devlet politikalarnn, sermaye birikiminin hem younluunun hem de yeni biimlerinin belirlemesinde kilit rol oynad (Singapuru dnn) Dou ve Gneydou Asyada [bu ok ak]. Sermaye birikiminin son aamalarnda kalknmac devletin oynad rol bu sebeple youn bir incelemenin nesnesi oldu.27 Bunun uzun bir suredir byle olduunun anlalmas iin yalnzca Bismarckn Almanyasna ya da Meiji Japonyasna bakmak yeterlidir. Marxn belirttii tm zellikler kapitalizmin tarihsel corafyas iinde gl bir ekilde varolmaya devam ettiler. Bazlar bugn gemite olduundan daha nemli roller oynuyorlar. Lenin, Hilferding ve Luxemburgun belirttikleri gibi kredi sistemi ve finans kapital ykm, sahtekarlk ve hrszln temel aralar oldular. Bunlar: hisse senedi artrmlar; ponzi emalar; enflasyon yoluyla (artk yapsal hale getirilmi) varlklarn yok edilmesi ilemi, irket birlemeleri ve edinme [acquisition] yollaryla aktiflerin soyulmas; ileri kapitalist lkelerde dahi, geni halk kitlelerinin borlarnn miktarn arttrmak suretiyle bor klelerine indirgenmesi; kurumsal sahtekarlklardan bahsetmeye gerek dahi yok, kredi ve tahvil maniplasyonlar ile mlkszleme (emeklilik fonlarnn saldrya uramas ve, hisse senedi ve irket batmalar ile deerlerinin yok edilmesi) gibi eylerdir. Tm bunlar ada kapitalizmin temel zellikleridir. Enronun batmas, bir sr insan geimleri ve emeklilik haklarn ellerinden almak suretiyle

26 K. Marx, Capital, Volume 1, New York: International Publishers, 1967, Blm 8; F. Braudel, Afterthoughts on Material Civillization and Capitalism, Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1977. 27 Wade ve Veneroso, The Asian Crisis, s. 7de u tanm izliyorlar: yksek hane ii harcamalar, art yksek irkete ait bor/z kaynakdeerleri, art banka-irket-devlet i birlii, art ulusal endstriyel strateji, art uluslararas rekabet ortamna bal olarak yatrm tevikleri eittir kalknmac devlet. Klasik alma iin: C. Johnson, MITI and the Japanese Miracle: The Growth of Industral Policy, 1925-1975, Stanford: Stanford University Press, 1982; Devlet politikalarnn relative rateleri zerine ampirik etkileri u eserde iyi belgelenmitir: M. Webber ve D. Rigby, The Golden Age Illusion: Rethinking Post-war Capitalism, New York: Guilford Press, 1996.

38

David Harvey

28 Wade ve Veneroso, The Asian Crisis. 29 Direniin boyutlar u eserlerde tartlmtr. B. Gills, ed., Globalization and the Politics of Resistance, New York: Palgrave, 2000; J. Brecher ve T. Costello, Global Village or Global Pillage? Economic Reconstruction from the Bottom Up, Boston: South End Press, 1994. direni konusunda taze bir rehber iin W. Bello, Deglobalization: Ideas for a New World Economy, London: Zed Books, 2002. Aadan kreselleme fikrinin en zl bir biimde ifade edilii iin R. Falk, Predatory Globalization: A Critique, Cambridge: Polity Press, 2000

mlkszletirdi. Ancak tm bunlarn tesinde, son zamanlarda yatrm fonlar ve dier byk finans kapital kurumlar tarafndan srdrlen mlkszleme yoluyla birikimin bak az biimini alan speklatif saldrya bakmamz gerekir. Yatrm fonlar, Gneydou Asyada likidite krizi yaratarak karl i kollarn iflasa zorlad. Bu i kollar yok pahasna merkez lkelerdeki sermaye artklar tarafndan satn alnd, bylece Wade ve Venerosonun dedii gibi aktifler son elli yldr dnyann her hangi baka bir yerinde olmad kadar bar yollar kullanlarak iteki [domestic] sahiplerden (yani Gneydou Asyadan) darya, yabanc sahiplere (yani ABD, Japonya ve Avrupaya) aktarld.28 Tamamen yeni mlkszleme yoluyla birikim mekanizmalar da ald. DT mzakerelerinde (TRIPS anlamas diye adlandrlan) fikri mlkiyet haklarna yaplan vurgu, genetik malzemelerin, tohum plazmalarnn, ve her trden dier rnlerin patent ve lisanslarnn alnma yollarn gsteriyor, ve bunlar imdi, evresel ynetim pratikleri bu rnlerin gelitirilmesinde temel rol oynam btn kitlelere kar kullanlabilir. Biyo-ekyalk comu durumda ve dnyann genetik kaynaklarndaki hammadde stokunu az saydaki okuluslu irketin kar iin talan ediyor. Kresel evresel mtereklerin (hava, su, toprak gibi) hzla artan tketimi ve sermaye-youn tarmsal retim biimlerinin bir ekilde doann tamamn metalatrmas artan doal ortam bozulmalarna neden oluyor. Kltrel formlarn, tarihlerin ve entelektel yaratcln metalamas toptan mlkszlemeyi art kouyor, rnein mzik endstrisi kltr ve yaratcln kklerini smrme ve iermesi ile nldr. Bugne kadar kamu mlk olmu eylerin zelletirilmesi ve irketletirilmesi (rnein niversiteler) suyun ve dnyay temizlemi dier kamusal yararlar olan eylerin zelletirme dalgasna kaptrlmasndan bahsetmiyorum bileyeni dalga bir toplumsal mtereklerin itlenmesi olarak karmza kyor. Gemite de, devletin gc ska halkn iradesini bile yok sayarak bu sreleri zorlamak ynnde kullanlmt. Yine gemite olduu gibi, bu mlkszleme sreleri geni apta direnileri kkrtyor ve bu imdi kreselleme kart adl hareketin ekirdeini oluturuyor.29 Gemite snf mcadeleleri ile kazanlan ortak mlkiyet haklarnn (emeklilik ya da refah harcamalar haklar, veya ulusal salk hizmeti gibi) zel alana dnmesi neo-liberal ortodoksluk adna yrtlen tm mlkszleme politikalarnn en dikkat ekici yandr. Bush ynetimin sosyal gvenlik sistemini zelletirmesi (ve emeklilii borsann arlk-

Yeni Emperyalizm: Mlkszleme Yoluyla Birikim

39

larna tabi klmas) bu duruma ak bir rnektir. Hi phe yok ki kreselleme kart hareketin iinde vurgu, son zamanlarda kaybedilen mtereklerin yeniden elde edilmesi temasna odaklanmakta ve devletin sermaye ile ortakm gibi davranmasna saldrlmaktadr. Kapitalizm yamyams, ykc ve sahtekar pratikleri iselletiriyor. Ancak, Luxemburgun ikna edici bir biimde syledii gibi iddet dm, iktidar mcadeleleri iinde ekonomik srecin kat yasalarn belirlemek zordur. Mlkszleme yoluyla birikim pek ok farkl yolla gerekleebilir ve deimez bir kural yoktur, sre hem arzi hem de geliigzel ekillenmektedir. Yine de hangi tarihsel sre olursa olsun karmza kar; geniletilmi yeniden retim iinde ar birikim krizleri olduunda veya devalasyonun tek k yolu olduu dnemlerde. Mesela Arendtin iddia ettii gibi 19. yzyln Britanyas, 60lar ve 70lerin bunalm yeni bir emperyalizm biimine sebep oldular; bunun iinde burjuvalar sradan hrszln ilk gnahnn, yzyllar nce ilkel sermaye birikimini (Marx) olanakl kldn ve tm ileriki birikimi balattn ve sonunda birikimin motoru olmasn diye aniden durduunu ilk kez fark ettiler.30 Bu bizi yeniden mekansal-zamansal sabitlemelere doru yneli, devlet gleri, mlkszleme yoluyla birikim ve gnmz emperyalizminin biimleri arasndaki ilikiye getiriyor. Sklkla belli yerel [territorial] ya da blgesel [regional] biimlerde dzenlenen ve genelde hegemonik merkezler tarafndan hakim olunan kapitalist toplumsal oluumlar, kendi ar birikim sorunu iin mekansal-zamansal sabit aray iinde olan yar-emperyalist pratiklerle uzun yllardr iliki iinde olmulardr. Yine de Arendtin, 1884-1945 arasndaki Avrupa-merkezci emperyalizm dneminin burjuvazinin kresel siyasi iktidarna ilk darbe oluturduuna dair iddiasn ciddiye alrsak bu srelerin tarihsel corafyasn dnemletirmeye gidebiliriz. Tek tek ulus devletler, ar birikim ve kendi ilerindeki snf mcadeleleri sorunlar ile baa kabilmek iin kendi emperyalist projelerine giritiler. Balangta Britanya hegemonyas ile istikrara kavuan ve dnya pazarnda metalarn ve sermayenin serbest dolam etrafnda kurulan ilk sistem, yzyln banda kt ve byk gler arasnda, artarak da kapanan sistemler iinde otari aray biimindeki jeopolitik atmalara dnt. Sonu byk oranda Leninin ngrd gibi iki dnya sava oldu. Dnyann geri kalan pek ok blgesi kaynak amacyla yamaland (sadece Ja-

30 Arendt, Imperialism, s.28.

40

David Harvey

31 En ak u eserde ifade edilmitir. P. Armstrong, A. Glyn ve J. Harrison, Capitalism Since World War II: The Making and Break up of the Great Boom, Oxford: Basil Blackwell, 1991.

ponyann Tayvanda yaptklar ve Britanyann Gney Afrikadaki Witwaterstrand blgesinde yaptklarna bakmak yeterli); umut edilen mlkszleme yoluyla birikimin amac, 1930larda snrna gelen, geniletilmi yeniden retim yoluyla srdrlemeyen kapitalizmin kronik sorununa are bulmakt. Bu sistem 1945te ABD tarafndan deitirildi. Yeni sistemle ABD, tm byk kapitalist gler arasnda, her bir taraf iin de lmcl olacak savalardan kanmay ve 1930larda bela olmu ar birikim sorununa ortak, aklc zmler bulmay salayacak kresel bir anlama kurmay hedefliyordu. Bunun olabilmesi iin merkez blgelerdeki entegre kapitalizmin (bu yzden ABD Avrupa Birliine doru hamleleri destekledi) ve younlamann faydalar paylalmalyd, ve sistemin planl bir ekilde corafi yaylmyla ilgilenilmeliydi (ABD bu yzden de-kolonizasyon ve kalknmaclkn dnyann geri kalannn genel bir hedef olmas konusunda srar ediyordu). Kresel burjuva iktidarnn bu ikinci aamas byk oranda Souk Savan olumsallyla birlikte gidiyordu. Bu tek kapitalist sper g olarak ABDnin askeri ve ekonomik liderliini zorunlu kld. Etkisi, ekonomik olmaktan ok siyasi ve askeri zorunluluklarn grnmesiyle birlikte hegemonik ABD sper emperyalizminin kurulmas eklinde oldu. ABDnin kendisi d pazarlara, hatta girdilere ok baml deildi. Kendi pazarn darya amaya bile gc yetebildi ve bylece devletler aras otoyollar, byyen banliyler, ve Gneyi ile Batsnn gelimesi gibi ierdeki mekansal-zamansal sabitlemelerle 1960lar boyunca Almanya ve Japonyada olumaya balayan artk kapasitesinin bir ksmn emebildi. Tm kapitalist dnyada geniletilmi yeniden retim ile gl bir byme yaand. Mlkszleme yoluyla birikim greceli olarak azald, hatta sermaye fazlas olan Japonya ve Bat Almanya gibi lkeler gelimekte olan post-kolonyal pazarlarn kontrol iin rekabet de dahil olmak zere artarak d pazar arayna ihtiya duydular.31 Sermaye ihracndaki sk denetim (metadakinin aksine) byk oranda Avrupa iinde uyguland ve Dou Asyaya sermaye ithali snrl tutuldu. Tek tek ulus devletler iinde geniletilmi yeniden retim zerindeki snf mcadelelerinin nasl olaca ve bundan kimlerin faydalanaca denetim altna alnd. Temel jeopolitik mcadeleler ya Souk Sava sebebiyle (Sovyetler tarafndan kurulan teki imparatorlukla) ya da Avrupa glerinin smrgelerinden (Suezin Britanya ve Fransa tarafndan igalini ABDnin desteklemeyiinin sembolik bir nemi vard) ekilmekteki gnlszlk-

Yeni Emperyalizm: Mlkszleme Yoluyla Birikim

41

lerinden kaynaklanan eski mcadelelerdi (sayca bunlar ABDyi tepkisel post-kolonyal rejimleri desteklemeye iten Souk Sava politikalarndan daha fazla idiler). Merkeze srekli itaat etmenin mekansal-zamansal durumuna kilitli kalmann yaratt artan hn sonuta bamllk kart ve ulusal zgrleme hareketlerini ateledi. nc dnya sosyalizmi modernlemeyi istedi ancak tamamen farkl bir snf ve siyaset dzleminde. Bu sistem 1970 civarnda kt. Fazla ABD dolarlar dnya pazarlarn istila ettike sermayeyi kontrol etmek zorlayordu. ABDnin Vietnam Savann ortasnda hem askeri hem de ekonomik gc elinde bulundurmaya kalkmasnn sonucunda ortaya kan enflasyonist basklar, merkez lkelerdeki snf mcadelelerinin dzeyi karll sarsmaya balaynca iyice arlat. O zaman ABD, Almanya ve Japonyadan gelen ekonomik tehditleri gsleyebilmek iin yeni uluslararas finansal kurumsal dzenlemeler ile ekonomik gcn, Wall Streetin merkez olduu finans kapital sistemin bir karm zerine kurulu baka bir sistem kurmak istedi. Nixon ynetimi ile Suudiler arasnda yaplan gizli anlama ile petrol fiyatlar 1973te tavana vurdu ve bu Avrupa ve Japonya ekonomilerine, o zaman Orta Dou petrollerine daha az baml olan ABDye verdii zarardan daha fazla zarar verdi.32 ABD bankalar petro-dolarlar dnya ekonomisine yeniden dolama sokma ayrcaln elde ettiler. retim alannda tehdit edilen ABD, karl finans alannda hegemonya kurarak verdi. Ancak bu sistemin verimli bir ekilde alabilmesi iin genelde piyasalarn tikelde sermaye piyasalarnn uluslararas ticarete almasnn zorlanmas gerekiyordu IMF gibi uluslararas aralarn kullanmyla desteklenen, sert ABD basks gerektiren yava bir sre ve yeni ekonomik ortodoksi eklindeki neo-liberalizme eit derecede sert bir ballk. Bu ayn zamanda g ve kar dengelerinin, burjuvazi iinde retim faaliyetlerinden finans kapital kurumlarna kaymasn zorunlu kld. Bu geniletilmi yeniden retim iinde ii snf hareketlerinin gcyle saldr iin, dorudan retime disiplinli bir gzetim uygulayarak ya da dolayl olarak her tr sermaye biimi iin daha byk corafi hareketlilik olana tannarak, kullanlabilirdi. Dolaysyla finans kapital kresel burjuva iktidarnn nc aamasnda merkezi neme sahipti. Bu sistem daha geici ve ykcyd, ve geniletilmi yeniden retim alanndaki zorluklara panzehir olmas iin, genelde IMF tarafndan ynetilen yapsal uyum politikalar eklinde bir sr mlkszleme yoluyla birikim nbeti (krizi anlamnda) yaand.

32 Gowan, Global Gamble, ss.2122de Nixon ile Suudiler arasndaki badamann kantlarn alntlar.

42

David Harvey

33 Soldaki insanlar IMF kart ayaklanmalarn ve mlkszlemeye kar dier hareketlerin nemini kavramakta ge kald, bunun sebebi geniletilmi yeniden retim siyaseti ile ilikili olmasdr (bir ok adan hala bu siyaset yrtlmektedir). Waltonn, IMF kart ayaklanmalarn rnts hakknda yapt nc alma geriye bakldnda gze arpmaktadr. Bkz. J. Walton, Reluctant Rebels: Compertaive Studies on Revolution and Underdevelopment, New York: Columbia University Press, 1984. Ancak saysz mlkszleme kart hareketin hangilerinin gerici ve herhangi bir sosyalist anlamda modernleme kart olduu; hangilerinin ilerici ya da en azndan herhangi bir birliktelikle ilerici bir tarafa ynlendirilebilir olduunun belirlenmesi konusunda ok fazla karmak zmleme yapld da dorudur. Gramscinin gney sorununu zmledii nc almas bu trden bir almadr. Petras, Hardt ve Negriyi eletirdii metinde bu noktay vurgulamtr. Bkz. J. Petras, A Rose by Any Other Name? The Fragrance of Imperialism, The Journal of Peasant Studies, 29(2), 2002. toprak reformuna kar savaan mreffeh kyllerle geinmek iin savaan topraksz kyller ayn deildir.

1980lerdeki Latin Amerika gibi baz rneklerde olduu gibi, ekonomilerin tamam saldrya urad ve tm aktifler ABD finans sermayesi tarafndan topland. Yatrm fonlarnn 1997de Tayland ve Endonezya nakitlerine, IMF tarafndan istenen vahi deflasyonist politikalarla desteklenen saldrs, yaayabilecek irketlerin dahi iflas etmesine, Dou ve Gney Dou Asyada elde edilmi kayda deer toplumsal ve iktisadi gelimenin tersine dnmesine neden oldu. Sonuta milyonlarca insan isiz kald ve fakirleti. Kriz ayn zamanda Wall Streetin gcn onaylayarak ve ABDdeki mreffeh gruplarn servetlerine inanlmaz bir patlama yaratarak dolara doru uuu ateledi. Snf mcadeleleri IMF kaynakl yapsal uyum, finans sermayesinin ykc faaliyetleri ve zelletirme yoluyla haklarn kayb gibi konular etrafnda bir araya geldi. Bor krizleri her lkenin kendi iindeki toplumsal retim ilikilerinin yeniden rgtlemesinde kullanlabilir, mesela d sermayenin gelmesini salamak iin. Ulusal dzeydeki [domestic] finansal rejimler, ulusal rn piyasalar ve gelien ulusal firmalar bu yolla Amerikal, Japon veya Avrupa irketleri tarafndan ele geiriliyorlar. Merkez blgelerdeki dk karlar bylece, darda kazanlm olan daha yksek karlardan pay alarak destekleniyor. Mlkszleme yoluyla birikim kresel sistem iinde giderek daha fazla merkezi zellik haline geliyor (zelletirme en kilit aralardan biri). Bu duruma direni de ayn ekilde, kapitalizm ve emperyalizm kart hareketlerin iinde daha merkezi bir yer tutuyor.33 Ancak Wall Street-Hazine kompleksi zerinde kurulmu bu sistem Tokyo, Londra, Frankfurt ve pek ok dier finans merkezleriyle birlikte ok tarafl bir yne sahip. Bu, her birinin temeli bir ulus devlete dayanan ama emperyalizmin daha erken aamalarnda akla dahi gelmeyecek ekilde tm dnyaya yaylan (Leninin anlatt trden ulus devletlerle yakn balar olan trstler ve karteller) ulus tesi zellik tayan kapitalist irketlerin ortaya kyla ilgilidir. Bu dnya, muazzam gl Hazine Sekreterlii ve Robert Rubin ile, Clintonun Beyaz Saraynn merkezilemi ok tarafllk (1990larn ortasnda Washington Konsenss diye adlandrlan) ile ynetmeyi amalayarak, Wall Streetin speklatr tarafndan ekip kard dnyadr. Ksa bir sre iin Lenin yanlm Kautsky tm byk kapitalist glerin kendi aralarnda i birlii saladklar bar temelli bir ultra-emperyalizm dncesi- doru sylyor gibi; bugn G7 diye bilinen kmeleme tarafndan sembolize edilen ve yeni uluslararas

Yeni Emperyalizm: Mlkszleme Yoluyla Birikim

43

finansal mimari diye adlandrlan, ABD liderliinde bir hegemonya mmkn gibi grnebilir.34 Ancak bu sistem, imdi ok byk zorluklar yayor. Sert ini klar ve iktidar atmalarnn paralanmas, Luxemburgun daha nceden belirttii gibi, tm sis ve aynann (zellikle finans sektrndekiler) arkasnda ileyen ekonominin acmasz yasalarnn farkna varlmasn zorlatryor. Ama 1997-98 krizinin gsterdii gibi artk retme kapasitesinin temel merkezi Dou ve Gneydou Asyadr (bylece ABD bu blgeyi devalasyonun temel hedefi olarak semitir), ve Dou ve Gneydou Asyann baz blgelerinde kapitalizmin hzl toparlanmas genel ar birikim sorununu tekrar dnya meselelerinin n sralarna tad.35 Bu yeni mekansal-zamansal sabit biimlerinin nasl rgtlenecei (inde rnein), veya yeni bir devalasyon darbesine kimin maruz kalaca sorularn gndeme getiriyor. ABD iinde on yl kadar hayret verici (hatta irrasyonel) bolluun ardndan biriken durgunluk gsteriyor ki ABD bu duruma bakl olmayabilir. stikrarszln temel yanl izgisi, ABDnin demeler dengesindeki ani bozulmalarda yatyor. Brennerin yazd gibi, 1990larda dnya ekonomisini ynlendiren ithalat patlamas ABDye, denizar mal sahiplerine tarihte ei grlmemi ykmllklere yol aan rekor derecede ticaret ve hesap aklar getirdi ve ABD ekonomisini sermaye ka ve dolarn kne kar tarihte ei grlmemi biimde krlgan yapt.36 Ancak bu krlganlk her iki tarafta da yaand. Eer ABD pazar kerse, bu pazar kendi ar retim kapasitelerini aktaracak pazar olarak gren ekonomiler de kecektir. Japonya ve Tayvan gibi lkelerin byk bankaclarnn ABD aklarn kapatmak iin bor vermekte bu kadar gnll olmalarnn asl nedeni kendi z-karlardr. Bylece kendi mallarnn pazar olan ABDde tketimcilie kaynak oluturuyorlard. imdi kendilerini ABDnin sava giriimlerini desteklerken dahi bulabilirler. Fakat ABDnin hegemonya ve hakimiyeti bir kez daha tehdit altnda ve bu sefer tehlike daha ciddi grnyor. Eer Arrighinin izinden gittii Braudel haklysa, ve gl bir finanslama dalgas egemenliin bir hegemonik gten dierine geiini bildiriyorsa, o zaman ABDnin finanslamaya doru 1970lerdeki dn, kendi kendini ykan tarihsel bir rnek oluturacak.37 Hem dahili hem de harici aklar sresiz olarak denetim dnda dalgalanmaya devam edemez ve bata Asyadakiler olmak zere dier lkelerin gnlk 2.3 milyar dolarlk cari bedele kaynak sa-

34 P. Anderson, Internationalism: A Breviary, New Left Review, 14, 2002, s.20de Kautskynin gr gibi bir eyin nasl gemekte olduunu ve Robert Keohane gibi liberal kuramclarn dahi bu balanty gsterdiini iaret ediyor. Yeni uluslararas finansal mimari iin bkz. S. Soedberg, The New International Financial Architecture: Imposed Leadership and Emerging Markets, Socialist Register 2002, London: Merlin, 2002. 35 Bkz: Burkett ve Hart-Landsberg, Crisis and Recovery. 36 Brenner, The Boom, s.3 37 G. Arrighi ve B. Silver, eds., Chaos and Governance in the Modern World System, Minneapolis: University of Minnesota Press, 1999, ss.31-33.

44

David Harvey

38 Gowan, Global Gamble, s.123

lamak konusundaki istekleri bitmez tkenmez deildir. ABD ekonomisinin makro-ekonomik koullarn sergileyecek her hangi bir lke oktan iddetli bir tasarrufa ve IMF tarafndan uygulanacak olan yapsal uyum srelerine ynelirdi. Fakat Gowann belirttii gibi: Washingtonun dolarn fiyatn maniple etme kapasitesi ve Wall Streetin uluslararas finansal egemenliinden faydalanabilmesi, ABD otoritelerinin, dier lkelerin yapmak zorunda olduklarn yapmaktan kanmalarn, demeler dengesini izleyebilmesini, yksek seviyedeki i tasarruf ve yatrm garantiye almasn, kamu ve zel borlanmalarn seviyesini takip edebilmesini, ierideki retim sektrnn kuvvetli bir ekilde geliimini salama almak iin ieride etkin bir finansal araclk sistemi kurabilmesini salyor. ABD ekonomisinin tm bu ykmllklerden ka yolu vard ve sonuta ciddi bir ekilde bozulmu ve istikrarszlamtr.38 Ayrca, yeni ABD-merkezli emperyalizmin ayrc zellii olan pe pee gelen mlkszleme yoluyla birikim dalgalar, herhangi bir yerde patlayacak direnii ve hnc ateliyor, bunlar sadece dnya apnda aktif bir kreselleme kart bir hareket (geniletilmi yeniden retim srecindeki snf mcadelelerinden epey farkl bir biimde) deil ayn zamanda zellikle Asyadaki (Gney Kore, rnein) ve hatta Avrupadaki, balarda esnek olan ikinci derece glerin, ABD hegemonyasna kar belirgin bir direniini de retiyor. ABDnin seenekleri snrl; kendi snrlar iinde byk miktarlarda zenginliin geri datm yolunu seerek mevcut emperyalizm eklinden cayabilir, ve art ierideki zamansal zmler yoluyla (kamusal eitim ve yallk sigortalar iyi balang noktalar olabilir) emme yollar arayabilir. retimi yeniden canlandracak bir sanayi projesi de ie yarayabilir. Ancak bu daha fazla mali ak ya da daha yksek vergilendirme ve kuvvetli devlet ynlendirmesi gerektirir ve bu burjuvazinin, Chamberlainin gn olaynda olduu gibi kesinlikle reddedecei bir eydir; byle bir paket nerisi olan her hangi bir politikac kapitalist basn ve onun ideologlar tarafndan alaa edilecek ve parann gc karsnda seimleri kaybedecektir. Yine de ironik bir biimde ABDde ve kapitalizmin dier merkez lkelerinde (zellikle Avrupadakilerde) neo-liberalizme kar politikalar ve devlet harcamalar ile sosyal harcamalarnn nn amak Bat kapitalizmini kendi isel ykc eilimlerinden korumann tek yolu olabilir. IMFnin dier lkelerde uygulad trden z-disiplinle desteklenen sert politikalar ABD iin denemek siyasal olarak daha

Yeni Emperyalizm: Mlkszleme Yoluyla Birikim

45

lmcl olabilir. Bu yndeki her hangi harici bir kalkma (sermaye ka ve dolarn k gibi rnein) kesinlikle ABDnin siyasal, ekonomik ve hatta askeri adan vahi tepkisiyle karlaacaktr. ABDnin, Dou Asyann olaanst bymesini bar bir biimde kabul etmesi ve buna uyum gstermesini ve Arrighinin dedii gibi, bunu Asyann kresel gcn yeni hegemonik merkezi olmasna doru byk bir deiim olarak onaylamasn hayal etmek ok zor.39 ABDnin sessizce ve uysal bir biimde buna raz olmas ihtimal dahilinde deil. Ne olursa olsun bu, Dou Asya kapitalizminin ABD pazarna bamllktan kendi iinde bir pazar yaratarak kurtulmas oktan baz iaretler ortaya kmtreklindeki, bir yeniden rgtlenmeyi gerektirecektir. Bu, in iindeki dev modernleme projelerinin ABDnin ieride 1950 ve 1960larda yapt mekansal-zamansal zmlerin dahili bir eidi- Japonya, Tayvan ve Gney Koreden sermaye fazlalarnn ekilmesinde, dolaysyla ABDye giden ak azaltmasnda kritik bir rol oynayabilecei bir noktadr. rnein Tayvan bugn, ine Kuzey Amerikaya yaptndan daha fazla ihracat yapyor. Neticede ABDye akan fonlarn azalmas felaketle sonulanabilir. Ve bu balamda, ABD iindeki siyasal dzenin baz unsurlarnn, ak bir mutlak g olarak esnek askeri kuvveti ellerinde kalm tek ey olarak grdklerini, mparatorluktan aka bir siyasi seenekmi gibi bahsettiklerini (muhtemelen dnyann geri kalanndan vergi temellk edebilmek iin) ve kresel ekonomi iindeki iktidar deiimi tehdidine cevap verebilmek iin petrol arzn kontrol etmeye altklarn gryoruz. ABDnin Irak ve Venezella petrolleri zerinde daha ok denetim kurma abalar Irakta demokrasi kurma iddias ile, Venezellada hkmeti drerek- ok anlaml. 1973teki pisliklerin yeniden temsili sz konusu nk Avrupa ve Japonya, Dou ve Gneydou Asya, ve son zamanlarda in de dahil olmak zere pek ok lke ABDye oranla o zaman olduundan daha fazla Krfez petrolne bamllar. Eer Amerikan mhendisleri Chavezi ve Saddam alaa edebilirse, eer Amerika bu otoriter ynetimin deien lleri zerine kurulu, diine kadar silahlanm Suudi rejimini yeniden biimlendirebilir ya da istikrara kavuturabilirlerse (ve Usame bin Ladinin temel projesi olan radikal slamn eline dmek tehlikesinden koruyabilirse), Iraktan rana kontroln srdrebilirse ve Hazar havzasndaki petrol rezervi ile ilikili olarak Trkiye ve zbekistanda stratejik varln salamlatrabilirse; o zaman ABD kresel petrol musluunu sk kontrol sayesinde k-

39 Arrighi herhangi ciddi dsal bir mcadeleyi gz nne almyor, ancak o ve arkadalar ABD nin, yzyl nce Britanyann, gerileyen hegemonyasn smrgeci tahakkme dntrme gcnden ok daha fazla gce sahip olduunu belirtiyorlar. Eer sistem nihai olarak kerse, bu byk lde ABDnin uyum ve dzenlemelere gsterdii diren yznden olacak. Ve bunun tersine, ABDnin Dou Asya blgesinin ykselen ekonomik gcne uyumu ve buna uygun olarak kendinin dzenlemesi, yeni dnya dzenine ykc olmayan bir gei iin hayati derecede nemli bir kouludur. Bkz. Arrighi ve Silver, Chaos and Governance, ss.288-289.

46

David Harvey

40 M. Klare, Resource Wars: The New Landscape of Global Conflict, New York: Henry Holt, 2002.41 Cooper, New Liberal Imperialism. 41 Cooper, New Liberal Imperialism. 42 U. Mehta, Liberalism and Empire, Chicago: Chicago University Press, 1999. Buradaki eletiri Coopern ifadeleriyle karlatrldnda tamamen stndr...

resel ekonomi zerindeki etkin denetimin srmesini ve kendi hegemonik konumunun nmzdeki elli yl boyunca korunmasn mit edebilir.40 Bu tr bir stratejinin tehlikeleri ortada. Sadece Avrupa ve Asyadan deil Rusyadan dahi yakn zamanda dili direniler kabilir. ABDnin Irak igaline, zellikle Irak petrolnn smrs ile yakndan ilikili olan Fransa ve Rusyann Birlemi Milletlerdeki gnlsz onay nemli bir nokta. Ve Avrupallar daha ok tm byk kapitalist glerin szde eit bir tabanda i birlii yapt Kautskyci ultra-emperyalizm fikrine yaknlar. Srekli militarizasyon ve kresel bar tehdit edecek trden bir maceraclk zerine kurulu istikrarsz ABD hegemonyas dnyann geri kalan iin pek de ekici bir manzara deil. Bu Avrupa modelinin daha ilerici olduunu sylemek deildir. Eer Blairin danman Robert Coopera inanacak olursak 19. yzyln uygar, barbar ve vahi devletleri arasndaki ayrmnn post-modern, modern ve pre-modern devletler klnda yeniden ortaya ktn gryoruz; post-modernler ademi merkezci, uygarlam davrann koruyucular; tm dnyada insanlar dorudan ya da dolayl aralarla evrensel (Batl ya da burjuva eklinde okunabilir) norm ve insani (kapitalist diye okunabilir) pratiklere boyun edirme grevini stlenmilerdir.41 Bu ayn John Stuart Mill gibi 19. yzyl liberallerinin Hindistann vesayet altnda tutuluunu ve bir yandan ieride temsili ynetimin ilkelerini verken dier yandan dardan vergi temellkn savunmak iin kullandklar yoldur. Geniletilmi yeniden retim yoluyla salanabilecek srdrlebilir bir birikimin yeniden canlanma imkan olmad durumlarda, birikim hznn dmesini engellemek iin tm dnyada mlkszleme yoluyla birikim politikalarnn derinletirilmesi gerekir. Bu alternatif emperyalizm biimi, mlkszleme yoluyla birikim srecini yaam ve son birka on yldr kapitalizmin ykc ynleriyle yzlemek zorunda kalm dnya nfusunun byk ounluu iin pek kabul edilebilir bir ey olmayacak. Cooper gibilerinin nerdii liberal aldatmaca bundan ok ekmi olan postkolonyal yazarlara ok tandktr.42 Ve ABDnin, kresel terrizme kar olas tek cevap olduunu giderek daha fazla ne srd yaygarac militarizmi sadece tehlikelerle dolu deildir (nleyici vuru gibi tehlikeli rnekler de dahil olmak zere); insanlar ayn zamanda bunun giderek tehdit edilmi bir hegemonyann kresel sistem iinde tutmay salamak iin kullanmaya alt bir maske olduunun farkna varyorlar.

Yeni Emperyalizm: Mlkszleme Yoluyla Birikim

47

Ancak belki de en ilgin soru ABDnin kendi iindeki tepkinin ne olacadr. Bu noktada Hannah Arendt bir kez daha aklayc bir nermede bulunuyor: dardaki emperyalizm ieride etkin bir bask hatta tiranlk olmadan uzun sre srdrlemez.43 erideki demokratik kurumlara verilen zarar ok nemli (Franszlarn Cezayir bamszlk mcadelesinde rendikleri gibi). ABD iindeki popler gelenek smrgecilik ve emperyalizm kartdr; ancak son birka on ylda, toptan yanlsama deilse de ABDnin dnya meselelerindeki emperyal roln maskeleyen veya en azndan politikalarnn byk insani niyetler uruna yapld izlenimini veren ok ciddi bir hokkabazlk haline gelmitir. ABD halknn ise uzun dnemli askerilemi bir imparatorlua dnmeyi destekleyip desteklemeyecei pek ak deildir (Vietnam savana verdii destek bittikten sonra). Ne de uzun sre lkedeki sivil zgrlklerin, haklarn ve genel anlamda zgrlklerin kayb eklindeki bir faturay demeyi kabul edeceklerdir. Eer bu imparatorluk nsan Haklar Beyannamesinin yrtp atlmasn gerektirirse, o zaman bu mbadelenin kolayca kabul edilecei ok ak deildir. Ancak sorunun teki taraf geniletilmi yeniden retim ile srdrlebilir bir birikimin yeniden canlan diye bir eyin olmay ve snrl mlkszleme yoluyla birikim olanaklaryla ABDnin, Japonyay son on ylda grece deersiz bir noktaya srkleyen deflasyonal depresyona decek olmasdr. Ve eer gerekten dolardan ciddi bir ka olursa, o zaman atl sermaye ve emein tamamen speklatif olan amalarn aksine toplumsal olarak faydal amalara aktarlmas ve ulusun toplumsal ve fiziksel altyapsnn tamamen yeniden dzenlenecei bir yere odaklanan, zenginliin ve varln geri datmnda tamamen farkl politikalar uygulanmadka (burjuvazinin mutlak korkuyla izleyecei bir manzara) tasarruf [politikalar] daha youn olmak zorunda olacaktr. Bu yzden yeni emperyalizmin alaca ekil ve biim zorla el koymalara ak olacak. Kesin olan tek ey kresel sistemin ileme eklindeki byk bir dnmn tam ortasnda olduumuz ve sistemi etkileyip, dengesini kolayca bozabilecek ok eitli kuvvetlerin var olduudur. Mlkszleme yoluyla birikim ve geniletilmi yeniden retim arasndaki denge oktan birincisi ynnde bozuldu ve bu eilim giderek daha da derinletiinden ve bunu yeni emperyalizm denen eyin belirleyici noktas olarak grmekten baka bir ey pek mmkn deil (bu yeni emperyalizm ve imparatorlua duyulan gereksinimin ve byk ideolojik nem

48

David Harvey

hakkndaki ak iddialarn temel noktasdr). Asya tarafndan tutulan ekonomik yrngenin anahtar olduunu biliyoruz, ancak askeri stnlk hala ABDnin elinde. Arrighinin belirttii gibi bu benzersiz bir konumdur ve Irakta, genel durgunluk koullar altnda bu gcn, dnya dzeyinde jeopolitik olarak nasl davranacann ilk aamasn gryor olabiliriz. Hegemonyasn sava-sonras dnemde retim, finans ve askeri g zerine oturtan Amerika Birleik Devletleri retimdeki stnln 1970ten sonra kaybetti ve bugn finans stnln de kaybediyor olabilir ve bu durumda elinde yalnz askeri stnl kalyor. Bu yzden yeni emperyalizmin nasl ekilleneceinin hayati derecede nemli belirleyeni ABD iindeki olaylar olacaktr. Ve buna ilaveten, derinleen mlkszleme yoluyla birikime kar kuvvetli bir muhalefet toplanyor. Ancak bu durumun tetikledii snf mcadelelerinin biimi, geniletilmi yeniden retim iinde (daha sessiz de olsa devam eden), geleneksel olarak sosyalizmin geleceinin zerine ina edilecei varsaylan klasik proletarya mcadelelerinden radikal biimde farkldr. Deiik mcadele hatlar etrafnda olumaya balayan birliktelikleri beslemek ok nemli; nk bunlarn iinde parann gcn, borsa deerlerini ve kresel ekonominin farkllam mekanlarnda, hangi yolla olursa olsun, her zaman az sayda ar younlam sra d zenginlik odaklar [mekanlar] reten kesintisiz sermaye birikimini yceltmeyen, eitsiz corafi gelimenin yaratc biimleriyle toplumsal mutluluk ve insani amalar birletirecek olan tamamen farkl, emperyalist olmayan kreselleme biiminin yz hatlarnn ayrmna varabiliriz. Bu an [moment] ini k ve belirsizliklerle dolu olabilir; ancak bu ayn zamanda beklenmedik ve olaslklara ak bir an olduu anlamna gelir.n