F.. de Puerili Institutione Apud Athenienses Facultati Litter Arum Parisiensi Hanc Thesim Prop One Bat F. Herisson

Hrisson, F.. De Puerili institutione apud Athenienses, Facultati litterarum parisiensi hanc thesim proponebat F. Herisson. 1886.
1/ Les contenus accessibles sur le site Gallica sont pour la plupart des reproductions numriques d'oeuvres tombes dans le domaine public provenant des collections de la BnF.Leur rutilisation s'inscrit dans le cadre de la loi n78-753 du 17 juillet 1978 : *La rutilisation non commerciale de ces contenus est libre et gratuite dans le respect de la lgislation en vigueur et notamment du maintien de la mention de source. *La rutilisation commerciale de ces contenus est payante et fait l'objet d'une licence. Est entendue par rutilisation commerciale la revente de contenus sous forme de produits labors ou de fourniture de service. Cliquer ici pour accder aux tarifs et la licence
2/ Les contenus de Gallica sont la proprit de la BnF au sens de l'article L.2112-1 du code gnral de la proprit des personnes publiques. 3/ Quelques contenus sont soumis un rgime de rutilisation particulier. Il s'agit : *des reproductions de documents protgs par un droit d'auteur appartenant un tiers. Ces documents ne peuvent tre rutiliss, sauf dans le cadre de la copie prive, sans l'autorisation pralable du titulaire des droits. *des reproductions de documents conservs dans les bibliothques ou autres institutions partenaires. Ceux-ci sont signals par la mention Source gallica.BnF.fr / Bibliothque municipale de ... (ou autre partenaire). L'utilisateur est invit s'informer auprs de ces bibliothques de leurs conditions de rutilisation.
4/ Gallica constitue une base de donnes, dont la BnF est le producteur, protge au sens des articles L341-1 et suivants du code de la proprit intellectuelle. 5/ Les prsentes conditions d'utilisation des contenus de Gallica sont rgies par la loi franaise. En cas de rutilisation prvue dans un autre pays, il appartient chaque utilisateur de vrifier la conformit de son projet avec le droit de ce pays. 6/ L'utilisateur s'engage respecter les prsentes conditions d'utilisation ainsi que la lgislation en vigueur, notamment en matire de proprit intellectuelle. En cas de non respect de ces dispositions, il est notamment passible d'une amende prvue par la loi du 17 juillet 1978. 7/ Pour obtenir un document de Gallica en haute dfinition, contacter reutilisation@bnf.fr.
DE
PUERILI
INSTITITIONE
APUD
ATIIENIENSES
FACULTAT!LITTERARUM PARISIENSI HANC TUE3IM 1'HOPONEIUT
F.
HERISSON
EDEMNT PARISHS CROVlLLE-MORAiYfET FOUCART 20, Via Sorbonrc '"'"-. 1886
I)E
PUERILI
INSTITUTIONE
APUD
ATHENIENSES
FACULTATl LITTERARUM PARISIENSI HANC THESIM 1'ItOPONBBAT
F.
HERISSON
EDERANT PARISIIS CROVILLE-MORANT ET FOUCART 20,-Yia Sorhomo 488G
S MAUISTKOUOET AMICO E. AUBLE
Jansoniensi nrnfessori Ilheloricioin Lycceo = animi jiignus hoc gratisshvti 01'USCULUM DICAOAT V F. II.
INDEX
CAPITUM
...--.- . .". ...'. '* Prolegomena. . . . .... ! .Quanli n.omcnli fucrit apud Atheniensesliberorum institulio : de inslilulionc in domo paleina; de palre, 19 malre, nulricc . . . . . . . . . ... . 31 II. Qua ictalu pueri ludos ficqucntarir.l; dc j.aidagogo . III. Qua3 fucrit eivitatis in instiluendis pucris diligcnlia ; ulrun^magislri a civilalc an a [arcnlibus merccdem 39 . . . v acciperent ... 47 . . '."-. . . . IV. De Ludis lilcrariisY ... 57 . . . . . V. De Magislris. . . . .... 63 VI. Quomodo pueri legerc doccrenlur . . . . . . 73 VII.Quomodo pueri scribere doccreulur: pauca de graphicc. 7'J . ...-.. (. . . . . VIII. De compulationc. ... 8D IX. I)e Arte musica . . .-.-... .-. . . . . . *. . D7 X. Quomodo puellai insliluerenlur . . . . ... De moribiis informandis eulluque dconim . . . ' . 101 XI. . ... . . . . .111 Epilogus. ......
lNDEX
SCRIPTORUM
IN HAGTHESI LAUDATORUM
.Kliani Var. Hisl. : m-18. Ed. Tauchnitz; yEschinis Or. : Ed. Didol; /Eschyli Tragoedias.ib.; AlciphronisEpisloke : in-8, Lipske, 1853; Ammiani Marccllini op. -: 2 in-18, Ed. Tauchniiz; AnthoJogia graica. : 3 jn-18, Ed. Tauchnilz ; : Avislophanis Comcedia). Ed. Didot; AristolelisPol. : in-18, Ed. Tauchnit/.; Athenrci Dcipnos : 4 iti-18, ib. ; Dekkeri Anccdola grseca : in-8 ; Berolini, 1814 ; BoeckhiiCorpus inscrijjlionnmgnecarum : 2 in-fol., Berol. 1828; GiemenlisAIexandlrini Op. : Ed. Mignc : 2 iu-4,-1857 ; Ciccronis Op. : Ed. Garnier : XX in-12, Parisiis, 1870-1874 ComicoruinFragmenta : Ed. Didot. Cramer A. : De Educatioue puerorum apud Alhenieuses; Marburgi Hassorum, 1833 (Opusc.) ; Cramer F. : Geschichle der Erzichung, clc. ; 2 in-8, Elberfeld, 1832; Darembcrg : Dict. des Antiquites gr. el rom. ; DcnioslhcnisOr. : Ed. Didol; Dc Pauw : ltecherclics philosoph. sur lesGrecs : 2 iu-8, Herol. 1788 ; Diogenis Laerl. Op. : Ed. Didot; Dionis Chrysost. Oraliones: 2 in-12, Ed. Teubner; Dionysii Halic. Op. : G in-18. Ed. Tauchnilz; Du Cangc : Glossarium, 1678;
frumonl: Essai suiTEphcbic altique ; 2 in-8. Didot, 1876^ Egger : Mem.de lilt. anc: in-8. Paris, 1862; . Etymologicummagnum; Euripidis Fabulic: Ed. Didol; Fournier : Noticc el ohservalionssur IVducationetTinslruction publiques chez les Grccs. Bcrlin, 1833; Fricdlein : Die Zahlzeitlun unddaselemenlare Rcchnen dcr Griechen und Romer. In-8, Erlangcn, 1869; Ciasberger : Eiziehung und Untcrrichl in Klassischen Alterlhum. Wiirzburg, 1875; Gronovii: Thes. antiq. gr#c. : 13 in-fol. Lugd. Batav. 1697, 1702; llermann : Lehibuch dcr gricchisehen antiq. :4 par. ir.-S. Frei:....*.... hurg, 1882; Ilerodoli Ilislor : Ed. Didot; Hesychii Lexicon : Lugd. Balav., 1766: Hieronymi divi Epist. fam.; llistoricorum Fragm. : Ed. Didol; lloratii Carmina: Hypcridis Fragm. : Ed. Didot; IsieiOr : Ed. Didot; isocralis Or : Ed. Didot; Juslini Hist : in-12. Ed. Teuhncr; Krause : Geschichledcr Frziehung, clc. In-S, Ilalle, 1851 ; Lallier : Dc la conditionde la femmedans lafamillcatheriienne. In-8, Paris, 1875 (Th.); Lenormant : Elitc dc inonununls eeramographiques. 3 iu-fol. Paris, 1844-1857; Lesbonaclis Hortaloria : Ed. Didol; Luciani Op. : 3 in-12. Ed. Teubner; Lysiiu oral. : Ed. Didot; Maury : llisl. des Ueligions dc la Grccc anliquc. 3 iu-8. Paris, 1857-1860;
8 -
Marlin : Revuc archeolog. Vol. XIII. Paris, Leleux, 1857-58; Mcnandri Fragmenta : Ed. Didot; Meursii Gracia feriala : in-1-2. Lugd. Balay. 1619; Millin : Dicl.-des beaux-arls. 3 in-8. Paris, 1806; Monlfaueon: I/Autiquile expliqucc. 15 in-folio,T7l9-1724; Pau?aniie descripl. Grajciaj: l']d, Didot; Plauli Comoidiic: Kd. Lemaire; PhilosophorumgroocorumFragmenla : Ed. Didol; Photii Lexicongrac. : Lipsiai, 1808; Platonis. Op. : Ed. Didot: Plinii natur. hist. : 6 iu-12. Ed. Teuhner; Plularchi. Op. : Ed. Tauchnilz ; Pollucis Onomaslicon : in-4. Francoforli, 1608 ; Polybii Hisl. reliq. : Ed. Didol; ' : Gicce. In-8M)idol, 1835 ; Pouqueville Quintiliani Insl. Or. : Ed. Panckouke; Rangabe : Auliq. helleniques. 2 in-4. Ath. 1842-1855 ; Rich : Anliq. roin. et grccq. (trad.). Iu-8. Ed. Didol ; Rollin : Trailc des Eludes. 3 iu-12, Didot; Samuclis Pctili Comm.in leg. all. : In-folio. Lugd. Bat. 1761; Sophoclis Tragocdii: Ed. Didot; Slobaii Florigerum : 4 in-12. Ed. Teuhncr ; Strahonis Geogr. : 3 in-12. Ed. Teubner ; Suidtu Lexicon; Tacili Op. : 2 in-18. Ed. Tauchnilz ; Terenlii Coin. : Ed. Lcmaim; Theophrasti Ch. : in-18. Ed. Tauchuilz ; Thucydidis Hist. : Kd. Didot; Wallon : llist. dc resclavage dansrantiq. : 3 in-8*. Paris, 1834; Welcke.r: Kleinc Schriflen. 5 iu-8. Bonn. 1844-1867; Xenophoiilis Op. : Ed. Didot;
DE
PUERILI
INSTITUTIONE
APUD
ATHENIENSES
PROLEGOMENA
Quo tempore puerorum institulio, ea qua digna est cura habita, non ad privatorum modo felicilatem, sed etiam ad reipublicce salulem speclare videlur, in eaque perficienda et propaganda doctissimi cives et amplissimi summam afferunt operam el quasi universi conjurant, nihil graviorc cura animos detinet, nihil majorc delectatione allieit quam, respeclo praMeriti lemporis spatio, inquirere quomodo florentissimoe civilates suos ipsa3 cives instituerinl. Elenim quum jam noslralibus non lam bella majorum quam mores et institula per annales tradenda oxislimiMUur, hominus vero tales tola vila exstenl quales prima instilutio ellecit, Lvi.ud minima pars historice est rem lanti momcnli inquirere. 2
Non
10
omnes aulem prisci lemporis populos hoc libro complecli nobis proposuimus: opus quidem amplum, ardunum, hominumque dqclorum*ingenio, doclrina, constantia unice dignum. Nohis salis erit Grcecos, ex Graeeis solos Athenienses, respexisse. Etenim, quum Athcnicnscs Lacedaemoniique in Gra3cia Lacediemonii, caMeris omnibus rebus
puecipue eminuerint, omissis. nihil aliud quam mililiam et bellum euraverunt, inde severa insei aulem maxirnam operam impenderunt: tilutionis di.sciplina: pueri, adolescentes cerlalim etcorpora indurare el animos ad virlulem informare, cselcra negligcre, assuevcrunt. Ncc n;asculam
iili pubem tantum ad virilia sed ipsas virgincs, ut fuluras virorum omnia txercehant, malres, juhehanl- fralrum vilam cl labores parlicipare; inde pro cei lo habebanl cas filios non minus bonis moribns imhiiluras, qunm laclc quo nulrivissenl. Igitur apud Sparlanos nulla mercaluia, nulta arles ingenuai, nullum lileraiuin sludium (1): summi viii bellicis taiilum laudibus iunolescebanl. . Alhcnienscs quidem non miuus quam Laccdajmonii res mililares cordi habuerunt ; lamcii piieclaiiorem nescio quam gloriam el inler omnes singularem cx aitibus ingenuis ac liieiis omni ope alque opera qnajsieruiil. Persuasum enim hahuerunl in civilale qualihel el ingenii laudem hv/.i. ".f,z 1. Vr.y:j.\>.'j.~y.CJV ;j.iv yyj.-j.z;;;,iv(b.v:V o' yjj.r, r.y.oy. rt y.x/.wrv--['n\o. '/.y.\v.y.r,-e$,zX'i V.OY.V/J. ih y.y/yJjy.'. v.y\ vtpcr T.VKW-V., Plul. Lyc. XVI, p. 102. v.zav p.a/cp.sv&v.
11 el vera vilai oblectamenla
deesse, nisi in ea civium corpora pala3slra.t mentes liberali inslilutione formarenlur. Providerunt igitur ut puerorum mores cgrcgia corporis animique disciplina regerentur. Ea esl educalio qtue a Plalone ita definilur : OJ/.SJV CTI[).h Quyt.yr.y. 'br/y.z Tf,v-;z ccOr,v T.X-KM: TLO:5-J;V' v.x: OZX oyhzrtx: -ZJ-.O ccOft: v.ort-.x: oTWJ.hrftM: vS/Jj.z-y.v.x: yy.-z-.x \).h k:zz-{xlzîy.'., Ttcj (1). *; quam his verbis laudibus meritis exlollil : Ttc CJV T.:'.:ZZ:X?, y/XzT.h hzzX-iSiX-rico r, ; -/): :JT.I-ZJ T.ZWZJ z (j\):ty.".,:/.ri., o' k-\ r y$i'K'j Z'J r^j.h:,: ; e;Ti oi TZJ -q\).h ZT:ZUY):/.-: \ ( 4*u'/?i>>w-''-'h-) , I"dc ipse Socratos : *Q c-).* II&/ -z v.v. x\Lz: o-z: iffiz (}zz\,Izvq-i \).z:v.yJM{vtvAx:-y:Kz(ivt.';<o0i7 c,;' 5' v/iii -zX:vno: zhx: \).z\o:t:.y. (3). Quomodo igilur Alhenienses lam bene ordinala educalione etfinilimarum geutium vilia vilaverint el humanilale exccllueriut inler omnes, disputare non hujus loci csl; eam lanlum parlem qua varire meniis vittules jusla disciplina colunlur, suimus. Sed.ea id esl -zrp\).v)zv/:h. inquirere ul apud recenliores, nobis propo-
inslilulio,
ita Alhenis cum
1. Plat. : Lcg..Lib. Vll,p. 374/.20 : Cf. Cliloph. p. 592, 30. 2. Ib. : Giv. Lib. II, p. 35, 45; Lib. III, p, 52, 25 : qua voie, YJ[/.cwaiy.r,, legendi, scribendi,- toinpiilaiidi di-sciplinaui el eam, qua piopiie imisic-a(iicitur, et tjuidquid ad aniini faeultales doctnna exeolciulas atlinebat, Atheiiienses siiMiificabanl.Cf. p.lJJi, i\T.l. 3. Ib. : Plued. : LXIV, p. 737, 1. . c \).-/j.:--.x v.y). : y-.XT-z-: cz z -.ZT.Z 'CTTIO:r.z'/.X-.y.: CI r.zz-KZ:J\ivt, y:pM:\ \ih -y: 'iiiyy:^ \r/^[.z\ ck -x zwj.y.-j.;!:I-K:TZ. Luciati. Auach. XX, p. 02. ...
12 puerorum setalibus procul dubio arctissime conjuncta fuit : quodhoc loco exponendum. Si Etymologico magno credimus (1), pueris in Gra^cia diversis ea olim erant nomina : Bpiooq : infantcm vixdum natum significat;-..... Ilatcicv; euin quem nulrix curat; Ilaic, eum qui jam communes el ryclicas disciplinas mcnle accipere polis csl. Adde quod apud Plalonem, de gymnicis cerlaminihus txj-z disserentem, tres ordines esse invenimus : TpT* Z-Q sv vt XOî/.atatavcr/Jw;/.V, [ivt âicty.cv, cs cc(ivz\m, vt cs avccwv c (2). Cui seiilentia3 his verhis Rangabe assenlilur; Ilatcsg, usque ad sextum decimum annum; ; 'AYevstc'., squc ad duodcvicesimum u "Avcpic, inde a viccsimoailalis anno (3). Adolescentes, duodeviccsimum annum ineunlesjegilimam primum originem cxploratam faciebant, deinde in labulas publicas quibus TCAr(:uc-/t/.cv Yfwa"^' nomen erat inscribebantur, ideoque dicebanlur zorfic-(4). Tunc civibus
1. Bp<p:c yoi^luxiTCyvnrfih eyOiw;,âtSfcvcl TC j/.iv TCSC-C;/.SVCV cl ur.b TVJ^ TITO^: r.xXq 6 ctz TG>V p.a0r<|/.aTO)v V{V.<JV.VM'I c'jva;/.evc; P. 124. \vm 2. Plal. : Leg. : Lib. VII, p. 405, 40. 3. Ilang : Anliquitcs hdUniqucs, p. 679. 4. Fr. Cranicr : Geschichtc der Er/ichuiig und des Unlerriehls im Alterlhume. Vol. I, p. 243.
11 demum annumerati, ad' ediscendas civitalis leges se.conferebant (1), et in Aglauri templo jurabant sive in pace, sive in bello, totos patria3 fuluros esse : quod jusjurandum a Polluce Stobajoque servatum sequitur : Oi y.aTaioyJvw TaQTXV. TOV (TZtspa) cJo' sY/.aTa^sfyo) 7;apacTaTYjv, CTO) cTctyY;70) av cs.y.ai vr.lp tspwvy.ai(u7:ep) cciwv ;/.dvoc.ai y.ai y a;/.ovw TCASIO) cs [t.ztz, TOAXWV, T TYJV 7:aTpica CJ'/.SATTTO) Trapy.owso), cl y.aiapsio), av y.alTC"IC TO)V CGTJV âpacsco);/,at,y.at ej-/jy.cvjco) asi y.ptvdvTO)v (s;j.ppdvo)c) TC TCTC y.aicjov.vacav SAACJC T^XYJOOC Osc;/.ctc topyj/.svcic 7:st7c;/.a'. icpyo-^Tat y.al clr/. Osc;/.cuc YJ;/,YJ TtsiOrjTa., s7;iTps<io), cj/.cjpcvo):" av^v.c avziprjTCJC y.at ck y.at T TI;J,YJ70)* aj/.uvo) y.ai[/.cvcc ;j.STa :XVTO)Vtspa T.a TTXTpta ioTcpsc Osct (TCUTO)V) Z Auô"), ("AYAajpcc, EvuaXtcc, "AGYJ;, ;uc, Oa*AAo>, HY^)(2). quindecim sexdecimve annos nati, aut quibus praicocius ingcnium erat vel leneriore aMate, ex priore disciplina in novam institutionem profsusque ei dissimilliPueri vero, (3), cui civitas ipsa praêrat. Parenlibus enim asservare libevoL et eos amplius docendos curare per leges non liccbal (4). Deea institutione inquirere non mam transmillebanlur animus est; ad illam tanlum attendemus, vere puerilem,
c' a TS 4. 'VjT.v.oxt sv. cicaoy.aAov/ a.7;a~AAaY0)7tv, YJYjcAtc u TCJC y.y.t iva ;/y.vOavstv y.a-a TCJTCJC v.x~y. YJV TTapaostYJJ.a, VC;/.CJC y:)x-;v.yXz\ stv.r( \).rtajTcteo' auTwv 7;paTTo>7tv)> Plat. : Prolag. XV, p. 244, 50. 2. Pollux : VIII, 105 : Stob : Florig. 43, 48 : ea qiue, uucis circumdala sunl Pollux omillil. Cf. Plularch. Alcib. : XV, p. 183. T;CAJJ 3. tf aj:c;j.sv:J cs y.piTiy.ci, Tay.Tixci, r'/:?fiz:CSOT;CTO)V. Yto>;/.STpat, ce 67;stoav st: TCJ:icr,cVj: sYpzcf, Plal. Axioch. p. 551), 5. 4. Supra. p. 4, N. 4.
14
-;
qua?.quasi piooparalio ad hanchabebalur, proeedebatautem. ut apud noslrales, ad duodecimum aul quarlumdecimum annum. Sed, anlequam ad propositum accedamus, prajmoncndi leclores sunt perpauca de puerorum inslilutione apud atheniensessuperesse: quie quidem in lucem, quanlum innobis lum vero, si qnid cbnjeclura augurari piodemus; cogemur, ea ul sint el proxima vero, el cum comperlis rehus congruenlia contendemtis. Non omillenduiu esl praMerea illam inslilutionem, ul erit, disciplinam, cum sreculis rerumque publicarmn forluna immutalam : igilur non in infinilum annorum spalium commentalio nostra diiTundelur, sed boc prope lemporis spatium ampleclelur, quod a Solonis memoria ad ailalem Demoslhenis Arislotelisque patel. Etenim posl hellum peloponnesiacum Alheniensium civilas, exhausto aiiario, inter omnia calamilalum genera' lahorare cojpit, magisque inde in dics, imminenle jam Philippo, periclilala esl, el ad perniciem ruit. Jam Arislophanis memoria, educalio, qua tol lamque pixeclara sanctilas morum et cxslitcra.nl ingenia, simplicitasqite obsolescebal.' Comicus, exemplo Plalonis (i), sane omnem Alheniensium
'1. tf 'I^TTSior, svTajOasc;/.sv TCIVJV TCVTCJ VO;/.!;/.CJ <z:x TOJ y.ay.rjv r.i^:, )> CSTYJV r.z'tJM'tz\: y.r.zy.yjST;S7C;/.SV.... TO)V Plat. : Lcg. Lih. VIlLp. 411. 1. .cOsv a-EcsiatTSivOc(or:ci: OsoW SJ/.T^TCJOI (h: cr/. CVT(OV CI'CJ: vsc.c, 6 vd;/.o: vpccTaTT.;. otavcsioOat oTaost: s o:x-y.j-y..,.. )< c csiv, T ld. Leg. Lib. X, p. 445, ,'j.
dolel, :haud immerito, labi prislinam disciplinam civesque ad eaiii, quam laudibus cxlollit, rcducere conalur; qui, quamvis malum, ut fatemur. et poela? semper concessum est, versibus plus requo amplificet (1), tamen aliquid veri de morum pravilate rerumque mulalioneexillosumendum est. Jpse Socrates fallacem sophislarum arlem dialcctica detegit. Eadem Plalo Arislolelesquesenserunt, quum libros de ordinanda civitale conscriberent,. eadetn"in civium suoinslitulione reprehendeiunL Igilur manifestum est principium atheniensis disciplinai, id est ut y.a/.cty.aYaOc. eflicerentur cives (2), ex hoc lempore infractum, mox fere rum evanuisse. Quum igitur, in tanta rerum mulalione., puerilis institulio in pejus rueril, posleriora lempora respicere noluimus. Nunc reslalut unde ea .quaj scimus^de hac re hauserimus paucis significemus. Primum historiarum scriptores, oralores, pocliB illius aetalis magnum nobisauxilium allulerunl; nec multo rninus iis usi sumus qhi, reccnlioribus temporibus quum ea forsan legerent qua3 deindc pcrierunl, Alhenicnsiuni caaterarumve Gia3ciu3 genlium inscriptioncs. mores memorice tradiderunt. quibus Pnulerea rcviviscil signaque et emblemauv,
1. Gf. pnecipue : Nuhes, passim, et : a:jV TajV SOTIV' v/.zhx, asi a -.(!)') v:av'!o7.<ov .'rt\).ipx:LxKchxwr r.ziz:, y.sva:cs -y.: TÂ^cTpa:. r/JfCz: TCpj./.y.vsicv Nub. : V. 1053 elsj. y. Plat. Tlieug. lll, p. 95, 25.
-46antiquitas, quarnvis illis temporibus perrara sint, laudanda censuimus, pariter ac scripta hominum doctorum qui in Germania de tanla quajstionc egregie dispulaverunt (1), quorum doclrinam alque ingenium maxime veneramur. Quibus auxiliis freti, in varias qua^stiones mentcm intendemus, quarum IKCCsumma esl: qua3 excolendi puerorum rnenles cura fuerit apud Athenienses; quamam in domo paterna instilutio parenlibus ac nulrici commissa invcniaiur; quod munus civilatisin ea regenda scrvandaque fuerit; qua ailale pueri ludos, paedagogo comitante, adirent; quo locoiidcm ludi, ut conjici polesl, siti fuerinl, quibus instrumenlis inslrucli; qui fuerint grammatisUc, id est ludimagislri; qme eorum conditio ; qui modus castigandi. Deinde quomodo legere, scribere, numerare discerent pueri; quoet musicen et graphicen (2), quai omnia vel TW.of/.Yj (3); COmplcCtitUr, *ft<x\):j.%v;t;ci aTsAscTsp/. ^%[)\).%v.zv;t.ri modo docerenlur
1. Supra : Index scriplorum, elc. 2. De grapbice lanien non multa dicemus quod, post Irecentesimum quinquagesimuni annum anle Chrislum natum ca artc tantum usi sinl grammalistjc. 3. A Platone definitur puerorum inslitutio : j/.aOsc *? CYJ J C Y y.ai y.ai TYJV Yp2;/.;/.a~a y.iiJapiLsiv r.xi.w.v:) ys '/.aTa ./.vr,[/.Yjv EU.YJV (Alcib. I, III, p. 408, 30). Dc arte computandi nihil memorat. His Georgraphiam addidil Krause (p. 88); nec merilo. Slrepsiades quidem in ludo literario invenit tabulam ad orbis lerrarum imaginem per artem faclam, in qua erant AtbeiKC,Eubaea,Lacedtemonqiie expressai. (Arisloph, : Nub. V. 200 etsq.). Gontra Socrales, quum in animo liabcrel Alcibiadis jactanliam rcfrenare, euin ad ejusmodi tabulam duxit; postquamautem Alcibiades, postulante Socrate, Alticam dcsi-
17 denique de moribus informandis culluque deorum, quam longe gravissimam censuimus. breviier
partcin jnslitutionis dissercmus.
gnavisset, rogalus ul sua ipse-rura indiearet, neqnivit (,-EI.: lib. III, XXVIII, p. 119). Allamen geo^raphia inler oaKcrasadolescenlium institutionis parles pariler ac ihetorica, philosophia vel dialeclica, geomelria ct astronomiahaud sine cauaacenseri polest.
CAPUT
L INSF M QUANTI 0MENTI UERIT APUDATIIENIRNSES IRERORUM 1N PATERNA DE PATRE, TITUTIO DE INSTITUTIONE DOMO : ; MATRE,NUTRICE.
ul liberis aliqua rcrum scientia per educationem defigeretur in animis, ingeniumque et acutum fieret et ornatum ; majora sibi proponebant, scilicet ut cives honi, probi. parendi simul el imperandi ex jure perili evaderenl (1). Ipsi enim merito inlellexerant ex hominis institutione non modo suam ipsius, sed eliam reipublicae pendere salutem : quse vero ad divilias aut quaslibet arles sordidas tendebat, ea servilis ducebatur (2).
Alhenienses non solum curabant
6 1. tf.CJY^pTajTaVJYCJIJ.SVWV, sivatTratosiav vSvACYOC 2v w$ scty.', v/. 7:oiojo-av vz y.ai TW.ostav, STT.OJJJ.YJTYV/ SIYJ, cs 7:pc; apsTYjv Tcatotov T/JV TCJ ~*/;CV, *{Z'tiztyx\ ap/stv TS y.at ap/soOa. s7:icTa;j.svov spaoTYjv TTCAiTYjv ./.sTaoiy.vjc. Plat. : Leg. Lib. I, p. 277, 5. Queriiur Aristophanes quod civibus ignaris, ut sunl Cleo et Isiciarius, Iradalur guhernanda civitas. Cf. Equit. V. 1229 et sq. cs TStvojoav Jv:tx r.pzqio/;jv Yj.y.at .-zz? 2. T/JV sic /p/j;j.y.Ta Y r Tivacrooiav avsu vouy.ai ci/./jc fiivajodv T' sTva. avsAsjOspov y.ai OAAYJV y.aAsTcOat. 7:atostav y.aic'jy,actavTC TcapaTcav Plat. : Leg. Lih. I. p. 277, 15. v. (oavspov TO'JT(I)V,sv T?Jy.aAAtoTX (oc v/. TTCAS! y.ai 7:O/\'.TS'JO[J.SVY] T?J
20Memorife traililnm esl, si Pilius palris incuria nullam arlem didicissel, eum ul pairem vel annis confeclum alerel non cogi poluisse (I). Hanc legcm ad omnem inslitnlionem non perlinuisse credimns. Etenim, illa vox, TS/VYJ, de sordidis modo, verum eliam de omnibus ingenuis arlihus, nl videtnr, dici polesl (2). Qnanti anlem iir>lituimnom lihcrornm Alhenienses fecerint. ex paucis inter plura oxomplis manifeslum laccrc in piomplu est, siquidem illi Couniihc, prajceplori Thcsei immohihanl, pio graloque animo aiielem sacriiicahanl (3). Postt|uain Miiyloiueos, olim socios, tunc rchellanles, in dilionein suam deniio ledegeraul (4), eam iegcm iis imjiosuecr/.zicjc ivcpac XTJM:yjj.x ;/.YJ.zz: TYJV CUTS r 'JTTCOSOIV, v.vt.-rl[).hrl csT jiavayocvJ'!:V zYopaTcv Zr\'tTCJ:r.ziJ-.o.:.' J C'JT' Arisl. : Pol. Lib. VII,'Cap. VIII, p. 232. . 1. ....: vd;/.ov uuo TpscstvTOV r.yr.izx, [).r,?tosca;/isvov v{px<'jz't, ur/stva!. Plnl. : Sol. XXII, |). 1^'G. TSVVYJV, krx'tj:{Y.z: 2. Atheiiirnses ail oporlere idi'0 laudari, qnod omuiiiniGraieorum leges cognnl jiaronlesali a liberis, Atlieniensiiunnon omnes nisi eos, qtii liberos arlibus erudissenl. Alexis : apud Vilruv. Prcef. VI, 3. viyrq litcralura cncijcliqquc dodrinarum omnium Ilermann : P. 79, n. o. disciplina. cs T 3. Tpssc;/,svov 'JT;OOJI"I'.TOMC, ir.^-y.-f,')sysivv.v\r.o.:z%-{(iy{h, VJV T<7>V Kcvvtoav,<!> bvo;/.a i/.s/p. 'A0/;vat:i;/.ta7:poTSpov Yjy.spa Qyjc&twv )> '/.'/:.V jj.s;j.vrJ;/.=vo. :)MTZ: y.picvivaYi^cuct, Plut. : Tbes. IV, p. A. A. Ut videtur, lemporcSoionis, quiim Pittaeus, Milylenis natus, scrqui unus ex seplein sapienlibus fuil, suam palriam AlbeiiieDsium vitute liberaret.
21 ne ipsorum liheri litcras musicamque docerenlur .* exislimabanl eos tanla calaniilate non salis aflfectos fuisse, runl uisi inscilice, qnam servilutis oplimuinaiiineiiluinducebaiit, libcros Iradidisscul (1). Kam autem inslittilioncm libeii lenerrima celate in domo paierna accipiohant. Ciceronom enim prajvcrlerant diccntem f magni interesse quos quisque audiat quolidie domi quihusciim loqualur a pncro, quomadmodum palrcs, pnedagogi, matres cliam loquanlur (2). lufanlem igilur et puerumanle omnes instituebant, lesle Luciano, malcr, uulrix, prcdagogus (3).: de palrc nulla fit mentio. llle enim nunquam domi residobal ; cl, quo lempore Respubliea florehal, militia vel robus gorendis touoliatur, nec unquam ad liberos uxoremqne redihat qitin jam proficisci in aliud hellnin pararet. Quod si forlc civilas hollo hoscareret, noc palria ojus manuin virlulomqnoadversiis les sihi vindicarot, mercalunc, nii slu !io>issimo Athonienses seso aedebanl cl qtia maxime vigobanl, slalim nporam dabat. Si quid olii supcressol, vonire fivqueus in forum.de
1. In eadem literarum ignoranlia Julianum ApoMalaniChrislianos esse voluisse refert Ammiaiius : Lib. XXII, 25. 2. Biulos: LVIII, vol. A, p. 93-94. &" .... Nuncudhibcpuro Pectore verba puer. nunc le melioribusoffer. Quo semel est imbuta recens, servabilodorem Tesladiu. i Horal. : Ep. Lib. I, II, V. 09 el sq. 3. <t Tvjv j/.sv cv; TTCOKrjv a-JToiv v.x:v.Six:: v.x: avaTOOovjv ;/.r,Tpaoi Lue : Auacli. XX, p. 03. STTITCSZO;/.SV..... r.w.Zx-fujycX:
22 rcbus publicis consulere ant judicia exercere, oralorum dissermoceplaliouibtis adesse, rhclorum philosophonimque nes audirc solobal. Ecquod tcmpuspatri adliheroseducandos vacahal? senlentire Plalo non assentilur : (<TOOCO; [).rt~:f,p} y.atr.y:.oy:{iiV(i; y-j-.i:6 r.xr.r^ ~spi TOJTCJ v.%\ v//\ ait, b ZTM; oty.;/.a-/ovTat M: jis/.TtcTc:SOTÎ r.:<:.<; * Conslat Cllim (1). Thomistociem, couslat Aristidem, Periclem, Thucydidem, filio ornnes instiluendo operam omnem dedisse (2). Si vero paler, propler ea quae modo reluhmus, suis de liberis prima ab infantia inslituendis parum curabal, non ideo nihil sludii lanUe rci afTerebat (3); quod conlra, quum 1. Prolag. XV. p. 244, 10. 2. cjy. a/.vy/.cy.:, 0s;/.ioTcy.Avj; KAsdoavTov UIOV cv. TOV '.r.r.iy. p.sv Plat. : Men. XXXII, p. 460, 5. sctoa;aToayaOdv; G OJ-Z.OJV CJTO: ulov TOV avTouAjot;/.y./ov,cda y.ai (Arislides) TOV jj.lv otoacjy.aXwv sâtosjosv....; )> i'/e~o,y.a/./.tOT''AOijvaiov/ lb. XXXIII, /<60, 25. <i Kt os {io-jXei, CJTM oooov JTspiy./.sa, j/.s7aXov:ps7;<7): avopa, c?o0' )) OT. utsT;eOps^s,Idapa/.ovy.y.t avOtTôv; oj' E Ib. ib. 30. Arislop. : Nubes; Slrepsiades Pliidippidi . instilutionem curat, Socratiijucdiscipuluineum cominittil. 3. '. s/.va [).h CJV Osd:r.zvzctco> T TOTS cl\)7:i % '{vtiz-iix:, fiojAS'Jod;/.sOx r.zz\ a'jTwv ZTM: T. O ps/.TtoTa 7xtosjoo;/.sv xjTa. T Xenopb. : OEc. cap. VII, p. 629, 12. <<: Zzv.zX: (oc a/.r/Jo): ^w/.paT/j Tty.TpdOsv ajTw j/.ot viyvwsy.stv ;xdvov, si' iv X/J.' T o' CJ os/yysycvsvat YJr.v.Z:OVTI. T:C'J TOT: or/J.oTai; ;/.STa OJ cot a TMV r.or.Cz: y.cAOjOwv s^/.vjotaos' YJsv ispwvj sv OX/.M cjA/.dyt;) Tt;) )> or,;/.0TO)v. Plat. : Lacli. XII, p. 529, 15. Allamen Luciani
23 nobiles homines ingenioque excellenlcs lanlum munus susciperenl, civcs, forlunarum experles humilibusvc parentibus nalos eorum exempla, sive imilalione, sive per necessilalcm consecutos fuisse pulandum esi (1). Ncminem eniin fallil inslilulionem liberorum ex civium conditione, ul apud noslrales, pepcndisse. Eranl aulem, ul opinamur: primum ct T/.vjvA-y.vz\ (2) et ci s/.suOspiw: r.zr.o.\Zvjy.hz\ (3), vcl ci y///(a y.ayaOct (4), iiqilC CX lcge Solonis (5) civium ingenuorum inslitutionem parlicipabanl: VSTV Ullde illud prOVCrbium : ;/.r<TS [t^-z ypa;/.;/.aTa ktoTaoOa. (6), qno summa inscilia significabatur; deinde pauperes et pars TWV maxima (7) qui unam aliquam TS/V/JV, [/.sTc;y.o)v indeTs/viTa. nomine (8), non minus quam literarum aliqua rudimenta,
CJTS 1. <J CJTS v.x-.y. y.crTa sctoavwv, *(hz: TOW nsptcvotav /pr^J.y.TWV.... C-JV r.xpv..)> y.atsTt7:aTc vloicaoxeypa;/.;/.aTa TW w Pscudoplut. Orat. Vitie : Aio/ivr,?,p: 146, v. 5. 2. ccy.y.t aj-a TXIOJOT/[)r/X\Q-y, T ci cs o'jva;/.svot' j/.aXtoTs cJvavTa;ct Plit. : Prolag. XV, p. 24445. 7TAojoto)TaTct, c 3. <s j/.svyap vzytivx:Tpscst,syw s sXsyOspiw: 7:s~atos'j;/,svo'j:. Xenoph.: Memor.Cap. VII, p. 561, 4. cs 4. a. cjy. soicaoaTo c r.xvqp v.x\ zr.xilvjch cir.zp svOao'c: CTIJ.C. ci y.aXwv TS r.zr.o.iczuTX'., TWV y.ayaOwv r.x-ipdvtuisTc,cicv ypa;/.;/.aTa y.aty.iOapistv y.at7:a/aistvy.atTYJV aX/.v-vyowav; r, a Piat.: Theag. III, p. 95, 25 = Gf. Eulhyd., p. 202, I, 40. vsTv otoaoy.scOat )) 5. . TCSJ: 7:y.Toa: 7;pwTcv TSy.alypa;/,;/.a.Ta. S. Pelit. : Lih. II. Tit. IV, p..239. T Asyd;/.svov ypa;/,;/.aTa vsTv 6. av y.y.t O J/.YJ-S cîcTwvta'.... J/.VJTS Plat. : Leg. Lih. 111,p. 308, 20. S. Petit.: Lih.II.Tit. IV, p. 239. 7. Krause: p. 94, 9. 8. Supra, N. 3.
-24id esl sallem legere (1) el sciibere, ex eadem lcgc edoccri inde nihil aliud parenlibus supororat quam ul jubibanlur; aul stiis sose lihoris magistros pradierenl, atil cos non omnia neccssaria doeeri icquo aniino palercnlur. Ex Luciani Plalonisque senlenlia modo invenimus non palrem, malremque solum, scd oliam nutiicem parvulorum inslitulionem curavisse: de qua hoc loco dicemtis. Nulrices Gra^ci ad scvocabant ul curam infantibus, sive invigilarent, sive eos suo lacte nulrirent (2), unice adhiberent: quarum Homerus jam menlionem facit; eas Athenis eo tempore quod diximus et poslea invenimus. plerumque m\si (3), raro ingenuas Alhenislamen apparet quasdam mulieres, publicis priquenake; vatisque calamilalibus affeclas, nutriendos infanlos, eadcm necessilate vilse- suscepisse qua.si fors ila lulissel, carminavissent lanam aul vindemiavissenl (4). ; Eranl iis lanlum
'1. AAA', wyoV, CJOS j/.cjoiy.vjv kr.':r~.x\).x<.. y.aiTajTaJ/.SVTCI y.r/.w:. y.y.y.a TTAVJV ypa;/.;/,arwv, Aristop. : Eijiiit. 188-189. ai/Twv 2. <(. ;/.svOYJ :po')Tr(v y.at y.at T/JV 7 avaTpwsTjv j/.vjTpaot TtTOy.t: i>r.iTTatcsiat: 7:atoaywycT: s7:iTps7:o;/.sv s/.sjOspici:iysiv TS y.at Tpsostv ajTOj:... Luc. : Anacli., XX, p. 03. : Ilpd^ cs TOJTOt^, avops; ciy.aoTai, TJ/SV pv/j ;/,CJj/.STa w TWV YJ S TI: r.T.r.dvt h ysvo;/.ivr, y.p:z-o)zy. vctajAvj,y.ai ;/.ST'ajT/j: TITO/J S;/.YJ Demoslli.: Or. in Euerg. cd Mnesih. p. 007, 55. 7:psocjTfpa... 3. d r.pz: TWJ/.YJ SOEASIVr.vSizSix: av yjvaty.siaTS y.at cojAsia rfiq Plat. Leg. Lib. VII, p. 375, 25. Tpocwv. Gjvwy.r,cs avopt,kr,z\lr,acsiO/je/.suOspj.. cs Dem.: Or. iu Euerg. ed Mucsih., p. 607, 55. "E7;s'.Ty. y.a/.sivo T/J; '/.vjTpo; 4. << 7;spt siprjy.sv,ov. kv.-Qvjsvt-vj;/.sT$
25 tamen non salis diligenti cura delecke fuisso : erant eniin fere literarum rudes; quas contra Chrysippus, ut docet Quintilianus, doclas probasque esse voluit (1). Plerumque ex Lacedaimone, ut Amykla, Alcibiadis nutrix (2), propter corporis habitum nrmitalemque arcesse-, bantur (3). Nec dubium est quin vera et pfene materna sollicitudine liberos, quos ab incunabulis foverant, semper prosecutai sint. Etenim tragici poetaj, quurn coronre favorem permovendo animos concilare vellenl, nulrices in scenam inducebant, adeo Athenis illaj valebant. Gilissa, ad summam Oreslis falo, adducta, quanta diligentia desperalionem, infantem foveret, in mentem sibi revocat. Medeam sua nutrix ab ulciscendo scelere marili deterrere frustra conay.ai TOJTO vj os, OT r.6)\c V^TJ/SI r.hvz<;y.a/.w;sTrpa-Tcv, cjy.apvojj/.sOa y.atwvsvsy.asTiTOsocsv, cacw; dj/.iv syw STT.OSIJJW. csTpoTCCv yevscOatjCV Dcmoslh.: Or. conir. Eub., p. 687, 35. y.at y.at c. w; yap V(la ay.ojw, TrcAAai TiTOa. sptOc.y.at Tpjyrjcctat sy.sivcj:vzv; '/pdvou;cuj/.oopwv UTTO v?t; deta; ysydvao-tv TWV r.iAsw;y.aT* TcAo-Jcta. VJV. TioXXai TTSV^-wv oViy. yuvaT/sg, ib. ib. p. 689, 5. Cf. Krause, p. 395. 1. Anle omniane sit viliosussermo nutricihus, quas, si fieri posset, sapienles Ghrysippus optavit, certe, quantum res palerctur, optimas Quiut.: lnsl. or. Lih. I, Gap. I, p. 20. eligi voluit. os 2. a 7A/V/.iStaoo'j y.al TITO/JV, Aay.atvav, 'Aj/.Jy.Aav Y=VO; cvcp.a, TOck y.at ZwTWpcv hiJ.vt,wv TCJJ.SV 'AVTICOSVVJS, IlXa-wv Traioaywyov Plul.: Alc. p. 169, I. lOTopvjy.e. h\v. SWVOJVTO Aay.wvr/.as 3. a Aioy.aiTWV Tsy.vcts vrMs. scJwOsv TOT? Plut.: Lyc, p. 401, XVI. 4 Videntur
26 ~tur; (Enone vero, qure Phsedrani materna carilate prosequebalur, ul amoris confessionem oxprimat ait suam vitam illius in poteslale silam esse; Dciamrce nutrix, narrando quemadmodum rnoilem pelilam obire domina nequiveril, mentes spcclantium incendit. Ssepe etiam ilke inler liberos dominosque senescebant (1), atque ipsos nepoles educabant. Sic olim Ulyssis Euryclea Telemachum diligentissime liberi a matris nutrice educali sunt. colebat; sic Medea3
Ex quo facile intelligilur quanlopere ea carilas nulricis el auctorilas in pueris inslituendis profuerit : nec mirum si eisnulricem magis qnam malrem adfuisse repulaveris. Qua? tamen fueril illa primaevai ajtatis disciplina conjicere res difiicillima ; propius fidem esl educalionem magis quam inslilulionem apud parenles valuisse. Quamobrem curabant parenles ul liberi puerilibus ludis facile indulgerenl. Ha3c membrorum recrealio et quasi lex ipsius naluraj erat, simul et ab desidia eos vindicabant, pudicis moribus inimica, et puerorum indolcm, . ut ait Plalo, ita delcgebaiH, ut quod artificium arlemve in poslerum excrciluri essenl, facilius prcevidcrent (2). Idem prajcipit ul pueri inler ludendum assidua contineanlur cuslodia, quod ludis gradalim in vitium flexis, a eivitalis
1. Supra, p. 24, N. 2 bis. Tratctwv /STGS S y 2. a .... y.atzsipaoOatcta -TWV v ipir.z<:t x; vjccva; .at auTcuc csTTSACC ct TWV 7:aicG)v, ao'.y.o;/,svcjc tyv:t.' *.7T'.0uj/,iy.^ Piat.: Lcg.Lib. 1,'p. 276, 45.
27 moribus optimis disciplinaque discederent et Reipubiica) exiliosi fiercnl (1). Nonnulis eorum ludis, non corporis solum alacrilate, sed el mentis solertia opus eral, iique arlium liberalium sludium movebanl. Nunc e cera aut crela boves variasque figuras pueri informabanl (2), domos fingebant (3), naves sculpebant, plauslellaque ex corio conslrucbanl, ranas e malorum punicarum cortice faciebanl (4). Interea fabellis subiililas menlium cxcilabatur nunc
(5), ver-
1.. Ojy.ojv, c s;'apy'/Jc sAsyc;/.sv, vj;/.STspcig TCTC r.x\v:t svvo;/.W"spcj SJOJC wc zatotac ;/.sOsy.TsV/, 7;apavd;/.cj tyvoj/.sv/j; jTrjc y.at Tzaiowv a y acJvaTcv TctojTwvvvd;/,cj; Sy.at c-ojoatou?k\ ajTwvavopacajljavsoOa. T s Plal.: Giv. Lib. IV, p. 66, 35. o'/; TCj/,svyap TotcjTCV vx TTXtcapta r.xp1 rt\)7:tvx TTAXTTSIV vx y.at 2. CTavAaSvj,pactw; v/. TCJajTC/ 7:c>.Aay.tg s-v.oTaj/.sva, r.fthh vjy.vjpcv i 7;cAAaccswvcjostc. cyy.cj[izvxr/r^rxvX.v. Lucian. : Alcy., p. 60, IV. CTICJV 3. fLAsyo) cvjy.at ort\)\TCV eosoOat ayaOdvavopa j/,sAAcvTa TS SJOJC CSTV S TOJTC s/. 7:aicwv aJTO j/.sASTav TraiuCVTa y.ztor.cjoaovTa V clov TCV;/.s/.AcvTa sy.aoTCtc TOT<- TTpayj/.aTOC TOU 7:pccrjy.cJotv' ayaOdv TOV cV/.coc;/.ojVTa Tratcstwv TtTWV eoscOat' vj yso)pycv TivacV/.cod;/.ov, J/.SV O' Traicstv y.ai cV/.ccc;/.vj[/.aTO)v ypvj, TOV a3 yswpyojVTa, cpyava sy.aTs\cw TWV j/.t[/.vj;/.aTa.... cj/.ty.pa, aXvjOtvwv Plat.: Leg. Lib. I, p. 276, 35. O'j;/.doocdg CJOS'.. A. hv:> SUOJC TC.zatoaptcvov TUWCJTovt y ivoovcV/.iac aj; T' sy/.u^sv, sV/.aTTSV v aj/.acica;TScy.UTiva; stpyasTO, */./. WV'.o?o)v T o T:W; paTpa/cucSTCCIS'. oc/.sTc. Aristoph. : Nub. V, 877 et sq. TCTC OTI 5. 01[/.avOavstc TrpwTov r.x\o\ciqJ/.UOCJC >.syoj/,sv; Plat.: Civ. Lib. II, p. 35, 50.
- 28 sibus Homeri Hesiodique jucunde excolebatur memoria (1). Quod a:l fabellas altinet, aut nulla aut parva in eis eligendis cura fuisse videlur. Plato enim, eum insliluendi modum profeclo respiciens, prscribil ul maxima cum cura 'illse eliganlur (2): si quai aulem timorem pueris, si quidquam detrimenli sanctilali deorum, beroumque majeslati allalurai sint, omillendas cxistimat (3), Poslerius proul crescebant relate, fieri potuil ut elointcriore menla arlis lcgendi scribendique el computandi, quadam familiarilate et quasi diulurna consueludine nonnunquam,ul videtur, per ludos docercnlur (4). Elenim pra&tcr eam ralionem a Platone laudalam, qua
c<7:poTSpov [//JOC.C vx r.o.<Z\x, os vjyj[/,vaotctc* ' /po');/,sOa. r.pU ib. Plat.: p.36, 1. Plat. Sopb.: p. 18-2, XXX, 30. Pol., p. 583, ' 10; Aristoph.,-Lysisl., v. 781 et sq. XII, Ttvac 1. a. aXX'c-x/.ivvcwcuosTCUC J/,SIOUC. Xsystc.0'JC 'Hctood?TS, )) YJJ/TV STTIOV, y.xt"Oj/.vjpoc sXsysTvjv.... Plat. CivM Lib. II, p. 36, 20. k/.at o?)br.h TO'JTO)V 2. <s. ava7;st0dj/,sva'. [).ri-.ipz;vx r.<x\c\o. J/.VJO' y.r/.wq... )> T Xsycuoat CJ; J/.VOCJC ost;/.aTCJVTO)v, ib. ib, Lib. II, p. 39, 20. Kat Tcspt dyow y.at j/.uOor/, os c v:ty.; TTCtcug ay.ousiv si TOJC TVJX'.X cus SOTW p^cuaiv, y.aAcuai caicovdj/.cjc. VZX; T s7;i;/sAe$ y.ouTCUc, Arist.:"Pol. Lib. VII, Cap. XV, p. 253. TW cTci v.c 3. <i Ovxt eV/.atvj y.a/.wc XcywTrsplOswvTS V.X\ " vjpo)wv, kcw.ivx etc.v,oio-spypaosug j/.vjcsv ypasov/cTcav c;/.cta {icJAvjO/j ypa'iat. Plal.:Civ. Lib. II, p. 36, 30.' sv WaptcTS, TOUC 7:aT$xc TOTC 4. MvjTOIVJV STTCCV, i/.aQrjj/.actv, (iia, aXXa7;aicvTac cTd; y.aOopav9' 0 sy.asTOc Tpsos, iva y.at j/.aXXcv T' VJC Pku.: Civ. Lib. VII, p'. 139,35. rAfwy.*
. . . 29 pueri computare discebant (1), eis hic ludus pnecipue, qui vpir.x vocalur, aut alii ejusmoili liaud dubio adhibiti sunt(2). Nempe moserat uli ossiculisglandibusve aut castaneis quas pucri in fossulam conjiciebant ita cavatam ut in ea omnia contineri possent; conabantur ut quam piurima in eam conjicerent, qure statim compulanda erant; 'ApTia^stv3), id esl, leste Horatio, ludere par impar, vel ( alius ejusmodi ludus quo pueri sciscilabantur alii alios quam.mullain manu essenl ossicula (4). Creterum, institutio in domo paterna non prima ab infanlia solum^ verum eliam usque ad retatem qua ephebi 1. Cf. Cap. VIII. 7;atcta yivsTatJJ.IVo')c TO TTCXU O.' 2. c vj os vpir.x y.aXcjj/.svrj cu; TTJC (JdOpcj aoTpaya).o)v, aoisv-sc Q-Z/JXCCTO:. Ttvccstc 6-TOCC/VJV os v.x: TctauTrjg scsT-tTrjosc T^ctvjj/ivou.7;cXXav,'.c y.ai ay.uXctc pt'|so)c ci a PaXavotcvTiTWV aoTpayaXo)v pizTC/TSC s*/pwvTO. Pollux : IX, 193. 3. ci cs TIVSC a7;co'JTvjp''cj ywvia rjpTtauCV TCU ev aoTpayaXct; Plat.: Lysis. III, p. 542, 30. 7:a;/.7:cXXct?... Horai.: Sat. Lib. II, 3, V. 248. <i STpaT/jot o'ct Ospia-ovTSc apTtatc;/.sv Xpuc-cTc. Arislopb.(Plutus, V.816, 817. NEAN. ^CJXSI */pdvcu rpcg cta 4. T ;/.sTraTaat; TRAUS. IIoT,TaXav; NEAN. AUTOU, Xacouoay.apua. TRAUS. riatotav Tiva; NEAN. IIcocuc s*/s'.c ccdvTa?. XREM. 'AXXayvwooj/.at tcwc y.aywy/* yap TpsT? yjTSTTapac. v/v. sva NEAN. 'ATWTICCV.*(xpycj/,otcv |/,dvovopsT. ^ Arisloph., Plutus, V. 1055 ct sq.
-"30
-;.."
ex pueris fiebant, magni momenti praecipue fuisse videtur (1). Si quid delinquerent pueri, lcx patri, leste Aristophane, suos liberos verberibus ulâfliceret concedebal (2). Qua3 fueril ea lex, quis illius auclor, quo tempore perlata, nescimus : tamen pro cerlo slalui polcst palrem nimia suos erga liberos usum fuisse (3). Quidquid id esl, comicus nos docel pueros porris allioque novello caisos fuisse : qui casligandi modus unus ex mitissimis prolecto severilale babebatur, veris. si poelam cum asperrimis opposuisse reputa-
1. c( aXX'ap* STTStoav ctV.ao'sXOyjcr/.py.TIJV sx.sivrjos sa r j/.vjTspa, TTC.STV av pcuXvj, auT$j/.a/.apt:?,?, vj7:spiTa Ipv/.vjTcspt IOTCV, o TI i'v' TCV f CTav cia/.o)X'/s'. vj .TVJ; os or.ySirfi TVJ? vj v u9y.1v/j;cu T. T:CJ yap y.sp/.icc; j AAcu TWV TCU 7;sptTaXaoioupYiav asoOat.)> cpyavwv ,-Plat,: -Lys., p. 543, IV, 50. <(s7;siovj sioTiojv.sO', IOTS, yap oiosrsp -V r.pu)-ct\).h auTCV/JV XaodvT' T Xupav syw 'y.sXsuoa )) aoat îj/,o)vidcj ;.-iXcq. Aiislop.: Nub. V. 1355 ct sq. c( r^/.wv sy.arspcs rspt sauTOJ r.zlJ.y.y.aiy.aXaspya v/z\ r.y.-pi<; yap T TCJ TCUS y.y.t y.at sipyaoavTO coa sv stpr,vr/, Xsystv7:po? vszvtoy.ou?, coa TTCXS;/.W . vx y.at oiciy.cjVTs; vzTWV T?JSc>ji/,j/,a-/o>vTZTÔOS TCO/.SO)?. ' ,'. Plut. :Lys., p. 522, II, 30. Vu TCJTO 2. 0: 1'fjo/si; stvai; >'J 'to[t:ZzS)y.\ 7;aioc? TCupYcv Arisioph., JNiib., V. 1410. , ... r.-xtda 3. [/,'CVT'STJuTS?; il>. ib. V. 1409. y.ai SJOJVCJOIV ... si cl |/.rnwonspBXcvaaoTpsodj/.svc/ y.a;/,7;Tc;/.svov Plal. : Prplag., XV, p. 244, 20. kstXaw/at 7;XvjyaT?.
GAPUT 11
QUA /ETATEPUERlLUDOSFREQUENTAltENTDE P^DAGOGO. ;
Non dubium est quin prima infantia pueri cum puellis in gyntecco convixerinl, ejusdem custodiae institutionisque parlicipes : lamen venlurum erat lempus quo necessario separarentur. Puellse in domo manebant: pueri in iudos grammatistarum veniebanl; slatuendum qua ajtate. Nihil quidem cerlum aut slabile erat; quod de ephebis, idem de pueris dici polest.eam aelalcm tum ex maluritate menlis corporisque, turn prcesertim ex parentnm opibus pcpcndisse (1). Liqiiet lamen pueros, quum ad annum sextum vel septimum pervenissent, id est quo tempore intelligere cceperant quidsil bonum, quid malum quidpulcbrum, quid inhoneslum, ludos demum frequenlavisse. O ci cao/.c/Tsc Sic XenopllOIl : < Twv [/.svTCITJVXXWV 'EXXVJVWV auTcTc 7;aTd=c Xsyc;/.sva ci vx TCJC z y.aXXioTX uisTcatosusiv.S7;stcav Ta*/toTa S cs suOuc kr.' auTcTc s VJvtwotv, j/.sv 7;*uoayo)ycuc tyzpx-cTxs cioTactv, UOJC y.al y.ai y.ai stc ctdao/.yXo)v j/,y.0r(oc;/,svcjc ypaj/.;/.:/.Ta j/.ouoty.rjv T^SJ/.TTCJOIV vx sv r.xXy.iz-px2). 7> ( 1. Supra, p. 23, N.2. 2. Laced. Kuip., p. J80.Cap. II, 1: Plal.: Protag.,p. 244, XV, 15.
32 -" Seplimus igitur annus in universum constituebatur (1), si ad hsec verba PJalonis, quae in Axiochi dialogo reperiuntur, praesertim respexerimus :. o7.dTavosslc-rfjvkxvxz-Jcct */.al i;cvcuc VM TTCXXCUC otavT>.v}oav, 7:aioaYWYCt YpajJ.j/.aTiorat a<j-iy.vjTat 7;atocTpi6ai TupavvcuvTs? (2). Quum jam pueri cunv gynaeceo matris nutricisque diligenlem lulelam relicluri erant, parentes nihil anliquius habebant, pra3serlim quamdiu floruit soioniarum legum aucloritas anliqua sanctitasque morum (3), quam ut eos perpelua3 paidagogi (4) cuslodiai commilterent (5). Ille plerumque servus erat (.6), srcpius in longinqua read ludum pakeslramve puegione nalus, cui munusdabalur -l.-Quidam litteris inslitueudos, qui mhiores seplem annis essent, non pulaverunt... Quiul.: Inst. or. Cap. I, p. 24. . % Plat. Axiochus, p. 559,1. 3. <i. jvMxSiz yap, w 'AOvjvaTct, ^ covjvr.phc\y:> xzp\ co)cpo7uvr(e, 6 v.oX 6 s s7:cirjoaTo oXo>vy.sTvcc, TÂatccvc;/.cOTr,c, 6 Apiy.or/y.at c\ y.aTa TCU: IIpwTcv j/.sv ^fxp evq/.cOsTvjcav /pdvcuc e/.sivcjc vo;/-oOsTa'.. )) T vjj/.sTspwv... TWV oo)pcojv/jc 7:aico)v WV 7:eptTVJC ./Esch.: Or. cont. Tim... p. 80, 30.' cuV aXXocuosv T:O> cl 4. <iavsu 7;ct;/,svcc CUTS (VIWTSOV, 7<pc6aTa aveu ouos.ovjTixToac TIVWV Tâtcayo^ywv... Plat.: Leg. Lih. VII, p. 389, 25. 5. Cf. p. 22. G. y.o:((iv{h cty.eTwv TGV UKO vov a/psiOTaTcv Y-tfW-i Zw,:upcv Qpr/.y.. r> Plat.: Alc!,.p. 480, XVII.20.
33 ros assectari (r.xxixcaystv) (1), loculos labellasque ferrc(2), eosdem, *donec exirent, foris exspeclare (3) ; praeferea ad ludos pueriles, ad thealrum (4), ad forum (5), ad concenlus (6) ille eliam ducebal ; domum redeunlibus cuslos diligens aderal, corporibus animisque pariler (( 'AXX' cipyv. ocu; "Oos Tratoaywycr, MwvocuXor v; )) v.: w scvj. Plat. Lys'.,p. 543, IV, 45. y.a:;.ci/.sv,'sXO/j ; oauXcr,o>rccuXw, li-;c:, < coi o' o')cavaocr/ Eurip. Phaiii., V. 94 el 95. 1. . 'Iâvvjst r.zvzkv.ctoar/.aXsicu r.yX:zv. wv 0s;/,toTcy.Xvjr. W.-.x c 7:y.ioayo>yc; TO> .. sor, SJMOTC/.XST. IliiotoTpaTOU, 7-pcstoVTcc ;E1.: Yar! Ilisl., p. 110, 21. cs v 2. a. a/.oXcuOct y.y.tTiaioaYwyci s ycph: auTw y.doj/.tor -rcvTat x os;/,va VJC T apiT/jcsv yzpzh cpyava y.paTCuvTsr vj r.ci/jr.-jyc: CEXTCI a v.x-ir.<:>y.oXcuOojotv vj -raXatwv [ spyor/apsTaccuXarTCJoai ii6Xci,y.av str ;/,ouo'.y.ou ociTav, u'/,sXvjc s osvj Xupa. )> Lucian.: Amor., p. 231,44, *H finc. TIVSC 3. y.aTa,wo-rsocat;/.:vs'c ct 7;a'.oayo)yci,TSTCU c -TpoosXOdvTsc auTwvTCJC MSVSCSVCJc TCJAuoiooc,S*/CVT:C y.at aosXoouc, .xpz/.x/.cj') r cvV.ao' v.x:sy.sXsuc/ uTcuc a ar.tsvat. Plat.: Lysis.,p. 554,45. 4. utsTrs'.cTVJV 7;atoayo)ydv. uo:spatavy.atTCV aystv cs y.aiTCJC Thcoph. Char.: XVI, p. 22. C c TWV y.atTWV 5. ywv s-rsto;TCV sauTcu oJVTiOs;/,svo)v 7Tatcayo>ycv Tfj cty.vj ;zpaTU*/siv, 7 oidj/.sv:r 'oTUor y.at7:p;0u;/.oJ;/.svcc, auTC/ayayci r.pz; T/,V a/.pdaotv. Philarch. Demosth., p. 52, V. y.ai G. c(r.x:r. cs /.:<:. -Tatoayo>ycTc TWT;XS!OTW pacocuy.C7|/.ouc/j; O*/XW )) vjvcuOsTr(c.r syiyvsTC. lMal.: Lcg. Lih. III, p. 310, 10. 0
-34
invigilans, atque eos non ab factis modo lurpibus, sed eliam ab opprobriis defendebal (1). Sic lege descriplum ejus officium invenimus (2) ; unde eum apparet pueros custodia asservasse, non ad doclrinam instituisse. l\redagogi non Alhenis solum, sed eliam apud plerasque Gnecioe civilales, excepla Lacedajmone (3), adhibebanlur. Illi inter servos eligebanlur quorum retas provecla (4), aul debilitas corporis obslabat iica3dium Jaboribus vel agrorum cullurce, vel ardua3 cuilibet arli (5), perpaucis lamen exceplis quorum mox menlio fiet, operam navarenl (6). ct r.JvipzqTCTC cs 1. S7:sicav 7;atoayo>Ycur sTTtoTrjoaVTSC spw;/.=v:t? )> TOTC sw-t J/.VJ ctaXsYsoOat spxcTaTc. Plat.: Coiiv., p. 606, X, 35. a-rcociy.vuot 2. c y.ai ctappr,ovjv (legislator)..... r.zp: 7:aioayo)ywv ev y.at sv c /:/:. E7;t;/.sXstac r.zp\ Mcuosuov TCIC'.oao.vaXsicic T^spt"Ep;/.a(o>v )> vxX;-raXaioTpatc... . /Ksch.:Or. conl. Tim.Vp. 31, 15,20. 3. o"., _ Tvjv.y.auvx j/.sipxy.icuoOxi YTtaJCJot y.ata7;octoacy.aXov/, cs a T ci </.svXXct âucuoi a7;cT^tcayor/wv, ;/,sv aXX' auTCVc;/.cjr zctxoiv' c cs Auy.cupyc^ a ap/cuot cs cuosvsr &Tt jTWV, TavaVTta y.aiTCUTO)V syvo>. Xenoph. Lacedfem. Reip., p. 082, Cap. III,-1. 4. Supra, p. 32, N. 6&w. cs 5. : sws/.aXjiTC (Dwnosthenis patcr) ;/.a/atpc7;:tcrspyaoT/jptcv )> e70)V w/r.vx; TCJTC TrpaTTCVTac. p.sYa,v.at CCJXCU; Plularch. l)eiuoslh.,.p: 50, IV. v.x\ 6. ciTivsrTipwTC/ [jy.pz-y.pzx j/.sv T r.y.p/hy.lJ.CTz; Tatcayorf-Tc iy.avwrs:;'.[/. fAsToOai T ay.cusiv "v.'-JTO)V V.ZIAJZTZ: vo;/.iicuoi,... cic y.a"! CV TCJTCV Tâioayorâ y.aTaTaTTCJot Ta iy. TWV a-TCccy.i;/.aoOiV*;y. STTI 'cpYWV
35
'
. -:
Principio a parentibus accuratissime eligi solebant, probala morum integrilate propler gravitalem officii: qua3 cura paulalim absolevisse traditur. Quidquid est, pareriles iis confidebant, nimis profcclo siquidem puerorum cura aut plerumque erat nulla, aut prava (1). Nonnulli, parentum auxilio subnixi, pueros ad boneslum, plures, moribus perdili, ad vilium-impellebant. Filiurn meum, sceleste, corrupisti, clamabat quidam pater paidagogum gravius objurgans \ vitam per te indignam ducit et ab gcnerc suo abhorrenlem (2). Poslerius eumdcm vitiorum magistrum babuit Alexander, et ab illo in luec pr.obra projectus est qnie poslerius nunquam exuerc poluil (3). Romie eliam
CV/.STCJ ciocvTic- Osvy.at llspty.Xvjr, c ToTrsuTsXiCTaTCtr cuosi Ti;/.io)TaTa yiz 7:sr;:VT:? sXaiar y.ai TCay.sXc? o.r.i I:CTS ouvTptâvTCr, cpx, (vsor '* ? scvj,7:aioayo)ycr TUOVJVSV. apa?) Stob.: Floriger, IV, p. 209. Ed. Mcinekc. 1. Plul.: Dc lihcris educandis, VII et sq., p. 7. TC 2. (( 'A*T:X(')Xsy.arj/.sipa/.icv r.y.pyj.o.cw/, ;/,:u y.a't iXOsTv.str fiicv a/.aOapTS, 7:=7:si'/.y.r y.at-rcTcur o)0'.v:ur s auTCJ, aXXcTpiov CJY. Cta TTlVSi CSVUV, 7-pCTSp0V S'.0l7j/.=VCV. Ath. Deipnos., Lih. 111,61, p. 191. c y.ovcuXcv':o)'/.sv* s -r-aioccc^ccavcuVTcr, AtcyiVr,;TW7:aioayo>yw aXXaTCJ J/.VJtoaraVTcr,TC x\).y.pvct\),x c cpOwr CJ TOJ ;/.vj j/,aO:VTcr, )>"'-. -rcivjcrac... Philarch. Yirl. doceii posse, Vol. III, p. 202, 11. 3. '. Leonides, Aiexandti panlagogus, ut a Bahylonio Diogenc "iradilur, (juihus-daineuin' vitiis imhiiil, qmo, rohustum-quoquc ct jam maximum icêm, ah ilia instilulionc pucrili sunt prosecula. QuiiU. Inst. Or. Lih. I. Gap. I,.p. 22.
36 parentes lus(l). Allamen, predagogos conslat non pueris solum, sed datos (2) : sic Demipbon, eliam usque adolescentibus unum exillis, jubet suo fiiio adesse Rhodi, quo mercaluraa causa lendebal. Prclerea iis, scu propler ipsum oflicium, conditionem, seu nimia parenlum in pueros indulgenlia, minima erat auctoritas. Quamobrem Pisloclerus pcedagogo ad reclum revocanti: scrviiemque I; stultior es harharo Potitio (3). Et: odiosus mihi es ; Tacc, atque scquere, Lyde, me (4). I. Al nuiio nalus infans delegalur graicuhc alicui ancilhc, cui adjungitur unus aut allcr ex omoihus scrvis, plcrumque vilissimus, ncc cuiquain serio minislcrio accommodalus. Tac. Dial. de Oral. XXIX. Quam illi parcntes ah Iloralii palre fuerunl dissimilcs! qui (haud magiia in re) in Flavii scolam, quo cenlurionum iilii lantum convcnichant, noliiil cum millerc, sed Romain coinilatus cst uhi cquitum palruiuque (ilii eximiis scoke discipliuis exeolehantur. pLedagogusipsc custosque incorruplissimus, cum ad magislros sequehalur, ac per eum faclum csl ut /loralius, quod ipsc falclur, caslam innoxiamquc vilam seinpcr Iraduxeril (Cf. SSat.Lih. I, VI, V. 65 cl sq.). c2. Supra: p. 32, N. 6. Nego lihi hoc annis viginli fuisse primis copiiu, Digiluui longc a pcDdaôgo pcdcm ul ecferrcs -edihus. Plaul.: Jtacch. A-l. III. Sc. 111,V. 18,19. M. Plaul.: Bacch. Act. 1. Sc. II. V. lo. ih. ih. V. 2820. i. predagogorum incuriam tegre lulisse refert Taci-
' Tmo se fortunatos labulamdis
fuisse
37. arbilrabanlur, si puer suam
in capite non fregisset (l). llli valde reprebendebantur si pueri in ludum 'palaestramve tarde venirent (2); iidem conlra, etiam quum de minima culpa ageretur, semper parati ad castigandum et plagosi erant (3). Inde recte Gronovius : t Pajdagogus... semper puniens, adest, reprehendens fcre alligalus, semper excitans, perpeluo et objurgans. Ob minima qua^que acriter
sequens armalus, scipionem aut scuticam dextra piaeferens (4). Quamvis plcrique senes esscnt, ct invalidi, el rerum omnium rudes, nonnulli lamen aliqua doctrina exculli erant. Unde esl ul pueros prelio, quemadmodum ex Lysia apparet (5), ipsi doccre possent. Elenim servorum duo
1. At nunc, priusquam sepluenni' st, si adligas eum manu, tahula disrumpit caput. Extemplo pucr pa?.dagogo ih. Act. III. Sc. III. Y. 3637. 2. Anlc solem cxorienlem nisi in pa!a3slram vcneras, Gymuasi pncfcclo haud mediocreis ptonas pcnderes. Id quoi obtiu;cral,hoc ctiam ad maluin arecssebalur maluin: Kl discipulus et magislcr perhihehantur improhi. ih. V. 20 et sq. 3. Aphthonius piedagogos his vcrhis memoral : cioao/.aXcj^ cl c\o.iiycTx\ occzp:\ [).h \izX-t, o::t:X_i[).z'tc: ^cczpdr.zpcr T.X\CX-{<JV;C\ TC -.z cOaVii VJV T r.zXpx') iiz; v.x:i\yr>iyz-y.: iiz: vj v.zl.j.n:;... Progym.: G. 3, p. 64. h-. Gronov.: Yol. X, p. 1020-, K. cocv h vft 5. v.x\ Ovjoo) cJOii; T.<J)T.C-Z -TCXSI, CJC r.x\io.civ.x\ Z\; v iv.aJTCJ... aoV/.cvjv.y\ -Taicaywyc'/...yOJ.x; cpxyy.x; ZY.XC~.CJ Lys.: Or. contra, Diogit., p. 232,5.
38 gencra Athenis eranl : alii in regione remola incullaque nali, non pluris quam mutum pecus a dominis exislimabanlur (1), quos ul paidagogos respuit Plularchus (2) ; alii vcro, graeca origine, rebus asperis aut per adversa belli in scrvitutem redacti: quibus mulare dominum ac libertalem vel pretio emere vel propler merita impelrare, ut a Terentio accepimus, licebal (3); baud immerilo Atheniensium ditiores eos lanla cura qtuerebant, quod grammalislis aliquid auxilii domi afferrc, artiumque doctrina pueros imbuere poleranl. liberalium
1. SQ r.xX,TIV' c<jyv.;, r.ivzpx Auoovvj (l>pjya =Xa'jv.7 chvt v.x/.cX; apyjpMvrjTCV ; )) Kurip. Alc. V. G7o. Wo.X; t. ;/.=T'ac*.Xcr,r \; 'KSirftx;IvOaos w z v:ic: ky.r.ipa, aoiy.d;/.r,v, xyfiv.c'JT.C cc. -Ljpcr TC'(Z'iz;wt. 11 zpwr/wi c r,;/.iv occXcoTaT/j<" i-rpiaTc... )) w), /.r,p'JTTc;/ivcig, Ath. Dcipnos. : Lib. III, p. 200, 72. 2. <' 'E-TdioavTciVJV X vjXiy.iav aSwoivvr.c TraicaywycTr -.zv/:yfio\, ivOajTacvjTTCXXVJV kr.<:J.i\z:y:) vtr.ict hv. v?t: WJ-.WI <>>; v.o.v/.nvy.nw:, XaO<i)oiv viv;to. ;/.vj vj6ap6apoic jr.o'.)\[).ci'l.c:;v/. rr/.py.iiTz;. v avopa7:doci<* Plut.: dc lihcris cduc, Yil, p. 7. : 3. a SYIIUS Faclum csl quod jussisti, Demca. : Prugi homocs; ego aidepolhodicinea quidem senlenlia DKMKA. Judico Syrum fieri esse icquum liherum.... SYHUS..... . 0 noster Dcmea, aidepoivir bonus es; Ego islos vohis usquc a pucris curavi amhos sedulo : Docui, monui, henc pnecepi semper,qiKcpolui, omnia. liher cslo. Micio : Tcrciil.: Adelp. Act. V, S. IX, V. 902 ct SIJ.
GAPUT
III
PUERIS IMLIGENTIA. QU/E FOERIT CIVITATISIN 1NST1TUENDIS AN N A UTUUM MAGISTRI CIVITATE A PARENTIBUS ERCEDEM ACCIPERENT.
Fama
est Gbarondam,
calinensem
legumlalorem,
tem-
pore Solonis praescripsisse ut omnes pueri legere el scribere publico sumplu docerentur (1). Nihil sub sole novi : scd ailati noslrie et gallicaj civitati vel boc tanto gratuila} instilutionis beneficio Gra:ci praicurrerant , PraMer id, Solon, Charonda aliquot annis ininor, eam, quam supra laudavimus, legem luiit (2). Ad basc jEschicic lies : '0 yap VO;/.COTVJ<- [>.hTCTC ctoacy.aXctc, k\ a7ayy.vjc Trp&Tcv cic auTwv vchc -Tapay.aTaTtO;/.eOavj;/.STepo'jc 7;aToa?, eoTtvC \>.hp:cc c\r.b a:;i<iTWV TC;J evavTtwv, c;/.o>; oatveTa;, y.ai vj oo)opcveT7, c' a-rcpiakv.T<OV 7;aToa TCV Uvai a-TCoety.vuc. |/,=v -rpwTC7 vjvwpav-rpcovjy.ei TCV ciappvjor,v T:COO)7 r.c/.icwteiotevaty.al lr,z<sx [>.zvx eW eXeuOepov Ta ctoa<r/.aXeTov, vx y.at ctoao/.aXcjc Stoaoy.aXeTa TCJ; 7;atccTpt6ag a-rtevat,'/al TCJC r;ci'>';t,ot ia; 7;aXaioTpa<p.vj avc(yeiv;/.lv aT-aycpeje. rpi-zpct r.p\'t av c v-Xtcc ta; ce 7:pc avio/vj,y.Xefeiv -rpooTaTTei vjXtcjcecuy.cTCc, lpr(j/,(acy.aiTC 1. Diod. Sic XII, 12. 2. Supia, p. 2;i, N. t>.
' '.
40 -;;-:.ev u-rciiaT-ctcjt/.evcc' y.aiTCJc eavtoy.ctj; etaoctTomac, TCJC c/.cTCi; 7:XeicTrj v cjoTtvacoeTeTvat .atacTtvacvjXiy.ia<; y V/CTOA (1). ci Gonlia PlalO : Vvj CJ y.aXw;-rp-^TaTTCV vj;/.o)v e-rt TCJTCIC y.al TW TO> TiTay;/,evc. (vd;/.ot) :apayyiXXovTec 7:aTpV 00) ae ev [/.cuor/.vj 7 7;atoejeiv:(2). Unde seimus Athenienses, elsi yji/.vaoTt/.fj Charondaj iegem qualis in publico proposita iuil non usurpaverint, pueris instituendis lege consuluisse : quibus finibus, quantum in nobis esl, quairemus. Quibus pacnis cogerentur cives pueros disciplina instituere liusquam rcperimus. Gausam esse opinamur quod iis lali incitamcnto non opus erat. Salis babebatur civibus ;l../Ksch,-Or..'conlr. Tim., p. 31, 9. .lhu sunl lcges: Ot oe Toiv rr/.iiw)Z\nxr/r/Xc\avciyeTO)oav vx otoaoy.aXeTa ;/.lv ;/,vj ce Ka; OJVCVTCS. [/.vj avtcvToc,y.XeieTo>oav r.pi VJXICJ r.pivzpct VJXICJ TCT<; TVJV r.o.iowtvjX'.y.(av elotevatTWV CJOIV -ratco)v hoct eceoTW \>r.zp TWV eav 'Jtcc' CVTWV, [/.vj vZxnv.xhcjvj oeXo:?vj jyaOpcsvvjp'ea.vce TI;7;apa a O a Ivai TajV sioivj,OavaTW T:T<Lr^/.icjaOo). ci yj;/,vacriap/ai 'Ep;/.aici?;/,vj TWV ea.v eaTO)a-av i/.vjoevt- ce e-TiTpe-Tvj '/.vjoeva ev v;Xi'/.(a crjy/.aOtevai TpOTrw c :/./:. [/.vjeceipyvjTCJ yj;/,vao-icJ,evc/cc e<jTO>yjj/.vaoiapy/jC TVJC TW )) Sizpx: vc;/.<.>. eXeuOepwv ih. p. 31, 30. llis addidit A. Gramcr : nimis mullos (pueros) una pcr vicos iucedcre (p. 13) ; sed fortasse immerilo. Non esl quod his Solonis legibus admiratione alliciamur; nam Graici illius ictatis summopcre videbant nc civium mores evauescercnt. lndc Ilciodotus : ...... T/J 'EXXact.T--:VUJ atet y.cTe ;/,ev ZQV. y.at hv.} b.r.i -.z ocS.rfi y.aTepyaaj/.evvj fjjTpO'ji<; o.pzvftoe e-ray.TC? YSJ/.CJ lo/upcj. )> llcrod.: 'Jlisi. Lih. VII, p. 34;>,C. II. % PJat.: Crit.^p. 40, XII, 1415.
41 arlium legislaloris, dunimodo ille, Solonis exemplo, auclorilate apud eos valeret : amor enim patrise, publicorum magislratuum et palerfamilias ambilio, omnes animi sensus superabant; ad ea baud cunclanler sc tolum conferebat per qua3 sua quasi civitas inter cieteras Gra3cia3 gentes longe'pr&slarct. Ea una sanctio erat qua3 quidem parentum liberlali nullum afferebat impedimentum, animis vero religionem aliquam injiciebat et ad bOnam tantum exislimalionem spectabat : ad hoc, ut supra diximus, si filius arlium liberalium !iterarumque, palerna incuria, rudis essel, ne patri setate confeclo subvenirelur jus ei dalum (1). . Satis conslal civilalem puerilis disciplince tutelam exercuisse; sed quibus magislralibus ea cura commilteretur, inccrlum : summos civitalis magislratus ei praifuisse credimus. Apud /Eschinem quidem ha3C verba reperimus : y.alap/vjvVJTH vjTCJTO)/ ecTat e7;'.;/.eXr,oc;/.evr, Sed putaniUS (2). eum TCJCco^pcvtoTac designavissc, id esl magislratus qui scbolis juvenum pneeranl (3). Ulcumque erit, c\ cwjpcr.a-xi, ut nomen sonat, lanlummoLlo morum cuslodes erant (4). Ad hajc, de studiorum ratione inslittienda nihi! sanxit parenlumque arbilegumlalor, quam ex grammalislarum trio pependisse pro certo slalui polesl. 1. Supra, p. 20. 2. yEsch. or. cont. Tim., p. 31, 20. 3. llcrmann, p. 304. civ.y.-h apiO./.cv A. <i ô)cpcvioTai,o.pycTi: Ttvec yeip:TcvrjT:V ce. vct; ey.aoTrj-c c-jXvjc..... e-Te;/.eXcjVTc ci /eipcTCVf-OevTec -wt ec-vjcwv Pholii Lcx.: p. 41G. co)opcojwjc... u liberalium amantissimis monitum
. '48 -
''
Quod si parentes pueros ad ludos mittere jubebantur, de luloribus baud aliler erat (1). A Plutarcho enim memoriai prodilum est Demoslhenis tutores magislri illius pretium solvere noluisse (2); ex quo patet eos, sive ex lege, sive Demosthenis propinquorum minis, qui cavebant ne puer Htcrarum inscius incuria relmquerelur, seu polius ne in odium bonorum civium venirent, ad ludos eum millere haud abnuisse. derant, tutelam ipsius civilatis veniebant (4). Ne nolhi quidem insCselerum liberi eorum qui in proelio cecidonec in civium numerum reciperenlur (3), in
1. c.cto cvj7:ept TCJTC TIJVpcavwv ;ep'. a&To c 7 vc;j.cOeo(av 7.apa;/.u0cj[/,e7cc ec7:cjoa'/.ev. vz y.atar,z'Xwtb vcj/.cc. ' 472,5. Plal.:Lcg.Lih.Xi,p. vi/7oe e'tc|/.evTa TCtauTa cu !j[/.-ra7Ta -rcXuotacepc/vj xxp' rtfh Tifa v.vt.vfpw. TâTpovcj/.iy.v^c... op$>av(a ih. ih. 1. 3' u-ro 2. ,h vcocioai/ivwv, T tiizvz TWV auTCj C/ [/.toOov7;coTeT vx o' <x[).if;cioy.TW>' y.aV oicaoy.aXo)'/ a Plutarcli.: Dcm., p. 50, IV. .pSjaai.-' i,o-e-TCJ y.aiauTct T/JV 3.1 Tvjc oe 7:cXeo)c .iij/iXeiav, OTI VC;/.CJC TWV TO) 7;aTcac TeXeuTvjoavTO>v Te y.ai yevv/jOe;/,iv/j TCJC EV -TCX;/.O) ftept )> Plal. : Mcn., p. 572, XXI, 50. Tcpaceirt;/.eXeTTat... Ot ce TCJTWV -raToescvj;/,co(a vrpiocTx:, V.^.W^VK. k -ravc-rXiatc, y.ath ycpcXc v.x\h yu;/.vaotc:; .atvxXc y Oau;/.ac;/.svct aiXy\; Trpcecpiatc, Leshoiiaclis: Ilorl. II, p. 180, 35. * cuvouotais. vwt 4. 'O apywv7;ij/.eXe(o0o) cpoavwv... Dcinoblh.: or. adv. Macarl., p. 504, 15. dicchaiitur. Addc quod horum liherorum cpcavccJXay.ee Cf. Xcncph.: dc Vcctig. Cap. II, p. 701, 7.
litutionis beneficio destiluli eranl. Ludine peculiares essent, omhinoincertum 1: non tamen dubium est quin Tbemistocles, nolhus origine, literarum elemenla edoctus fueril (1), paBclagogum habuerit (2). Et, quum ait Thucydides ingenium illius doclrina non excultum fuisse (3), non hanc puerilem disciplinam, sed illam adolescentium manifeslo significat. Servorum liberi, domi nali, si docto professori credendum (4), lemere crescebanl, procul gymnasiis eaque omni scolarum discijdina quae animos excolit attollitque ; cui opinioni alius professor (5) Tbeophili comici poelse versibus, quos memoria3 prodidit Dyonisius Thracus, fretus, non assentilur (6). Dute enim inscripliones a Boeckhio colleclae (7) servos in gymnasiis, igitur in ludis, sed in Argo.. * 1vxc '1. 'E-ret y.aiTOV/ T-atoejceor !/,V/ Ttva vj 7-pcc vjOcT-otcuc, Yjcovr,v y.alyy.p\feXeuOfptcv o--TCJoac[/.evac, y.ata-rpcO'J|/,c oy.v/jpw; ecej/.avOave. Plut.: Them,, p.'% II. 2. Supra, p. 33, N. 1. 3. <i*JIv yap 6 0e;/,toTC/.Xvj'; SscatdTa-a ojc-ewgo/uv cvjXo/oac cvj y.xr i TIecaJTC [/.aXXcv actcc Oaj;/,aoat' V/.efa ûvicet, o StacepdvTO)? eTepcu yap ec v.x\CJTC -Tpc;/,aO(ovajrljv cjoevCJT'e.-Ti;/,aOo)v.., Thucyd.: \M. Lib. I, p. 52, CXXXYIII, 3. 4. Wallon : Jlist. de Vesclavage dans VAntiquite. Vol. I, p. 289. 5. Lggcr: Journal des Saiwtt/s, aoiU 1848. . 0. Quo loco scrvus aiiimos audientium movel narrando qua gratia dilcclum ampleclalur dominum, nutriciuin patrcm ct auctorein saiulis pcr quein griecas lcgcs, litcrarum usum, cullum Deorum uovcril. 7. N. 1122, )).57S = 1123,p, 579.
'
44
lide, versalos fuisse testantur. Fieri enim poluit ul nonnulli servorum, propler ingenii acumen merilaque' aut dominorum benignilale, vel Atbenis non omnino illiberaliler insliluerenlur. custodia, nisi quum de ephebis agerelur (l), nunquam rigida fuisse viddur; parentes enim luloresque, non civitas, grammalislis prelium solvebant. Yidimus. puerorum institutionem cum parentum opibus arcle conjunclam fuisse (2) : leslis est Isiciarius qui, rogalus quomodo inslitutus fuissel, responditse legere tanlum doctum futsse (3). Ait quoqije alio in loco se pro ludis grammatislarum culinas, ubi pugnis caedebalur, frequenlavisse (4). Gonstat eliam ex Demoslhenis orationibus, Manlilhei exslincta, quum adhuc parvulus esset, eam illius usuram dotis fuisse unde commode aleretur (5). Theophrastus ipse refert gramr malre Ludorum
instiluerelurque
7:dvcc 1. ...r.oqc TCU eoTtv co^povtoTac TVJV izc y.at er.1 /.;'.pr/.ioy.cj V;cjc atpectvv7);k<;'ApeicuTraycu -rouc. 6CJXVJC. Plat.: Axioch., p. 559, 10. 2. Supra, p. 23. 3. <i 'AXX', ojyaO',cuos '/.cuoty.vjv e-TtcTa;j,ai, y.at T-XVJV j/ivTcty.a/.av.xv.&c. ypa;/.!/.aTO)v, TauTa Aristoph., Eq. V. 188, 189. Apud Eupol. Hypcrholus nihil se cx musicis scire nisi lileras confilelur. 4. .h vj [/.vjr/jp o>oTe t/.avcvr;v ar.b TCJ Tcy.cu r.pcw.i;y.ai, eTeXejTvjoev, \>.c\ v?t; TpeyecOat i> Dcm.: or. adv. Boeotum,II, p. 533, 51. VM7:aice*jeG0a'...
matistas
45
e privalis bominibus mercedem accepisse (1). Idco viro doclissimo Foutnier non assenliendutn iis publico sumptu pretium solutum iuisse (2). Quod si de pueris disputare voluit, ejus dicta his vocibus, quas supra relulimus, rcfellunlur. El multum ille erraret qui Trcezenio-Tum munificenliam bene notam, cujusque infra erit mentio (3), pro leslimonio in ea re haberel. Etenim, in tanla civitatis exiguilate reique pecuniariai inopia, nihil aliud voluerunl ostendere, tulionem illi ducerent. Si vero de juvenum inslitutione cogitaverit, reputet Socralem a magistris suai aetatis, ea ralione dissensisse quod nullam mercedem acciperet (4), et eosque nomine dixisse avcpa-cctoTa;eauTwv mercede conduclos (5). Tradilur eliam a Xenopbonte magistros, cum quam suam benignilatem erga Athenienses ul qui cerliores essent quanti puerorurn insti-
1. Kat TOJV J\WI ce [/.vj7;speuc;/.evo)v TO cta etc. ctoaoy.aXetcv TVJV v.xvx [/.vjva aâipefv TCJ j/,'.crOcj Xdycv y.atTCV avOeor/jptoiva appojoTiav, auTcuceic,vx /,x9vj[/,aTa, TO cta Oea; eTvat voXXac, SXov 7Te!J,7:eiv i'va T p.vj TOV j/,vj [/.taOcv iy.Tfvvj. Theoph.: Charact. Gap. XVII, p. 23. Cf. :Cap. XVIII, p. 24. 2. Noticcsel Observations, p. 25. 3. P. 49. ce 4. TCU; eau-cu e7-'.0u;/.cuvTac sTrparTeTo cyy. yprt[t.o.vx. Xenoph.: Mem. Cap. II, p. 528, 5. Plat. Apol. Socr. XVIII,p. 25, 25; ib. p. 26, XXI,40. c 5. TCU; e Xa;j.6avovTa; 6[/.tXtac/,toO:v eauTwv vr); avopaT-cctaTac aTtey.aXet... Xcnoph.; Me.ii. Cap II, p. 528, 6.
.""._ 46-docerent, a discipulis mullum pecunise accepisse (1). Inde Menander : a MtoOcc ctcac/.e'.'(py.]).[).yr.\ cioaoy.aXcc c\> (2). Nullum igilur exslat Irumve quernquam merces fuerit inquirendum Quae lamcn grammatislarum esset si ulla documenta traderentur ; cam tamen cum eorum scienlia, bona existmalione, rebus discendis et locorum commoditate congruisse manifestum. Gerte minima eral. Plura sanedicenda inveniremus si de insliluendis adolescentibus, mus (3). non pueris modo dissercre slatuisseexemplum grammalislam publice conductum. magisHomeri versus oniatissimos
Ex yEs^hinis verbis qu& infra laudabimus(4) sane inleldelectum : non ligilur parenlibus dalum grammatistarum lam rari magislri quam artifices erant. Alii profecto suee arlis perili erant, alii imperili : unde ea, ut crelerarum rerum ila doctrinarum, semulatio qua3 lantum apud Allienienses valuil. 1. Sli ce STVJC.I/^PCTO) 'Avaci;/,avopo> aXXc.g-roXXctg VZV.X\ y.a. TTOXU oeoor/.ac iwt apyuptc/, oWe bSih GZ r.ciXcJ uv.wiXeXvjOe. Xenoph. : Conv. Cap. III, p. 662, 6. 2. Fragm., p. 96. V. 337: Cf. Plal. : Civ. : Lib. VI, p. 110, 35 : Crat,, p. 288, XI, 40; Luc. : llermot., p. 340, IX. 3. Cf. F. Cramer. Vol. 1, p. 303, Hermann, p. 324, N. 5. Grasherger. Vol. III, p. 394. 4. Cf.Cap.V.
CAPUT
IV
DE LUDISLITERARIIS
Ludi omni memoria, ac vel Homeri tempore extilisse Iradunlur (1): quorum vetulissimos in Ionia3 civitalibus , invenimus (2). Illi nonnunquam sub dio babebanlur; quod non mirum in Grcia et apud anliquos, quorum omnis vita in aperlo agebalur; sic Socrates, quocumque loco adessel, in foro, ad llissum, sub Academias umbris, sic Aristoteles in horlis Lycaei cum discipulis de philosopbia disserebant. Dyonisius junior, postquam Gorintbum fugerat, in trivio literarum elementa docebat (3). llem el Epicurum in vicis TO> 1. ecw.ev au~}jvTrpoc yaj/.cv uV,;/.!'.;) Su.upvato)ctoacy.aXo) ypa[/,|/.aTO>v. Plularch. : de Yita et poesi Hom.: p'."470, H. ct cta 6 2. napyjet (Tt[/,vjctac KXarc[/,evtoc) otoaoy.aXeicu oe 7:01025 e7:aiccv. iir.oTOU cioaGy.aXcu a<ptOevTec. M\. : Var. Hist., XII, 9. Ex his vcrhis conjici polcst ludos lilerarios in Ionia quidem fuisse; sed, quo tempore, incertum. Alias a Dracdne Slratonicensi acccpimus ludum hujusccmodi Coloplionetixslitisse. Cf. de Metris, p. 33. 3. Novissimc ludi magistrum professus pueros in trivio docc-. ' Just.: XXI, V. hal.
48 pueros instiluisse conslat (1), el Diolimum, in rupe sedenlem, eodem munerc erga Gargarum pueros functum fuisse referl Aralus (2) : quae res a D. Chrysostomo memoriae prodila esl (3). Qui proprie lilerarii dicunlur ludi jam Soionis lempore leperiunlur (4) ; et profecto vel antea quoque consliluti fuerunl (5). Poslerius ejusmodi ludos eliam invenimus. Narral Thucydides Tbracas Mycalesso, urbe Boeoliai, post solem ortum, potilos esse : eos, postquam tecta urbis, deorumque templa diruissent, nec senes modo Athenis mulieresque et infanles, sed et sarcinaria jumenta trucidavissent, in ludum prorupisse, complures pueros ad internecionem occisuros (6). Refert Herodolus teclum, in TIVI 1. ...otcao/.etv ev "/.[/.yj ypa|/,;/.aTa, wt eVt TOac^taTeuetv a?' cpi/.vjaat. Ath.: Deipnos. Lih. VIII, p. 241, 50. TiaTpt pa;/.;xaTx Diog. Laert.: Lih. X, p. 255, 40. ptou. Ex ea voce, 7-epticvTa grammalislas ejusmodi haud diu in eodem loco permansisse apparere videtur. 2. A'.CTI[/,CV, r.zvpzw y.aG/jTai o; vt B TapyapeV/TraiGtv vjTay.at "AXoaXiyoiv. Anlh. grajc, XI, p. 99,437. 3. Or. XX, p. 291,15. 4. Supra, Cap. III, p. 40, N. 1. 5. Inde Nitzsch a Cramer laudatus : Si non priorcs, al cerle P. 22. N. 3. proximos ailate pueros literis inslrui solilos. cioxa/aXeto)xxicwt, czep j/iytorov fy auTcOt .at 6. eztTteadvTec y ot TcavTac. eaeXvjXuOoTec, v.o.viv.o^M dtfcteTD/ov TJotoe?, Hist.: Lih. VJI.p.301, 5.
49.
uisiila Gbio, anno circiter CCCCXCIV, corruisse, pueros in ludo congregalos ruinis, prailer unum, oppressisse (1). Pauânias ludum in Astypalrca, circa Olymp. LXXH, fnisse nos docel, cujus Cleomedcs columnas quoque liumi obruerit (2). Praeterea, proslraverit, puerosque quum Tbemistocles, Xerxe advenlantc, Atbenienses adborlatus est ul suam urbem Mineme lutandam relinquerent, et plerique, ut refert Plutarclms, parentes uxoresque liberos Tro3zena miserunl, qnorum ludimagistri a civibus urbis mercedem receperunt (3). Gonslat igitur pueros in Grrecia nunc in vicis plateisve, nunc in redibus ad boc exslruclis, literas doceri solitos; nibil aulem obstat quominus ea instiluendi ralio Alhenis quoque viguisse credalur : quae noslra est sententia. Fieri potuit utbujusmodi ludos sponteaperircnt bomines et sua3 arlis rudissimi, et omni opc adeo deslituli ut iis carcrent quaj ad elemenla lilcrarum docenda vaierent. Tales igitur ludos verisimile est ab iis frequentatos fuisse wore a-*ey.aTcy hir.zoz vjOTey/j, T 1. <r. Txiai o\oxrt.o\).v>c\r. ypa;/.y,-<Ta y.ai eiV.co r.diwt e*; |/.cuvc;a-reouye. Hist.: Lih. VI, p. 284, XXVII, 40. cioaoy.aXeto) kr.w-.xcvTauOa o' e 2. aveoTpe-ie ec 'AaTU-raXatav, ;/,ev TCV -raiowv 'dacvecvjy.cvTa avelyev.B avaTpi-re. y.iovao; TCV cpooov aptO;/.ov Paus.: Lih. VI, Cap. IX, p. 287, 50. TWV ce 3. 0evTc TCU^cio;/,aTcc, ci T-XeToTci 'A0r,v*<io)? -ravuTUV eic u-reteOevTO OIXCTI;J,O>C Tpotcvj* ycveacy.atyuvtfy.ac Tpcicvjva, ouo Kat viov/u7.coe*/c;/,e'vo)v. yap TpeoetvtyrfiirxTO cvy,/,ooia, COOXOJC, TCUC -raioack~zhx\r.xTxy_Sivty y.ai ey.aoro)iodvTec, vc\;ir.thpx; Xxuiiveiv c )> Iv. o' u-repauTor/oicao/.aXcic,z\v:i f/.iaOouc. Plut.: Tlicm., p. 11, X. 1
quorum parenles,
80
propler modicas opes, parvnm modo prelium magislris solvcre possenl (1); quibus quum infimi civium adessent, cuslodia, ut videtur, aut parva aut nulla' servabantnr; nusquam legumlatorem eos magni.seslimavisse invenimus. Quod ad alios allinet,qni Soloni tanla3cura3 fucrunl(2), iis sane grammatisla3 peritiores eranl, quos pucri nobili loci fama loco orli, diviliisvc pra3slanlcs conveniebant, commodisque adducli, Quod ad ludos allinet, in aperto sitos, illi, ul videlur, vel pucros ad nobiliorem disciplinam vel a nothis servorumque liberis frequentaparabant, bantur. Illis non alius erat locusquamqui a grammatistis ipsis slalutus fuerat: liendum.Re an de ca3teris ludis pariter senveraaDemoslhene accepimusyEscbinis patrem dubilalur
Thesei templum, serviim Elpiadis ludimagistri, juxla fuisse ; non est tamen quod omnes ludi literarum prope civilas enim, deorum lempla semper aidificali fueiint; quum ludis inlenliore cura lanlum invigilaret, soium, ubi exslruerenlur, nullo modo designare poteral; qui bis ra-. eliam pependisse videntionibiisexgrammatistarumarbitrio tur. Loco tamen designalo,hoc modo ludi slruebanlur. vocant illa duas partes, nostra senientia, Qua3 otoaay.aXeTa et TC liabuerUlU: TOKaic*ayo>yTcv &caoy.aXsTcvprOpriedictum(3); . \, Supra, p. 23. ib. p.40, N. 1. 2. cioaay.aXeto) TO 3. a;/.a TM 7:aTpt .po; TO> r r^pcaecpejuvj p.dXav */.at Tatcayioyeiov.cpwt,cr/.eTcu y.a\ cTTcyytTwv TO v Tactv, Tp6o>v vx %i/Sipx Dem.: Or. de Cor., p. 165, 10. ou/. eXeuOepcu r.x\oo; v/w>..\
51 nam non sententire Pollucis assentiendum videtur hcec vo-
cabula idem significare existimantis (1). ea lIaioayo>yeTcv pars a^dis erat in qna predagogi pueros, donec e iudo exirent, exspeclabant, doaium reducturi, quod corum praieipuuni ofllcium fuUso supra diximus. Ha3c pro veslibulo eral ubi quidquid atlulerant pueri, non inler discendum usuri reponebanl: quod proxime ad verum accedere videlur, etsi neget Grasberger (2). Tc c:x\ox~ autem cum proscholio romanorum conjungi possel: yo>yeT:v du Gange audiamus : Proscho'u; : Anle scholai auditorium eral locus proscholii ipso vclo, tanquam aliquo inlergerino pariele disseplus. Huc pueri conveniebant ejus loci pra3fectum, quem proscholum vocabant, ut admonerenlur officii sui anlcquam ad magislrum reducto velo accedercnt (3). alia et Conlra, c'.o-<^/.aXeT;v pars erat ubi pueii,'adstante docente grammatisla, sedebant : in qua inveniebantur subsellia (%*) ul a Demoslhene accepimus; qua3, A. Granomine ab auditorio
1. ecT. ei-reive-ri T:J ypx;/,;/,xT'.aTOu Avj;/,coOvour, caOpa o' y.aivx, -zx v.x\TC[>.i\y:tTpiSeiv y.aiTO-raioayo^yetov or.cc{!Zv:t y.cpeivTCce Trzioae/.aXouv TTXXJC.OI. ct v.x\cioacy.aXeTov y.jttco)Xecv yo>yeTov Pollux. IV, 19. 2. P. 207, cui opinioni assenlilur Fournier (p. 31). 3. Inde Cramer: . Durn insiituehanlur puerij.ciislos eorum crat ludi magisler. PajJagoî igitur, pcr hoc temporis spatium, in icJificio commorati esse videntur, cum eo, in quo docehatur cunjuncto, ihique exspcctasic tempus rcdcundi. QuoJut ita fuisse credam, 7:aio*yo>yeiov, in Dcmostliciiisoralione dc corona conitn2in?ralum,me inducit. Quid euim aliud per hanc vocem intclligamus ? Cui senicnliic oiinino ipsi asscnlimur.
52 ~ rner aucloro, eo modo disposila cranl nt alliora iis qulin inferioiibus sedercnl, pro labulis essent (1), non facilc crcdiderinius. Elenim apud Pouqueville in libro quem de aniiqua Graicia scripsil, reperilur sculplura, ad imaginem picluue in Museo neapolilano servahe expressa, qua> refert ant pueros aut adolcscentes in ludo sedentes (2) : ex quo suclorem germanicum crravisse appareret. Ad luec quidquid ad arlem legendi, scribendi, numerandi pertinebat, libri involuti, tabuko servabanlur. Quas inler tabula iliaca ubi, qure pueri doccrcnlur, ila imaginibus exprimebantur ut facilius pcr oculos relinerenlur (3). Erant et abacus, tabulala alba (4), (nigra apud recenttores), alia qualis 1. Dc cducalione, p. 24. N. 2. 2. Pl. 80. ; 3. Ex Boltigcr cl .lahn invcsligaiionihus dici potest qu<e fucrit tahula iliaca in Museo Capitolino Ronue scrvala(l). Intcr spccimina hellum iliacum rcfcrcntiaccrnitur Chryscs juxta rhcdain prclio gravem sedcns, suam ah Agamemnone reilagilans filiain ; ca tahuUe "A-rctva. subscribnntur nomina : 'Aya;/.e;/.vo)v, Xpuo/jc, (I) Millin.: Dict. des Bmux-Arls, T. 2, p. 149; Monlfaucon: Suppl.,T. IV,p.79ci83. lu illo cantharo quem Musco herolino conservalum Ad. Michaelis (anno 1873) descripsil, ccrnilur anle pucros tum legcnlcs, tum tantummodo adstanlcs posita tahula cujus in summa parte hoc vocahulumXIPONEIA inscribilur, id est ul ex Suidai scMUenlia Jalm existimat Xetpo>voc u-rcOvj/.ai 'AytXXe*. r.pi; eXace(Diogenes) : \>.z-xce eyyp-tyacvx. cvc;/,aTa tc 4. . 7-Xvjyac e t Aej/.o>;/.x... Diog. Lacrt.: Lib. VI, p. 141, 33. : TCev cioao/.aXo) 7:atoo)v Ta cvd;/.aTapaoetv. y 'AvcpaoypxccTv llesych. Lex. V, 1, p. 351. Add. : Eugilivorum puerorum nomina in a-dibus prccceplorisnotabantur.
:. '-;
33
c paeccc, id est virga, in mucronem fasligata, qua ulebanlur grammalislre, ut in pulvere formas describerent puerosve demonslranti altenlos facerenl (1); lunvvasa ad bibendum destinala (2). Hoc modo Strepsiadem, in ea parle ludi quam Socrates adolcscenlibus addixerat, globum eharlamque vidisse memoravimus (3). Pucri, ui in ca3leris Gixecite civitatibus, ludos, vixdum orlo die, convcnire soiebanl (4): quod Plalo comprobal, camdem consucludinem suadendo; qui quum huc ilcr faomne?,,denso ordine (5), vel si temjiestas adversa cssct, quasi ad sacrum procedebant. Gaiterum ille corporis habilus nobilitale quidem insignis iis a civibus impera" batur (6). . Quibus horis dieidomum redirent ol quamdiu in grammatislarum ludis sederent, omuino ineertum : tamen ludi, quum sol occidisset, clausi ex lege eranl. Iiiio conjici pociebant, lest pueros non in lolum diem convenisse in scolam, sed horas stalulas fuisse ad relaxalionem animi : qua3 omnia ex grammalislaj, non ex rei publica3 arbitrio pendero cons1. Supra,p.33, N. G. (ib.) Cernitur apud Rich Musa TJrania paoocv sioislra, globum dcxtra, dcmonstrandi causa tencns. 2. Grasb., p. 222. 3. Supra.p. 16. N. 3. 4. Supra, p. 40.N.1. Z'\C ccctc 5. 1 eira 6aoeivevTOIOIV VJVXV.-M;/.iOaptOTCj y.et v.xvxnoc. G TCUC -/.CJ/.VJTX; Opocuc, */.pi;j,vo)ovj yu;/.vou; Arislopb,:Nub. V, 0(34, 96o. 6. Alh. Deipn., Lib. I, p. 37.
; ""
;?
'54 ;.
'
i lal : eranl aulein-T>.iot;j.ojota, d csl dies qnibus ludi vacabanl (I). y.o>;;.r,Tyi(4), cj;/.'j.-/.0r,Ty.i(3), (jOndi.Sftipllli auleill oj;/.c:tT/jT>:i(2), : qui, si Herodolo credimus, \>/j.(yrt-:xi nppcllabanlur ()>;, mnlli semper eranl (C); quo effeclum esl ul cilo constanccrto scimus feslos lcs amicilias insliliierenl (7)..Prajtaroa dies ludis agitatos fuisse (8), feriasqne co mense qui dicebalur, 'AvOeoTrjpior/ in Urbe tarn crebras fuisse ut pueri eic C */j 1. Kxt Sx r.vrJr/.cl ceivcc ;/.<j .=;/,-!/ai oioao/.zXcu, TZV vy. r Iva o a ' r.v.c.y.cjrr/., ijr/. ovjoai.y.a/.w:V/V:>, ;/.vj rxcx/Xwr.x:. ' Thcoph.: Cliar., XVIII, p. 24. e/.eivo) OTe T 2. <<CJTCCjv oj;/,coiT(ov -ohvx r.ixr/r/XzXx o z\; ic/jpoic ' Xcnoph.: Conv. Cap. IV, p. 066. 23. 7:pcoe-/.-<u0vj. Hisl. giv,]).' 361. ); cpwr.zcCJV /.;. c!.-raioecci.wt.ocwcfzo.i e;/.ojTe y.aTxyeXoioi. Plal. Eutyd , p. 204, I, 5. .\)rj.-x, eyo)o'kocr.wt. >> Dcm., Or. dc corona, p. 166, 5. 3. ey<7> ', f!j Kcitoiv, e/.e"toe c Z ;/,ev aXXcuc7:e7:ei/."<u;/,;/.aOrjT*<c ) irceoouTac... > |/.ct GC.Tav Pial. Eulyd.,p. 204, 1,10. 4. Arisloph. Nub.:' V. 166. KeoaXoc...)) Tey.:ii y.zXoiv 5. lyivovTC ;/,-/0/jT>.'i ajTM y.ur/jyecio)V cTipo>v Xcnopb.: de Vcn., p! 740. Cap. I, 2. 6. Snpra, p. 40, N. 1. Tam mulli aliquando erant ut legerelur ad ludorum forcs : ;/.up;/.vj/.ia. Hcsych. Vol. II, p. C36. 7. Supra, p. 53, N. 6. . 8. Cf. Oap. XI. TCV o .z-.x<;i> cuvTtc TTpcoeXOwv y:>iovctzz Mevioevcu, xr/.wi y.aXeiv eooxe. ;/,oiiepoaciov/Tjy/avetv. TCV yap 7-aiooTpicvjr Plat.: Lys., p. 543, IV, 10. Quod ul de pakeslris, ita de Ludis, ul videlur, dicendum.
:""'' .',-.
'":
G5 -
';::;:.
eos baud assidue, imo minime frequenlasse vidcanlur (l): an verd ludi Athenis, ul apud recenliores, per aliquod temporis spatium vncaverinl, el, si vacavcrint, quo mense et quo dic prorsus incerlum. Pneros magna parenlum severilale domi coercitos fuisse reUilimus (2); quam a?pero in ludis continerenlur, paucis boc loco dicemus. Plaloncm autem audiamus : z\ Zl ;,' euOjvcuot y.ai ar.zOr/X;v.x\ Mzr.zp HuXcvciaoTpecd;/.evcv y.-<;j,7:7o;/.ev;v rj,rr(cC\;(3). Ait Menander vcrbera Quinlilianus Chrysippum educationi valdc prodesse (4) ; bunc modum cas philosopbum
ligandi comprobavisse, qno grammalisUe ulchanlur (5). Inde apparet non pueios solum, verum etiam ado-' lescenlesa magistris acerbe ca^sos fuisse; qui si mos apud Alhenienes erat, omnium humariilale polilissirnos, lioc de tola Gioecia pulandum. Quapropler Lucianus pucros ad ludos euntes, vel ab-cis redcunles, moerentes induxit (6). i. Supra, p, 45, N. 1. 2. Supra,p.30. 3. Plat. Protag., p. 214, XV, 20.' Cf. Leg. Lib. VII, p. 380, 35. . 4. *0 \>:cj cu capetcd'v0po>7:cc T-atceueTa'.. Men. Frag.,p. 98, V, 423. 5. a Ca;di vero discenles, quamquam et receplum sit et Chrysippus non improbet, minimc velim. Inst. Or.: Lib. I. Cap. I, p. 56. Pouqucville, Planche 86, et Aristoph. Nub. V, 968 sq. r.ccz a-rvjXOe 6. Tt; yap a-ro cei-rvcu y.Xato>v, ih-r.zp v:>y.:v/. TOJV cicao/.a7;io)v v.; o')cO/j oio7:ep c/,u0po>7:cc, ct d; cp(7>;/.ev, o' er;toz\r:ic>a-rtoY/ Lucian. Par., p. 33, XIII. vx o\oxov.xhz\x fc.-wr.zc;
''."" 56 Fernlam onim pro sceplro magislrorum babilam fuisse certum esl (1) ; nec est quod 6 pcccc rebus odiscendis demonstrandisque deslinatus tanlum fuisse exislimclur.
ev 1. <. Aicvjoicc vrj.vxcjoc,; Tupxvviocc KcpivOo) pa;/.;/.aT'.OTvjc v?tc y y> c $'i.ir:f~x<. T/JXI/.XJT/JV -ratoizcuXXaoiietvtoaoy.ov/. \>.ivy. ap/vjv Lucian".: Soinn. vel Gal., p. 394, XXIII.. C cTt zypr,oxr.cauTCic TOW ct r.xiiwt aXei-Txi v.x\ rr/:Zzc\oxr/.x/.c\ T;UC T.pi; vi rXrt-,-.z<:t vecuc. Scol. Eurip.: Orest. 1481 (Ilcrm., p. 307, N. 1).
CAPUT
DP. MAGISTRIS
MagislrOS Gra3Ci ypa[J.;/.aTtcTac ypa;/.;/.-<Tc;io>;o/.aXcuc (1), (2), cicao/.aXcucypa;/.;/,*<TO)v vx. r.pS)~xc\oxot.OTx;ypx\>\>.x~x (3), (4), vocabant. Vox etiam xa;/.-<iotcao/-xXcc invenilur (5) : qui artem legendi (6), scribendi, compulandi (7), musica^ ele1. o Ac/.ei CJV TCauTcu cci cvouva/.dvcv | ypaceivc ypaj/.-y.aTiOT/jc... Plat. Charm., p. o09, IX, 30. Prolag , p. 245, XV, I; Axinch..: p. 559, 4. 2. Tvjvce r.x'.c\v:rt't vjXr/.iav kr.io-Cfypauy.aTcoiJa-rapaXXaooo)'/, c/.aXo). Plut.: Alc, p. 17b', VII. Cf. Alhcn.: Deipnos, XIII, p. 333> 53. 3. . Tvp-.xXo; c\oxr/.x~hc; ypz\)\iixw. Pausan: Lib. IV. Cap. XV, p. 194. 4. Infra, N. 6. 5. Hicrocles, Ed. Boissonnade,p. 280. 6. YpT)\>.y.v.ov'ci:: r.p&vx 6 vx S> o-z\yv.xo<rAo/.wt. ."- Suidas, I, p. 69.4. o rpa^/.xTto-Vj; c vx -rpoWa : ctoao/.o)v yp*;/,;/,a-x. (Bekk. Anec4. gr., p.32,12). 7. Crash., p. 200. <r TAp' OJV /. cu 6 r.zp\ aptOuou auTcc(grammatista),hx~z v.%\ r.iicz'. TTCXXCU; ; X,20. Plat.:Alc.>p.474, a
.'B8 nicnla
(1), et, ut videtur, poslerioribus temporibus, grapbicen, docere solebant: accedit ut omnes magistros, quicompleclerelur: cumquc essenl, boc vocabulum, cioao'/.-/Xct, illde PlalO : MeTa ce TauV, etcctoao/.aXo)v ri\>r:cTz;... (2) ; et Arislophanes : lctc j/,evyap 7:aicapic'.otv eoTictoao/.aXoc ^TIC ce O cpyZi:,TCTC vjcwoiV -TC.vjTa! (3). a yp2;/.;/.aTi5Tai eliaill SOJpedicilUl' ; Sed ypa;/.;/.aTty.:i ]Ya;/.;/.aTt/.oc scdulo sunl dislinguendi; illi enim magislri adolescenlium juvenumque solum erant (4), alque medii inter grammatistas rbeloresque et philosophos babebaniur, omnium corum dignilalis parlicipes. Piccto igilur Gronovius : Dislincti v.x). ul fuero ypa;/.;/.aTt/.ct ypo\)\>rjr.wvjJ., apud lalinos lilcraU ct 1. Idem sai})e niusicam et graimnatiram arlcm docuissevidcnuna lur. kScicntiaenim lilerarum eum musius, ut mox ostcndctur (Cap. VI), arclissinio vincujo olim conjuncla crat. Inde Qiiintilianus : Transeainus igitur id quoquc, quod graminatice quoudam ac musice juncta' fucrunt, siquidcm Archylas atquc Atistoxenus cliain subjcctam giatnmaliccii musico} putaveru'il : et, eosdem ulriusque rei pneccplores fuissc, quum Sophron oslendit... (Quint. Inst. or. L/ib. I, Cap. XI, p. 108). Idco suspicamur in adolesccntibus cphebisquc erudiendis rcin non alitcr se hahcre. V VJ oxzv/ziwieupr(otc TC a Z\iy.r/.yXrj; y.at ;/.;uoty.vjc y.y). vjv,'(j'/jj/.etcv rrjXx: TCUCjTCucz<:>y.[ u>:c lv '(px[)\)r/.v;t.rt; Eu-rcXtc etoayeth AV:tv.x\ 'loc/.paTr(c ;/.cio)c TO> c )> IJekkei': Anccd. guec, 1108. irsfi Tr,cKVTtccoeo).;. 2. Protag., p. m, XV, 20. 3. llaiiiu, V. 1054. , h. Ut fucruill i/ y.ptTt/.ct, : -. Vjj.v./rX yeo);/,=Tp*<!, Plat. Axioch., p. 559, 5.
59 literatores : lilerati, poetarum interpreles; literatores, qui primas literas docent (1). > Praelcrea fuerunt alii magislri qui privalim literas arlesque liberales docerent : lestis est Ariphron quem Glinias, Alcibiadis minor fraler Periclisque pupillus, babuit magistrum (2). Nec lantum Atbenis, sed eliam lola Grajcia eum morem viguissc cerlo scimus. Tradilur enim Xeniades filium literis erudiendum Diogeni Sinopensi commisisse (3). 0! ypa;/,;/.-/TioT-<i, iii bac lliesi grammalisla3 dieuntur, qui plurimi fuisso videntur. lis enim, quorum munus supra retulimus, exquisita scienlia non opus cral; sed si quis aliqtia Qlemenlorum disciplina animum excolucrat, nihil obslabal quin ille slalim lucum suo arbilrio aperiret (4). Pnelerea fieri potuii ttt Iriviorum grammalisUe servi essent quos domini ex eorum arlificio aliquid fructus capluri, .. docerc juberent (5). pueros Givilas, elsi de eorum scienlia, ul supra diximus, nihil planc curabal, de moribus aliler sentiebat; ct, licet mores optimos nullo modo ab eis cxposceret, lamen parenles ' 1. Vol. X, p. 1018, ]). 2. Plat.: Prolag., p. 210, X, 20. TOJ 3. c o' yjj-.z; o/joi r.xpy. Zer.y.or, .x\y/jpaox" v yjj-.h /./).OavcVT/. u Tacvjvat 7:p:cvZvt ioivauTcu. Diog. L.: Lib. VI, p. 140. h. .T:oio-<o'/.aXo) avaytvojo/.ovTt r.pcoz/Slwt cu z\rrv c:v.v. yeo);/.eTpei'vi:ixr/.v.; ; T:J ok et7::vT:r- T'.cuy.c.ox, v.o). C v. TCJT';v.r.vi. cuoefxpavaytvojoy.eiv. Slob. Serm. IV, 70. 5. A Platone magistri ejusmodi cr,;/.'.:upy;i vocanUir : Piotag., " 234, 111,20.
60 summopere bortabalur ut grammati.slis bene moralis pueros commiltereiH (i). Qui bene audiebanl, quorum ludi apte erant dispositi salisquc celcbrali, servos sibi adjungere quibus, ut videtur, mundum efilcere luuum, res ad elementa discenda necessarias, quas pueri secum non attulerant, scrvare, alramenlum aliaque similia parare officium erat (2). magno in bonore fuerunl (3), idcomaxime que a reliquis magislris mullum discrepabant, quod scientia eorum parvi aestimabalur. Etenim quodlibet arlificium, mercede conductum, pro servili ac vili Athenis habebatur; adde quod prorsus egeni fuisse videntur (4). Auctor csl Pausanias Alheniensesf quum Lacedamionii auxilium adversus Messenios oculis omnium ridendum, allero pedo claudum, Tvrlseum brium misisse (5). Nolnm hoc proverbium ab eis arcesserenl, virum nalurae donis plane destituium, grammatistam, pcr ludiGrammalistffi haud solebant
: mortuus
est aut grammatisla
1. 'O yap vci/.cOer/jc.-TpoiTCVvzX; ctoxo/.aXcc,c\; e; avay/.vjc. [i.h TCUC ZJTWV r.xXcx;.c\; eov.vc iic; y.r.i T:U -rapa/.aTaTtOq/.eOa vj;/.eT=pcuc .Esch.: in Titn., p. 31,!). oojcpoveV/... 2. Supra, p. 50.N.3. r> 3. rpau.j/.xcioao/.xXiorjV, LO>;VTO>V. avayo>ycTaTCV Ath.: Deipn,, XIII, p. 3u'3. 53. Diog.: h. X, 3. Slrab. XIV, p. 038. < In .sordidissimuin viUugenusdesceiidilDionysius (Jus!. XXI, 5). auTcvouv Toi r.xvp\ypy.\>\).xvj. h. -repiiovTa ctcao/.etvXu-rpcu :K; V [/loOapicu... Diog. IJ.: X, 4. 5. Lib. IV. Cap.XV.p. 194,5.
Gl faclus (I). Conlra Dionysium eo adduclum fuisse ut elemcnta, vilae sustentandae causa, doceret, mominimus (2); ' et Plutarchus docet Alcibiadcm grammalislaj colapbum impegisse quod Homerum domi non haberet (3). Quid igi'lur mirum si Lucianus ex regibus satrapisque grammalislas fieri coactos in Tarlaro oslenderil, cujuslibet contumeliis subjeclos lanquam sordidissimos servorum vapulantes (4)7 Grammalistarum conditionem eamdem diu mausisse ex versibus
Anlhologias grajcaj accepimus (5). Qui pueros musicoe elementa docebanl, sedebanlque etiam in vicis (6), 1. rt-.z\TeOvr//.evctcao/.ei ipy\>\:,y.-y.. vj li. Gom. gncc. Vol. IV, p. 098. 2. Dionysius quidcm tyraniii,: . oyracusis cxpulsus, Corinlhi pucros doccbat. Cic: r,i;c. Lib. III, XII. Vol. 17, p. 105. 3. Ab.: p. 175, VII. - ,-El. hist. var. XIII, 38. TOUC 4. c( T::XXO) av ch.x\ [ixiXct eyf/.aoac, ei eOeaoo>' r.xp' vy/.iv C' v.x\ [jxrXixc v.o). ox-pyr./A rr.wyhzTxc rr/.p' XT.ZX; VJTC. Tapi/c-o^XojVTx? cioao/.ovTac v.x\ u-' a-rcpiac v, Ta 7:poiTa {px>\)r/r.x u-o T;UTU'/;VTC; y.at -x u6ptl'c;/,ev:uc vr/vx /.cppvjcr,y\c\).hzj; ihr.zp Toiv avopa-rdoo/v a.Ttu.oTaTa J.-IAITTTTCV... Lucian. : Mcnip., p. 201, XVII. O 5. OJVT>.C;C "fxpz\i.c\v.y). ivaTCV r.xpiyz:. Auth. giw-c.IX, p. 99, 171. ib. p. 100, 174. llaud aliler Iloime : . lloc quoque le inauet, ul pueros eteincnla doccntein Occupct exlremis in vicis balba sencelus. Horat.: Kptel. Lib. I, XX. V. 17 el 18. T:JTC TTC.eT auXeTv kr.' 0. e c T auXwv ctoao/.o)'/ T^CIXXY:.; ajr?r; vj T vf.cCCCJ ; o\ixot.x/r.Xc) v/w>... <> 1). Clirys.:Or. XX,.p, 201.
62 ~
majore in honore fuisse videntur (1). Accedil quod perlongum erat pueros aliqua doclrina aptc imbuere: sive grammatisUc sua3 arlis inscii essenl, sive Athenienses in inslituendo non multa,sed pauca qua3 fundilus perciperenlur respicercnt (2). Hajc de ludimagistris : de ratione docendi nunc agelur.
1. Cf. Cap. IX. 2. c<ypa;/.;/,aTX TCIVUV ~i [).i'/p\TCU Te/.ai avayvoivai j/.ev */pvj ypx-I/ai cuvaTcv e^vat cix-rcveTv, vx/c; ce vj v.xtXzcy.r;civ.p:imfij.i cic, Ttotv, r.pi J/.VJ TeTay;/,ev;t; fuctc zr.iorrvjovt TCTC / Plat.: Leg.Lib. VII,'p. 390, 35. vj TTcXu-retpia -rcXu;/.aOia y.ai \iz-y.vr/:t.%; ywyvjcyiyveTat-rcXu a T:UTO)V vj;/.ta. \>.zi'Cw> ib. ib. p. 397,30.
GAPUT VI PUERI LEGEREDOCERENTUR. QUOMODO
Puerorum instilulio Atbenis.a legendo ceu praeparalio ad omnem diciplinam lorel ordiebalur. Lilerai primum discebanlur (1); quo niodo Dyon. Hal. liis verbis exposuit : vx ypa.;/.;/.aTa 7:a'.ceuo');/.e0a, CTav auT<7>v j/,lv 7:pwTcv vx cv:;/.XTa e-retTa TJ-TCUC-'x; cuva;/.etc, CUTO) cuXXa6ac. y.ai eiO* VX; e/.;/,avOavc;/.ev, TCU; v.x\ Ta ev TajTaTc -raOvj (2). Ex quo apparet Gracos in lilemore aliquantuium discrepuisse: auTwv e/.;/.av pueri enim nomina ab inilio discebant (vxcvc;/.a-a deillde eorum formas (e7:iTaTcu;Tu-TCu;y.-'iTaccuvai/.tg), Oavc;/,ev), CUTO> ouXXaSac) quem docendi moVXC ; deniquc syllabas (eTo* dum seculos fuissl} Romanos tradidil Quintilianus : 1. V ctca:o)otTCUC y.at )) EeTu-rcTiOevTat... c;/.:u -raloac,TCTe CTM; Tiaoi*/pv)oO*ct Arlemid.: Lib. III. Cap. G6. o.T.i cr. ccJXe. o/cr-oij/.ev y.p\c\[).v>z\ T?J; Tpccvjc. wo-rep o.r.i -wt ; o-c\yziw> Xenoph. : Mem. Lih. II, p. 544. Cap. I, I. 'AvTtcOiV/j; e-rioy.ecV.s. vj-w/ XeyetCTI apyv;7-aiceuoeoK hc[).x-w> Fr. Philos. graic. II, p. 281.' Plat. : Tbeiet., p. 150, 15. 2. l)c composilioncverborum.Cap. 25. cpO;TaTCV -,'x ecv.cteXeoOat OTCtyeTz 7:pc7>TCV, ct e-ryetpcuVTes oio-ep )> T cuva;/.et<; cieiXcvTc... Tc7>v T:t? puO;/.cT? GTcr/eiwv 7:pc7)Tcv Plal. :Ciat.,p.312,XXXV)35. ris ediscendis a nostratum
fieri in priusearum, anleceassen-
Neque cnim mibi illud sallem placel, quod plurimis video, ul literarum nomina etconlexlum, quam formss, parvuli discanl. Obstal boc agnitioni nonintendcnlibusmoxanimum ad ipsosductus,, dum denlem memoriam sequunlur (1). Gui senlenliai
tire non possumus ; nam eo docendi 'modo, quo videntur usi esse Alhenienses, efficiebalur ut pueri et institulioni malurissimc traderenlur, et tabulis, quibus insculpi literai solebanl, remotis, cdiscendo remitierenlur, nedum fastidio laborarent. Sic censebat Peslalozzi quo nullus quidem ludimagister fuit, el ingenio et experientia pueroruni praiFtantior : is enim .grtec.um illum docendi modum non ad literas modo, verum eliam ad syllabas lolaquc vocabulaexlendere merilo voluit (2). Lilera3 in- vocales consonanlesque dividebanlur (3); ad haec syllaljie, quibus excrccbanlur pueri, breves facilesque, ul apud rccentiores, eranl (4). Sed quomodo literaj et syllabaj discerenlur cx Quinliliano audiamus : Non excludo autem^ id quod nolumest, irrilandte ad discendum infanlise gratia, eburneas etiam lilerarum formas in lusum oderre ; vel si quid aliud, quo miigis illa aitas gaudeat, inveniri 1. Jnst. or. Lib. I, Cap. 1, p. 31. 2. Cf, noslr. thesiin. : Pestalo/,/,i,lilevc tte Kousscau. 3. Plat. ThcKt., p. 150,XLetsti. h. TCUC T.CJ .JJ.OJA CTav yp-/;/,;/.-/TO>V yiyvo)vT to;/.ev, yap apTi vj.r.v.pz: tx\.... CTtTWV vr/\ oTct/eiwve/.aoTcvev TaTc ipxy<j-y.-y<.: pp-.x\; TWV /.j-.vto-: i> OJtXy.cw) ciaioOavcv*.*'.... Piat. Pol., p, 500, XX, 20.
G5~~ polesl, quod tractaro.inlueri, nominare, jucundum sit (1). In ludis noslros celalis aliquid hujuscemodi reperitur. Qui modus lilcras discendi cum eo congruit quem Rollin nosler laudavit (2), cujus rei documcnlo sunl hoec verba ex graeeis philosophis excerpta : ci j/.lv a;/,xOeTc -raToec -x ci ypa;/,;/,ava, ce a-raioeuTci avopec-y. r,py:([>.o.vx Guy/ecuoi 3). Ni( bil aliud divus Hieronymus LucUe fdiam insliluenti pra> ceperat (4). Vidimus in Museo Luparcnsi quasi tali speciem (5) ita viginli qualuor laleribus rescclam ul singuke lilerai singulis laleribus iiisculpcrcnlur ediscendas usi sunt. : quo profcclo pueri ad literas
Crcdi polesl Rollin noslrum, quum de arle lcgendi d>ssercret, illum discendi modum in mcmoria babuisse, eo lamcn discriminc quod duarum spha^raruin usum memorat, quarum uni vocalcs, alleri consonantes inscribebanlur. Nihil vero bujuscemodi in anaglyplis antiquis, qute docli sedulo collegerunl. invenimus ; lamen fieri potuit ul ea3 spheroe ab ea lali spccic supra relala, qua3 ad domum / 1. Inst. or.: Lih. I. Cap. 1, p. 31. 2. Traite dcs lUudes : Tome l, p. 53. '6. Frag. Philosopb. gnec. : l, p. 485. 4. a Fianl ei lilcne vel buxcw vel cburneai cl suis nomiiiibus apposilie. Ludat iu cis cl lusus ejus eruditio sil et non solum ordinem lcucat lilcrarumet mctnurianominum iu caulicum trauscal, scd ipsc iulcr se crebro ordo lurbclur et incdiis ultima, primis mcdia misccantur, ut eas non sono tanluin scd cl visunoverit. )> Kpist. fam. II, 15 (CVII, ad Lictum.V. 1, p, 075). 5. A Alliene.s,ul ait Pouqucvillc, inveiita. p. -520. '.)
'66
qiiidem pbliusquam ad ludum pertinebal, processerint. Contra apud Welcker (1) quomodo arlis legendi eleinenla a grammalistis docerentur scire possumus ; imo qua3 sequilur, pro cerlo babere possumus Gra3cos el inter eos Athenienses cumdem modum usurpavisse exealabula quo recenliores usi sunt : ffiz p,vjTa (i/jTa pvjTa >,T* (WJTX (iy,Ta ut apud recentiores : 13 B B ' B B aXox eT fra ic7>Ta CU u w A v: 1 O U (5a (ie (ivj p*. p5 flu (io) BA m BI BO BU
Ea eliam inscriptio Athenis invcnla cst : xp, 6ap, yap, *p, (iep, yep, ctc. (2); Itcrabalur : ya;/-;/,a aXc/x ya usquc ad w ya;/,;/,a yw ac deinde doncc septem et decem consonaiilium usus babitus esset : ex quo eranl seplem el decem parles specie diflcrentes cum slropbis et anlistropbis, quas pueri con\, Kleiue Schriftcn : vol. 1, p. 372. 2. llcrmann, p. 313. N. 0.
voce (1), rylbmo quodam et canlu referebant : tum fortasse in ludis quod plerumque tum grammalislarum, incondite constitutis, puerorum arbitratu fiebat (2). Nihil autem ad illud faslidium quod prima3 lilerarum cognilioni sentienle plurimum inhasret, removendum aptius erat; unde apparet eum finem, ex quo fuma pendeGplimos grammalislarum ret, summopere assequi contendisse. Sic Kallias studuit ut pueri literas rylbmo et cantu piaecipue computarent (3). Sic memoria Platonis Hippias Elidensis ipso offecerat ut literaa discenda3 cum arte musicaslrictoconjungerenttir(4), m nostris ludis, eo tamen discrimine quod et canlus, quia a?qua!es sunt, idco faslidiosi. rythmus tegumenlis librorumque Sa3pe enim in commcnlariorum aliter aliquid ad labulam pytbagoream jucunde el celeriter discendam deslinatum hujuseemodi vidimus : tamon incerttun est an ratio hajc discendi muilum profueril j pueri enim in ludis tum numero plurimi, tum in parles distinctasdislribuli, ad exercitia inter se dissimiiia animum intcudero coguntur. Hoc modo memoria3 Quamobrem inciinat prima musica3 elementa docebalur, grammatistas docuisse, ita ut qui arlcm legendi eum quoddam musicco genus simul doctum lectio quamprimum animus ul credamus succurrebat. Haud
b eva T 1. wo7:ep ypx;/.;/.;<TiOTv;c. T;OJTjeiOe'. v.x\ 7:epi ypxj/^xTWV Plat.: Alc, p. 474, X, 20. -TCXXCUC ; 2. Welcker. Klcine Scliriftcn : Vol. 1, p. 371. 3. Quod vocahalur yp>;/,;/,-<Tiy.rj Tpaywoia. 4. a 'AXXaof(i'zv.zhx, a ou xt.p\6iovx-'kr.ioxxox:avOpw-wv ciaipeTv, v v v.v. Te cu/a;/,ecoc .x\cuXXvcwv.x\ pu0;/,c7>v ap;/,cvi<7>v ; TUpi yp*<;,,;/,aTwv Plat.: llipp. inajor, p. 741, 30.
08iuisse recle dicas. Puerorum enim cura crat nunc vocales longas brevcsque, nunc syllabas elcvatas vel surdas sedulo, quum legerent, dislinguerei lum vocem tollere, tum cubmillere (1). Ad ha3e grammatista operam dabat ut el in legendo, el in scribendo el in musica ediscenda pueri celeriler agerenl (2); ex quo efleclum esl ul omnes Alhenienses emendalissime loquercntur. Ait. enim Plalo neminem civium linguam gra3cam docendo imparcm csse (3); scimus Alcibiadem Socrali dixisse se ex populo magistro linguam gra^cam didicisse, Socratcm respondisse eiJem populo in lingua docenda mullum quidem auclorilalis esse (4). Pueri, quum litcrarum syllabarumque salis perili cssenl,
1. F. Craincr Dionys. Trach. luec verha referl : avayvwoTe:v )> vr/fi' 'J-Tcv.pioiv, -rpccwciav, Y.XVJ. vr/r.i:ciaoTcXvjv... (Vol. 1, p. 282). cuvy.zXXicv 2. <c -J:: 'i[>.z\y. IIcTepcv eVypxu.y.zTiOTCj {py.\>:>.o.-x {pxov:> -xyj>v) /louyvj; Tayu. Tt c'; avayiyvwo/eivxyiwc/c, ipaoewc; ayewc. v f T Kai [>.hor, v.x\TCy.iOapii.'eiv /,/). ccewcTTCXU y.aXXidv Ta*/ecoc TCrr/Xo.iv:) )) -r:u v; vjouyvj Tey.ai (ipaoecoc; Plat.: Cliarm.,p. 507, VII, 50. w 3. rjt oe Tpucac, ~w/.pyr.z;,c.zv.T.XTZ; c.ixcy.yXci apzvc,:, z\o<:> vr/Si' cocv cuvavTXi v.y). EiO* wo-rep ei av 'iv.xo-.zc, cuoeicoc: oaiveTa.. TIC T:U cuo' ur,T:iv;:, oioaoy.zXcc -eXXr,viLe'.v, av z\: cx-izir,... Plat.: Protag., p. 245, XVI, 50. 4. OTcvv.x\TCzlXrt/\Cv:t.o.pxTCUTWV e;/,aO:v, /.-/; uy.av c r eywy' a OU i:cxo/r/Xc>,aXX'ei; TCJ? uTcuc e;/.iUTCu e*/:i;/,iei-reTv avacepw,CJC eTvai TCUTCU crt; cu 0-Tcuoai:uc cio-<oy.-/Xcuc. ~HQ. 'AXX', w yevvaTe, ci -TCXX::, cv/.aiwc y.ai eraivcivT'av auTwvz\; j/.eva.yaO:icio-<oy.y.Xct cr.xr/.y./J.x). Plal.: Alc. l,p. 471, VII, 10.
oo
primum excerplos cx Homeri (1) Iliade vcrsus. legebant (2), quorum pulchro sensu e!iciebantur. Merilo divinus ille vales (3) vel primas inter omnes oblinebal in puerulis inslituendis, qui et optimis recle vivendi prooceplis abundabat (4) et lanquam inilia gra3citatis originesquc conlinebat. Recle igitur Gixecorum non lileralura modo, verum eliam puerilis inslitulio ab Homero ordiebalur. Illi iu pronuntialionis elegantia plurimum diligenli ponebant videbanlque ne aures male aflicerentur (5). Quod si nondum bene lcgerent, grammatista aliquem 1. . '0 -r-<Tv;p CT:CI)C e7:i;/,eXcu;/,ev:? avvjpayaO:cyev:i;/,r,v,(vay/.zoi r av V.J). ;/,e -ravTa-x '0;/,r(p:u e-rr^;/,xOeTv vuv cuvai;/.r,v 'IXiaca oXr// v.j). 'Oouooeiav 0Tc;/,aTcc y.r.o el-reTv. Xenoph.: Conv., p. 002. Cap. III, 5. Plat. : Io. passim ; Lucian. Auacb., p. 03, XXI. Isocr. : Paneg., p. 40, 74. 2. .Ul. : Var. llist. Lib. XIII, 38. Antb. gr. : Lib. IX, p. 09, 173. 3. Plal.: Io, p. 388, I el II. 4. ciQui (Homerus)quid sit pulcbrum,quid turpc, quid ulile, ([uid Planius ac ineliu};Chrvsippo et Crantore dicit. [non, Horat.: Ep. Lib. I, 2. V. 2 cl 3. 3. Cf. Cap. VII. <-. Ucmotis igitur omnibus,qua>supra diximus, vitiis, crit illa, quie id vocalur, cpOce-eix, est eineudata cum suavitatc vocutnexplanalio : jiuin sic a:cipi polcsl rccla. v Quinl. lust. or. Lib. I. Cap. I. p. 92. SîmusTC-pxftdlv:) ah Atbeiiieiisibusatlcclalum fuissc. Cf. Phitarch. Alc. I, p. 109 et 170,1. Aristoph.: Vesp. V. 44. Pbolius auclor esl unum ex Athenieusibus, quum civitas pccunia3 c?.veico circumstan>>; inopia laboraret, iu concionedixisse: iyw u;/,Tv
70 locum pronuntiabal quem ipsi recilarent (1). Yarii autem, ut videtur, et mullorum loci legebantur, modo fabella3, quibtis malres nulricesque domi parvulos deleclaverant, sane, ul auctor est Plalo, non sine incuria et lemeritale (2),raodo veleres philosopborum sententine, vel versus priscorum praiclare gesla rcferenles, quo facilius relinerenlur (3); qua consucludine duplex ulilitas pueris babeba-r tur. Nam et memoria lanla cura cxercitata firmabalurj et les vero iilius propositumindignationerejecisse; cosdemtamen, posl TCUTOapyupiov pecuniam acceTC u;/,Tv quam ille dixerat : .caveiow pissc (Lex: Oepiw). Alias lcgitur apud Scol. Arisloph., in Ranas (V. 304) : llegelochus Euripidis aclor, quum in scena hunc versuin: . kv. y.u;/.arwv -fxp auOtcau yaXr,/' cpw, alque pronuntians vjv*syllabam, spiritu detkienle, respirarct, cp..., illud nimis spirilu aspcro'cloquchalur : quo faclumcsl ul Atbenicnsessub vetbo yaXvjv'subaudirenl felem, non vero tnare tranquitlum : id quod risutn movcbat. diccbalur: Cf. Plal. Euthyd., p. 207, 1. Id quod a-T:oTc;/.aTiceiv V. 10. : xr.i Xeyeiv. (ib.) '/\T.co-c\>rj.-i'Cz\'t [>;>rt\):rt; Bekk.: Aiiccd. gr., p. 430, 33. oe 2. o 7-p:Tep:v ;/.uO:ic.piz v/. -raioia,vj yui/.vaotctc r */pw;/.eO-<. Plat. Civ. Lib. II, p. 30, 1. MuO;v cv 6cuXc;/,*. Arislopli.: Lysistr. V. 781 ct sq. 3. r.pzXcuo: r,or,:cow>avopwv vw;/a;y.aiepya r.aXatay.alXoycuc. ce y h wc j/.aXXcv wceXi;/.:uc '/,eTp;tc y.aTay.co;/,r,o-<VTeC) j'.vr;;/.cve'J:tev, pa-J/wi) a ccu;/.evuToTc. Lucian: Atiach., p. 03, XXI.
'
_ 71 quod majflris cliam momenli eral, simui ac legere disccbanl, menle sensim hauriebant nunc pra3cepta ad qua3 nunc facla beroum, quiposlerius vilam conformarent, bus ad res bene gerendas animi eorum inflammabantur(l). Nec tamen versus Ilomeri in ludis solum usurpabantur: carmina Hesiodi (2), jEsopi (3), Solonis (4), Simonidis (5), iEschyli (6), Euripidis (7), Arcbilocbi, Mimnermi, Phocylidis (8), aiiorumque poetarum quorum nulla supcrsunt opera, legebantur quoque, ediscebanlur, iiebanl eliam certamina interpretando explanabantur; quibus pueri versus recilabanl (9). Ut ea pueri legerehl, reliiierent, grammalislis opus crat intelligerent,memoria cxemplaribus sedulo emendalis, ne in iis explicandis 1. .zxpx-S}ict.o>:> e-riTWV akcTg xc\rt-.wi ya0c7y/ a a paOpwvvayiyvwoy.eiv /J */.at r::tv;;/,aTa ey.;/.xvOavetv avayy.a'(cuotv... Plat. : Prolag., p. 244, XV, 23. Aecrcoe y.ayco e-rr/ ctscTCUTC cT|/.aict[)Jy.c cvTacvx; c vy. *7aTca? yap TWV iV auTcT? )> TTCIVJTWV ey.;/,avOavetv, avcpeccvTec yvw;/.-<c ypw;/.eOa. /Esch.: or. in Ctes., p. 121, 135. Isocr.: ad Nicocl., p. 8, 33. llorat.: Ep. Lib. II, 1,120. 2. Lucian.: Anach., XXI. 3. Arisloplu: Pax. V, 129, 130. 4. Plat. :Tim., p. 199, 25. 5. Aristopb.: Kub. V. 1351 sq. ih. ih. V. 1304, 1305. 0. 7. ib. ib. V. 1371. 8. Alhen. : Dcipnos,Lib. XIV, p. 15,12. 9. aOXayap rf;/.Tvt TraTepec : eOeoavp^wci-cc,..,. TTCXXCI TCOV Plat. Tim., n. 199, 25, cralocov ô-<;/.ev... Supia, N. 0.
72 luererenl qtnu explicarc omnino non posscnl': idcirco versibus suum ad arbilrium expurgandis, ut nos docel Alcibiades, omnem curam impendebanl (1). Quo faclum cst ul ex grammalislis orirelur aliud magistrorum genus, aul yp-<;/.;/.aTiy.ci v.pw.v.ci (2), qui, quamquam adolescenles juvenesque insliluere solcbanl, pueros etiam inlelligendi celerilale excellenles forlassedocuerunt. Unde rheloricam, qua3 Alhenas poslerius tanlum ilorentes cffecit, ex eo Solonis veTv r.oJ.ix; cioao/.eoOy.i -rpwTCV Te v.x: {px\>\>,o.-y., pitlJCeplO T:UC principio orlam fuisse merilo dicas. >> 1. <f 'Enpcu ce ovjoa/TCc, "O/vjpcv ajTcj c'.o)pOw;/.ev:v... uo' eyeiv Plut! AIc'., p. 175, VII. 2. Supra; p. 13, N. 3.
CAPUT
VII
PUERl SCRI13ERE OCERENTUR D : QUOMODO PAUCAV>E GRAPHICE
D. Halic, poslquam literarum modum discendi exposuit, iia3Caddidit : cTavoeTVJV TCUTWV TCTe zT.\ovft[>.r(t Xacw;/.ev, ap/c;/.eOa Te v.xvx ypacpeiv */.aiavayivwoy.eiv ouXXa5r(v (I). Non autem omnes, ut supra relulimus, paritcr legere discebant (2). Fuerunt igilur nonnulli tam obtusi ingenii ul nec legere unquam nec scribere discerenl: lestis ignarus ille Atheniensis qui, quutn de Arislidls sorle ageretur, illum rogavit ut in testa suiTragium suum exprimeret (3). Non mulla de ralione scribendi supersunl; simplex enim nalura in bac rc docendi ratio : pauca lamen addenda quibus Gra3ci Atheniensesque a recentioribus differebant. Plalonem. suam aHalem baud dubie respicienlcm priIllUm audiamilS : XX'aTe*///c7)c ci ypa;/.;/.-<TioTat [rif.v) vc.; wo7:ep 1. Dc Composilioncverborum : Cap. 25. ' ' 2. Supra, p. 23. . Ou/cuv ypa;/.;/.aTiy.WTep:v TCV TCU j/,ev 7ctoTa;/.evcv ypa;/.;/.aTa \>:ct ; *TiOTaj/.evcueTvat cyc Xcnoph.: Mcm., p. 593, Lib. IV, Cap; II, 20. 3. Plularch.: Aiislid., p. 184, VII. 10
74 TC -TZICCOV ceivcTc ypace"/ TWV uzoypaâvTec yp*/;/.;/.ac ycacici CUTCO ~.ft TWV ciodac. y.stiavayy.a"cuot paceiv y.aTa TV;V \jor-{rto<;> ypa;/.;/,*/.TeT:v y ypa;/.;/.wv1). ( Pueri igilur ad scribcndum grapbio cui ypxc-c, ypaceicv, noiiiina, ulebaiUur : pro3lerea memoria3 ypacioicv(2), CTUXCC ill -rivay.ec(4),ypa;/,;/.aprodilum CStGia3COS lablllis, (oeXTCi(3), u TeTa, l supra dicitur (5), T.\&% (6),) scripsisse, qua3 inceraUe eranl (7); unde ilke in ludis usurpata3 fuisse videntur. In libro jam supra laudalo imaginem scbohc invenimus, ubi pueri tabulas in genibus lenentcs sedenl; ece autem sunl orlhogoime, lineisque impressai (8); eo modo disposilce eranl ne nimio parenlum sumplu pueri discerenl. Quomodo autem magislri illam artcm pueros docerenl nos Plato supra docuil. Litcras in labula cerata prrcibant sludebanlquc ut pucri earum formas graphio scquerentur : qua3 ralio a noslro usu non niulluni-abhorrel. In ludis eniln nuuc eliam invcniunltir lilerie, rubrai vel ca3rulea3 colore, in charla -linealiD, quas pueri adhuc rudes alrainenlo sequunlur : cui con-1. Plal.: Prolag., p. 245, XV, 50. 2. TWVzr.xrS:cic.ll) r.pzozVio:. ' */.aXa;/.ica, (pxczio, r.xpy:{pxo<ox, r.&i. ' Pollux, X, 59. 3. Ilom. : UaliAch.V. 3. rJurip. : Ilipp. V. 857, 805, 877, 1057; Iphig. in Aul. V. 98. 4. Hom. : iliad. Lib. VI, V. 109. 5. Supr. N. 1. 0. Supra, N. 2. 7. Arisloph.: Nub. V. 709. 8. PoiHiuevillc: pl. 80,
..-:' . 75
suetudini Quinlilianus bis assentitur : Quum vero jam duclus sequi 'coeperil, noii inutile crit "eas (iiteras) labclke quam oplime insculpi, ut per illos velut sulcos ducatur slylus (1). Tabulce, si conjeclura vera cst, lileris primum maxU mis, dtinde minoribus, postrcmo ininulissimis incidebanlur : ita ul pucri ea divcrsa scribcndi genera sensim amplectcrenlur, qua3 Atbenienses usurpaveranl (2). Quod ad ipsam arlcm allinel, vir doclus ail Platonem dtios doce.ndi modos mcmoravisse (3) : nibil in illius pbilosophi libris hujusmodi invenilur : tamen fieri potuit ul magistri hanc viam, lanquain nalurce propiorem, usurparcnt (4). (5), iucipieouv lesle PJatone, scribebaul : A:V.-T banl; deindenomina, o:i TC:;JT:UcK\ir/. ;/,:v;v ypzcetv c ypa;/,;/,aTioTv;c, Socrates, v.j). ait TCUC -raioac oioaoy.eiv, cuoevV^TTCV e/Opwv vy.TC7>V avayiyvwo/eiv Ju;/,ac V rt y.aivx TC7>V cvc;/-aTa0); r> CIXWV Vj v;pxcz~z vy.u;/.eTepa ( 1. Insl. or.: Lil). I. Cap. 1, p. 32. 2. .... ei r.pzohx':i vx ;py.\)\).or.x\>::/.py. o -rippwOevavayvwva. ' r.xrj ccu (iXi-rcuotv..." ;/.v; Phit.: Civ. Lih. II, p. 29,50. 3/ Foumicr. Duplicem ralionein Plato indical, sive magisler lileras dcscriberct, quas i.milarclur discipuhis grapbio traclum seculus, give ille pueri manum priino tencict duccrctquc, p. 31. 4. Iude Scncca : Pigiti (pucrorum) lencnlur et aliena manu pcr literarum simulacra ducunlur; deiude imitari jubenlur proposila ct ad illa reformarc chirogiaphum '(l$p. 9i). 5. Supra. p. 73. 0. Plal.:01iarin., p. 509, IX, 35. Pucri, quum linearc syllabas, in eo esscnt ul emendalc tradilur scribcrent, ul a Dion-Halie.
76- Sed labulis el grapbio baud diu ulebanlur : posiquam scribendi peritipres cranl, charlam, ut apud noslrates, simul calamo:, et alramenlunv usurpabant : qua cx re Damocbaris (1), Epicuri fere a^qualis, Polluxque (2) ea, qua3 Groeci ad scribendum adbibuerunt, memoria3 ila tradiderunl : o yxpvc^,cbarla; e y.avcov, regula ; e y.uy.Xc;/.cX;cocc, plumbus ad lineas in tabulam ducendas, TC;/,eXv, lramenlum, a ct ;/,eXav:o:/eT:v, SCliplOlium, cl y.aXa;/.ci, alami, C r, /.aXa;/.ic, apsula ubi calaini includebantur, c TCyXucavcv,SCalprUIll, cXiOc; -pftyxi.ic-., pumex quo acucbaulur calami. His, verisimile est, pueros usos fuisse : quic, quanlum ex Demosthenis verbis, -.i ;/,eXav vpicw>(S) conjici potest, apud grammalistam invenicbanlur, atque, ICTGdato, suppedilabanlur pueris. Quemadmodum bcne legere, ila benc scribere -ti) Athe: ypa;/,;/,aTa nicnses pluiimi feccrunl : inde Lucianus v.o).TOCW: y:jvx kr.<XizxoHx\ cioao/.c;/.ev ;px<lxoîx\ (5) : CX fjUO Anth. gneov: VI, p. 151, 03. Pollux: X, 59el00. Supra, p. 34, N. 1. Ni/.r,oac TCUC:aToac, r.z\vr/jr/. ypz;/.;/.aT* k 7 eypail/ev, tXacev. Kcvvapcccycw/.cvT'aoTpaya/.cuc Anlh. gr;ec. VI, p. 213, 308. 5. Luc. An.: XXI. 1. 2. 3. 4.
77 apparel eos, arlium liberalium maximacupidine instinclos, idem skidium puerorum animis injicero summopere curavisse. Pra3terea credi polest pueros, poslquam eo pervenissent ut literis in labula cxpressis manus non amplius duceretur, cxemplis usos esse : nam apud Cl. Alexandrinum, posleriore quidem lemporc, luec vocabula u*rcyp-<;/,;/.c7-aioiy.c: occurrunt (l). Non possumus quin hoc loco de grapbice memoremus : qua3 Arislotelis tempore raro el in ludis lantum usurpata est (2). His aulem verbis Slagiriles educationem sua3 julaoe tis meiliorat. "EOTI -ixpxoyzch, x TTatoeuetv eiwOaot, \'px\)\).x~x evtct y.alyu;/,vaoT'.y.r,v '/.CJOT/.VJV, y.ai y.atvivx.pvci ypacc/.r^v (3), Pictura enim pro arlc servili sordidaque hactenus liabita eral : quam falsam opinionem lollil Pamphilus Apellis Melanlhique insignis magisler, quum illius cura Sicyonensiutn civitas studio artium liberalium, scbolisque sculplura3 et picturce illuslrata (4) in puerorum inslilulionem grapbi4. Stroiu. : Lib. V, p. 243 ; Cronovius: Thes. antiq. graic. TomeX, p 1024 :C. 2. Grasberger, p. 343 ; F. Cratncr p. 2S7. .3. Polit. : Lib. VIII, Cap. II, p. 257. 4. Ilujus aucloritate efleclumcst Scycioncprimum, dcinde in lola Grascia, ut pucri iiigenui omnia ante graphicenjiocest picluram in buxo docerenlurrcciperelurqucars ea in primum gradum liberalium, semperquidcm houos ci fuit ul ingenui eam cxerccrent, mox ul honcsti, pcrpeluo iulerdiclo ne servitia docercnlur, ideo ncque in hac ncquc in lorcuticc ullius qui servicrit opcra cclehranlur. >' Pl. ilisl. XXXV, X, 77.
78 cen recipere slaluil. Atbenis conjici potest pueros iisdem inslrumentis, quibus in scribendo, usos fuissc. Prailerea, ait de Pauw (1), eos in labulis buxeis lineas dnxisse, bumanumquo corpus ex jusla membrorum commoditate exprimere sluduisse ; nihil aulem hujusmodi priscis temporibus, reperilur: accedil quod is docendi modus, ob tabularum mcnsura3 ncccssitalem, fieri non polerat. Hoc nobis credibilius vidctur, secundum doclorum Pollux, Grasberger, Bolliger opinionem, pucrum lineam primo nullo du* ccnle millere, lum formas rerum adurnbrare, inde cas diligcnlius circumscriberc. Ex his lanlum conslilisse elemenlis grapbices sludium arbilramur, ut quod in scolas nuperrime sub fine illius a3lalis inilium fuisscl. Molesle lulimus quod plura documenta invenire non el liccl allala quidem non sufliccre videanlur, quum prope deficianl dc iliis lemporibus qiue rcspiccre slaluimus monumcuta, maleriam non amplius traclare ncccsse est. possemus: 1. Ils apprcnaietil ii dessiucr sur dcs tahles de huis, y copiaient le corps humain dans sa grandcur nalurelle ct dans scs verilables dimensious. 2Paiiie, p. 221.
GAPUT VIII DK COMPUTATIONE
eodem lcmpore quo artem Compulalionom'(-*> >.cyioTiy.r,v) legendi scribendique grammalisla3 docebanl ; cujus non "R-.i cr, TCIVJVCIelemenla respexit Plato, quum-dicerel: T ecTt ev ;/.ev/.ai ~x r.zp\ aptO;/.cu; eAeuOepctc -p\'x \).x<'irt\).o.-x, >.cytc;/.ci \>.ySirt[>.x arlem vero, noslra scnlentia, memorare vo(\); luit qua magislrorum peculiarium cura imbuebanlur juvenes, virique, non pueri, quorum inslilulionis modum in ea ie ipSC lelulil : -rpwTCV yap r,zp\ Acyto|/.cu; .Te/vw; Tratoiv [>.h a v r,o:.i'.y.; z v.o).r.ia?,:' j/.auOa.vetv, j/.a0r,j/.a7a, [>.z-,x ;/.r(Xwv ecYjpr,;/.eva y Te TIVWV ciavc;/.ai .atoTecavwvTAeicoiv y.ateAa.TTCOtv a;/.a ap;/.CTTCVTWV TWV y.ai a.uTwv,y.ai -ruy.Twv r.oXw.o-.w/ zozipzix; vz v.x\ apiO;/.wv ev v.x\ w o'JAAr(:ewc ;/.epe. kczCf,: v.o). : -recuy.aoiyiyveoOat.y.at CVJ y.at v.x\ y.at7-aiLCVTec ctaAa; a;/.a */puocu ycCt.v.cj apyjpcu y.at TC.CJTWV ci aAAWv Ttvwv y.epavvuvTec, ce y.ai cXar -rwr ciaotccvTer, r.zpzXr.a, c -.'x: wceAcuoi etr 7:aiciav vap;/.CT7CVTecTWV avayy.xiwvptO;/.wv a '/pvjoetr zlc VJ.:Z\: Tcur [i.yMix-icr.x; vz -x: TWV OTpy.TC7:ecwv (2).... QuO ficbat ul illi ad eam ludorum disciplinam quam Arislophanes exposuil, apliores essent : .... -rpwTcv/.ev aXX'y.r.iyv.pi: (3). c j Acytoat ajXwr, \>.rt 'Vr(cc.r, 1. Plat. : Leg. Lib, VII, p. 390, 23. ib. 2. ib. p. 397, 35. 3. Aristoph. : Vcsp. V. 050.
'"
80
Gonslat igilur duas computandi raliones, unam per -Cxc 'Vrtocj; calculosve, ^r.ctceiv(1), allerarn, per digilos figu(3), 1'amque mailUUm (2), k%\oxvrSi.wi cu'/.6aXXeo0at cay.TuXwv ava-e;/,?:a?e50ai5), Athcnis a pUClis y.aj/êtr (4), 7:ej/,7:aCeo0ai, ( usurpalas fuisse. Reslat ul quonam modo uterque compulandi modus baberetur, rem quidem arduatn, inquiramus. Haud dubium csl quin pueri, ut ex his verbis Luciani apparet : Ilwr aptOj/.eetr ; "Ev, cuc, Tpia. ~i--.o.p% (0). primum voce compulaverinl. etiam uterenlur (7). Imo lieri poluit ut lineis
Totr TCtcuTcr cicr Xcytoaj/.evcr ^vjcctr... 1. b ol avftioO'/;Tc: Ttr, Theopb.: Char. XXV, p. 31. 2. Ait Plinius Eubulidem slaluam fecisse qinw per digilos compulabat:XXXlV, 19, 29. y.aictaTCUTC ecaivcuvrAopcrJ.icc ava-rXewr, uveoy.ao w/pcr vj[j.tv y.wrTcurca/.TuXour Xcytc;/.wv... 7:pcrTCeOcrTWV Lucian. Tim., p. 39,13. 3. kr\ cay.TuXwv TCU; cu;/.f5aXXcj/,evcr j/.?Jvar... llerod. Hist. Lib. VI, p. 294, LXIII, 2. y.ai TWV rpa[/.j/.aTypac-cuot Xcy(ovTai j/.ev ir^ctot EXXvjvec <y.r.o e-ri r/)V aptoTepwv T ceia cipcVTec yzXpx.)> ib. Lib.H, p. U, XXXVI, 5. y.ai aX'vccu'/.evci. 4. ci r.tp\ vy.c Wjccuc, cay.TuXtov vr/.\).<h\; Alciphr. I, 16, 3. 5. Grash., p. 327. 0. liiwv llpaot?: p. 230, 3. 7. Ein Bcispielallcrdings isl in eiuer Inschrift auf cinem Stciu crhalten: eTecr, 1IIIII1. .. Priedlcin, p. b'.
81 -
Tunp per digitos et utriusque manus figuram, quem modum faciliorem clarioremque Aris.lophanes existimare videlur (1), computabant. Sic numeri, ut Friedlein, Nic. Caussin et Rodiger sentenlia3 asscnliens, nos docel, exprimebanlur : 1, quinto digito sinislrce curvalo ; 2, quarlo et quinlo; 3, terlio, quarlo et quinlo ; ' 4, lertio ct quarto ; 5, tertio; 6, quarlo; 7, quinlo inverso; 8, quarto et quinlo ; 9, terlio, quarlo el quinlo ; Quod si dextera idem fiebal, numeri inde ab mille ad novem millia sigiiificari poteranl. 10; index sinistra3 ad pollicem ila fleclebatur ut illius arliculus superior pollicis arliculum inferiorem langeret : quo o(y[/.ainversum significabalur. 20 ; index erigebalur, C33leris digilis ad manum planam flexis, pollice inler digitos cl arliculum inferiorem indicis posito. 30; sutnmus pollex indici summo conjunctus batur. 40; pollex in cxlcriora adco curvabatur inde ya[/.;/.a inversum (rj). extendcrelur: 1. Supra, p. 79. exlende-
utullraindicem
.82
instar, in parle inleriore arliculi 50; Pollex, TCU {y.\>.\>.y. inferioris indicis ponebatur. tamen GO: quemadmodum 50, ila 00 exprimebatur; index supra pollicem eo modo incurvabalur ul illius pars summa pollucis arliculum inferiorem langerel; 70 ; index in ora unguiculi pollicis, qui exlentus manebal, imponebalur; 80 ; reliqui digili ad manum paululum flectebanlur, quibus supponebatur pollex, indice in primo articulo pollicis imposilo; 90 ; quem numcrum indcx compressa in pugnum manu
significabat. lnde ab 100 ad 900, eiedem digilorum dexliTC, non sinistra3, flexiones eranl (1). Tali modo omnes liumeri tum unam vel duas lilerales ralionales sinislra, tum ircs.vel qualuor, duobus 0 sequehlibus, compleclentes, dexlera exprimebanlur : indenumeri usque ad 10,000 utraque manu significari poleranl. verisimililer compulabant, ideoque Poslea per -,x; <HOCJC abaco, (aSajj), ulchanlur (2), id est tabula capsulave ortbogonia, numcrosque inscribebanl. Unum abacorum grcecorum specimen nobis superesl, in insula Salaminis reperlum, romanoruinque abacis, quorum 1. Fricdlcin, p. 0,7. 2. -ovaco.Y.c;lempore Solonis usus erat : sic Diog. Laert. : eXeye ce (Solou) Tcur r.o.py.TCtr TUpavvctrcuva;/.evcurTapa-rXvjofouc eivat Tatr 'WjOci,- ir\ TWV -oX; Xcyio;/.wv... Lib. I, p. 14, 30.
88 nolitiam certam habemus, simillimum (1). Ulud ex tabula metallica, canaliculis decem numero cavata, quibus indicantur diversi imitatum ordines, constat :; quod linea directa ila secanlur ut qmeque unitatum in parte supcriorc quinque imitates in parle inleriorc exprcssa valeanl. Eo fiebal utimitates cujusque ordinis, quum qnatuor numero lanlum essent, qualuor >i-<]oc<; lanlum exprimerenlur.. Sic scripla fuissent septem millia sexccnta quinquaginla quatuor :
rem quamlibet prout necesse erat ^cci in compulatione significabant ; tamen eos conslal nummos pivrecipue signilicavisse : sic Polyb. : t*"OvTw,-yap eloiv CUTC. -J:.: a6ay.twv T vh '!/r,co;r. Ey.eivxi e yap v.or.y. -cJ r.xpj.TJi;cto:z: eVtTWV 'WtciCavz; pcuXrôtv, apTi yaXy.ouv,y.ai r.xpxj-iv.x TaXavTcv toycuoiv (2). Pivclerea certum est Gra^cos a smislra parte ad dexleram nianum promovenles per calculos compulavisse (3). Manifeslum esl abacum illum cum abaci genere. in ludis noslris nunc frcquenlalo (4), qualiscumque sit illius species, convenisse. Imo in ca re recenliores imilalioneGra3cos 1. Daremberg : Dicl. Rovue arcbeologique: Lettrc a M. Lctronne sur un abaqiie albenien: lome 111,p. 401. 2. Bellum Soc.: Ach. XXVI, p. 280,13. 3. Supra, p. S0, N. 3 bis, h. Jioulicr compteur.
Adde quod
84-
seculi sunl. Pulant aulem abacum nostra3 a3talis quo SarmaUe prospcre usi sunl, in eam Europa3 parlem a Romanis ex orietile venicnlibus cttm gra^cis literis imporlatum fuisse (i). Nunc explanandum fuisset quomodo quadruplex : ccilicel : ratio
per abacum baberelur SUtlimas COmpUtalione 1 cuvTtOevat, TrpcoTaTTeiv, -rpcoTtOevai, una comprcbendere. kv. : 2 Ocaipeiv,aâipeTv,u-repJjatpeTv, Xa;/.6avetv TIVWV Iiumerum de numero auferre : reliquum cXot-rcr. icebatur. d 3 7:cXXa-TXaoiaêtv, cuvTiOevai :.in r.o~iXj.rXo.o\c\>'t, IlUmerum vv. 7-Xeupa multiplicalorque multiplicare ; mulliplicandus erant: qmo summa ex mulliplicatione fiebalj TC yevo>.evov. 4 IWtptevt, dividere (2). Sed eam rem conjeclura lantum assequi possumus; lamen colligi polesl pueros, quum numero numerum addcauxilio addidisse : qua3 Mtcw> renl, summas parllculares -,w> summa efliciebalur, eam literis exprcssam summis parlicularibus deinde supponebanl. De sublrabendi ralione eadem dici possunl : pueri, noslra senlenlia, de abaco -.'x; '\rtocj; quibus essel, auferebaul. PraUcrea, ralionem mulliplicandi nihil aliud fuisse arbilrainur quam, ul ex Luciaiii verbis quaj sequunlur apparel, addendi ralionem. d Xcytcw;;,eOa k\ o.pyft;- eiy.cotTW HuOaycpa eT!0e;/.ev, cuv e^TX 1 TCoauO' zhx er-flc aXXctcr.iro.o' cuv TauTaouvTeHXaTWVi vcX; eTepa, 1. Crasb., p. 320. 2. Dricbcrg: Ar. d. Griech. II, p. 7, ah Krause cilat., p. 88.
85 o Glvxa4v y.e<jaXatw %</.<; aipicetc ev yvc.*:'av, e*t y.a j/.6va?Oefy.ev ; (1). ftXojooftt 'Yxzp cta/.oota, w Auy.Tve ut videtur, quadruplicem ralionem literis pueri aggrediebantur (2) eoque forlasse modo quem Eutokius, relulit. Sed parum in Archimedis operum interprelatione, Tiinc, constat an ille modus in ludis Atbeniensium usurparelur, quem lamen exponere staluimus ea ralione quod modo apud nostrates babito fere similis est (3). 1 auvTtOevai : (4) "* Y3*K S.vjo 3. 7j. 6T-/.a 3 id est 8c<i<17u. ll-9<>2dlu ~ 8m4.. 6d .-, 2'*lu 9c0dSu. 2'3<5 idest847.3921 00.8400 ~ 908.2321
1. Hermot, 48, p. 307, in fine. 2. De dividendi modonihi! usquam repcriUir. 3. Sic apud Grajcosnumcri literis expiiinebanlur : 0, 8, 4, 3, 7, 0, 1, 2, 3, > ft> c > V > S $> Y, 80, 50, 00, 70, 40, 90, 10, 20, 30, V, C, 0, 7C, C, 1, */., [/., X, 100, 200, 300, 400, 500, 600, 700, 800, 900, & W O T' ,0 */ ? p 3. Quum millia exprimerc volehant, iisdem literis utcbantur co discrimine quod toka vel parva linea unicuique earutnsubscribebatur. PraMerea nunierorum ca nomina ordinis erant ; j/.cvar, (unitas), cey.ac (decuria); kv.x-zovj; (centum); yXixc (mille); ;/.upiac(deccm millia). Dcinde per dccem milliuni dccurias, ccnlum el niillia compulabalur. Quod si in numcris exprhnendis unilas cujuslibet ordiuis decsset, punclusvel linea recta m illius locum suppeditabatur. Adde s quod punctus ;/,upfcuc equebatur. 4. Ex quarlo Archim. theor. dc circuli incnsura excerpt.
80- II 0. yy.Xr e. yu 0 ^cT' ov.Z ";;., (1) ucaipeTv id esl 9"->:. "10 3<-0" 3 9. 3 4 0 0. S'-^-Tu 7,lir. 0111 i' 1 TTcXXa-rXxciaLeiv (2) id csl dô<!3u 1 3 3 idctl 0.3630 2.3409 ~- 7.0227"
pvy pvy
idcst!33 133
z * op-> TpvO
5,,,2in5clcbd 3c1^5d9u
7050 m
2"'v- 3'" *-. 0\ 23400 ^rêvov.^yÔ Liquet Gifficos a noslro mulliplicandi modo abfuisso quod a sinislra ordiebanlur. Prailerea fieri non polcrat ut quse summ* parlicularcs ex mulliplicalkne fiebanl, eas ila disponerenl ut fiicile unitatcs cjusdem ordinis alias aliis addcrenlur. Igilur opinione augurandum eos mcmoria lotam, quod infra exponitur, summam compulavisse. pvy /. '2s'/V'->P- '/->". /.*- pvy j e 6 9 P v \a' T p V0" I Iby-vo!,evov6^yu0 .\ ^ .+f H~P ? ; T+ p C 'J '( *'/' V V "
.tv.
fj T.
6'
1. Jix terlio Arcuim. theoremalide circuii mcnsura excerpt. 2. Kx terlio ib. ib.
lks csl prohaliilis oam liiplicem ralionom quamsnpf.a fixposuimus, -quia nulla cam difficulfas compleclilur, in ludis Alhenicnsium usurpalam fuisse. Ea laiitum sunl quai.-do compulandi ralione vel accepimus vel conjcclura as?ecu(i sumus : cx quibus manifeslo conslat GITCCOS numeiatioiie in ros mulla relulisse (1). ad decimos quosque nume-
1. Martin, Rcvue arch. T. XIII, p. 598. \).iy_p\ vwi ci/.y.i\y:r.z$"EXXv-ver, TraVTer 'fxp capcacct aptO;/.cuctv, z-z-a eXOcvTer, VX*:CCCUJIV [/.cvaca.^ kr,\ vct> rr/X':> 1-lularcb.: de placitis phil Vol. V, p. 233.
CAPUT
IX
!>E ARTE MUSICA
Neminem fallit quantum musica apud Alhenienses vigucrit (1). Scimus cnim omnes, eam nullo ffitatis descrimine, summo sludio proseculos fuisso (2); leslis Socrales quem aMate provectum, Connos, Melrobii filius, ludore cithara docuil (3); tcsles eliam agresles homines pastoresque (4); ut si quis illius disciplime impetilus crat, hoc ei ludibrio verterelur (5). Adde quod sua cuique arlficio canlilena
1. Summam eruditioncm Graci silam ccnsebant in nervorum vocumque cantibus : Igitur et Epaminondas, princeps,- meo judicio, Graicire, fidibus pneclare cecinisse dicitur; Thcmistoclesquealiquot antc annos, quum in epulis recusassct Iyram, babilus esl indoclior. Cic. Tusc. Lib. I, III. Yol. XVII, p. 24. 2. Ath. : Deipnos. Lib. XIV, p. 38, 32. 3. a XX' V((J)h [>.hc>OZOCJ[).O:., ;/.vjoJj-i; cvetcccTCTC ^lvctv KCVVM MeTpc6icu, v.,Sixp\o-.fi ei;.eo\oxov.z\ TW TM c; r.zp\o:\d),Mor.zp &Tt .ai vuv y.iOapiêiv y c cpwi-zc cuv ci TcaTcect c"j;j.9ciT'/jTat ey.cu ;/.c. TS y.aTayeXwct */.aiTCV KCVVCV /aXcuct YepcvTccicac/aXcv. Plat. : Euthyd. I, p. 204,1. Quinl. Inst. or. Lib. I, Gap. XI, p. dGO. 4. c y.ai au y.aT' aypcuc TCIC vq/.euctcupty^ av TICeiVj. Plat. : Giv. Lib. III, p. 50,15. 5. Supra, N, 1. Xywv CTI Xupav [>.h ap[/.ccaaOat, */.at [/.eTa*/etptcacOai <bcChvc]' 7> ptcv ouy.eTctcTaTat. Plat. : Themist, p.2,II. 12
00 orat (1). Quare Plato pro parte prsecipua educationis musicarn duxit, non quod jucundilas rnodo aliqua et decor vilsa. eral, sed etiam ut caBteixe virlules per eam in animtim insinuarcnl imo addil homini singulis viice selalibus (2); rylhmo ot haimonia opus csse (3). Pnelevea, eo magis necesse ornnibus erat musicam, aut ccrte cantandi arlem disccre, quod civis quisque chororum
quos feriae quolonnis reducebant, parlicops fieri poterat; nes immerito. Arislophanes Alhenienscs appellat TpacivTac y.at ev TTftXaicTpatc. ycpcXc [icjow.f, (4). > Noil igitUl" millim y.ai incipiendam perficiendamque maxime usos fuisse : qua3, quum in flore mlatis ac robore animos componeret, pueros nescio quo eflectu recondito adeo informahal ut cos in quamdam mentis altiper inusicam pueri facilius docebantur ut, quee rogre et faslidiose' primum didicissent, ad ea ullro el jucunde se tolos con(5). elvat TYJV 1. 'AXXc. ce caciv eptcupywv WCYJV. Ath.: Dcipnos. Lib. XIV, p. 13, 10. eve/.a 2. TAp' cuv, rt> o' eyw, w rXauv.wv,TCUTWV v.vpM-ivq vt y p.cujf/.?j pccrjyo-.i. [/.aXicTa .aTaojeTat e'tc TC evTcr T/jr tyvyft; o re v aTCTeTat uTrc ciprtvx TYJV a fuO;/.o; y.a\ ap;/.cvia y.ai eppwv.eveoTaTa y.atr.c\zX uoyr,[/.cva... eus*/'/jiJ.ccuv/)v, Plat.: Civ. Lib. III, p. 51-45. 3. 7Tryap 6 (Stcc TCUavOpw-rou epuO;/.tacTe y.at euapi/.ccTiac, ib. : Protag. XV, p. 244, 40. ceiTai. s 4. Rana3. V. 729. Te 5. TCU; uO;/.vuc v.o). ap;/.cviacavayy.a^cuctv vx; ciy.etcucGat p loJ.q (hjyo:.: -wt r.xiiwi*... )> Plal. : Protag., p. 244, XV, 35. tudincm necessario altollerct Prreterea esl Athenienses musica ad cducationem
'::
:v..'':. 91.';., ./':'
ferrcnt (1). Sic polionis amaritudo dulcioris liquoris mixtura tollitur (2). Kx qtio certum est eam disciplinam Athenis, ut apitd Arcadas (3), quam malurissinie usurpalam fuisse. Ailamen qua aUate musicam pueri docerenlur fere incertum."Ait ICrauseindeab seplima anno usque ad nonum(4), id esl, ul videlur, quurn prima legendi scribendiquo elcmenla superavissenl (5), eam paluisse; cui sentenli F. (6). Vidimus aulcm eosdem magislros, grammalislas dicimus, lileras una cum rnusica dicebanlur, principio docuisse (7); eos vero qui y.iOaptcTai el juvenibus pueris jarri. grandioribus adolescentibusque unice assignalos; qui, propler artis nobililatem, majore Cramer assentiri crediderim
"'-.1... y.aOaT-sp y.au.vcuct e y.a'tacOevwc\oyc'Jo\-x owj.xvaev T TCIC ctiio\Ttct c-iTictcv.at 7C<o;/.aci /pYjor/jv r/jv r::\pw>vx\ pcoYjv -pooêpetv T T tva cic ;/.eXe*. [>.V> TCUTMV, cl TIOV TYJV r.cirtpwi ev avjOiCiV, TYJV aor.o^wtJ> Tat, r/;v ce [/.tcetvcpOwr e.Ot^toVTat, * ib.: Leg. Lib. II, p. 287,20. 2. Lucrcl. : de Herum nat. Lih. I. V. 935 et sq. 3. Athen. : Deipn. Lib. XIV, 22, p. 20. 4. P. 84. c y.iOaptcTYjc TrpcopYjTCU 5. TAp' cuv cu [>.zvx Ypa[/.[/.aTtcTr(v VJJUV vio;_ B Plat. : Leg. Lib. VII, p. 392, 10. 0. Vol. 1; P.280. 7. Siquidem Archytas atque Arisloxenus eriam subjectam grammaticen musictC putaverunl; et, eosdcm ulriusquc rei praiceptores fuisse, quuin Sophron oslendit... Qiiint.: Inst. or. Lib I, Cap. XI, p. 168.
,- M'
: ."''.
habili crant (1)..'Gfamquam-caUcri in honorepleiumque malisl03 eiiim latilLiiii ciiial>aiit ul.-.poeiaruih versus cmendalo recilarenliir; d voro y.iOacicTai canlu cos illuslrarci docebant : qtiapropler Pjalo poesiiivcarilu niidalam cum facie jiivcnlulis' llorcnv qure nihil aliud- babcicl qiiamaliqucm niox euiivamissuia compaiavil (2). Lyrai (YJ ucx), in Gia*cicC civilalihus, ideoqne in" ludis X polissimum usus fuil; nec iivirum, moclo ilhid lanquam I fama est Apolpropiiuin Grajcoruin organumrcpulaveris linem lya'ae inyenlbreni fuisso, Achillcm vero omnium Grrecorum forlissimum"fidibns cecinisse accopimus (3). Allamen conslal usum/ tibiai, vel illo lempoie quod
respeximus, omnino non absolevisse (4). Teslis enim Alcibiades qui Prosnomum babnil niagis.trum arlc cxcellenlem ; i' ci ^'irr.o-.c: a;/.d)va.'evecOy.t 1. . &\o&r/.oXci. o.TZu-,wt \>.CJ-<V.W) A ".. eoiv.ev, v.pc:w>occ:cvf,:.... x 'irr{CJO':>. . . ."'0 ce Aa;/.o)v Pliit. : Pericl. IV, p. 89/ Plat.': Lach., p. 539, XXX, 5. ii' <i-J/.CUCT/.YJV: c' 'A^c/Sicv.i.rj: cJjy.iozpz:T.cicyrt[).o. zT.o<:'cs:yr.z,[>.v{o.; ' l,uî-J'fi'"' Plat. : Prolag., p. 238, VI1ISI. 7aT<7)v 2. <feTrei Y'u;/.Vd)OiVTa ort: I/.CUCT/.YJC -/e -w> '/p<i);/.aT<i)V TTCIYJTWV, oz yjjvxko\ yJj-wi Xeyc;/.eva, cT;/.at eicevai cta caiveTat..... cuy.cuv, jv r T wpxiuvfr.pcour.c::, vr/Xw>,ce, ;/.YJ, fr{')z-.x: cia c* eyo), eciy.eTCTCWV cTavauTaTCavOcc 7rpcXi7:rr: toeTv, Plat. :. Civ.Lih. X, p. \S\, 10. 3. Hom. : H.IX, V, 194. Quint. : Inst. or. Lib. 1, Cap. XI, p. 164. o<Jx r.zipx; auT/jc[ieXTtcv cuva4. "Yovzprt i' y.T.zocv.:\>:j.oHrt YJC T vc vi r,pi: aperjjvcuvTetvcv.-" y.ptveiv r.pi: y.pzvf(tvrj). ;/.YJ \>.hw> Arisl. : Pol. Lih. VIII. Cap. VI, p. 168.
; emn autem scimus
93;--
libiam inflarc noluisse quod vnllum ea depravari aiebal (1). Ceterum omnes tibicinium usurpare solebant (2); caiisa est forlasse cur nec magislros perinec iiimium ingenii actimen ars illa sibi voluerit. Quidquid id esl, usus libire non indignus solum ingenuo viro, verum eliam ad perverlendos, non ad emendandos moresaccommodalissimus ^000^^111^ (3). Lyrarum simplicissima TCteTpa/cpcov eral (4). Quce, ut liores, nomen sonat, quatuor nervis lantunv conficiebatur. lecloreni multis morabimur ut lyiae varias formas, Nec cnjus memoremns : salis
numerus diversis cum aMalibus crevil, erit dixisse Grxecos eam sollicilare solilos seu digitis, seu -.0)TrXr^Tpwerculiendo (5). p Quomodo piicii musicam doccrenlur, pauca oslendunl;. tameiv pro cerlo habere possumus non cam illos assecutos fuisse nisi lileras prius docti fuissent (0); verum eonjici potest grammalistas cantns elemenlis primum, deinde organis curam adhibuisse. In patera Duris (tcmpore belli peloponnesiaci) a Michaelis baud semel laudata et diligentissimedcscripla,magisler 1. Plut.'": Alcii). II, p. 171. vx 2. 0 [/.evTci'AptcTccevcc r.pcv.pviz: hvo.va v.x\v.alixr.vxcw> TTCXXOUC e;/.7;veucT(~)V, elvat oxov.wtvx. k[>.r:)zuo-.yr pacia cpYavor/TMV TCUC rct;/.evac.J) ctca/OevTacauXetvTe y.at cupiLetv, oc7;ep < 'fy.p J/.YJ Ath. : Deipn. Lib. IV, p. 319, 75. 3. Supra, p. 92, N. 4. . 4. Pouqucville, pl. 89. 5. Plai.: Lys., p. 544. V. 25. 6. Supra, p". 91, N. 5.
9i puerique lyram ad effigiem lesludinis qiue yeXucest, tenentes, in ludo' agnoscunlur. Quinque'lyrtc bujusce patcrre scptom ncrvis apla* quid in aniino liabuerit piclor osleiv dunt; ille enim nervorum numeriis mullo frcquentior erat, ct, ul ila dicam, usu prescriplus. Reliqure organi parlcs (ycpccTcvcv,>.o.-{&;, \ v.otXcr.zc),summa CUIII sura quoque relaloe siint : acccdil quod lyra corio munilur ul puer nimio pondere gravcm mann facilius Iraclet. Lyram, ut pergit Michaclis, carpo sinistrai eo modo jungi mos crat : quod non fiebat, si de lyris minoribus levioribusque ageretur; caMcrum dexlra qua tenelur -i ri.p-pri, stat immobilis, sinistris tanlum digitis nervi lcntanlur: cx quo monslralur cum una simul canlare qui fidibus ca*-iil. Inde Plato : iTretcav j ayaOtovr.c\rt\>.or.x ctoao/cuci, y.iOapiêiv/.aOwct,txiXwt au TTCIYJTMV j/.eXcTTciwv.... >. Os quidem uliiusque fidicinis non ada(1) sed quod in boc loco desideratur, illud in allera patera invenitur. Stat enim ante pnerum insella sedentem,' nullum organum tenens, magisler; et,dum ille ramo et, ul videlur, pede dexlro numerum indical, (br.ov.pcjzC),uterque, oreadaperto, sonos lyrrevoce sequunlur (%. perilur; Ex quo apparel: pueros ea lyra, qure yeXucnominalur, septem cbordis confecla, in mnsica ediscenda usos fuisse ; eamdem, quolies nimii ponderis essel, corio suslinuisse, vocern fidibus junxisse (3), nervorumque, sinistra tp.nlum sonos elicuisse. plectro remoto,
1. Prolag., p. 244, XV, 35. 2. Grasb., p. 385. aoovTacei y.iOaptetv TTpccTYjv TTOTI 3. G 'AXXaJ/.YJV (TCV) v.o). tosvjv ' ' y.al fiaiveiv Plat.: Alc, p. 469, IV, 30. ;
:-,,
95 -
Nojv prfetereundiim eos carmina potissimunv cecinisse qua3 de moribus servandis emendandisque aut de patiiis legibus habebanlur. Fama est diversos mnsicre modos Aibenis iisurpatos fuisse; inter quos maxime refcrcmus Ionicuin et Lydium, Doricum ad carmina bellica, qucm piaMulii Aristoteles ({), Phrygium (2), adIbymnos usurpatum ; et quunvAllienienses recte cxislimarenl fore Lii diversis musicai generibus diversissime animi afficerenlur, tolanvdabant operam ut quae animosefleminare vel perlurbare possent, ea seduloa pueris removerentur Altamen (3). queni modum in- principio pueri usurparent nescimus; verunv conjicere possumus modorum simplicissimos, ac praeserlim qui ab antiquis temporibus ducti essent maxime secutos fuisse. Ail enim Plato ad utrumque organis chordarum multarum variarumque harmoniarunv noiv opus esse : quapropter lyrsG et TCV 'Ey. ce TCUTCU 5 TYJ cuv/jpj/.ooj/.evYjXupaTrpoc auXoviy.iOapioev 7;atcy.ai-^cev.D Xenoph.: Conv. Cap. III, p. 662, 1. 1. Arist,: Pol. Lih. VIII. Cap. VII, p. 271. ib. 2. ib. 3. Nam et Pylhagoram acccpimus, concitatos ad vim pudicaa domui afferendamjuvcnes, jussa mutare in spondcummodostibicina, composuisse. Quinl.: Iost. or. Lih. 1, Cap. XI, p. 174. Quamobrem cx variaruin harmoniarum, quas exposuit Atheuaius, (Lih. XIV, 21, p. 25) quaenamin iostituendis pueris maxime adliibcndffi cssent Aristoteies (Pol. Li!>. YIH, Cap. VII, p. 270) ct Pialo (Civ. Lib. III, p. 45 ct 49) disputaYcrunt. modum ediscendunv
-:"%.
cilhane tanlum tisnm praiscripsit. Idein quoque nos rnoncl opera lyricornm pueris iion ante tradita quum illi musicay el organorum periti fnissciiv (1). Quidquid id est,ii tanlum arlcm inusicam penilus ediscebanl qui aul inlelligendi cclerilale insignes erant, aul illius arlis poslerius ipsi magistri fieri sludebant. 1. Supra, p, 95.
CAPUT
OUOMOOOUELL.IV P DOCKHKNTUH
Yidimus pueros,
frequentavisse; co magis arduum 'est quod nihil certi de bac re aul iivlibris aul in monumentis superesl. Quod si quid conjeclura assequi volemus, reslat ul malris familias condilionem inquiramus. Principio, ut-ait Lysias, illa mulier inter omneslaudanda erat qua3 res domeslicas quarn accuralissime gerebat (1); qua in fe,memoria Platonis, nibil mulatum (2). versari cum nutrice, natisinvigilare, Assidueingyna3ceo
relicto gynaiceo, grammatislarum ludos decerncrc quomodo puellav instiluerenlur
munere cuique officium describere, fungentes iLspicere, ipsa lanam contexere, ad rem familiarem unice intendcre, perraro egredi domo, res qua3 foris agebanlur prorsus negligere aut ignorare (3). servas, 1. 'Ev ;/.evcuvT(Jr.pdrMyjpvm, w 'AOYjvaTct, r.xow) rt't $zXv.ovct' T c c\v.cio\>.o; cetv/jy.ai CZ:C<J)'I.O: v.a\ y:/.p<&: .&TO. totv.o).-fxp a'{ySyct y.cuca. Lysias : DecaideErat., p. 92, 7. 2. r.y.T.o.yprtf.or.x r.apioc\).vt vxX; yuvat'.ctaTaj/.ieueiv y.al Te TaXaciac. v.zpvJ.owt apyv:>vrAr.y.ort: Plat. Leg. Lib. VII, p. 387, 25. 3. Lallier : Be la condition de la femme dans la famille alhenienne au Vc et au IV 0 siecleT Ghap. II. : v,\; *3 /.;"
inter
suum
98 Apparet igitur puellam ad eanvvitain quarn agebat matcr, inslilutam fuisse, id est ad domcslicam gercndam. kr.\o-.oXenOpllOnlcm audianiUS : Kat -J.h, zor,,o) ~Hwt.px-.zc, r yeyivuia r,X0e [ihcji, oJj-rjirri.pzi.ooc), , zvct ;/.evcbr.w r.vr.zv.o.iizv.o. CTTOIC C' r.ciJi.r,: ir;i;/.eXeiac r.pi: e;/e, TCV e;/.r:cccOev "/pcvcv zCr, UTTC o' ('<>: \>.h c'ay.oucciTc, XaytcTa epctTC * (1). kXayj.ovx clcr.c, kX&yj.c-.x e ce ;/.ci, ^wy.paTec, Noil alilCr lscllOmachi UXOr: 'ATTey.pivaTO iv> Ti ; YJ uvYj, o' av v{<') c\, ecrn cuva(;/.Yjv o y cu;/.T:pacai TICce r.pc: -.OTJ-.O. Y; c,e;/.Yj ouva;/.'.c iXX' iv cci r.y:r.xCTIV ; e;/.cvo' ecYjcev J/.YJTYJP epycv eTvai GOJcpoveTv (2). Unde liquet puellam, antequam nuberet, vel adminisrudem ; earn quasi derelictionem cum Atheniensium moribus arclissimo vinculo conjunctam fuisse. Et mullum profecto erraret qui veisibus comicotrandaj rum (3) poelarum nimiam fidem adbiberet.a quibus immoderata ludibria in mulierem conjiciuntur (4). .Illa enirn tantummodo mater, ut sibi vull natura, suorum liberorum habebatur (5); quod quidem laudandum, 1. Xenoph. GEc. Cap. VII, p. 628, 5. . ib. 2. ib. p. 629,14. 3. Cf. Aristoph. : passim. 4. c Euoztj/.cvta TOUT' utccvcuvzyw>. ecTtv <xXXx IGTIV y.T/j;/.' epytocec OuyarYjp vra-pt. Mcnand: Frag. Consobr., p. 7,2. <rXaXzr.ctye OuyarYjp.TYJj/.a cucctaOeTov. v.o). y ib. ib. Piscat. p. 3, 6. Legilur eliam apud Euripidem : <r.ETc y' avr/py.pefocwvuvar/.uv\>.\>plwt oacc. y opav Iphig. in Aul., p. 297,V. 1?94. 5. Tac, [/.evyap eTatpa?ifjocvYj; v/zv.' v/o\).vt}vxc oe r.o.XXo.vJxq domus
99 invilo Plalone, qui piTescripsil iit viris mulieribusque eadem esset institulio. Ktenimniulier alheniensis lilerarum quidcm arliumque iiberalium fere inscia, sed ante omnia rnater, pluris, nostra senlenlia, est facienda quam ea qualis sêpius apud receniiores occurrit, id esl vita: jucunditati, posthabila familiarium aliquando cura, animique liberorumrertimque obleclationihus quotidie dcdila. Kt res est digna quam nemo pralereal liheros majore suam malrem quam patrem amorc proseculos fuisse (1), matris enim iulela nunquam desiisse videlur nisi postquam virilem a^talem illi.altigerant (2). Puellarum igilur inslitutio parvi Athenis ducebalur. nullurn ludum Nusquam enimeas ludos frequentavisse(3), inquo uterque sexus adesset, rcperimus; unde credibile eas nunquam alios habuisse magistros quam malrem nu*-." tricemque (4). elsi apud illas animi cullura parvi momenli fuerit, non est quod fere nullam eam fuisse, ut apud Lacedamionios, inveniamus. Apud eos animus tener verecunTOU Tac TOU fc]: y.aO'yj;/.epav epar;eiac G<');/,aTCC, ce yuvaTy.ac âicc^ctO evoovouXaV.a ctoOai yr/jctwc y.alT<SV rs.ovcj) yjzv>. . z Demosth.: in Ne;e-r.,p. 730, 20. 1. 'Petc. FYJV \>.riiip'uor.zp y.at ce TUTTTY^CW. cu ; TI Ziizr.q. It OYJC OYJC ; ' TOUO y.a/.ov. zizpct u [izXZct Aristbph. Nub. V. 1444 ct-444S.."-. 2. Supra, p. 30, N. 1. 3. llermann, p. 329. 4. Lallier, p. 42, Atlamen
400
diaque et pudor, qua3 omnia tantum decoris virginibus alTerunl, educalione nimium virili plus a^quo opprimebanlur; Athenienses puellam uxoris malrisque parles acturam non minus quam rci privaUe cura functuram meminerant, animumque ejus aliqua docirina excolere pro officio babebant. Quapropler legendi, scribendi, computandi aliquam noliliam babuisse ex cerla fere conjeclura apparet. Praelerea diebus feslis Alheniensium choros puelke agebant, omnino uivle palel musicae eas non omnino impcritas (1). Sed qua3nam in gynrecco fuerit ralio docendi
incertum csl : sanc matcr nutrixque iisdem ralionibus quibus grammalistae usai sunt, eo tamen discrimine quod instilutionis primordia nunquam excesserant (2). cerle plnra de hac re aflerre; tol scriplorum laudc literisque emincnlium Placuissel placuisset si libris, quos diligenlcr pcilegimus, cerliora qutcdam invenisscmus; scd vcl ex iis qucc allala sunl salis apparel quod in lucem prodere enitemur, Alhenienses puellas moiibus magis informandas quam doclrina insliluendas curavisse. 1. Cf. Cap. XI, passim. 2. Krausc, p. 95.
GAPUT XI DE M01UI3USNFORMANDIS I D CULTUQUE EORUM
pueros illis quas diximus disciplinis iustilulos ad bonas artes etiam a primis annis informabant: igiAthenicnses ul teneri eorum animi ei summopere -invigijabani virluli adsuosccrent, quam Gra3ci cwcpccuvYjvppellabant a morumque priscorum sanclilalcm servarent. Anlequam lur haec dispulalio peragatur, de hac parle institulionis amplius dispulandum. Plalonein aulem audiamus : Meraoe VJ.JV,v.c o<.ox-/.yXw> T.Z'I:J hSiJi.cr.x: eziy.eXetjOai uy.cc;/.iac r.x:iw> r.i<).T.cr.z: 'J.XXXZ') TMV e Te ci T T' ZT,<.[).Z~/,OJ.>YJypa;/.;/,aro)V y.ai-y.iOapioewc. oe o:oxo/.xXc\ OUTOJV vx:...(V). Krgo camdcm morum solliciludinem quam Solonis cCquales lanti fcccrunl, tempore Plalonis invenimus. Tria autem fueruiil adjumcnla quibus animi puerorum optimis moribus imbueienlur : cullus deorum, poetarum frequenlissimus usus, legun; instilula. Kleninvsi unquam cullus dcorum fabulis pompisque apud anliquos populos adeo valuil ul inler publica insliuta essel moresque informarel, proferendus esl populus 1. lMal.: Protag., p. 244, XV, 20. Leg. : Lib. X, p. m, Arisloph.: Nuh. V. 901 ct srj. 10.
102 -
'
gicccus, imprimis aulem Atlieiiicnses : qui eo ad vilam humanilale perpoliendam imperiumquc acquirendum manifeslo usi sunt. Quamobrem operam maximc dabant ul omnia, qua3 ad eum callum perlinerent, pueri teneris ab annis quasi hauiirent sacrisque piajserlim adessenS; quorum ea mens erat erga deos non uiinus quam revcrenlia beroum qui palriam facinoribus illuslrem fecisse eorum animi ad bonestum sensim regerenpulabanlur, " lur. per matrem et nulricem a domo initium ducebat (1). Pra3terea pueri sacris, qua3 paier-in lare privalo procurabal, aderanl (2), eoque allentiores quod poslea ipsi laris sacerdotes fuluri erant;adePars enim illius inslilulionis ranl et puella3; tunvad solcnnia omnes postea recipiebantur : quid quod ea ipsam rempuhlicam ac pairiam non minus quam deorum culluni respiciebant. Saera aulem deorum comilabantur publica3 laborum reul piclale
1. cu 7;et0c;/.evci ;/.uOc.c,cuc zv.ve'wvrr/.iiwt zo: h yaXat vzX; v cicv Te xpzci\).v>z:pcowi -.z rj/.CJC) .o).;/.yjTepo)v,. ev ecxTc ;/.eTa i 2 T.x<.i\y.: \>.zvx y.at C-CUOYJC X=yc;/.evo)v... Plal.: Leg. Lib. X, p. 443, 10. 2. 0.v.o). sv \).z-'xOuctoW duyoic UTCUC y.v.cjcTi;-,zv.o). cêic cpwr.zc 0 D auTcic,ac vjctoTa ye vecc cpy.-.zvrAa/.cuet TrpaTTcj/.evac... e7:c;/.evac ih. ib. ib. <l cjizTMCicvz Oucfav aveu YJ;/.(7>V a cuoe;/.tav kr.cirtovt, uJ v. -z [>.\v.o'x z\-z [t.V(xtrj. uci,r.xTxyoj -r.o.pri\i.vi v.at )> O Yj;/.eT'c ouveOuc;/.ev. Isiiii or. dc Cir. bcrcd., p. 293,15. Xcnoph.: Otfc. Cap. .VII, p. 029, 8.
103missiones (1), pompse, cantus, sallaliones (2) exercitationesque* paleslrica3, et poetarum musicorumque cerlamina (3), ad qoa3 diversi G;a3cia3 populi vocabantur, ideoque, inimiciliis deposilis, fcedera sanciebant (4): qua3 tomnia ad puerorum mentes acriter impellendas animosque extollendos aplissima erant. Nunc quod eorum officium bis in solennibus essel, statuere ardrum esl. Allamen, si Meursio fidem habemus, cognomine habepompis aderanl, lunicis, qua3 r.y.'>o&[>.\y_c\ banlur, induli.(5). In Antbesteriorum fcriis, progrediebanreduxistur, capita floribus redimiti(6). Quum 'ATroXXwvta set annus, pueri el puella3, seplem numero, Apollinis Dianajque simuiacra in Suadeke templum ducehant (7). In duo AacvYjcopta, pueri eligebanlur, quorum unus lignum codicebaronalum, alter laurum geslabat, qui ideo AacvYjoopoc 1. Kai I/.YJV v.aiTO>V r.hw) rJi.ziovx;ava-ajXac TJ vcou.Yj y eTccpi o&\>.zt)x... Thucyd.: Hist. Lib. II, p. 71, XXXVIII. T X v.x\ 2. cc evOa.ce CUCcac aywvaTreXeicOYj TCTC Aicvuctcicv.aTa cocaTravTec ci ;/.ei'vac ycpeuev, kwpySi' eîcr^/.cuVTec. e Demosih.: or. adv. Boeot. 1, p. 521, 10. v.ai 3. .... a.ycovac tceTv,;/.YJ ;/.CVOV V&:/CJ; 'pwj.-q;,al.Xa v.a\ y.ai v.ai x OXa ar.y.Tw), v.o).TCUTO)V epycov Xoyo>v yvo');/,Yjc, TCJVXXwt Isocr.: Pancg., p. 30, 35. [/.eytcTa. v.aictXtac eupetv TTicTCTOTac o-jvojciatc, A. llpcc ce TCUTC.C v.ai ' ecTiv... )> [>.y.X:o-y. YJ;/.TV r.o.p' hvjyv:> r.xTcoo.rMi&r.o.:; ib. ib. 30. 5. Graic. fcr., p. 40. : T^tcr/.ci ; T,y:)ox[).\yc\ yj.iwizch VJ\; r.c[>.r.v.cIlcsych. 0. Philostr. a Mcnrsio land., p. 2G. ib. 7. p. Alj.
104 tur (1). Piseterea feslis, qua3 in honorem Musarum (Mcuoeta), in ludis celebrabanlur, aderanl (2), non minus quam m 'Ep[>.aiy<c, pakestris (3), ubi unus eorum sacris praêrat (4); quibus nullus pucr rccipiebalur si tenerrimam aitatem excessisset (5). Sa3pe etiam vinum quo viclima3 conspergerentur sacerdolibus minislrabant. Sic a Tbeopbraslo accepimusEuripidem, quum adhuc puer essel, vinum iis qui cp-/YjoTat cognomine, circum Apollinis Delii signum Atbcnis saltabant, ministra- Jsse (6). Sappbo aulem suum fratrem apud Milyleiueos, Alheniensium amicos, eodem numere functum rctulil (7). Quod ad eleusina mysleria altinel, puer unus vel puella eligebalur qua3, quia sacrificii ignis propior erat, idco foci dicebatur. Necesse aulem babebalur ut is et Atbeniensis ori' 1. Proclus. a Meurs. laud., p. 81. 2. Agilabant pucri in. scbolis festum in honorein Musarum Mcuoeta diclum; agitabaul ct in pakesliis in honorem Mcrcurii, -'Epy.v.a, cl quidcin pcr coininessationcs promiscuasque libidines, ul est in Diogenis Cynici cpislola. S. Pel.:Lib. HI.Tii.VII, p. 385. 3. Plal. Lysis, p. 542, III, 20 ; /Esch.: in Tim., p. 31, 35. U. j/.eTacucuv v.c r.pcoz'iSiw> y:izovftozTCV Meverevcv,C&.OY.W) )> y.aXeTv 7;atooTptcYjv. TOV Plat. Lysis., p. 43, IV, 10. 5. Supra, p. 40, N. 1. 0. c( lluv0avc;/.ai 3' eyo>ye.v.ai EuptmcYjv TCV TTCIYJT/JV ctvcyceTv >; TCT.; 'A0r(VYjoi opyrtoiy\:y.aXcu;/.evctc. Atb. : Dcipn. Lih. X, 24, p. 20. 7. <!'. Xy.-co') e YJ T v.o.'/Jct aceXccvkrrj::>zX r.cXXxycJ xp\yct TCV A (h; r> h vcX: c'tvo/ccuVTa Tf".) TrpuTaveui) MuTiXr(vzfcic. ihih. p. 27.
105 -
gine esset 1 sacerdotiim jussa diligenlissime exsequeretur (1). Pra3tera tacendc. erant ei mysieria : qua in re deliquisse jEschines videlur, ut cui Demoslhenes crimini verterit quod puer verba, quibus iniliatio fulura esset, matri delexisset (2). Nihil autem parentes anliquius babebant quam ut liberi bis mysteriis iniliarenlur; idcirco et iniliationis dies domi feriatus habebalur, et, eo die, initiali ab amicis propinquisiis aulem qui baud iniliali morlem que dona accipiebant; obirent, ea res prbbro habebatur; qua"propler, si quis annis puerilibus inilialione caruisset, qua3 omnium indislincta erat (3), ille anlequam animam efilarel.(4) eam ideo a sacerdotibus poscebat, quod initiali sorte feliciore post mortem fruituri pularentur (5). Ut pueri, ila puelke sacrisdeorum quam seplimum annum expleverant,
aderaht; itaque, posliis deferebantur ges-
A. . 'Ay.picwcopwi-x r.pco"zvy:([i.hx.3) "Porph.: dc Absl. IV, 5, cite par Maury. T. 2, p. 354. C TC 2, cr/. \oxo>:> UTCI ;/.ever apyjf,: -x; (2tcXcucvaytyvo')r/.cvTa a ce r?j ;/.r(Tpi TeXcucrj... Dcmosth.: or. dc falsa Legat., p. 211, 20. ce a eTea TY^ 3. TYJV opvfj) TauTYjv ycuct 'AOYjvaioi va TrevTe a v.x\auToiv c pcuXc;/.evcc Te y.ai-.wt yXXwt'EXXYJ*/.ai MvjTpl T?jKcupYj, vo)v;/.ueeTai. Hcrod. : Ilist. Lib. VIII, LXV, p. 401. A. cei yap i/.ur/J-ijvai r.pVtTeOv/jy.evai. ;/.e Arisloph.: Pax., V. 375. T CICU 5. TIJV TeXeTYjv, ci ;/.eTao/cVTec -.z TYJCCU YJC r.zpi TeXeuT/jc. -x: y.at TCU o'j[i.r,v:r.c;xlwiz; YJOICUC kXrJr.x: V/CJO<:>. Isoc.: Pancg., p. 28, 5. 14
landa sacra. Post decimum
106 annum Diance in feriis quco Pixelerea in
sese devovebant (1). Bpaupo>vfa dicebanlur, Minervalibus ('AppYjodpta) omnibus puellis qua3 morum ex modeslia formaque corporis elgenerisnobilitateexcellebant, ea3demum
eligebanlur qua3 canislra, myrto coronata, atque in iis res ad dece cullum necessaria afTerrent, ideoque Canephoite dicebanlur (2). Qualuor numero erant, vestibus albis auro ornalis indulaj. Addc quod canistra, quum dies feslos in Gereris aul Baccbi bonorem agerent Albenienses, aurata crant, in iisPuellula umhellam que frugum primiliai imponebanlur. sedemque geslans, canepboras comilabalur (3); boc autem loco, ut censemus, referendum csl /Elianum Alheniensibus bjecisse eos immoderale vicloria usos, quum captivorum puellas cum umbella qua a solis radiis illas defenderenl, canephoras sequi cogerent"(4). Insuper matrcs nutriccsque praiscrlim videbanl ne quid
c 1. eiT' aXcTpic oe'/.iT'.cuca iy.pyjtj{iv..>> vj Arisloph.: Lys. V. 042. Lcnormand, Vol. II, p. 47. TTCT' 2. <ay.av.av/jocpcuv cuca TraTc .aXr,.'ycjo' v )> Aristoph. Lys. V. 040, 047. loy&iwibp[>.jMh. v.x-tc Zeuc I'CYJ 3. <.< cipz -Jc ov/.xiv.o, iva \>.z ccy.w ay.cXcuOeTv y.avYjofpo). ' ' r> a'vo>0ev, ih. Av. V. 1550, 1551. oe XaccA. 'AOrjvaTci ucpicavv.ai kv.zhrjiTYJV uSptv zjvjyix: -fy.p fJac y;UvTrapOevcuc cu/. TWV j/.evct, T/JVvjr.pxf.y:) o<s>cph(>); Yjvey/.av. h r.z[),rrjJ.c rt)y:(v.xCc)oo.X;ZXT.W) c/.tacYjocpeTv TaTc ;/.eTc(v.o)V vr.px>.:} C ix; ce yuvatv.zcoxX:yuvatci, TCUC a:)ipxc o/.o:.rtczpzX>. Var. llist. Lib. VI, 1.
107 inhonesti pueri admillerenl (1); ad ha3c grammatisl munus in p,uerorum moribus potius informandis quam in elementis literarum docendis residebat (2). Etenim pueros vidimus, postquam scsc lileris salis exercuissent, carmina eximiorum poelarum pra3ceplaque velerum philosophorum in manibus babuisse, qua3 'non legere niodo, verum etiam memoria recitare jubebantur. Sic Demoslhenes, quum /Eschinis lurpe in Philippum ohsequium exprobraret, dixit illum parvi ea pra3cepla fecisse qua3 olim didicisset memopionunliavissel (3). Scepe cliam in thcalrum, matre vel nulrice comilanle, venisse videnlur ulpole qui quum poelas virtutesextollerenl rilerque laudibus, ibi discerenl morcs ad honeslam vivendi ralionem conforrnare (4) ; quod plurimi fecil Solon qui legibus ttim requis, lum seveiis, puerorum sanclitalem-ab omni opprobrio prolegcre couaius esl : in rjuo , parenlibus el gramrnalislis. ul-vidimus, magnum lulil auxilium (5). Supra enim diximus quanla sedulitalein ludismores illo
1. i. opccfc;v.o). CTM: ;/.rjTYjp... TCJTCJ Trepi i>.x\).&:/CTX\, W: ceXTiOTCC Plat.: Protag. XV, p. 244, 10. ecTai c rxX;... o 2. " MeTa. e IXT' Z'\; r.cxot.yXuvi i r.i\>.r.cr.z:T.Z'/JJ).x/.XcivTeX[ T rrt.iiwt YJ pa;/.;/.y.TO)v v.iOapi* XcvTy.i 7:i;/.eXeTo0ai, Tey.ai e euy.co;/.tac O>V y ib. ib. ceo>c. 20. CU v.ai 3. . EIT' CU CCCIJTYJC,7;cvr(pcc e; cu ou Xcycypacoc,y.al y v.x: OecTc rj{wiio(>) a/.picoicecr(7:tcTaTC, kyjipc; ye ; c; x [>.h r.zXXxv:.: a >j7:eoe6r(c, c' cjce r.(')r.z-'h TOI.CIO) uTre/.ptvo). Dcmoslli. : or. dc lals. Icg., p. 220, 1. 4. Egger : Mcin. de lilt. anc, p. 435 ct sq. 5. Supra, p. 40, N. 1.
' 108 curaverit; scilicet merito pulabatsolitudinem prassertimque tenebras aliquam pcstem optimismoribusallaturas; ilaque neminem adullum in has pudiciliaj sedes recipiendum censuit; nec licebat ducoro cboragis choros ducere nisi postquam quadragesimum annum egissent (1). in pueros rcvcrentia fuit ul si convictus autem quis qucm corrupisset, ei dies dicerelur; ille morle damnarclur (2). Imoquum puer, legibus vetantibus, in stuprum a patre, fralre, avunculo, tutore venderelur, vcndilor simul alque emptor easdem poenas dabant. Liber vero alendi patris numere ex lege solvebatur (3) ; qui puero, sive liberis parenlibus, sive servis nalus esset, vim adhibuerat, ille capilis damnabatur (4). Adde quod in eum qui ad corporis sluprum puerum impulerat, poena erat durissima (5). Eas sunt leges quas ./Eschines casla inslitilula merilo appellat. Qtue leges pueros lanto obsequio prosecula3 cranl, ca3dcm iis crga parentes pielatem suadebanl. UT;O ecTo>oav YJV 1. c 0\ ce yop'(j;c\ci v.aO;cTa';/.evci TCUOYJ/.CU T eTr(. vjXtv.iav TeTTapav.cvTa \>rJzp /Esch. : or. contr. Tim., p. 31. 30. y 2. Kai TCUC zpcayo)ycucypacecOat v.eXeuet, .-av aXo>jt,0xva7o> CV.VCUVTOJV v.ai a:c/uvc;/.evo>v CT: e7;i0u;/.ouv7o>v e!ja;/.apTaveiv cvj;/.icuv, TO>V aJToivavaicetavr.o.pxoyiTz; zr\ ;/.tcOo) aJTci TYJV aXXvjXc.c evTuyyavetv eic y.ai fo 7zpay;/.a c'.a7;e!pav Xoycvvr/viovcjzj:). ib. p. 61, 15. Cf. Code penal : Art. 334, 335. 3. /Esch.: or. in Tim., p. 32, 40. ib. p. 32, 15. ib. 4. ib. ib. 5. ih. 5. Prasterea tanta Solonis
109 Si quis enim parentes male babuisset,. teclumve suum habilandum aut ca3lera necessaria non prasbuisset, ignominiosus ille ducebalur (1); cui rei additum fu.it : patres venerari (2). Quamobrem Xenocralis pbilosophi cura in fano cleusino, Cereri dicalo, ha3C lex scripta fuit : Si quis parentes non bonoraverit, nuilum gerai magislralum (3). fuerit liberorum amor, subAtlamen, quanluscumque veniendi parentibus munere (4). si nullam arlem ab iis accepisset, filius ipsa lege levabalur (5). Jam vero, si in insaniam morbo aliquo aut senectute incidicisset patcr, ab aijminislralione rei familiaris removendus 1. 'O TCUC yoveac TUT;TO)V, -picw) YJ;/,YJ YJ [).rt r.xpiywt ciy.Yjoiv y.aii'x eTTiTYjceia, eoTO). aTi^cc S. Pet. Lib. II. Tit. IV, p. 240. 'Eav oe T;Car,o:yJift yoveo>v .XVMOZW; -w> V YJXOV.WC... y.aTYjycpeiTc ce o ccuXc;/.evc; k%zov:>. o' aXoV TI;/.OTO eav c\; YJ7jX'.aiao TI yprt a eav ceoeoOo)o>cav e v;aOeTvjTov YJ aT^CTTcai. o" apyupicu TIU.YJO/J* )> Dcmosth.: or. in Timocr., p. 383, 10. kv.v.ort. 'AXX' cuca;/.ou TC; TCUTO '>c[>J'Czvx\ TraTepa r.&oyv:>. . Arisloph.: Nuh. V. 1420. 2. Solon pricivcral Triptolcmus cujus lex fuit : TcTcycvetcTI[/.5V. Legcm hanc in lcmplo ctcusinai Ccreris residerc scripsit Xenocrates philosophus, ct auclor esl Ilermippus apud Porphyrium. S. Pet. Lih. H. Tit. IV, p. 245. 3. tt eav Tic ycveac;/.YJ TCUTO> kr.wSihx'.y.ai cuv. civ.Yjv 0epa7:eucyj. il). . ib. ib. eav apy.eivTCUTCV. 4. Supra, p. 20. TCV 5. i uto)Tpeceiv cioaca;/.evcvTeyv/jveTravayv.ec r.xiipo. J/.YJ ;/.YJ ib. ib. 244. v:tx\.
110 erat (1) .- Sic Sophoclem a filiis insania accusatum fuisse reperimus. Recte igitur JEschines : Majores noslri corrupteke rigidi fucrunt censorcs et ad mores puerorum informandos animum acriter inlenderunl (2) : quod quidem merilis laudibus extollendum, quum morum corruplela lum Alheniensium, tum ccelerorum Gixecia3 populorum temporibus notanda esl. vel felicissimis
1. uio)TCV ctaTtOeu.evcv Yy atoycokecjeTvat r.ovipx br.cvcco>v J r(po>c ce TCV ecetvaiy.ai crjoac. jr.x-izix; eXcvTt r.&r.zpo. U7:avctac.ypaoeo0ai. 245. ib. ib. ". , r TOTC auTcu ; YJ TYJV ozpcr.rfizX; ;/.avt'av cp&ou) Arisloph.: Nuh. V. 844 cl sq. 2. Or.-inTim., p. 30, 30. Isocr.: panegyr., p. 34, 50.
EPILOGUS
Ea est Albeniensium, ut apparet ex libris et monumenlis qua3 nobis ocuirerunt, puerilisinstiliitio. Parenles suo sumplu liberos inslilucndos curant, nulla qnidem legum pasna coacti, nec tamcn suos insciliai per Quum vero suus eos Solon cerliores faciat quanti sit patri pucros liberali disciplina informare, illi monilis ejus sponle stia parent, quod quidem obsequium oinnium nobilissimum dignissimumque Alheniensi cive. incuriam tradunt. In interiore gyna^cei parle primas disciplinas initiuin pendet ex palre, malre, nulrice qua3 altera el vera mater duciiur. Sed quum pueri vix seplem annos nali sunt, jam ludum Jidituri. Non lagyna3ceum relinquunt,gramm[ttista3 men per vicos soli incedunl; sed p&dagogus, morum servalor, comilalur. Domi lamen puella manet, ul cui satis sit sccundum rerum naturam res domeslicas bene gerei'e : quis aulem in taula rc eam melius quam mater ipsa el nutrix edocere possil? Prcelerea sive sub dio, sive in cedibus proprie exslruclis, jus docendi pueros cuivis conccdilur, modo literarum aliquam noliliam babeal: perulilisque concerlalio. deleclum el puerilem moribus summopcie inde ipler grammalislas perpelua Quod si civilas et grammalislarum disciplinam parum curat, in ludis invigilal legesque vcl severissimis
112
pcenis hac de re sancit. Ad luec adsunt pueri el puellae patriis solennibus sacrisque; quo fit ut patrias amore deorumque reverentia ex lenerrima 03late imbuanlur. Docendi maleria, ut vidimus, nihil aliud quam arlem legendi, scribendi, compulandi, canlandi fidibusque canendi comprehendit. Et nolandum quidem nonnullas disciplinas cum noslris ralionibus mire congruere. Etenim non aliler quam Alhenienses literarum nomina discimus, syllabas facimus; ncc sunt noslra ianlum telalis iiterae mobiles quibus pueri primso inslitulionis faslidium efTugiant; non aliter literas compulamus, scribimus. Quod ad ostendendas res pueris illo pestalozzico more cui vel nomen peculiare inluendi Pnclerea nimus. Jarn nunc arli recle legendi amplius consulitur, suntque inler pueros annua cerlamina. Pro libris parvi aut nullius prelii in manibus eorum opcra "elecla, tum poclarum.tum virorum doctorum inveniuntur, quibus eorum el animus exornetur eircralurque ad magna, et memoria jucunde exercealur : quod ad educationem civicam moresque cmendandos et servandos plurimum valet. Superesl ut arli musica3 majorem diligenliam adbibeamus. Quid enim ad vilam recle ordinandam degendamque aplius essel? Paronles domo inslilulionem pluris faciant puerorumque moribus, quum domum egrediunlur, amplius consulcre studeanl. Pra3lerea narralionibus exquisilis ad illud inctimbant, quo fianl cives patihc amantissimi. ralio indilum abaci eamdem est, illi nos anlcgressi sunt. speciem nostris in ludis inve-
113 Ea sunt quidem qua3 Alhenienses rcccnlioribus in exemquibusque ad eam educalioncm pra^luGrajchc magistra, ut ait Tbucyerat.
pluiri proposuerunt, debant qua civilas eorum dides (1), ducenda
1. <s SuveXovTe >.iyo)T/JV r.y.oo:>.iX>:> YJC Te r T 'EXXaoccTraioeuoiv Hist. Lib. II, XLI, p. 72. zhx:.))
VlDIAG PEnLEGI, Lutetia)Parisiorum, in Sorbonc, Id. Mai.ann. MDCGGLXXXV, l-acullalis Litlcrarum in Academia Parisicnsi Dccama. A. IIIiMLY.
Typis inandetur Academiw Parisicnsis liector, GREARD.
diA. MavoiuK', Imjtriinoriu 1'Ouc-sl, XEZAN,
EMUTA
1\ -12, 10, 23, 27, 29, 83, 40, 52, ' 53, 55, 78, Si, 89,
L. 11, N. 3, N. 1, L. 3,-' ^.3, L. 15, L. 8, N. 3, L. 19, L. 15, L. 13, L. 21, L. %
i}.Or,[jL*-x, Oeorgraphiam, ..sapw,Nonniilis, " 'StpaTjjct,'. Prcterer., o.xslmatione, berolino, pendere, Athenienes, iniliumfuissot, quibusesset. arlflcio,
L. aSu.r.\)'j.--J.. Geographiam. - .T.*zpi. Nonnullis. STanipoi. PraUerrva. cxistimalione. herolinensi. pepandissc. Athenienses. admissum fucrit. qnihusopusessel. ,artificio.
DKS IMPIUMKIUKIX0KK3 HKNIU .10'UVK, ltuo Racine, l\\ws \,

F.. de Puerili Institutione Apud Athenienses Facultati Litter Arum Parisiensi Hanc Thesim Prop One Bat F. Herisson

Transféré par

Informations du document

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

F.. de Puerili Institutione Apud Athenienses Facultati Litter Arum Parisiensi Hanc Thesim Prop One Bat F. Herisson

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Hrisson, F.. De Puerili institutione apud Athenienses, Facultati litterarum parisiensi hanc thesim proponebat F. Herisson. 1886.

FACULTAT!LITTERARUM PARISIENSI HANC TUE3IM 1'HOPONEIUT

EDEMNT PARISHS CROVlLLE-MORAiYfET FOUCART 20, Via Sorbonrc '"'"-. 1886

FACULTATl LITTERARUM PARISIENSI HANC THESIM 1'ItOPONBBAT

EDERANT PARISIIS CROVILLE-MORANT ET FOUCART 20,-Yia Sorhomo 488G

S MAUISTKOUOET AMICO E. AUBLE

11 el vera vilai oblectamenla

ita Alhenis cum

partcin jnslitutionis dissercmus.

Alhenienses non solum curabant

QUA /ETATEPUERlLUDOSFREQUENTAltENTDE P^DAGOGO. ;

' Tmo se fortunatos labulamdis

37. arbilrabanlur, si puer suam

51 nam non sententire Pollucis assentiendum videtur hcec vo-

est aut grammatisla

GAPUT VI PUERI LEGEREDOCERENTUR. QUOMODO

fieri in priusearum, anleceassen-

PUERl SCRI13ERE OCERENTUR D : QUOMODO PAUCAV>E GRAPHICE

GAPUT VIII DK COMPUTATIONE

!>E ARTE MUSICA

:v..'':. 91.';., ./':'

; emn autem scimus

relicto gynaiceo, grammatislarum ludos decerncrc quomodo puellav instiluerenlur

GAPUT XI DE M01UI3USNFORMANDIS I D CULTUQUE EORUM

aderaht; itaque, posliis deferebantur ges-

landa sacra. Post decimum

106 annum Diance in feriis quco Pixelerea in

pluiri proposuerunt, debant qua civilas eorum dides (1), ducenda

Typis inandetur Academiw Parisicnsis liector, GREARD.

diA. MavoiuK', Imjtriinoriu 1'Ouc-sl, XEZAN,

L. 11, N. 3, N. 1, L. 3,-' ^.3, L. 15, L. 8, N. 3, L. 19, L. 15, L. 13, L. 21, L. %

DKS IMPIUMKIUKIX0KK3 HKNIU .10'UVK, ltuo Racine, l\\ws \,

Vous aimerez peut-être aussi