T.C.

MARMARA NVERSTES ORTADOU ARATIRMALARI ENSTTS SOSYOLOJ VE ANTROPOLOJ ANABLM DALI

ARAP MLLYETLK HAREKETLER VE LBNAN RNE

YKSEK LSANS TEZ

NESRN TAKESENLOLU

STANBUL - 2006

T.C. MARMARA NVERSTES ORTADOU ARATIRMALARI ENSTTS SOSYOLOJ VE ANTROPOLOJ ANABLM DALI

ARAP MLLYETLK HAREKETLER VE LBNAN RNE

YKSEK LSANS TEZ

NESRN TAKESENLOLU Tez Danman : Yrd. Do. Dr. ebnem Glfidan

STANBUL - 2006

ARAP MLLYETLK HAREKETLER VE LBNAN RNE indekiler GR..........................................................................................................................................1 BRNC BLM MLLYETLK OLGUSU, LBNAN ARAPILII VE LBNAN TARHNE GENEL BAKI............ 3 1.1 Kavramsal Olarak Milliyetilik.............................................3 1.2 Tarihsel Geriplana Genel Bak ...........................................8 KNC BLM LBNAN KTSAD ve SYASAL TARHNDE DNM NOKTALARI (1516-1920) ve ARAPILIIN/ARABZMN DOUU.....................22 2.1 Mezhepleraras Ynetim Yapsnn Oluum Sreci (1516-1820)..................25 2.1.1 1820 Kyl Hareketi................................................................................29 2.1.2 ifte-Kaymakamlk Dnemi................................................................31 2.1.3. Sekip Efendi Reformu.....................................................................32 2.1.4. 1859-60 Olaylar................................................................................33 2.1.5. Mutasarrflk Dzeni............................................................................35 2.2. ktisadi Gelimeler...............................................................................................36 2.3. n-Arap Ulusuluuna Siyasal Gei......................................................40 2.4. n Ulusculuun Fikri Kaynaklar......................................................................43 2.4.1. Reform Ve Siyaset: Ulusa Giden Yol..........................................47 NC BLM ULUSAL BAIMSIZLIKLAR AINDA LBNAN ve ARAPILIK .........................49 3.1. Osmanlnn k Ve Ortadouda Manda Rejimleri...................................49 3.2. Siyasal Arapln Dnsel-Kltrel Kaynaklar......................................52 3.3. kinci Dnya Sava Sonras Genel Durum:...............................................55 3.4. Bamszlk Srecinde Lbnan Arabizmi............................................................61 DRDNC BLM RADKAL ALKANTILAR DNEMNDE LBNAN ve ARAPILIK...................64

4.1. Nasrc Arapln Douu: Ordu Ve Modernleme Balam..............................64 4.2. Nasrc Ykseliin zellikleri Ve Etkileri.....................................................68 4.3. Devrimci Araplk Dnemi Ve Lbnan Araplar..........................................71 4.3.1 Birleik Arap Cumhuriyetinin Oluturulmas......................................72 4.3.2. Arabizmin Sorunlar..........................................................74 4.3.3. ahabizm, 1958-1970.........................................................76 4.4. 1975-76 Lbnan Sava...........................................................................77 BENC BLM GNMZDE ORTADOU, LBNAN VE ARAPILIK................................89 5.1. Souk Sava Sonras Ortadou........................................................89 5.2. 1990 Sonrasnn Genel Atmosferi...............................................91 5.2.1. Ortadou Jeopolitii..........................................................93 5.3. 2000lerin Lbnannda Siyaset, Araplk Ve Lbnanclk............................96 5.3.1. Lbnanda Yer Alan Siyasal Oluumlar Ve Liderleri.......................96 5.4 Sedir Devrimi Ve Yeni Dnem Lbnan Arapl...........................98 SONU.......................................................................................................101 Kaynaka..........................................................................................................108

Ksaltmalar Listesi: AB: Avrupa Birlii ABD: Amerika Birleik Devletleri. aktr.: Aktaran. ev.: eviren. FK: Filistin Kurtulu rgt. ibid.: Ad geen eser (Ibidem) NATO: Kuzey Atlantik birlii rgt (North Atlantic Treaty Organization). No: Numara. s.: Sayfa. SSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii. yy.: Yzyl.

Tablolar Listesi

Sayfa

Tablo 1: Dnyada Petrol Rezervlerinin Dalm ..92

GR Lbnan Arap milliyetilii klasik arap kimliinden farkl zellikler tayan bir kimliktir. yle ki lkenin iinde yer alan farkl etnik kimlikler, farkl mezhepler Lbnan Arapl ierisinde kendisini ifade etmeye almtr. Ayn zamanda kendi sosyal kimliini ortaya koyarken, siyasal ve sosyal mcadelesinden de geri kalmamtr. almann birinci blmnde kavramsal olarak milliyetiliin tanm, milliyetiliin tarihsel sre ierisindeki geliimi ve Lbnan Arapl ile Lbnann tarihsel geri planna genel bir bak aklanmtr. kinci blmnde ise mezhepler aras ynetim yapsnn oluumun (1516-1820) ve meydana gelen siyasi ve sosyal atmalar incelenmitir. atmalara kar alnan tedbirler ve reform hareketleri Osmanl mparatorluunun genel d siyaseti persfektifi ierisinde aklanmtr. nc blmnde ulusal bamszlklar dneminde Lbnann sosyal ve siyasal koullar ve Araplk ve siyasal Arapln dnsel-kltrel kaynaklarn II. Dnya Sava sonrasnn genel konjonktr iinde vermeye allmtr. Lbnan Arabizmin dier Afrika lkelerindeki Arap kimliinden ayrlan zellikleri III. blm iinde nemli bir yer tutmaktadr. Drdnc blmde Nasrizmde sembolleen gl Arap akmlarn Ortadouda hakim olduu alkantl dnemde Lbnan ve Lbnan Arapln ele alnmtr. Devrimci Nasrizm dneminde zellikler Birleik Arap Cumhuriyetinnin oluturulmas srasnda Lbnan Arabizme ynelik i ve d tesirler incelenmitir. Bu blmde yine souk sava sonuna kadar (1991) uzanan ve 1975 - 1976 yllar arasnda Lbnanda meydana gelen i sava dnemleri incelenmitir. Bu dnemlerdeki fikir akmlar ve liderlik araylarnn ortaya kard olaylar deerlendirilmitir. Beinci blmde Souk sava sonras Ortadouda Lbnann durumu, Ortadou jeopolitii parametreleri ierisinde ele alnr. 2000li yllarda Lbnanda yer alan siyasi oluumlar ve oluumlarda aktif rol oynayan liderlerin kimler olduu incelenmitir. lkede

meydana gelen siyasi ve sosyal olaylar zerindeki lider etkiler incelenmitir. Son olarak Sedir Devrimi ne olduu ve Lbnan Araplna neler salad deerlendirilmitir. almada Trke ve ngilizce kaynaklardan yararlanlm ve zellikle Lbnanl yazarlar ile Arap tarihi konusunda uzmanlam aratrmaclarn eserleri incelenmitir. alma bir btn olarak bir literatr taramasna dayanmaktadr. almanda kullanlan eserlerin seiminde zellikle ierden bak olgusuna yani Lbnanl ya da Arap yazarlarn deerlendirmelerine arlk verilmeye allmtr.

BRNC BLM MLLYETLK OLGUSU LBNAN ARAPILII VE LBNAN TARHNE GENEL BAKI 1.1 Kavramsal Olarak Milliyetilik Millet kavram daha en bandan itibaren farkl anlamlarda kavranlm ve kullanlmtr. eitli basmlar bu amala titizlikle gzden geirilmi olan spanya Kraliyet Akademisi Szlnde 1884 basmndan nce modern anlamyla devlet, millet ve dil terminolojisi kullanlmaz. Lengua nacionalda bir lkenin resmi ve edebi dili; o lkede genel olarak, baka milletlerin dillerinden ve lehelerden ayr biimde konuulan dil olduunu ilk defa 1884 basmyla reniriz. Lehe maddesinde, lehe ile milli dil arasndaki ayn iliki yeniden kurulmaktadr. 1884ten nce nacin szc, basite bir eyalet, bir lke ya da bir krallkta oturanlarn toplam ve ayn zamanda bir yabanc anlamna geliyordu. Oysa 1884 basmyla birlikte, artk her eyden stn bir ortak ynetim merkezini tanyan bir devlet ya da politik birim, bunun yannda bir btn saylan bu devletin oluturduu topraklar ve bu topraklarda yaayan insanlar anlam yklenmekteydi. Dolaysyla ortak ve egemen bir devlet unsuru, en azndan ber dnyasnda, bu tr tanmlarn merkezinde yer almaktadr.1 Yine Hobsbawmn setii rnekleri takip edecek olursak daha yakn zamanlardaki Enciclopedia Brasileira Merito da ise, nao, Bir devletin, ayn rejim ya da ynetimde yaayan, ortak karlar olan yurttalar topluluu; belirli bir toprak parasnda ortak gelenek, zlem ve karlar bulunan, grubun birliini srdrme sorumluluunu stlenen merkezi bir iktidara baml olan insanlarn oluturduu kolektif; ynetim gleri dnda, bir devlete bal halk olarak tanmlandn grrz. Bundan baka, spanya Akademisi Szlnde milletin kesin tanm 1925 ylna kadar grnmez; millet ancak o zaman ayn etnik kkene sahip olan, genelde ayn dili konuan ve ortak bir gelenei paylaan insanlarn oluturduu kolektif olarak anlatlr.2

Eric Hobsbawm, 1780den Gnmze Milletler ve Milliyetilik, Program, Mit, Gerekler, ev: Osman Aknhay, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1995, s. 32. 2 bid., s. 45.

nsanlk tarihinde toplumlarn gerek kendilerini adlandrma biimleri, bireysel ve kolektif dzeyde kendilerinde tadklar kimlikleri tanmlama biimleri ve nihayet siyasi olarak yaadklar birimleri adlandrma ve ekillendirme biimleri deiiklik, tabiri caiz ise bir evrim geirerek farkllama gstermitir. Biz bu almada milliyetilii Gellnerin tanmyla esasen politik birim ile milli birimin uyumluluunu ngren bir ilke3 olmas anlamnda kullanacaz.. Buna bal olarak modern milliyetilik, baka tr ve insandan daha az ey isteyen milli ya da grup kimlii biimlerinde ayrlabilir. Bu anlamda Eric Hobsbawma katlarak milleti ne asli ne de deimez bir

toplumsal birim olarak grmek gerekir. Millet yalnzca zgl ve tarihsel bakmdan yakn bir dneme aittir. Millet ancak belli bir modern teritoryal devletle, milli devletle ilikilendirildii kadaryla bir toplumsal birimdir; bununla ilikilendirmedike milleti ve milliyeti tartmann hibir yaran yoktur.4 Dahas, Gellnerla birlikte, milletlerin oluumu alanna giren yapaylk, icat ve sosyal mhendislik unsurlarn vurgulayacam. Milletlerin, insanlar snflandrmann doal, tanr vergisi bir yolu olduu, doutan gelen bir... politik kader olduu iddias bir mittir; bazen nceden var olan kltrleri alp onlar milletlere eviren milliyetilik, bazen de milletleri icat eder ve genellikle nceden var olan kltrleri tamamen yok eder: Bu bir gerekliktir.5 Ksacas, analitik dzlemde milliyetilik milletlerden nce gelir. Milletler devletleri ve milliyetilikleri yaratmaz, doru olan bunun tam tersidir. Bu anlamda milliyetilik ve milli mesele, politika, teknoloji ve toplumsal dnmn kesime noktasnda bulunmaktadr. Milletler, yalnzca zgl trde bir teritoryal devletin ilevleri ya da bir devlet kurma zlemi olarak deil, bunun yan sra, teknolojik ve ekonomik gelimenin belirli bir aamas balamnda vardr. Bugn konuulan ya da yazlan standart milli dillerin bu haliyle matbaadan, kitlesel okur yazarlk ve dolaysyla kitlesel eitim aamasndan nce ortaya kamayacanda anlaacaktr. Dolaysyla milletler ve artrd olgular politik, teknik, idari, ekonomik ve dier koullarla ihtiyalar erevesinde analiz edilmelidir.
3 4

Ernest Gelner, Nations and Nationalism, Oxford: Blackwell, 1993. s. 1. Eric Hobsbawm, a.g.e., s. 24. 5 Ernest Gelner, a.g.e., s. 48-49.

Hobsbawm bu nedenle milletler, znde tepeden oluturulmu; ama ayrca aadan bir bakla, yani sradan insanlarn mutlaka milli olmas gerekmedii gibi milliyetilii daha da az olan varsaylan, umutlar, ihtiyalar, zlemleri ve karlar temelinde analiz edilmedike anlalamayan ikili olgulardr demektedir.6 Carr ulus ve milliyetilik ayrmna dikkat eker. Carra gre modern ulus tarihsel bir gruptur. Daha geni bir toplumda yeri ve fonksiyonu vardr, istemleri reddedilemez ya da grmezden gelinemez. Kar klmas gereken milliyetiliin ulusu siyasal gcn tek hatl egemenlik arac ve dnya rgtlenmesinin temel birimi yapma iddiasdr7. Hkmetler ile milliyeti (ya da milliyeti olmayan) hareketlerin szcleri ve aktivistleri yerine, onlarn eylem ve propagandalarnn hedefleri olan sradan insanlarn gzyle grlen milletin nasl bir ey olduunu ortaya sermek olaanst derecede zordur. Gene de nokta aka ortadadr. Birincisi, devletlerin ve hareketlerin resmi ideolojileri, en sadk yurttalarn veya yandalarn bile zihinlerindeki dnceleri ynlendiremez. ikincisi ve daha zel olarak, ou insan iin milli kimliin - var olduu zaman - toplumsal varl oluturan kimlikler kmesinin dier unsurlarn dladn ya da daima veya herhangi bir zamanda onlardan stn olduunu varsayamayz. Aslnda milli kimlik, onlardan stn olduunun hissedildii zamanlarda bile baka trde kimliklerle hep birlemitir. ncs, milli kimlik ile bu kimliin ierdii unsurlar zamanla, olduka ksa dnemlerde bile deiime urayabilir. Ki bu son nokta almamzda ele alnan Lbnan Arapl iin olduu gibi byledir. Milletler ile milliyetilik Britanya ve Fransa gibi kkl gemii olan devletler iinde gelimilerdir. Britanyada, brakn rlanda milliyetiliini, sko ve Gal milliyetiliine verilen nemin karsnda ngiliz milliyetiliiyle ilintili problemlerin gz ard edilii, yukarda deindiimiz bu bolua ok iyi bir rnektir. Milliyetilik kavram ilk kez 1774 ylnda Johann Gottfried Herder tarafndan kullanlmtr. 17. yyde ngilterede, 18.yy. ABD ve Fransada, 19.yy. Almanyada halkn siyasal katlmnn giderek artmas milliyetiligin

6 7

Eric Hobsbawm, a.g.e., s. 25. Carr, Edward H.. Milliyetilik ve Sonras, ev.: Osman Aknhay, stanbul: letiim Yaynlar, 1999, s. 60.

giderek yaygnlasmasna katkda bulunmutur8. Milliyetilik Bat Avrupadan sonra; Dogu Avrupa, Balkanlar, Orta Avrupa, Asya ve Afrika lkelerinde grlmtr9. Ulusun kklerini eskiye ve kltrlere dogru gtren arastrmaclardan biri, onu dinsel cemaat ve hanedanlk mlkne benzeten Benedict Andersondur. Andersona gre ulusalclk, bilinli olarak benimsenmis siyasal ideolojilerle degil, kendisine de kaynaklk eden eski byk kltrel sistemlerle iliskilendirilerek incelenmelidir10. Bu yaklam, ulusun balangcn eskiye gtrmekten ziyade, onu anlamada eski kltrel sistemlerden istifade edilebilecei anlayn sergilemektedir. Ulus zerine bir baska tanmlama abas, onu dil birligi (speech community) olarak ele alan Misesten gelmitir11. Dil birliinin aidiyet duygusu bakmndan neminin yannda, gemiten gelen ortak bir mirasa ve gelecee ynelik ortak bir kadere sahip olma duygusunun, ulusu oluturdugu da milliyetilik konusunda ileri srlen grlerden olmutur12. D.Schnapper ulusun etnik grup ile devlet arasnda bulunduuna ve bu ikisi ile kartrlmamas gerektigine dikkat ekmitir. Ulusun etnik gruptan fark, onun politik olarak rgtlenmis olmas iken, devletten fark ise ulusun yeni bir olgu olmasdr13. Kohn a gre milliyetilik ulus olmann veya oluturmann bilincidir. Mithat Baydur ise milliyetilii, dnya toplumlarnn ulus ncesi olusumlardan ulus olma aamasna varma abasnn bir rn ve ideolojik arac olarak grmektedir14 ene greyse milliyetilik genellikle ulus olma bilincine sahip olma ve buna dayanan program ve lkdr15 Milliyetilik amaca ynelmis bir ideolojidir16: 8

Ulusal ekonomi yaratmak, Ulusal yasama ve yrtme organ yaratmak Ulusal bir kltr yaratmak.

Y. Furkan en., Globalleme Srecinde Milliyetilik Trendleri ve Ulus Devlet, Ankara: Yarg Yayn Evi, 2004. s. 74. 9 Baskn Oran, Az Gelimi lke Milliyetilii: Kara Afrika Modeli, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1997, s. 20. 10 Anderson, Benedict, Hayali Cemaatler, (ev. skender Savar), stanbul: Metis Yaynlar, 1995, s.26. 11 Ludwig von Mises, , Nation, State and Economy; Contributions to The Politics and History of Our Time, http://www.mises.org/nsande/nse.pdf, s. 8. 12 Rupert Emerson, From Empire to Nation, New York: Harvard University Press, 1960, s.95. 13 Dominique Schnapper, Community of Citizens, New Brunswick and London: Transaction Publishers, 1998, s.16 17. 14 Mithat Baydur, Kresel Dnyada Milliyetilik, Milliyetilik, stanbul: rfan Yaynlar, 2001, 33. 15 Y. Furkan en, a.g.e., s. 71. 16 Suavi Aydn, Modernleme ve Milliyetilik, Ankara: Gndoan Yaynlar, 1993, s. 63.

te Yandan Miroslav Hrochun almalarnda ne kard temalar da ge dnem milliyetiliklerinin, bu arada Lbnan Arap milliyetiliinin, zelliklerini anlamada deerli ipular sunmaktadr. Birincisi, milli bilin bir lkenin sosyal gruplar ve yreleri iinde eitsiz biimde gelimektedir ve szn ettiimiz yresel eitlilik ile bu eitliliin nedenleri gemite zellikle grmezlikten gelinmitir. Sras gelmiken belirtelim, ou renci, milli bilinin ekim alanna ilk giren sosyal gruplarn nitelii ne olursa olsun, ondan en son etkilenecek grubun halk kitleleri -iiler, hizmetliler, kyller- olacaktr.17 Burada grld gibi milliyeti hareketlerin geliimlerine ilikin bir evreletirme sz konusudur. Bu evreler Arap milliyetilii ve zel olarak Lbnan Arapl asndan da kayda deer bir analitik ara sunabilirler. Milli hareketin bulunduu evre derken hareketin toplumsal etkinlik dzeyi, benimsenme ve kitleselleme kapasitesini kastediyoruz. Bu devlet ncesi ulusal bir hareketin bamsz hareket kapasitesini anlamak bakmndan nem tar. Gelnere benzer bir yaklamla ulusdevletle ilikisini n plana karan Hobsbawm, milliyeti hareketlerin gelimesini (Miroslaw Hrochu izleyerek18) evreye ayrr: A evresi tmyle kltrel edebi ve folkloriktir ve hibir siyasal, hatta ulusal mahiyeti yoktur. B evresinde militanlar ve eylemciler kltrel gurubu harekete geirmek iin siyasal propaganda yaparlar. Son olarak C evresinde milliyeti programlar kitle destei kazanr ya da milliyetilerin her zaman temsil ettiklerini iddia ettikleri kitlenin en azndan bir blmnn desteini alr.19 Umut zkrml bu noktada eylemcilerin milli programlarnda dile getirdikleri hedefler, kullandklar sloganlar halkn gnlk gereksinimleri ile uyuuyorsa C evresine ok ksa srede geilebileceini ifade eder.20 Smith milliyetiliin be deiik anlamda kullanldn belirtir21: 1. Milli devletlerin kurulma ve kendini idame ettirme sreci 2. Millete ait olma bilinci, zlem ve hissiyat 3. Millet ve rolne iliskin (dil) ve (sembolizm) 4. Milli emellerin gereklesmesine dair reeteleri ieren ideoloji
17

Miroslav Hroch From National Movement to the Fully-Formed Nation: the nation-building process in Europe, New Left Review, No 198. 1993, s. 6-7. 18 ibid., s. 6-7. 19 Eric Hobsbawn, a.g.e., s 129. 20 Umut zkrml, Milliyetilik Kuramlar, Eletirel bir Bak, stanbul: Sarmal Yaynevi, 1999, s. 185 vd. 21 D.Anthony Smith, Mill Kimlik, ev.: B. S. ener, stanbul: letiim Yaynclk, 1994, s. 119.

5. Milli iradeyi gereklestirecek toplumsal ve siyasi hareket. Synder e gre de milliyetilik yedi deisik anlam ifade eder. Buna gre milliyetilik birleme iin bir g, statko iin bir g, bamszlk iin bir g, smrgelere sahip olmak iin bir g, saldr iin bir g iktisadi gelime iin bir g, smrgecilik aleyhtar bir g ifade eder22. Bizim almamzn inceledii dnem ise esas olarak milliyeti programlarn kitlelerin desteini ald, en azndan milliyetilerin daima temsil ettikleri iddiasnda olduklar kitlesel desturun bir blmne sahip olduu zaman gsteren C aamasna denk gelmektedir. Ancak B aamasndan C aamasna gei milli hareketlerin kronolojisinde aka belirleyici bir dnem olduundan Osmanl imparatorluunun son yllarndan itibaren ortaya kan eilimleri, dolaysyla A ve B evrelerini de almann ilk blmlerinde ele aldk.

1.2 Tarihsel Arkaplana Genel Bak Ortadou, zellikle Mezopotamya ve Filistin havzas, tarih boyunca verimli topraklar ve geni kaynaklar zerinde saysz medeniyete ev sahiplii yapmtr. Tarihin bilinen ilk ehir devletleri, ilk devletleri, imparatorluklar bu topraklarda kuruldu. Geni kaynaklar, insan gc ve lk yazl antlama olan Kade Bar Anlamas da bu topraklarda yaplmtr. Kade antlamas, Msr ve Anadoludaki Hitit krallklar arasnda Suriye-Filistin doal kaynaklarnn kullanlmas konusundaki sava sonulandran anlama olarak tarihte yerini ald. Bugn Lbnan olarak bilinen topraklarn Osmanl egemenlii ncesinde

Mslmanlam ve Araplamt. Lbnan slam ordular tarafndan 636da Hz. mer zamannda fethedilmi ve am (Suriye) eyaletine balanmt.. Lbnan da Suriye gibi Raid halifeler dneminden sonra srasyla Emevi, Abbasi, Msr hkmdarlar, Seluklular, Eyyubiler ve Memlklerin hakimiyetinde kald.

22

Y. Furkan en, a.g.e., s. 76 77.

1517de Osmanl hakimiyetine geti ve I. Dnya Sava sonuna kadar 400 yl sreyle Osmanl idaresinde kald. Osmanllar Lbnan merkezden tayin ettikleri bir vali vastasyla ynettiler. Ancak lkede yaayan etnik unsurlarn kendi inan ve geleneklerini uygulamalarn salayacak ekilde rgtlenmelerine de frsat tandlar. Osmanl imparatorluunun ran dndaki kalan tm Ortadouda topraklarn kapsayan hkmranl 1517 balad ve tam drt yz yl surdu. Birinci dnya sava sonucunda Ortadou antik krallklar-imparatorluklar devrini Osmanl devri ile birlikte geride brakt ve ngiliz ve Fransz denetiminde ok sayda smrge devletin oluumuna sahne oldu. Bata ngiltere olmak zere ykselen Batl glerin endstriyel patlamalar ve petrole olan artan ihtiyalar 20. yzyl boyunca Ortadounun kaderini belirleyecek bir gelimeydi. ngiltere Osmanl topraklarndaki Araplarn ayaklanmasn tevik ederek bu politikasn hayata geirdi. 1917 Fransa ile yapt anlamaya dayanarak Ortadouda cetvelle harita snrlar belirlenmi ok sayda blge (lke) yarattlar. 1918de Lbnan, Franszlar tarafndan igal edildi. Franszlar lkedeki Marunilerle ibirlii iine girerek Mslmanlara bask yaptlar. II. Dnya sava koullar neticesinde yaratlan Arap manda devletleri birbiri ardna bamszlklarna kavutu. Bylelikle Ortadouda bamsz ran ve Trkiye ve bir donem nce bamsz olmu olan Msrn yanna Irak, Suriye, Lbnan gibi devletler eklendi. Lbnandaki Fransz igali 1943 Kasmna kadar srd. 1 Ocak 1944te de Lbnan'n bamszl resmen tannd. Ancak Franszlarn lke zerindeki nfuzlar tam anlamyla sona ermedi. Fransa bu tarihten sonra da Lbnan'daki siyasi yapnn teekklnde Suriye'yle birlikte sz sahibi olmutur. Bu dnemde 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren Ortadou jeopolitiinin temel unsurlarndan birisi olacak olan bir gelime yaand: 1948de Filistin olarak bilinen ngiliz smrgesindeki Arap topraklarnda srail devleti kuruldu. srail devletinin kurulmasn souk sava koullarnda Sovyetler birliinin destekledii poplist (Nasirist) rejimlerin (Irak Suriye ve Lbnan da Nasrla birlemiti) srail'e kar sonu alamadklar savalara girmelerine yol at. Souk sava koullarnda NATOnun Ortadoudaki tek ve SSCBye komu yesi olan Trkiye ve Bat destekli ah rejiminin 9

ynettii ran Filistin srail sorununda dorudan taraf olmasalar da bata ABD olmak zere Bat Bloku iin nemli lkelerdi. SSCBnin ykls ile Souk savan bitii ve Krfez sava ile ABDnin Irakn kuzey ve gney blgelerine girii ayni tarihsel momente denk gelmitir. 1991-2004 aras dnem Ortadouda bir yandan srail-Filistin sorunu, dier yandan ABDnin Iraka ynelik operasyonlarnn birinci gndem oluturduu bir dnem olarak geti. 1979da slami bir devrimle bati ittifakndan ayrlan ran ile lml da olsa bir Baas (Pan-Arap Sosyalist PartisiPoplist) ynetimine sahip olan Suriye ABDnin tehlike olarak grd devletler listesinde yer alrken Trkiye kesintisiz bir ekilde Bat ile uyumlu bir sre yasayan tek lke oldu. Lbnan tarihini bir cmlede zetlemek gerekirse blgede 10 yzyldan itibaren yerleik hale gelmi ok saydaki kapal mezhepsel yapnn eitli tarihsel dnem ve olaylarda kendi yaplarnda d glerin kar ve hedeflerini de barndrarak blge zerindeki egemenlik mcadeleleridir denilebilir. Elbette her tek cmlelik zet gibi bu aklama da eksik bir aklamadr. Lbnan tarihine bakldnda sadece d glerin mdahalesi deil, lkenin kendi ierisindeki sosyal yapsnn mezhep farkllklarna dayanmas, blgeye ayr bir anlam kazandrmaktadr. Lbnan blgesi toplumsal yapsnn, mezhep temelli ve ok-kimlikli oluu ayrca bu mezheplerin gl aile ve din adamlar nderliinde, birbiriyle srekli didien bir yapda oluu, blgede nfuz elde etmek isteyen d glere nemli olanaklar salyordu. Osmanlnn Arap corafyasna ilikin izledii iktisadi ve idari politika da bu yapnn remesine olanak yaratyordu. Daha bandan itibaren Osmanl Devleti bu blgede Balkanlarda izlediinden farkl bir politika izlemitir.23 Balkanlarda ve Anadoluda uygulanan Tmar sistemi bu blgede yaygnlkla uygulanmam, mahalli otorite ilikileri, eski hanedanlar ve gelenekler daha youn biimde yaama ans bulmutur. Suriye-Lbnan blgesinde 19. yy. ikinci yansyla birlikte bu yapya belli mdahalelere kalklmsa da blgenin siyasal ve toplumsal haritasn bugn dahi belirleyen bu yapda ciddi deiiklikler yaplamamtr. Konumuz iinde Lbnandaki bu zgn yapnn tarihsel arka planna, kaynaklarna baklacaktr. Zaten Lbnan tarihini bu yapy aydnlatmadan kavramak gerekten olanaksz grnmektedir.

23

lber Ortayl, 19 yy. Sonunda Suriye ve Lbnan Czennde Baz Notlar, Osmanl Aratrmalar Sav IV. s. 89.

10

Modern Lbnann oluumunda Batnn gzden rak tutulamaz bir rol olduu dorudur. Ancak buradan insanlk tarihini ya da bu blgedeki insanlk tarihini d mdahaleler sorununa indirgeme sonucuna varlmamaldr.24 Bu almada mdahalelerin kendisi kadar, mdahalelerin uyguland zemin ve bu zemindeki i-dinamikler aklanmtr. Blgedeki valilerin uygulamalar sosyal yapya etkilerde bulunuyor bu da mezhepsel atmalara zemin oluturabiliyordu. Bu durum en bata vergi politikasnda ve vergilerin toplanma biimlerinde ortaya kyordu. Detaylarn ikinci blmde bulacanz bir dizi reform abas ile 19 yzyl karklklar giderilmeye allmtr. ekip Efendi Dzeni ardndan Mutasarrflk dnemi olarak adlandrlan merkezi reform mdahalesinden sonra Lbnan ortadounun en iyi ynetilen, en zengin, en varlkl, en barl ve mutlu lkesi olarak anlmtr.25 Bu dnem Akarlnn ifade ettii gibi bir Uzun Bar dnemidir. Bu yeni dzenlemeler ile birlikte feodal yapda formel olarak sona eriyordu. Tm Lbnan vatandalarnn kanun nnde eitlii ilan edilmiti. Ancak feodal beyler idari mekanizmalarda nemli grevlere gelerek yeni sisteme entegre olmay srdrmlerdir. Uzun bar dneminde mezhepsel sava hi olmad gibi , gerilimler de en aza inmi, blge iktisadi adan inanlmaz bir canlla sahne olmu, bata liman kentleri olmak zere kentsel hayat ve beraberinde kltrel ve sanatsal yaam tam bir Rnesans yaamtr. Posta ve Telgraf imendifer izlemi, lkede bayndrlk hizmetleri hzla gelimitir. Btn bu gelimelere imkan veren Mutasarrflk ynetimi her eyden nce tm mezhepsel yaplarn idari ve siyasi mekanizmalarda temsiline olanak veriyordu. Mutasarrflk sistemi Bab- Alinin atad bir Mutasarrf ile ona bal bir meclisten oluuyordu. Mutasarrf blge halkndan olmayan Hristiyan bir Osmanl olmak durumunda idi. Meclis ise tm mezheplerden temsilciler ile oluturulmutu. 1864te Meclis yelik dalmlar yle sabitlenmiti: Drt Maruni ye, Drzi, iki Rum Ortodoks ve Rum Katolik, Snni ve ii topluluklarndan birer ye.

24

Engin Deniz Akarl, The Long Peace. Ortoman Lebanon. 1861-1920, NY. University of California Press., 1993. s 3. 25 Helena Cobban, The Making Of Modern Lebanon, London: Hutchinson. 1985,s.50.

11

1915 ylna dek srecek olan Mutasarrflk dzeni altndaki Lbnann bu dnem boyunca kltrel hayatta tam bir Rnesans yaarken bir yandan da yzyln bandan itibaren kendini hissettiren uluslararas kapitalist pazar ilikililerinin yerleme dnemini hzla yaadn gzlenmektedir. Zaten Mutasarrflk dnemine damgasn vuran iki nemli gelime vardr: ktisadi gelime ve Arap Ulusuluunun gelimesi. 1915 ylndan itibaren ise bata ngilizler olmak zere Osmanl devletinin Sava iinde olduu glerinde zel abas ile kltrel Araplk ideolojisinden siyasal milliyeti Arapla meyleden bir elit kesim ortaya kt ve yine bata ngilizler olmak zere yabanc glerin silahlandrd bu kesimler ile Osmanl devleti arasnda byk atmalar ortaya kt. Arap kltrel ve iktisadi Rnesanssnn Kahireden sonra ikinci nemli merkezi olan Beyrut bu manada Lbnan- tm bu gelimelerin merkezinde yer alan blgelerden idi. Osmanl Devletinin zayflamas ve sava yllarnda zellikle Lbnanda Cemal Paann giritii sert emniyet tedbirleri de yabanc mdahalenin yerli halk arasnda zemin bulmasna olanak salamtr. Balkanlardaki Slav ve Ortodoks tebaasnn ounluunu Berlin Kongresinden sonra kaybetmi bulunan ve elinde geriye Anadolu ve Arap vilayetlerindeki tebaas kalm bulunan Osmanl imparatorluu I Dnya Savandan nce de Arap topraklarnda nemli skntlara sahipti. Bu koullarda ortaya kan Trk ulusuluu Avrupadan srekli gelen ve artan baskya ve Osmanl ulusuluu idealinin geersiz kalmasna bir tepki idi. Ancak Trk unsurun stnln vurgulamaya ynelik her giriim Trkler ile Araplar arasndaki dengeyi bozuyordu. Hem siyasal kopua hem de Arap milliyetiliinin mayalanmasna olanaklar salamas bakmndan nemli bir gelime olarak Msrn merkezden kopuunu anmak gerekir. Bunun dier Arap blgeleri zerinde nemli bir etkisi oldu Zaten olduka zerk ynetilen bu topraklarda buna eilimli bir yap her zaman vard Modern anlamyla ulusuluk ideolojisi ile birleerek geliecek olan kopma eilimi ise blgenin Avrupa lkeleri ile ilikilerinin gelimesi srecinde asl karakterini kazand. Osmanl mparatorluu I. Dnya Savana girdikten bir mddet sonra -1915 yaznda Mutasarrflk dzenini lavetti ve blgeyi dorudan askeri mercilerin ynetimine balad. Hemen ardndan blgede Fransa ngiltere ya da ngiliz destekli Mekke Emiri erif Hseyinin Arap milliyetisi hareketi ile temas kurulmas yasakland 1916da ounluu Mslman 14 Lbnan ileri geleni Beyrut meydannda ihanet sulamas ile asldlar. Lbnan iin zor gnler balam, Mutasarrflk dneminde yaanan uzun bar dnemi sona ermiti. 12

Ordu mezhep ayrm gzetmeksizin tm genleri hzla silah altna almaya balamt Hayvanlara ve rnlere geersiz Osmanl Banknotlar karlnda el konuyordu Sabotaja urayan demiryollarnn tekrar denmesi iin Lbnan dalarndan binlerce sedir kesiliyor, Lbnandaki tm maddi olanaklar dorudan ordu aac iin kullanlyordu.

Blge bu yllarda tam bir alk, aln getirdii lm ve sefalet iine itilmiti. Tm bu koullar ngiliz ibirlii ile Osmanlya kar isyan bayran am bulunan erif Hseyin hareketinin Lbnanda da destek bulmasn glendiriyordu. Kurtulu Kayalnn belirttii gibi I. Dnya Sava yllarnda, aslnda Arap eliti iinde Araplk ayrlk bir milliyetilik programna sahip deilken26 Avrupa devletlerinin blge zerindeki istekleri de bu eilimi glendirdi. D faktrlerin roln belirtmek yinede i faktrleri glgelememeli. En nihayetinde modern kurumlar ve modern para ilikilerin geliimi dnyann baka her yerinde olduu gibi burada da belli bir milliyetilii, kltrel dzeyde de olsa ortaya karmaktayd. Arap ulusuluu tepki yoluyla adm adm aa kt, ilk aamada bu, Suriyede, esas olarak amdaki eitim grm baz Mslmanlar ile birka Suriyeli ve Lbnanl Hristiyan yazar arasnda yaylan duygularla oluan bir hareketti. Hareketin kkleri Araplarn gemiine dair bilincin yeni okullarda yemden canlanmasnda yatyordu ve slam reformcular slam tarihinin ilk dnemini, Araplarn stn olduklar dnemi vurguluyorlard. Lbnanda da bu anlamda modern bir Arap ulusuluu gelimekte idi. Zaman getike, Arap yazarlarnn kendi haklarndaki bilinlerini ve modern dnya iindeki yerlerini Arapa ifade etmeye altklar yeni trde bir edebiyat olutu. Avrupann gc ve bykl, modern bilim ve teknoloji, Avrupa devletlerinin siyasal kurumlar ve modern toplumlarn toplumsal ahlak gzde konulard. Tm dier lkelerde olduu gibi yurtdna gitmi rencilerin ban ektii bir oluumdu bu. Kopma yanls deildi ve eitlik ve zerklik istiyordu. Bu hareketin Lbnanda and nemli isimlerden birisi olan Butrus al-Bustani Osmanlcl benimsemiti. nk dinlere blnm Suriyede Osmanlclk ona Suriyenin birliini ve Arapln salayacakm gibi grnyordu. zerk Mutasarrflk dnemi bu anlamda belli bir tatmin salamt onlara. Ancak giderek bu eilim bir tam bamszlk hareketine dnmtr. Bu
Kurtulu Kayal, Jn Trkler ve Araplar, Osmanlclk, Erken Arap Milliyetilii ve slamclk (1908-1918), ev.: Trkan Yney, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1998, s.238.
26

13

dnm de Lbnann iktisadi olarak Osmanl merkezinden ziyade Avrupa ile btnlemesi nemli bir rol oynamtr. Lbnan ulusuluu belli tartmalar, farkllklar barndryordu. Tarihi Albert Hourani Lbnana has Arap ulusuluunun drt faktr zerine bina edildiini yazar. Ona gre nfus yaps, yerel aileler-beylik sistemi ve yerel ynetim zerklii 19 yzyl ile birlikte Arapann herkese konuulan dil olmas Lbnana has mezhepler-aras bir yap zerine oturan Lbnan ulusuluunun temelini oluturur.27 1 Ekim 1917 Osmanl mparatorluunun blgedeki 401 yllk hakimiyetinin son gn oldu. ngiliz ve mttefik kuvvetleri bu tarihte Beyruta girdiler. Blgenin nde gelenleri Beyrutta bir Arap hkmetinin kurulduunu ilan ettiler ve hkmet binalarna erifin bayran ektiler. Osmanlnn 1915te lavettii Mutasarrfiye meclisinin ilan ettii ve erif Hseyine bal bir Lbnan temsil etme iddiasndaki bu oluum ngiltere ve Fransann tepkisini ekti. nk ngiltere ve Fransa Sykes-Picot antlamasna gre sava bitmeden kendi aralarnda bu topraklarn paylamn da yapmlard.28 Ancak bu iki byk g dorudan bir igal kuvveti olarak da kalamayacaklard. nk Birinci Dnya Sava sonras koullarda ABD Bakan Wilsonun 14 maddelik deklarasyonu ve Rusyada Leninin self-determinasyon prensibi etrafnda yrtt diplomasi sonucunda dorudan smrge yerine manda rejimlerinin kurulmasna karar verildi. Birlemi Milletlerin ilk biimi olan Cemiyeti Akvam (League of Nations) gzetiminde gelecekteki bamszlklarna hazrlanacakt. 1920 yl sonlarnda Cemiyet-i Akvam Suriye ile birlikte Lbnan da Fransz mandasna verdi. Fransz kuvvetleri erif Hseyin birliklerini yenerek blgeyi kontrolleri altna aldlar. Fransz mandas altnda eski Osmanl Mutasarrfiye snrlarna Bekaa, Vadi al-Taym blgesi, Cebel Amil, Beyrut, Sayda ve Tripolinin eklenmesiyle birlikte bugn Lbnan olarak bildiimiz blge dahilinde bir Byk Lbnan Devleti (The State of Greater Lebanon) kuruldu. Artk Lbnan Fransz mandas altnda geirecei bir eyrek asr bekliyordu. Manda devletlerinin yneticilerinin seiminde asl belirleyici olan ngiltere ve Fransa idi. rnein rdne kral tayin edilen kii aslnda bir Suudi Arabistanl idi. 27 Nisan 1920
27 28

Hourani, Albert. The Emergence of Modern Middle Easf, .London, Macmillan 1981. s 126 J.M. Roberts, The Triumph of the West , London: British Broadcasting Company, 1985, s. 67.

14

tarihli San Remo Konferansn takiben Osmanl devletinin ykl ile ngiltere ve Fransa Ortadounun geleceinde ok nemli olacak olan bir petrol paylam pazarl yaptlar.29 Kedourienin syledii gibi, kendi aralarndaki petrol pazarlndan sonra kurduklar kukla rejimlerle anlama imzaladlar. Sonuta zengin yerel ibirliki elitleri ve yoksulluk iinde halk olan bir blge ortaya kt.30 Manda rejimleri II. Dnya sava sonuna kadar bu ekilde devam etti. Ancak kinci Dnya sava sonunda manda rejimleri birbiri ardna bamszlklarn kazanmaya balad ve Ortadou jeopolitiinde nemli deiiklikler meydana geldi. Son koloni ve manda devleti olan Omandan 1970de ngilizlerin ekilmesi ile bu sre tamamland.31 1943 Lbnan bamszl Lbnan ulusalclar ile birlikte Araplarna da Faysalc am ynetiminin devrilmesinin ardndan iktidar kaplarn amt. Bu iki taraf tek bir siyasi parti ya da blokta birbirleriyle kaynamam, birlememiler ancak ibirlii iinde kalmlardr. Bamszlk sonrasnn ilk devlet bakan Bishara al-Khourinin ynettii Anayasal Blok Lbnann bamszln smrgecilere kar mcadelenin nihai aamas olarak deerlendirirken Riyad el Solh liderliindeki arabistler iin bamszlk st Arap oluumu iin kaplarn almas olanaklarn ortaya kmas anlamn tayordu. ki taraf da fikirlerinden vazgemediler. Ancak ortak bir zemin arayn ve ortak zeminde davranmay srdrdler. Arap ehreli bir Lbnan (Lebanon with an Arab Face) fikri iki tarafnda karlarn ifade eden bir forml olarak ortaya karlmt. Bu forml Anayasaclar ve Lbnanclarn nemli bir ksmn Lbnan dier Arap lkelerinden farkl formle ettii iin tatmin ederken, arabistleri de lkenin Fenikeli ya da Akdenizli olmakla kalmayp Arap olarak tanmlad iin tatmin etmekteydi.32 Lbnanda Manda rejiminden bamszla geilirken, yani kinci Dnya Sava ve hemen ertesindeki koullarda ABD-SSCB rekabetinin giderek belirginlemesi sonucunda Yakn ve Orta Dounun stratejik nemi giderek artmaya balad. Her eyden nce blge stratejik adan ok nemliydi. Bunun en nemli nedeni blgedeki petrol kaynaklarnn Bat dnyas, zellikle de Bat Avrupa iin son derece hayati bir nem tamasyd.
29 30

Fromkin, A Peace to End All Peace, Henry Holt and Company. LLC, s. 509, 534. Elie Kedourie, England and the Middle East ,London: Bowes and Bowes, 1956, s. 67. 31 Stephen Shalom, "Bullets, Gas, and the Bomb," Z Magazine, Feb., 1991, s. 12. 32 Raghid el-Solh, The Development of the Arab Idea in Lebanon, The Beirut Review: No. 6, Fall 1993; nternet edisyonu: http://www.lcps-lebanon.org/pub/breview/br6/solhbr6.html

15

ngiltere, sava sonrasnda blgedeki karlarn, zellikle de Msr ve Svey Kanalna ilikin pozisyonunu koruma asndan gerekli grd bir rgtlenme ierisinde bata Msr olmak zere baz Arap lkeleri ve Yunanistan ile birlikte Trkiyeye zel bir nem vermekteydi. Fakat ngiltere, bu giriimine ilikin olarak Arap milliyetiliinin ykselen sesini iyi hesaplayamamt. 30lu yllarda Sosyalist Partiye sempati duyan Gen Msrllar hareketinde yer alm olan yzba rtbesindeki subay, Cemal Abdl Nasr, Kemalettin Hseyin ve Abdlhakim Amr, 1942de ordu iinde gizli bir bamszlk, milliyeti cunta kurdular: Hr Subaylar. Mays 1948de balayarak bir yla yakn sren ilk Arap-srail Sava, Hr Subaylarn glenmesi iin vesile oldu. Filistin topraklarnda emri vaki ile srail devletinin ilan zerine sava aan alt Arap devleti bozguna urarken, 65 yldr ilk kez kendi hesabna savaan Msr ordusunun yenilgisinde, donanmn bozukluu, yetersizlii ve askeri eitimin gerilii byk rol oynad. ine dlen acizlik, Msrl subaylarda Krala, hkmete ve lkenin emperyalizme bamllndan kaynaklanan inisiyatifsizlie kar byk tepki dourdu. Birok subay, Filistin savandan sonra Hr Subaylara katld.lkedeki gelimelerin, Anti emperyalist dalgann kabarmasn salamasnn ardndan Hr Subaylar Yrtme Komitesi, 10 ubatta, uygun frsat kollayarak hkmeti ve Kral devirme karar ald. Kral, 26 Temmuzda grkemli bir trenle Msrdan gitti. Darbe, halkn byk destek ve cokusuyla karland.33 Nasr, Temmuz darbesinin snrlarn toplumsal deil, siyasal bir devrim olarak izmiti. Hr Subaylarn balang herhangi bir program, lkenin yeni rejimine ilikin tam bir tasarmlar yoktu. Onlar belirleyen kaba anlamyla halk, ulusalc ve anti-emperyalist motiflerdi. Ne yapacaklarndan ok ne yapmayacaklarn sylyor, bu arada Filistin sorunu ve Arap blnml konusunda son derece mobilize edici sylemler gelitiriyorlard. Bu gelimelerin etkisinde Araplk 1950lerin bandan itibaren radikallemeye balad. Bu olayn Arap dnyasndaki karl Baas ve Nasrizmin ykselii oldu. Baas ve Nasrclk gururu krlm ve maduriyet duygusu yaayan Arap dnyasnn srail devleti ve onun Filistin topraklarna yaptklarna karlk bir reaksiyon hareketi gibi ekillenmiti. Bu dnemde Lbnan i politikasnda grnm u idi: Riyad al-Solh suikasta uram, Abd alHamid Karam lm arabistler tedrici olarak i politikadan dlanmaya balanmt. Bu
33

Haz. Erturul Krk, Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi, stanbul: letiim Yaynlar, 1992, cilt. IV., s.1303.

16

gelimeler radikal fikir ve eilimlerin glenmesi iin gerekli zemini salyordu. Bylelikle militan ve radikal bir Lbnan Arapl ba gstermeye balyor ve bu yeni gelimelerin ortaya karda ulusal ve blgesel konjonktrde Arap davas-fikri yeniden tanmlanmaya balanyordu. Lbnanc anayasaya bal Lbnan elitinin ounluu, eski Araplk konusunda dahi pheli iken yeni Araplk tanmna daha ciddi bir mesafe koydular. Yeni Araplk fikrini savunanlar ile statkoyu srdrme yanllar arasnda gerginleen siyasal ilikiler 1958 krizine giden yolu hzlandrmlardr. Nasr ve Arap kitlelerin karsna, Suudi Arabistan, Irak, rdn ve Lbnan rejimleri karld. Bu saflama kargsnda Msr, milliyeti Suriye rejimiyle ittifak kurdu. Sonunda bu iki lke, 1958 ubatmda, Birleik Arap Cumhuriyetini (BAC) oluturarak birletiler. Lbnan BAC ne kar aktan hasmane bir tutum almaya balad ve BACnin can dmanlaryla (Suudi Arabistan, Irak ve rdn) birleti.34 BACni kuatmak iin gerekletirilen bu giriim geri tepti. Lbnan toplumunun i dinamikleri bu lkeyi ksa sre iinde, Mays 1958de i savaa srkledi. Lbnanllarn ounluu blgede, lkelerindeki rejimin de iinde yer ald bu emperyalist gelimeleri olumlu karlamyordu. Dier bir gelime, 14 Temmuz 1958de Irakta meydana gelen hkmet darbesi, Badat Paktn ve BACnin evresindeki kuatmay tamamen paralad. Ayn zamanda gerek Lbnandaki gerekse tm blgedeki gler dengesini radikal milliyetilerin lehine sarst. Irakta gerekletirilen hkmet darbesi monariyi devirdi ve bu lke, Arap birliinin yannda olduunu ilan etti. Irak ayn zamanda tm emperyalist paktlara kar olduunu aklad.35 1958 Lbnan i sava boyunca Irak, blgeyi, Birleik Devletler emperyalizmi iin istikrarsz bir hale getirdi ve Arap Doudaki dier emperyalist gler iin bir tehdit oluturdu. rdnde gerekletirilmek istenen hkmet darbesinin baarszla uramasna ramen, Britanya ve Birleik Devletler mdahale etmek zorunda kaldlar. Birleik Devletler Deniz Kuvvetleri 1957 Eisenhower Doktrini gereince 15 Temmuz 1958de Lbnana

34 35

B.J. Odeh, Lbnanda Sava, , ev.: Y. Aloan, stanbul: belge yaynlar, 1986, s.26. bid., s.27.

17

ktlar. Bu arada Britanya birlikleri de Irak ta gerekletirilen hkmet darbesine bir karlk olarak rdne asker kardlar. Birleik Devletler, Arap milliyetiliiyle savamak yerine, Lbnan i savana son verilmesi iin Nsrla anlat ve Lbnan devlet bakanlna Birleik Devletler yanls Kmil emunun yerine General Fuad ahabn geirilmesini destekledi. emun, Birleik Devletlerin gznde feda edilebilecek bir unsurdu. te yandan, Nasr, ahab desteklemek suretiyle lkesinin snrlarnda karde bir rejime kavumu oluyordu.36Bu anlama, genelde, blgede 1950lerin sonundan 1970lerin ortasna kadar izlenen politikalar simgeledi. Lbnann Birleik Arap Cumhuriyetine ynelik kardee tutumu, Suriyenin 1961de Msrdan ayrlmasndan sonra da devam etti. 1961de Suriyede meydana gelen hkmet darbesi, 1948 de srailin yaratlndan beri Arabizmin blgede karlat ilk byk aksilikti. Bununla birlikte Arabizm, 1963 ubatnda Irak Baas Partisinin, Abdl Kerim Kasmn devrilmesinden sonra iktidar ele geirmesiyle birlikte, yz yze geldii aksiliklerden geici olarak kurtuldu. Yine, 1963 Martnda Suriye Baaslar bir hkmet darbesiyle ayrlklar alaa ederek iktidara gelmeyi baardlar. Bu noktada Arap birlii iin uygun koullarn olutuu grlyordu. Her iki Baas rejim de tam bir Arap birliinin kurulmas iin ilk adm olarak Msr, Suriye ve Irak birletirmeye niyetliydiler. Byle bir ilk adm srail ve Arap gericiliine kar sava halinde bulunan Arap kitleleri iin muazzam bir nem tayacakt. Ne var ki, bu tr umutlar ksa srede boa kt; Baaslar kurulacak birliin nitelii hakknda Nsrla anlayamyorlard. Ayrlk noktas, temel olarak, Nsrn politik partiler hakknda sahip olduu anlay ile ilgiliydi. Nasr politik partilerin kurulacak birlikte herhangi bir rol oynamalar gerektiine inanmyordu. Lbnan, btn bu karklklarn orta yerinde Suriye ve Msrla kardee ilikilerini muhafaza edebildi. te, ahab ynetimi altnda yaplan ilerin ou bir modernleme giriimine vard. Fakat modernleme Lbnan devletinin varlna ters dyordu. ahab ikrarcl dlayarak modernlemeyi destekleyecek bir kitle temeli oluturmay da baaramad Sonu olarak, giritii modernletirme hareketi tutarsz, geliigzel ve genellikle etkisiz oldu.

36

bid., s.28.

18

ahabizm (modernletirme eilimi ve bunun Lbnan politikalar iindeki uzantlar) 1964te alt yllk bir sre iin ahabn yerine devlet bakanlna getirilen arl Hul ynetimi altnda da baat eilim olmaya devam etti. ahabn gidiiyle ahabizm biraz zayflam olsa da, Araplara ynelik politikalar kararl bir tutumla srdrld. Lbnann i durumu bu politikalarn izlenmesini gerektiriyordu. Rejim istikrarn muhafaza etmek iin Lbnanda ve blgede Pan-Arabizmi yattrmak zorunda kald. ahabizmin bu ikinci dneminde Lbnan ayn anda bir dizi olay tarafndan etkilendi. nce, 1965 resesyonu, ekonomi alannda pek ok soruna yol at. Ortaya kan kargaalk; ii hareketinin ve Hulya toplumsal ve politik reformlar iin bask yapma abasndaki sol-kanat partilerin harekete gemelerini salayan temeli oluturdu.37 13 Nisan 1975 tarihinde Beyrut yaknlarndaki Ayn El-Rumanada Pierre Cemayel bir kilisenin al trenini yaparken kiliseye yaklaan bir arabadan alan ate 2 Falanjist asker ile Cemayelin muhafzlarndan birisinin lm ile sonuland. Atein Filistinlilerce aldn dnen veya inanan Falanjist milisler ayn gn Tal el-Zatar kampna giden bir Filistin otobsn Ayn El-Rumanada durdurarak iindeki tm yolcular ldrdler. Bu olay Lbnan bunalmnda barda taran damla oldu. 22 Maysta Beyrutun muhtelif yrelerinde Hristiyanlar ile Mslman-Filistin grubu arasnda iddetli arpmalar balad. Taraflar arpmalar dier tarafn balattn ve kendilerinin sadece savunmada olduunu iddia ederek sorumluluu birbirlerine attlar. 24 Maysta Kabinenin ilnn takip eden gn Beyrutta silhl kiiler yollar keserek barikatlar kurmaya ve yeni bir atmaya hazrlanmaya baladlar. Rifainin istifa etmesi ve 28 Maysta Franjiyenin Karamiyi Babakanla atadn aklamas dahi trmanmay durduramad ve Hristiyan ve Mslman milisler arasnda youn arpmalar kendisini gsterdi. Bu kez, milisler yollardan gemekte olan insanlar kimliklerine ve dinlerine bakarak ldrmeye baladlar. sava bir din ve mezhepler mcadelesi eklinde btn iddetiyle Beyrutta kendisini gstermiti. nsanlar yollarda acmaszca ldrlyor, karlanlar ise ikencelere maruz kalyorlard.38

37

Elias El-Bwary, History of the Labor and Trade Union Movement in Lebanon: 1947-1970, c. 2 (Beyrut, DarEl-Farabi, 1980); Aktaran: B.J. Odeh, a.g.e., s.31. 38 rfan C. Acar, Lbnan Bunalm ve Filistin Sorunu, Ankara: TTK Yaynlar, 1989, s.72.

19

Blnme ve paralanma endielerinin gndemde olduu bir srada ibana gelmi olan Karami Hkmeti lke btnln salamay temel hedef ald. Falanjist liderlik ve F.K.. ile temaslar sklatran Karami, ald gvenlik nlemleriyle zellikle Beyruttaki terrizm, soygun gibi olaylar nlemeye alt. lkedeki gvenlik ortamnn ok gergin olmasna ramen Karami, alnan tedbirlerle yeni bir atma kmasnn ihtimal d olduunu sylyordu. Cumhurbakan, 1975 yaznda kuzeydeki yazlk evine ekilmi istirahat ederken Karami, Beyrutta Hkmeti zaman zaman toplayp ald kararlarla gnlk ileri yrtyordu. ileri Bakanl grevini srdrmekte olan Kamil Chamoun halk sknete ve orduyu da olaylara mdahale etmeye ardysa. da i kontrol boyutlarn amt. Suriyenin youn arabuluculuk giriiminden sonra yeni bir atekes iln edilerek Lbnan, Suriye ve F.K.. askeri ahsiyetlerinden oluan bir Ortak Askeri Komite barn ve sknetin salanmasyla grevlendirildi. lkenin btnl ve birliinin salanmas, Anayasann ve 1943 tarihli Ulusal Uzlama formlnn yeniden gzden geirilerek btn mezheplerin siyasal iktidarda daha adil temsil edilmesi iin gerekli dzenlemelerin yaplmas kararlatrld. Filistinlilerin durumunun da yeniden gzden geirilmesi karara baland. Lbnanda meydana gelen 1975-76 i sava, evredeki dier Arap lkeleri yannda btn Dnyann ilgisini ekmiti. Suriyenin arabuluculuk yapmaya balamasndan sonra Arap Ligine dahil lke liderleri 1976 ylnn Ekim ve Kasm aylarnda Riyad ve Kahirede toplantlar yaptlar. Bu toplantlarda, Suriye, Suudi Arabistan, Katar, Yemen, Sudan ve Birleik Arap Emirlikleri askerlerinden oluacak 30 bin kiilik bir Arap Caydrc Gcnn Lbnanda konulandrlmas ve bu kuvvetin lkede bar ve gvenliin tesisine yardmc olmas kararlatrld. Esasen, Lbnan Hkmetinin talebi ile Suriye askerlerinin Lbnandaki fiili varl ve mdahalesi 1976 yl Nisannda balamt. Arap Ligi toplantlarnn yapld srada 16 Ekim 1976da iln edilen 50. atekes kalc oldu ve arpmalar son buldu39. lkeyi i savaa srkleyen nedenler 1976 ylndan sonra yine mevcudiyetini koruyup sorunlara kkl zmler getirilemediinden, i savatan sonraki yllarda da Lbnan bar ve sknete kavuamayacak, eitli ve deiken dengeler ierisindeki bunalm ve sava ortam yine devam edecekti. savan 60 bin lm, 200 bin yaralanma ve 3 milyar dolar maddi

39

Michael Hudson, Arab Politics,Yale: Yale University Press, 1977, s. 280.

20

hasara yol at tahmin ediliyordu.40 1980li yllarda dahi lkedeki genel tabloya bakldnda, Lbnanda 12 yldr devam eden sava halinin sona ermedii ve btn taraflarn kabul edebilecei adil bir uzlama ortam ve havasnn bulunmad grlmektedir. savan getirdii gerginlik yannda, lkenin ekonomisi de bozulmu, ekonomik skntlar da kar karya bulunulan tabloyu iyice karamsarlatrmtr. 1990lara baladmzda, yeni dzende ne kan temalar arasnda Samuel Huntingtonun medeniyetler atmas tezi yer almaktayd. Tezin ileri srd slam ve Hristiyan dnyalar arasndaki muhtemel gerilimin 21 yzyla damga vuracak gerilim hattn oluturduu saptamas 21. yzyl dnya politikasnda kavga meydannn yine Ortadou ve evresindeki topraklarda gerekleeceinin ilk iaretleri idi. Nitekim souk savan ardndan geride braklan 15 yllk dnemde yaana tm gelimeler bunu destekler niteliktedir. Kukusuz bunun nedeni Huntingtonun ifade ettii gibi slam ve Hristiyanlk alemlerinin atmas deil, dnya hegemonya ve kaynaklar kontrol mcadelesidir. Gnmzde Ortadou politikasnda, Avrupa Birlii (daha zelde ngiltere, Almanya ve Fransa,) in, Rusya Federasyonu ve Japonya gibi dnyann nemli ekonomik glerinin belli bir etkisi ve etkinlii olduu yadsnamaz. Ancak yine de bu etki tek bana ABDnin blgedeki politik kontrol ve arl ile kyaslandnda zayf kalacaktr. ABD blge zerindeki kontroln mttefik lkeler araclyla srdrd gibi 1990lardan itibaren dorudan da mdahil olmaya balamtr.

40

Michael Hudson, a.g.e., s. 281

21

KNC BLM LBNAN KTSAD ve SYASAL TARHNDE DNM NOKTALARI (1516-1920) ve ARAPILIIN DOUU Lbnan -st-beyaz anlamndaki- adn, eteklerini sedir aalarnn ssledii zeri hep karl olan dalarnn doruklarndaki renkten alr. Gnmz modern Lbnannn doal d snrlarn oluturan bu dalar tarih boyunca aznlk konumundaki bir ok mezhebin topluluun snma yata da olmutur. Yzyllar boyunca onlarca irili ufakl bu trden yapnn blgeye gelii ve yerleik bir hale geileri gnmz Lbnannn sosyal yapsn oluturmutur41. Dnyann baka hibir blgesinde bu kadar ok din ve mezhebin bu kadar uzun bir sre boyunca ayn corafyay paylatklar ikinci bir lke grmek mmkn deildir. 5-10 yzyllar arasda blgeye gen kavimler bugnk Lbnann mezheplerini oluturmulardr42. Maruniler, iiler, Snniler ve Drziler lkenin en eski, en etkin drt mezhebini olutururlar Ancak bunlarn yannda baka aznlk ve mezhepler de blgede uzun sredir yaamaktadrlar Rum Katolikler, Rum Ortodokslar. Latinler. Katolik ve Gregoryen Ermeniler, Sryaniler43. Fenikelilerden. bamsz Lbnan Devletinin kurulusuna kadar farkl medeniyetlerin egemenlii altnda yaad bu blge. Roma. Bizans, slam mparatorluklar, Memluk ve Fransz Mandas ncesinde son olarak da Osmanl imparatorluu. Bu egemenlik dnemleri ierisinde gnmz Lbnannn toplumsal ve siyasal ekillenmesine damgasn vuran iki dnem vardr: Birincisi Osmanl mparatorluu dnemi, ikincisi ise Fransz Mandas dnemidir. Bunlardan birincisi toplumsal yapnn ikincisi ise siyasal-idari yapnn asli olarak ekillendii dnemlerdir. Dolaysyla bu iki dnemin analizi bize gnmz Lbnannn siyasal ve toplumsal haritasnn anahtarlarn sunacaktr.

41 42

Thma Larousse, stanbul: Milliyet Yaynlar, C. 2. , 1992, s. 111. Ibid, s. 111. 43 Ibid, s. 111.

22

Aslnda Osmanl imparatorluu dneminin gelimeleri yalnz Lbnann deil gnmz Filistin, Yugoslavya, Ermeni ve Krt sorunlarnn da asli olarak ekillendii dnemdir. nk bu dnem dnya leinde ulusuluun, uluslamann, modern an tm kurum ve fikirleriyle baskn olarak yaand dnemdir. Alan Palmer Balkan lkeleri , Arap devletleri ve Filistin, Krt ve Ermeni sorunlarn kavramak iin Osmanl imparatorluunun son yzylna bakmann zorunlu olduunu sylerken aslnda dnya leinde yaanan bu dnemi de tarihlemi oluyordu.44 1516 ylnda Osmanl ordusu geni Arap topraklarn Memluk egemenliinden alarak kendi topraklarna katt. Daha sonra Cezayir ve Tunus gibi uzak Kuzey Afrika topraklarn da egemenlii altna alarak tm Arap blgelerini kendi egemenlii altnda toplad. Bu arada Osmanl batda Balkan snrlarn oktan am Avrupann ilerine doru ilerleyerek gneydou Avrupann ve Balkanlarn tek hakimi durumuna gelmiti. Batdaki bu ilerlemenin tarihi Arap lkelerinin mparatorlua dahil edilmesinden yaklak yz yl kadar nce tamamlanmt. Arap corafyasnn imparatorlua dahili imparatorlua yeni ve nemli bir nitelik katmt: Osmanl imparatorluu artk slam uygarlnn da tek hkmran idi ve Halifelik Kurumu da artk Osmanllarda idi. Bu tarihten itibaren Osmanl hkmdarlar ayn zamanda tm dnya Mslmanlarnn Halifesi unvann da tayordu. Ancak mparatorluk iin bu yeni topraklar Avrupa ve Balkan topraklar kadar ciddi bir iktisadi deer tamyordu. Giderek nemi artan bir blge dnda: Douya giden ticaret yollarnn kesiim noktalarndan biri olan Suriye-Lbnan blgesi ile Hindistana giden (mit Burnunun kefinden sonra) deniz yolunu kuzeyden kontrol edebilecek olan Msr ve Basra vilayetleri. mparatorluun ilk iki yzylnda bu blgede ciddi bir gelime yaanmad. Ancak 17. yzyln sonlarndan itibaren hem imparatorluun Avrupa Devletleri karsnda giderek g kaybetmesi hem de Hindistan ve Uzak Asya ticaret hacminin bymesi ve bu blgedeki hammaddelerin Avrupada gelimekte olan endstri iin vazgeilmez hale gelmesi, blgeyi uluslararas planda gemite olduundan ok daha nemli bir konuma getirmiti.

PALMER, Alan. Osmanl mparatorluu. Son C Yz Yl. Bir kn Yeni Tarihi, ev: B.. Dibudak. stanbul, Sabah Kitaplar, 1993. s.243

44

23

Gemiten beri Dou Akdeniz ticaretinin en nemli limanlan ile Mezopotamya ticaret yollarnn deniz ticaret yollarna balant limanlarn barndran Lbnan Blgesi de ite bu tarihten itibaren stratejik bir neme kavutu Blgenin hinterlandnn tahl ve endstriyel hammadde bakmndan zenginlii endstriyel hammadde salama peinde kendine smrgeler ve nfuz blgeleri arayan Avrupa lkeleri iin bulunmaz olanaklar sunuyordu. Osmanl egemenliindeki bu blge. Osmanldan gerek verdii ticari avantajlar gerekse bire bir kopardklar ayrcalklar sayesinde, Avrupal Devletler iin, kolaylkla ticaret kolonileri oluturabilecekleri bir zemin sunuyordu. yle de oldu ve 17. yzyln sonlarndan itibaren bata ngiltere ve Fransa olmak zere Avusturya-Macaristan, Hollanda, ve 19 yzyln ikinci yansndan sonra da talya ve Almanya blgeyle ciddi bir ticari trafiin iine girdi. Bu ticari ilikiler beraberinde blgede siyasi nfuz kurmay da getiriyordu. Bunu birka yolla yapyorlard: Bir yandan Osmanl Devleti zerinde siyasi glerini kullanarak belli ayrcalklar elde ediyorlar bir yandan da yerel g odaklar ile ticari ve/veya tarihseldinsel balar dolaysyla iktisadi-siyasal nfuzlar kuruyorlard. Lbnan blgesi toplumsal yapsnn mezhep temelli ok-kimlikli oluu ve bu mezheplerin gl aile ve din adamlar nderliinde birbiriyle srekli didien bir yapda oluu blgede nfuz elde etmek isteyen d glere nemli bir olanak salyordu. Osmanlnn Arap corafyasna ilikin izledii iktisadi ve idari politika da bu yapnn remesine olanak yaratyordu. Daha bandan itibaren Osmanl Devleti bu blgede Balkanlarda izlediinden farkl bir politika izlemitir.45 Balkanlarda ve Anadoluda uygulanan Tmar sistemi bu blgede yaygnlkla uygulanmam, mahalli otorite ilikileri, eski hanedanlar ve gelenekler daha youn biimde yaama ans bulmutur. Suriye-Lbnan blgesinde 19 yy. ikinci yansyla birlikte bu yapya belli mdahalelere kalklmsa da blgenin siyasal ve toplumsal haritasn bugn dahi belirleyen bu yapda ciddi deiiklikler yaplamamtr. Konumuz iinde Lbnandaki bu zgn yapnn tarihsel arka planna, kaynaklarna bakacaz. Zaten Lbnan tarihini bu yapy aydnlatmadan kavramak gerekten olanaksz grnmektedir. Lbnan tarihini bir cmlede zetlemek gerekirse blgede 10 yzyldan itibaren yerleik hale gelmi ok saydaki kapal mezhepsel yapnn eitli tarihsel dnem ve olaylarda kendi yaplarnda d glerin kar ve hedeflerini de barndrarak blge zerindeki egemenlik

45

lber Ortayl,. a.g.e., s. 89.

24

mcadeleleridir denilebilir. Elbette her tek cmlelik zet gibi bu aklama da eksikli bir aklamadr. Yine de Lbnan tarihine bakldnda kimi zaman bu mcadele salt d glerin belirleniminde gelise de hep o mezhepsel ayrm temelindeki yap zerinde bina olduu grlecektir. Modern Lbnann oluumunda Batnn gzden rak tutulamaz bir rol olduu dorudur. Ancak buradan insanlk tarihini ya da bu blgedeki insanlk tarihini d mdahaleler sorununa indirgeme sonucuna varlmamaldr.46 Bu almada mdahalelerin kendisi kadar, mdahalelerin uyguland zemine de bakmaya, bu zemindeki i-dinamikleri tanmaya, aklamaya alacaz.

2.1. Mezhepleraras Ynetim Yapsnn Oluum Sreci (1516-1820) Osmanllar 1516 ylnda Msr merkezli Snni Memluk Devletini yenerek tm Ortadou topraklarn, bu arada Lbnan da , egemenlikleri altna aldlar. Osmanllar aldklar yerlerde merkezi iktisadi politikalarnn bir paras olarak Timar Sistemini uygularlard. Ancak uzak Arap blgelerinde olduu gibi Lbnanda da bu sistem olduka gevek bir biimde uyguland. Bunun kkenleri Memluk ynetiminin son yllarna kadar uzanr Memluklar devrinin balarnda Lbnandaki topraklar da veraset yoluyla deil tmar dzeni kurallarna uygun olarak el deitiriyordu. Fakat 1375 ylnda len Manini tmar sahiplerinden al-Akurann kz babasnn topraklarnn kocasnn zerine geirince Memluk yneticileri ses karmamlar ve bundan sonrada Lbnan dalarnda tmar dzeni yerini veraset geleneklerine brakmtr.47 Yavuz Sultan Selim Lbnan beylerine yan-bamszlk tanynca veraset geleneklerine de dokunulmamtr. Bunun sonucunda Lbnanda Osmanl mparatorluunun dier blgelerinde grlmeyen bir feodal yap kurulmu, topraa bal kuvvetli aileler Lbnan toplumunu kendi denetleri altnda bulundurmulardr.48

46 47

Engin Deniz Akarl., a.g.e., s 3. Haluk lman,. 1860-1861 Suriye Buhran. Osmanl Diplomasisinde Bir rnek Olay, Ankara, D Mnasebetler Enstits Yay. 1966. s. 12 48 Philip Karl Hitti. Lebanon in History. London. Macmilan. 1957. s.333.

25

Osmanllarn bu yapnn devamna msaade etmelerinin bir nedeni de Lbnan blgesinde nemli bir g olan Drzi feodal beylerinin Osmanl ordusuna blgeye girite saladktan askeri destektir. Bu destek sayesinde Drziler bir buuk asr boyunca blgenin ynetici gcn oluturdular. Osmanl mparatoru blgeye Drzi bir prensi ynetici olarak tayin etti. Marunilerin g kazanmaya balayacaklar 19. yy. balarna kadar da Drziler Lbnann en belirleyici mezhebi-gcn oluturdular. 1516da Fahreddin al-Maniye verilen Prens (emir) unvan sonra dier Mani ailesince srdrld. Mani ailesinden nc emirin zamanna kadar blge olaan bir sre yaad.nc emir II. Fahreddin bugnk merkez Lbnan ile snrl olan etki alann geniletmeye balad. Bu da blgeye ilikin ilk karkln olumasn ve Osmanlnn blgeye ilk mdahalesini getirdi. Her ne kadar bu dnemin ardndan Lbnanda ciddi bir deiiklik yaanmadysa da bu olay, blgenin yanbamsz statsnn hangi sonulara gidebileceini gstermesi asndan nem tamtr. Osmanl tarihinde Drz Fahrettin Paa olarak bilinen II. Fahrettin egemenliini Merkez Lbnandan kuzeydeki Kisravana uzatt ve orada bulunan ii ahaliyi srerek Marunilerin yerlemesine olanak tand. iiler Gney Lbnan-Cebel Amil ularna ve Bekaa Vadisine yerlemeye zorland. Bu, o gne kadar sren iki mezhepli (Drzi ve Maruni) yapnn varolduu asli blgelere baka guruplarn yerlemesinin Fahreddine gre yarataca istikrarszlktan dolay byle yaplmt. Ayrca Drzilerin dier slam mezhepleri iinde ikinci snf grlmesi ve dierleri tarafndan ou kez baskya uramasnda onun bu davran da etkide bulunmutur denilebilir. Maruniler bu dnemde balarn kaldrabilmiler, kiliseler ina edebilmiler ve ynetsel birimlerde daha fazla yer alabilmilerdir. Fahreddinin birliklerinin ounluu Hristiyanlardan oluuyordu ve danmanlarnn ou da Maruni idi.49 II. Fahreddinin bu davranlarna, onun Osmanllarn Akdenizdeki dman ve rakibi olan talyan tccarlarla girdii ibirlii de eklenince Osmanl iin mdahalenin bir dizi koulu olumu oluyordu. Son olarak egemenlik snrlarn kuzeyde Palmira kentine, gneyde ise Sina yarmadasna kadar uzatnca Osmanllar mdahale ettiler. zerine bir ka birlik yolland ve yakalanarak 1635 ylnda idam edildi. II. Fahreddinin yenilgisinden sonra emirlik yapsnda ciddi bir deiiklie gidilmedi. Lbnanda balayan iktidar mcadelesi sonunda Fahreddinin yeeni Mlhim yeni emir oldu.

49

Helena Cobban, a.g.e., 1987. s 38

26

Mlhim ve olu snrlar daraltlm ve boyun edirilmi bir Lbnan ynettiler. Soyunun srdrecek kimsesi olmayan Mlhimin olu da lnce, Albert Houraniye gre, Osmanllar yeni Hanedanin kim olacan semek zere 1697 de Sumkaniyyede toplandnda ve ihap ailesini setiinde bu aileden hangi yenin emir olacana stanbul karar vermiti bile.50 ihap ailesi de kendi dnemi boyunca (1697-1842), kendilerinden nceki Mani politikasn srdrd ve Lbnann nemli ailelerinin ittifak olarak i grd. ihaplar Snni olduklar halde Drzi blgesi olan Wadi-al-Taymn tmar sahibi idiler Bundan dolay ve geleneksel Snni inancnn yer yer dndaki tutumlar nedeniyle onlarn gerekte Drzi olduklarn iddia edenlerde olmutur.51 ihap ailesi hanedanlnda geen 145 yl boyunca Maruniler glenmi ve Lbnandaki ynetimde arlk giderek Drzi bileenden Maruni bileene doru kaymtr. Mani dneminde ar vergilerle kvranan dalk blgelerin vergi yknn normallemesi ve Kuzey blgelerinde ynetsel hayatn etkin bir ekilde tesis edilmesi bunda nemli bir rol oynamtr. nk bu blgeler geleneksel Maruni yerleim blgeleri idiler. Bu dnem Drzi aristokrasisi iin i sorunlarn yaand bir dnem olmu ve Yemeniler ve Qaysiler arasnda atmalar ba gstermitir52. Mani ve ihaplardan destek gren Qaysilere muhalefet eden Yemeniler 1711 ylnda Ain Dara savanda yenildiler ve Drzi blgesinin gneyine ve i Suriyeye ge zorunlu brakldlar. XI. yzylda Snni Krt kkenli Canbolatlarn Drzi blgesine snmas ve Drzilemesinden sonra glerinin artmas daha eski olan Yemeni (Yazbeki) ailelerinin muhalefetine neden olduu iin balayan ayrm ve mcadele bugn daha farkl siyasal ayrmlarla da olsa varln korumaktadr. Elbette Drziler iindeki bu blnme ihap ailesinin dier tarafa arlk vermesine rahat bir zemin yaratyordu. ihap ailesi mezhepsel yapdaki deiimlere duyarl idiler. Bir ksm Manini aileye katlm ve bu kkenden gelenlerden birisi olan Yusuf 1770 ylnda emir olmutu. Emir Yusuf, ihap Ailesinden iktidara gelen ilk hristiyand. Ancak gerek Yusuf gerekse ondan sonra gelen ihap yneticilerinin dinsel kimliinin ne olduu hep bir tartma konusu olmutur53.

50 51

Albert Hourani, a.g.e., s. 129 Helena Cobban,. a.g.e., s.39 52 Helena Cobban,. ag.e., s.39 40. 53 Helena Cobban,. ag.e., s.40.

27

ihap ailesinden gelen yneticiler arasndan en nemlisi Emir II. Beir olmutur. 1788 ylnda 21 yanda iktidara gelen Beir hem kiilii, yaptklar hem de Lbnana modern sosyal olgularn, belirgin d etkilerin girmesinin yaand dnemde emir olmas asndan nemlidir. O da Mslman bir aileden gelen, Hristiyan olarak vaftiz edilmi bir ynetici olarak dinsel kimlii tartlan birisi olmutur. Ancak bu yapnn getirdii olumlu bir deer de vard: dinsel tolerans.54 Gerekten de onun iktidarnn son dnemindeki sosyal karklklarn getirdii atmalara kadar Lbnan, daha sonra sk sk yaayaca mezhep boazlamasna hi bir ekilde sahne olmamt. II. Beiriin mezhepsel toleransn taycs olmas onun dneminde bu trden sorunlarn zemininin olumayaca anlamna gelmiyordu. Her eyden nce O da lkeyi snrsz bir rahatlkla ynetme konumunda deildi. Kuzey blgesi Tripoli, gney blgesi ise Saydadaki Osmanl Valilerine bal idiler. Blgedeki Valilerin uygulamalar sosyal yapya etkilerde bulunuyor bu da mezhepsel atmalara zemin oluturabiliyordu. Bu durum en bata vergi politikasnda ve vergilerin toplanma biimlerinde ortaya kyordu55. 19. yzyldaki karklklarn temelini oluturacak olaylar Cezzer Ahmet Paann Sayda Valiliine atanmas ile balamtr. Cezzar (Kasap anlamndadr) Ahmet Paa arln hissettirmek iin sert yntemler uygulamtr. Lbnann i ileyiine mdahalenin yolu olarak Drzi kozunu oynamay unutmamtr Bu arada ona itaat etmeyen tm Drzi beylerini de srdrmtr. Tm Drzi aileleri ierisinde yalnzca Canbolatlar bundan muaf kalmlardr56. II. Beir ihap kendi iktidarn dnerek eyh Beir Canbolat ile irtifaka girmitir. te 19. yzyln ilk yansndaki olaylarn zemini, Cezzar Paann dayatt bu ittifakla oluturulmu oldu. 1820 ylnda Saydaya atanan yeni Paa, Beir ihaptan yeni vergiler istedi. Beirde Canbolat ittifakn tehlikeye sokmamak iin bu vergilerin ykn daha zayf durumdaki Marunilere ykledi. Bu dnemde Maruni kylleri arasnda Maruni kilisesinden eitliki papazlarn rgtledii bir kyl hareketi de oluum dnemini yayordu. Beir yeni vergilerin Marunilere uygulanacan duyurduunda bu kyl hareketi feodal beylere ve emire kar ayaklandlar.
54 55

Helena Cobban,. ag.e., s.41 Helena Cobban,. ag.e., s.41 56 Helena Cobban,. ag.e., s.41

28

2.1.1. 1820 Kyl Hareketi Ayaklanmay balatan kyl hareketinin talepleri o dnem iin olduka radikal saylabilirdi. Helena Cobban kyller arasndaki eitliki fikirlerin kkenini kuzey blgelerinde yaayan geleneksel Maruni toplumumun kimi deerleriyle ilgili olduunu syler. Ayaklanma hareketi ortak iyi-yarardan bahsediyor ve gerek kendi faydalaryla snrladklar ayrcalklara sahip beylere ve gerekse ayrcalkl kilise aristokratik hiyerarisine kar olduklarn dile getiriyorlard.57 Ayaklanmay Maruni kyller balatm olsa da bunun bir Maruni hareketi hele dier mezheplere kar bir hareket olduunu sylemek iin elimizde hibir neden yok. stelik gneydeki birok Maruni kyl tpk tm Drzi kylleri gibi pek ou Drzi olan tmar sahiplerinin etkisiyle ayaklanmaya katlmam hatta kar gte yer almlardr. Drzi beyler kendi karlarn tehlikeye sokan bu harekete kar kendi blgelerinde ayaklanmann Dzrilere kar olduunu propaganda etmiler ve bunda da baarl olmulardr. Bu yanyla bu ayaklanma Kuzeyli bir Hristiyan Kyl Hareketi olarak kalmtr. Ancak Lbnan toplumu asndan nemi mezhepsel yaplarla rtm feodal beyler arasndaki iktidar savann dnda sosyal mcadelenin de baladn gstermesidir. Bu ayaklanmann bir dier sonucu da ihap ailesi iktidarlarnda yava yava Drzi bileenin Maruni bileen lehine g kaybetmesinde bir dnm noktas oluturmasdr. 1825te itibaren Beir, Drzileri emirliinin orta direi olarak grme politikasn terk ettiinin sinyallerini vermitir. Ayn yl Beir ile Canbolat ailesi arasndaki iktidar sava aklk kazanm ve iki taraf destekleyen glerin katld bir sava olmutur. of civarndaki Muhtara kyndeki arpmay Canbolatlar kaybetmiler ve Canbolat ailesi ve destekileri srgne gnderilmilerdir58. Drzilerin srlmesinin ardndan bo kalan topraklarn ouna Maruni kyller yerletirilmitir. Bu olay 1840tan sonra Drzilerle Maruniler arasnda (Drzilerin geri dnyle birlikte) ciddi bir atma konusu olmu ve mezhepsel atmalar o

57 58

Helena Cobban,. ag.e., s.42 Helena Cobban,. ag.e., s.42

29

tarihten itibaren arl belirgin olarak hissedilecek olan d glerinde etkisiyle Mutasarrflk dnemine kadar dinmek bilmemitir. 1832 ile birlikte II. Beirin ynetimi dramatik bir evreye girmitir. Dramatik nk on yl gibi bir sre iinde daha nceki krk yldan ok farkl olaylar yaanm ve bu olaylar onun ynetiminin sonunu hazrlamtr Bu srecin temelinde II Beir'in Msrda Osmanl idaresine kar ayaklanarak kendi ynetimini kurmu olan Mehmet Ali Paa ile kurduu ilikiler yatar. II. Beir Mehmet Alinin Msn ile ilikilerini gelitirmi, Fransz destekli bu ynetimin modern eitim kurumlarna renciler gndermitir. Bu ilikilerde II Beirin Msrda kald yllarn nemli bir etkisi vardr. Blgedeki Osmanl paalarndan Abdullah Paann, Dervi Paa ia girdii g mcadelesinde EL Beirin, Bab Alinin de destekleyeceini dnd, Abdullah Paann yannda yer alr. II Beirin yardm ettii Abdullah Paann yenilmesi sonucunda da kendisi gnll olarak nce Havrana ardnda Msra srgne gider.59 Beir, Mehmet Alnin dostu ve mttefiki olarak 1825te Lbnana daha gl olarak girer. Bu g zellikle eski mttefiki olan Beir Canbolat ile olan mcadelesinde kendisini gl hissetmesini salayacaktr. Bu mcadelenin sonucu olan Muhtara arpmas ve sonularn yukarda anlatmtk. Msrla girilen bu yaknln tehlikeli sonular ilk elden grlmez; Ta ki ngiltere ve Avusturyann da mdahalesiyle Mehmet Alinin 1932de girdii Lbnandan atlmasna kadar. Mehmet Alinin olu brahim Paa Beir de verdii destekle 1832de tm Suriye ve Lbnan denetimi altna alr. Msr ynetimine kar Drzilerin 1839da Havranda, iilerin 1839da Cebel AmiFde ayaklanmalar problemi (Msr ve M. Ali Paa sorunu dahilinde) uluslararas arenaya tar. Bat literatrne Dou Sorunu (Orient Question) olarak giren bu olay Batl devletlerin blgedeki duruma ilk etkin mdahalesi olarak adlandrlabilir. Franszlarn Osmanl i-dengelerini sarsmasnn getirecei uluslararas yeni

dengelerden rahatsz olan ngiltere ve Avusturya devreye girer ve olay bir Avrupa boyutuna sahip olur.Baka bir deyile, K. Salibinin 1770ten itibaren yalnz Osmanlnn i ii olarak

59

Kemal S. Salibi. The Modern History of Lebanon. London, Weidenfeld and Nicolson. 1965. s.23

30

kalm pek az sorun vardr diye ifade ettii durum en yaln haliyle yaanmaya balanmtr. 1770ten lMOlara kadar ok dorudan ve ak yaanmayan Bat mdahalesi 1840 sonra artk birisin bir dierine att yumruun bile bir ngiliz-Fransz sorunu olduu bir hal almtr.60 Haziran 1840ta ngiltere. Rusya, Avusturya ve Prusya Osmanl mparatorluu ile bir anlama imzalad. Londra Antlamasnn basite blgede belli dzenlemelere gidilmesi ve Mehmet Ali Paa Ordusunun blgeden ekilmesini istiyordu. Avusturya ve ngilterenin silahl gemileri Beyrut nlerine gelerek bu istei desteklediler. Kasm balarnda ngiliz ve Fransz birlikleri ile birleen Osmanl Kuvvetleri Msrllar Lbnandan tmyle att. II. Beir ihap bir ngiliz gemisiyle Maltaya srgne gnderildi.61

2.1.2. ifte-Kaymakamlk Dnemi Beir ihap dneminin ardndan Lbnanda yeni bir dzenlemeye gidildi. Bu dzenleme formlasyonunun ana izgilerini ilk olarak Avusturya anslyesi Prens Metternich izmitir. 1841de balayan ve 1845teki Sekip Efendinin getirdii ek dzenlemelerle gelitirilen bu yeni dzenleme (reglement) ifte-kaymakamlk dzeni ya da Osmanl tarihinde daha ziyade anld haliyle, Sekip Efendi Dzeni olarak bilinir62. Kaymakamlk dzeni ile Lbnan Beyrut-am hatt esas olmak zere kuzey ve gney olarak ikiye ayrlmt. Kuzeye Hristiyan gneye ise Drzi bir kaymakamn bakaca idari bir blmlenme yaplmt. Her iki Kaymakamda merkezi artk Beyruta tanm olan Sayda Valisine bal alacak ve ona kar sorumlu olacaklard. Ancak bu yeni dzenleme de ierdeki karklklara tam olarak yant verememiti. Her iki blgede de memnuniyetsizliin artmas zerine Vali (Paa) her kaymakamn altna biri Hristiyan biri Drzi iki yardmc (agent) atamaya karar verdi. Bu yardmclar kaymakamlk blgesi dahilinde, kendi cemaatlerinin vergi ve adliye ilerinden sorumlu olacaklard. Ancak gerek bunlarn uygulan biimi gerekse blgede yaanan sorunlarn sryor olmasndan dolay bu da yetersiz oldu63.
bid. s.79 Beir ihap Malta yllarnda yeniden Lbnana dnebilmek iin ngiliz hkmetine ricada bulunmu ancak bir yant alamamtr. ngilizler onun iin Padiahtan yalnzca Lbnan ve civan dnda bir slam vilayetinde oturabilme ricasnda bulundular. Padiahn izni sonucunda Beir stanbula yerleir ve orada lr. 62 Gray Eki, Tanzimat Dnemi Osmanl D Politikas, Dnce Tarihi Sayfas Web Sitesi, http://us.geocities.com/begunay/z50.htm . 63 Ibid.
61 60

31

Bu sorunlarn en banda daha nce bahsettiimiz 1820de srlen Drzilerin Lbnana geri dndklerinde eski topraklan zerindeki hak iddialar ve bunun Drz-Maruni toplumlar arasnda yaratt atmalar geliyordu. kinci problem noktas ise bata 1820 kyl hareketinin devamclar olmak zere Maruni toplumunun bir ksmnn Hristiyan Kaymakama duyduklar gvensizlikti. Ancak Kaymakamlk Dzenini asl olarak sarsacak olan olaylar birinci problemden kaynaklanmtr. 1945 ylna gelindiinde olaylar iyice sertlemi ve mezhepler arasnda kyasya bir sava balamtr. Yeni Osmanl paalarndan birisinin Drzilere verdii destek ve Marunilerin i birlikten yoksunluklar Drzilerin Hristiyan blgelerinde ilerlemelerini salam ve Maruni kyleri byk bir ykm ve kym yaamaya balamtr. Bunun zerine Avrupa lkeleri Osmanly blgede nlem almaya zorlamt.

2.1.3. Sekip Efendi Reformu Osmanllar Hariciye Nazr Sekip Efendiyi Beyruta yolladlar. Sekip Efendi alt hafta ierisinde Kaymakamlk dzenlemesinde radikal reformlara gitti ve blgedeki idari mekanizmada deiiklikler yapt. Bu ek dzenlemelere gre artk her Kaymakamn altnda bir Danma Meclisi olacakt. Bu mecliste ise artk yalnzca Maruni ve Drzi temsilcileri deil tm mezheplerden temsilciler bulunacakt. Meclisin zme balayamad konularda ise son sz Osmanl Paas syleyecekti. Bu yeni dzenlemeler ba:a Drziler olmak zere Beylerin iktidarna zarar verecek, onlarn glerini zayflatacak nitelikteydi. Dolaysyla tmar sahibi bu beyler Tmarlarn Kaymakamla iletilmesi bata olmak zere bir dizi konuda Kaymakamla zorluk kardlar. Bylelikle de yeni mekanizmann salkl olarak ilemesini engellemeye baladlar. 1852ye gelindiinde Osmanllar Drzi blgesinde askere alm iin genel bir saym yapmak istediler. Bunun zerine Drzi Beyleri ayn yln baharnda geleneksel blgeleri olan Vadi al-Taym ile Havrana ekildiler ve oradan bir ayaklanma balattlar. Osmanllar ayaklananlarn zerine bir kuvvet yolladlar ama baarl olamad. Ardndan ikinci bir deneme daha yapld ve yine baarszlkla sonuland. Bunun zerine

32

Osmanllar Drzilerle uzlak bir siyasete yneldiler.64 Baz aratrmaclar Osmanllarn karklklar zerine ciddiyetle gitmediklerini en azndan belli bir sre izleyip sonra nlemler aldklarn, bylelikle de merkezi otoritenin kurumsallamas iin zemin yarattklarn sylerler.65

2.1.4. 1859-1860 Olaylar Ayn dnemde Maruni toplumu hala i karklklarn yayordu. 1820 kyl ayaklanmasnn talepleri ve fikirleri kyller ve Kilisenin radikal lrana Amfa yayordu. Bu hareket zellikle Kisravan blgesinde hala savakan ve canl id 184O'ta Msrllarn Lbnandan atlmasnda da nemli bir rol oynam bulunan 1858-59 knda Yusuf Karam66 adl karizmatik bir Maruni nce Kisravandaki Khazen Ailesi Beylerine kar ayaklandlar Ayaklanma baarl oldu ve Khazen ailesinin tm yeleri blgeden srlrken ele geirilen toprak tm kyller arasnda datld. Hareket ikinci aamasnda gneye, Drzi arlkl of blgesine doru kaymaya

baladnda Drzi feodal beyleri oktan nlemlerini almlard. Kyllere bu hareketin Drzilere ynelik olduu trnden aklamalar yaparak onlar ayaklanmaya kar kendi taraflarnda toplamlard. Bylelikle Drziler tam bir birlik ierisinde ok iyi bildikleri da sava dzenine getiler67. 1859-1860n kanl sava aylar boyunca Drziler sava taktikleri sayesinde yaklak 12.000 kiilik kuvvetleri ile 60.000 kii dolayndaki kyl hareketini geri evirmeyi baardlar. Ancak muzaffer Drziler bununla yetinmeyip Hristiyan Kaymakamlna dahil olan blgelere de girmeye, buralarda ilerlemeye baladlar. Ve bylelikle Lbnan tarihinin en kanl mezhep savalarndan biri balam oluyordu68.

Helena Cobban., a.g.e., s. 48. Haluk lman, a.g.e., s.33. 66 lman ayaklanmay Tanyus ahin adl bir kyl nderinin balattn ve ayaklanmann sonunda kendi blgesini kurduunu ilan ettiini yazyor, bkz. Haluk lman, 1860-1861 Suriye Buhran. Osmanl Diplomasisinde Bir rnek Olay, Ankara, D Mnasebetler Enstits Yay. 1966, s.27 67 Helena Cobban., a.g.e., s. 49. 68 Helena Cobban., a.g.e., 49.
65

64

33

Drziler Bekaadaki tm Hristiyan kylerine girdiler,Rum Katoliklerinin yaad Zahleh Kasabas tahrip edildi ve tm Lbnanda 1860 yaznn drt haftalk ksa bir sresi iinde 11.000 Hristiyan ldrld. Blgedeki Sayda Valisi Hurit Paann zme dnk kimi abalan Osmanl ordusunun takviye kuvvetleri yardmyla baarya ulamak zereydi ki yaplan bar anlamasndan gn sonra amdaki Mslmanlarn Beyrutun Hristiyan mahallelerine saldrarak 5,500 civarnda insan ldrmeleriyle sonulanan ikinci bir olay patlak verince, durum iyice rndan kt69. Bu kez Avrupal gler bata ngiltere ve Fransa olmak zere Osmanlya bask yapmakla yetinmeyip Lbnan aklarna sava gemilerini gnderdiler. am olaynn ardndan Franszlar Beyrutun gneyine asker kardlar. Osmanllar bunun zerine bir kez daha Hariciye Nazrn Beyruta gnderdiler. Dileri Bakan Fuad Paann ilk tedbirleri olduka sert oldu. Fevkalade Memuriyet-i Mahsusa ile grevlendirilen Fuad Paa olaylarda ihmal ve kusuru bulunan 100 kadar Osmanl subay ve grevlisini tutuklatm sonra da idam ettirmitir. am Valisi Ahmet Paay sorguya ekmek zere Beyruta artmtr. Blgedeki halkn gvenlii iin yeni grevlendirmeler yapm ve Drzilerin hakimiyetinde bulunan kimi tehlikeli blgelerdeki Hristiyan ahaliyi gvenli yerlere sevketmitir.70 Bu nlemlerden sonra olaylar durulmu ve Lbnan kendi zerk ynetimine gei dnemi olarak yaad Sekip Efendi Dzeni ya da Kaymakamlk dzeni dnemini kapam ve Modern Lbnann oluumunun en nemli dnemlerinden birisi olan Mutasarrflk dzenine gemitir. Bu yeni siyasal-idari dzenleme Hariciye Nazr Fuad Paa ile ngiliz, Fransz, Rus, Avusturya ve Prusya temsilcilerinin Beyrutta yaptklar grmede varlan karar erevesinde oluturulmutu. Osmanllarn karan kabulnden bir mddet sonra da Fransz birlikleri blgeden aylmlardr.

69 70

Helena Cobban., a.g.e., s. 50 Haluk lman, a.g.e., s.39-43

34

2.1.5. Mutasarrflk Dzeni Bu ynetim sresinde Lbnan ortadounun en iyi ynetilen, en zengin, en varlkl, en barl ve mutlu lkesi olarak anlmtr.71 Bir ok aratrmacnn zerinde birletikleri bu nokta belki edebi bir anlat olmas nedeniyle abartl bulunabilir ancak hi phe yok ki bu dnem Akarlnn ifade ettii gibi bir Uzun Bar dnemidir. Bu dnemde mezhepsel sava hi olmad gibi , gerilimler de en aza inmi, blge iktisadi adan inanlmaz bir canlla sahne olmu, bata liman kentleri olmak zere kentsel hayat ve beraberinde kltrel ve sanatsal yaam tam bir Rnesans yaamtr. Posta ve Telgraf imendifer izlemi, lkede bayndrlk hizmetleri hzla gelimitir. Btn bu gelimelere imkan veren Mutasarrflk ynetimi her eyden nce tm mezhepsel yaplarn idari ve siyasi mekanizmalarda temsiline olanak veriyordu. Mutasarrflk sistemi Bab- Alinin atad bir Mutasarrf ile ona bal bir meclisten oluuyordu. Mutasarrf blge halkndan olmayan Hristiyan bir Osmanl olmak durumunda idi.72 Meclis ise tm mezheplerden temsilciler ile oluturulmutu. 1864te Meclis yelik dalmlar yle sabitlenmiti: Drt Maruni ye, Drzi, iki Rum Ortodoks ve Rum Katolik, Snni ve ii topluluklarndan birer ye.

Bu yeni dzenlemeler ile birlikte feodal yapda formel olarak sona eriyordu. Tm Lbnan vatandalarnn kanun nnde eitlii ilan edilmiti. Ancak bunun geleneksel yapy temsil eden gl aile beylerini rahatsz edeceinin farknda olan ilk Mutasarrf Davut Paa bu beylere idari mekanizmalarda nemli grevler verdi. Bylelikle onlar da yeni sisteme entegre etmeyi baarm oluyordu. 1915 ylna dek srecek olan Mutasarrflk dzeni altndaki Lbnann bu dnem boyunca kltrel hayatta tam bir Rnesans yaarken bir yandan da yzyln bandan itibaren kendini hissettiren uluslarararas kapitalist pazar ilikililerinin yerleme dnemini hzla
71

Dorudan Askeri darenin uygulanaca 1915 ylna kadar blgede toplam yedi Mutasarrf grev yapm. Hemen hepsi bilgili ve deneyimli olan bu Mutasarrflarn grevlerini iyi yapmalar hem blgenin gelimesini hem de Osmanlnn blgede tutunmasn birlikte salamtr. Lbnan Danda 1861den 1915 ylna kadar Srasyla Davud (stanbullu Ermeni), Franko (Halepli Rum Katolik), Rstem (talyan Kkenli,Latin Kilisesi), Vasa (Arnavut. Katolik), Naum (stanbullu Halep kkenli Latin Katolik), Muzaffer (Leh, Katolik) ve Yusuf (stanbullu. Rum Katolik) Paalar Mutasarrflk grevi yapmlardr.

72

Helena Cobban, a.g.e., s. 50

35

yaadn gzlemliyoruz.Zaten Mutasarrflk dnemine damgasn vuran iki nemli gelime vardr: ktisadi gelime ve Arap Ulusuluunun gelimesi.

2.2. ktisadi Gelimeler Suriye ve Lbnan limanlarnn eskiden beri Dou Akdeniz ticaretinin en nemli balant limanlarn oluturduunu sylemitik. Ancak yine de kk saylabilecek bu limanlar ve buradaki faaliyet asl nemini Endstri devrimini tamamlam Avrupa Devletlerinin blgeye girmeleriyle kazanmtr. 18. yzyln sonunda henz 400 ton kapasiteli bir geminin yanaaca bir rhtm bile olmayan Lbnan limanlan 19. yzyln basandan itibaren Avrupa Devletlerinin blgeye giriiyle inanlmaz bir gelime yaayacaklardr.73 Napolyonun Msr seferine kadar blgede stnlk Franszlarn elindeydi. 1830lardan itibaren stnlk ngilterenin eline geer. Geri ngilterenin ticari stnl Lbnanda kltrel-siyasal stnl de almasn salayamamtr. Siyasal Kltrel etkinlik bakmndan Fransa dier devletlere gre hep bir adm nde olmutur. Blgedeki ticari hayat bu iki devletin varl ile de snrl kalmam 1898 ylna gelindiinde blgede Rusya, Avusturya-Macaristan, Portekiz, Felemenk, Alman ve spanyol Devletlerinin de varlk gsterdii bir tablo ortaya kmtr.74 Bu lkeler Lbnan ve Suriye ilerine kadar eitli biimlerde girerek ticari ilikiler kurmular ve blgeyle denizar ticaret ilikisi kurmulardr. Bu devletler ticari etkinliklerini Konsolosluklar, oluturduklar ticaret kolonileri ve yerel halktan baz ailelerle kurduklar acentelik-ortaklk ilikileri araclyla yrtyorlard. Ayrca blgedeki misyonlarn varl ve bunlarn kurduu yzlerce okul sayesinde de blgede belli bir siyasi nfuz da elde ediyorlard. 19 yzyln sonlarna doru bata Fransa ve ngiltere olmak zere Avrupa lke, erinin blgeyle yaptklar ticaretin hacmi artk nemli bir noktaya erimiti.

73
74

De Volney, Oeuvres Completes, Paris 1876, s. 181 ve 291. Akt: lber Ortayl. a.g.e., s. 91 lber Ortayl,. a.g.e. s.93.

36

Lbnanla yaplan ticaretin nemli bir kalemini limanlarn hinterlandnda yer alan blgelerde retilen tahl ve endstriyel hammaddeler oluturuyordu. Osmanl i pazarnda da nemli bir yeri olan dokuma endstrisi darda tutulursa blgede teknolojik tarm ya da dorudan endstriyel retim gelimi deildi. Endstriyel olarak geliime en elverili i kolu olan ipek dokumacl bile blgeye yklenen hammadde retme misyonu nedeniyle pek ileri gidememitir. rnein Franszlar kendi dokuma sanayileri iin Suriye ve Lbnanda ipek retiminin arttrlmasna almlardr,75 Yoksa buradaki ipekli dokuma retimini gelitirmek gibi bir ie kalkm deillerdi. Uluslararas endstriyel iblmnde, o dnem de, Suriye Lbnan gibi blgelere den dev de zaten bundan ileri bir ey olamazd. Bu erevede de olsa geliimini srdren Lbnan iktisadi yaam zellikle demiryollarnn yapmyla birlikte ok daha byk bir pazar halini ald. 19. yzyl sonunda Almanyaya verilen Anadolu-Badat demiryolu imtiyaz blgede demiryolu imtiyaz elde etme ve yapmay tevik etti. 1872de Yafa-Kuds, 1894de am-Muzarip, 1895de Beyrutam, 1898de Beyrut-Maalmiten, 1902de Rayah-Humus-Hama demiryolu hatlar dendi. Bu hatlar hinterland ile limanlarn ulamn salad. Bylece tarm ve zanaatlarn d ticarete almalar olduka kolaylamtr.76 Bu hatlar dnda 1901-1904 arasnda tamamlanan Hicaz hattnn da yaplmasna ramen blge ile Anadolunun entegrasyonu salanamamt. Blge ile Osmanl merkezi arasndaki btnleememe (disintegration) sorununun bir boyutunu da bu yollarn yapm hatlar ve balantlarndaki geliigzel oluturulmutur denilebilir. Blgedeki geliim ve ticari faaliyetteki katlamal art Osmanl hazinesine gerektii lde yansyamamtr. 1920lere gelindiinde ou Arap lkesinde karlar ihracat iin hammadde retimine ya da emperyal ynetimin srmesine bal olan bir toprak sahipleri snf vard. Krsal kesimdeki baz toprak sahipleri onlardan destek isteyen yabanc yneticilerin, yardmyla modern toprak sahipliine geebilmilerdi. Fasta, Fransz denetiminin i kesimlere yaylma tarz ve krsal kesimin nitelii. Yksek Atlas Dalarnn baz gl toprak sahipleriyle, zellikle Marakein dousundaki dalk blgeyi denetleyen Berberi reisi Tami el-Glavi ile anlamaya varlmasn are haline getirdi. Irakta, on dokuzuncu yzylda balayan, airet topraklarnn
75

Haluk lman, a.g.e s.48-19. ve Murat zyksel. Bir Nfuz Mcadelesi Arac Olarak Suriye Demiryollar (1888-1914), Toplum ve Ekonomi Dergisi. Say 10. 1997. s. 2. 76 lber Ortayl, a.g.e., s. 100.

37

airetin nde giden ailelerinin mlk olarak kaydedilmesi sreci Britanya mandater hkmeti tarafndan daha da ileri gtrld. Sudanda, hkmet yllardr krsal kesimin iktidar resmi destekle deiime uratlarak ve arttrlan airet nderleri araclyla denetlenmesine dayal bir dolayl ynetim izliyordu. Baka yerlerdeyse toprak sahipleri genellikle yeni ticari tarm koullarnn yaratt yeni bir snft. Msrn pamuk yetitiren toprak sahipleri bu trden ilk snf oluturuyordu. Bu snfn mensuplar ulusal hayatn en zengin, en geni ve en etkili kesimini oluturmaya devam ettiler. Benzer gruplar Suriye ve Irakta da vard. Hatt Maripte Avrupal gmenlerin bulunduu lkelerde yeni bir yerli toprak sahipleri snf oluum halindeydi: Sahde zeytin aac yetitiren Tunuslular ve kolonlardan toprak satn alarak kentleri terk ederek benzer ekonomik zlemler gelitiren Cezayirliler. Uluslararas ticaret genellikle Avrupallarn ya da onlarla yakn iliki iinde olan Hristiyan ve Yahudi cemaat yelerinin elindeydi, ancak baz istisnalar da vard. Baz Msrl toprak sahipleri pamuk ihracatna girdiler; bazlar artk Kazablankaya yerleen Fezli tccarlar hl ngiltereden tekstil rn ithalatn ellerinde tutuyorlard. Endstrinin Avrupallarn elinde olmas genel kuralnn da baz istisnalar vard. Bunlarn en nemlisi, 1920de sanayi giriimlerine finansman salamak iin kurulan bir bankann bulunduu Msr idi. Banque Misfm sermayesi esas olarak tarmdan daha krl bir yatrm alan arayan byk toprak sahiplerinden geliyordu. Sonraki birka yl iinde bu sermaye, zellikle gemicilik, film yapmcl, pamuk eirme ve dokuma alanlarnda bir grup irketin kurulmas iin kullanld. Bu tr kurululara duyulan ihtiya eitli deiikliklerin bir belirtisiydi: yatrm arayan ulusal sermaye birikimi, topraa yaplan yatrmn salad kazanta meydana gelen azalma, ulusal g ve bamszlk arzusu. Ne var ki yeni koullar istikrarszd; 1930larn sonunda Misr grubu zorluklarla karlat ve ancak hkmetin mdahalesiyle kurtarlabildi.77 Daha az nemli olmayan bir baka sekin zmre daha vard: Avrupa tarz eitim grm kiiler. Bu dnemde okullar esas olarak gc yetenlere ya da baka avantajlar olanlara akt. Bu grupta bile eitim, toplumun, ailelerine ve geleneklere yabanclaacaklar iin erkek ocuklar (hatt kzlar) okula gndermekteki tereddd ya da yabanc yneticilerin hkmet hizmeti iinde zmlenemeyecek ve belki de muhalefete geebilecek bir snf eitmekteki teredddyle snrl olabiliyordu. Bununla birlikte eitim farkl lkelerde farkl hzlarla yayld.

77

Albert Hourani, a.g.e., s. 382.

38

Fasta modern okullar bir ok Franko-Mslman orta okulunun ve Rabatta baz yksek renim kurumlarnn almasyla henz kurulmaktayd. Cezayirde 1939da ortaokul diplomas alanlarn says hl yzlerle ifade ediliyordu. niversite mezunlarnn says daha da azd. Fransz okullarnn nde gelenlerinden biri olan Cezayir niversitesi esas olarak Avrupallar iindi. Gene de artan sayda Mslman, Paris, Tunus ya da Kahireye gitmenin bir yolunu buluyordu. Tunusta da Fransz tipi lyceelere gidenlerin says artyordu ve daha sonra ulusun nderleri olacak bir grup, daha yksek renim grmek iin Fransaya gidiyordu78. Msrda ortaokul rencilerinin says 1913-14te 10.000den, otuz yl sonra 60.000e kt; yzyln ilk yllarnda kurulan bir kk zel niversite 1925de hkmetin finanse ettii, sanat, bilim, hukuk, tp, mhendislik ve ticaret blmleri olan daha byk Msr niversitesi ile birletirildi. Sre daha alt bir dzeyde balasa bile ayn ey Irak iin de geerliydi. Msrda orta ve daha yksek dzey retim kurumlarnn ou Avrupal ve Amerikal dinsel ya da kltrel misyonlarn elindeydi. Bu durum, Suriye, Lbnan ve Filistin iin de geerliydi. amda kk bir devlet niversitesi, Kudste bir retmen koleji vard, ancak ana niversiteler zel ellerdeydi: Beyrutta Fransz hkmetinin destekledii Jesuit niversite St. Joseph ve Amerikan niversitesi; Kudste yeni branice ulusal kltrn balca merkezi olan ve o srada Arap rencileri pek cezbetmeyen brani niversitesi. Bu lkelerde orta retim yabanclarn. Lbnanda esas olarak Franszlarn elindeydi79. Pek ok yksek retim kurumunun yabanclarn elinde olmas eitli sonular dourdu. Bir Arap erkek ya da kzn bu okullarda eitim grmesi balbana bir toplumsal ve psikolojik deiime yol ayordu. ocuk iinden geldii toplumun geleneklerine yabanc bir yntem ve mfredata gre eitiliyor ve bu eitim ocuun belirli konular dnebilecei ve baz meslekleri uygulayabilecei ilk ve belki de yegne dil haline gelen bir yabanc dil araclyla veriliyordu. Bir baka sonu, orta ya da yksek renim gren kz renci saysnn, retimin devlet okullaryla snrl kalmas halinde gerekleecek olandan daha fazla olmasyd, ilkokul dzeyinde devlet okullarna giden pek az kz renci vard; ou

78 79

Albert Hourani, a.g.e., s. 381. Albert Hourani, a.g.e., s. 382.

39

Fransz Katolik rahibelerin ya da Amerikan Protestan retmenlerin bulunduu okullara gidiyordu.80 Endstriyel hayattaki canllk, blgeye giren kolonilerin at okullar ve Mutasarrflk dneminin oluturduu zerk idari yaplanmann getirdii olanaklar Lbnanda , yzyln ikinci yansndan itibaren tm Osmanl topraklarnda hakim olmaya balayan ulusuluk akmnn da hzl bir gelime kaydetmesini salad.

2.3. n-Arap Ulusuluuna Siyasal Gei Berlin Kongresinden sonra Osmanl imparatorluu Balkanlardaki Slav ve Ortodoks tebaasnn ounluunu kaybetmiti. mparatorluk hayatna bundan sonra Anadolu ve Arap vilayetlerindeki tebaasyla devam edecekti. Ancak Arap topraklar da belli bir sre ierisinde merkezden kopma eilimi ierisine girdiler lk kopuu fiilen Msr yapmt. Bunun dier Arap blgeleri zerinde nemli bir etkisi oldu Zaten olduka zerk ynetilen bu topraklarda buna eilimli bir yap her zaman vard Modern anlamyla ulusuluk ideolojisi ile birleerek geliecek olan kopma eilimi ise blgenin Avrupa lkeleri ile ilikilerinin gelimesi srecinde asl karakterini kazand81. Avrupa devletlerinin blge zerindeki istekleri de bu eilimi glendirdi- zelliklede ngilterenin de hasta adam yaatmaktan vazgemesi ile birlikte blge tam bir ak pazar haline geldi: Herkes kendine uygun bir para koparmak istiyordu. Bunun iinde yerel halklarda olumaya balayan ulusu eilimler her trl yntemle besleniyordu Osmanl imparatorluu bu srecin nne gemek iin belli nlemler almaya alt. ncelikle blgeyle entegrasyon sreci yaamaya alt. II. Abdhamitin Pan-slamist politikas gerekte Panslamist bir ideolojik temelden ok imparatorluun reel politik ihtiyalarn ifade ediyordu82. Mutasarrflk dneminde ilk Mutasarrf Davut Paann Lbnanda kurduu modern eitim kurumlar, Padiahn maddi olarak destekledii gazeteler hep bu ama iin
Albert Hourani, a.g.e., s. 383. Abdullah Ahsen, Milliyetilik ve mmet Kimlii, (ev. brahim Kaln) Kpr, Gz 1995, 52. say, s. 23 25. 82 bid. s. 25-26
81 80

40

dnlmt. Askeri gvenlik asndan da Hicaz demiryolu bunun en nemli ifadesi idi. Yine de Lbnanda tm dier lkelerde olduu gibi yurtdna gitmi rencilerin ban ektii modern anlamda bir Arap ulusuluu gelimekte idi. lk bata Arap ulusuluu tam bir kopma yanls deildi. Eitlik ve zerklik istiyordu. rnein Arap ulusuluunun ilgin nderlerinden Butrus al-Bustani Osmanlcl benimsemiti. nk dinlere blnm Suriyede Osmanlclk ona Suriyenin birliini ve Arapln salayacakm gibi grnyordu. zerk Mutasarrflk dnemi bu anlamda belli bir tatmin salamt onlara. Ancak giderek bu eilim bir tam bamszlk hareketine dnmtr. Bu dnm de asli rol Lbnann iktisadi olarak Osmanl merkezinden ziyade Avrupa ile btnlemesi oynamtr83. Lbnan ulusuluu belli tartmalar, farkllklar barndryordu. Maruni arlkl kuzey blgeleri Hristiyan bir Lbnanllktan bahsederken, bir ksm Mslman ise Suriye ve rdn de kapsayan geni, Mslman arlkl, bir Arap ulusuluunu yeliyordu.Ancak nfusun kark olarak yaad kentsel blgelerdeki halkn ounlukla savunduu sekler Mslman-Hristiyan bir Arap ulusuluu idi. Tarihi Albert Hourani Lbnana has Arap ulusuluunun drt faktr zerine bina edildiini yazar. Ona gre nfus yaps, yerel ailelerbeylik sistemi ve yerel ynetim zerklii 19 yzyl ile birlikte Arapann herkese konuulan dil olmas Lbnana has mezhepler aras bir yap zerine oturan Lbnan ulusuluunun temelini oluturur.84 Osmanl mparatorluunun II.Abdlhamit ile birlikte Almanya yanls politika izlemesi mparatorluun geneli zerinde etkili olmusa da bunun Lbnana yansmas pek kuvvetli olmamtr. 19 yzyln son eyreinden itibaren blgede bir alman kolonisi olumu, Almanyann blgeyle ticaretinde bir art gzlenmi ancak tm bunlar o denemde ve sonrasnda Almanyann Lbnan zelinde etkin bir aktr olmasn salamaya yetmemitir85. mparatorluun Almanya ile ittifak blgede eskiden beri etkili olan ngiltere ve Fransann blgedeki ayrlk eilimleri besleme siyasetini hzlandrc bir rol oynamtr. Geri byle bir ittifak olmasayd da genel gidiat bir ayrln er ya da ge gerekleeceini gsteriyordu. Osmanlnn Almanyay mttefik semesinin bir nedeni de zaten dier devletlerin Osmanlnn bu blgesini kesin olarak ele geirme siyasetini benimsemi olmalar
83 84

Albert Hourani., The Emergence of Modern Middle East, .London, Macmillan 1981. s 125. Albert Hourani., a.g.e., s. 126 . 85 Albert Hourani., a.g.e., s. 126 .

41

idi. Almanya ise mparatorluk iin kar ortakl yaplabilecek tek gl devlet idi. Bu yanyla Osmanl Devleti doru bir tercih yapm ancak sonucu ar olmutur. Osmanl mparatorluu I. Dnya Savana girdikten bir mddet sonra -1915 yaznda Mutasarrflk dzenini lavetti ve blgeyi dorudan askeri mercilerin ynetimine balad. Hemen ardndan blgede Fransa ngiltere ya da ngiliz destekli Mekke Emiri erif Hseyinin Arap milliyetisi hareketi ile temas kurulmas yasakland 1916da ounluu Mslman 14 Lbnan ileri geleni Beyrut meydannda ihanet sulamas ile asldlar. Lbnan iin zor gnler balam, Mutasarrflk dneminde yaanan uzun bar dnemi bir nihayete ermiti. Ordu mezhep ayrm gzetmeksizin tm genleri hzla silah altna almaya balamt Hayvanlara ve rnlere geersiz Osmanl Banknotlar karlnda el konuyordu Sabotaja urayan demiryollarnn tekrar denmesi iin Lbnan dalarndan binlerce sedir kesiliyor, Lbnandaki tm maddi olanaklar dorudan ordu aac iin kullanlyordu.

Blge bu yllarda tam bir alk, aln getirdii lm ve sefalet iine itilmiti. Tm bu koullar ngiliz ibirlii ile Osmanlya kar isyan bayran am bulunan erif Hseyin hareketinin Lbnanda da destek bulmasn glendiriyordu86. 1 Ekim 1917 Osmanl mparatorluunun blgedeki 401 yllk hakimiyetinin son gn oldu. ngiliz ve mttefik kuvvetleri bu tarihte Beyruta girdiler. Blgenin nde gelenleri Beyrutta bir Arap hkmetinin kurulduunu ilan ettiler ve hkmet binalarna erifin bayran ektiler. Osmanlnn 1915te lavettii Mutasarrfye meclisinin ilan ettii ve erif Hseyine bal bir Lbnan temsil etme iddiasndaki bu oluum ngiltere ve Fransann tepkisini ekti. nk ngiltere ve Fransa Sykes-Picot antlamasna gre blgeyi oktan kendi aralarnda paylamlard bile. Geriye bunu hayata geirmek kalyordu87. 1920 yl sonlarnda Cemiyet-i Akvam Suriye ile birlikte Lbnan da Fransz mandasna verdi. Fransz kuvvetleri erif Hseyin birliklerini yenerek blgeyi kontrolleri altna aldlar. Fransz mandas altnda eski Osmanl Mutasarrfiye snrlarna Bekaa, Vadi alTaym blgesi, Cebel Amil, Beyrut, Sayda ve Tripolinin eklenmesiyle birlikte bugn Lbnan

Archives and Heritage, Syria-Lebanon mandate1920-1946, Fransa Dileri Bakanl arivleri, http://www.diplomatie.gouv.fr/archives.gb/service/inventaires/nantes/egf630.html 87 Archives and Heritage, Ibid.

86

42

olarak bildiimiz blge dahilinde bir Byk Lbnan Devleti (The State of Greater Lebanon) kuruldu. Artk Lbnan Fransz mandas altnda geirecei bir eyrek asr bekliyordu88.

2.4. n Ulusuluun Fikri Kaynaklar Kitaplar, sreli yaynlar ve gazeteler yeni Avrupa ve Amerika dnyasnn bilgisini Araplara tayan kanallard. Yaynlananlarn ou Franszca veya ngilizceden eviri ya da uyarlamayd. eviri hareketi memur ve subaylar iin el kitaplarna, okullar iin ders kitaplarna ihtiya duyan Mehmet Ali ynetiminde balad. Avrupada eitim gren, Franszca ya da baka bir dil renen baz kiiler, yazlarnda grp iittiklerini betimlediler. Mehmet Ali tarafndan eitim grmesi iin Parise gnderilen Rifaa el-Tahtavi (1801-73) bu kenti ve orada yaayanlar yle betimliyordu: Parisliler Hristiyan alemindeki halklar arasnda zeklarnn keskinlii, anlaylarnn berrakl ve zihinlerinin derin meselelere nfuz edii ile ayrt edilirler... gelenee mahkm deildirler, fakat daima eylerin kkenini ve kantlarn bilmek isterler. Sradan insanlar bile nasl okunup yazlacan bilirler ve her insan kendi kapasitesine gre nemli konularla megul olur... Yeni olana merak ve coku duymak, deiimi ve eyalarn, zellikle de giysilerin deitirilmesini sevmek Franszn tabiatnda vardr... Deiim ve kapris de onlarn tabiatnda vardr; needen hemen zntye, ciddiyetten akacla geiverirler ya da bunun tam tersi olur. yle ki, kii bir gn iinde birbiriyle elien her eyi yapabilir. Ancak btn bunlar sadece kk meselelerde olur; byk meselelerde, siyasetle ilgili grlerinde deime olmaz; herkes kendi inanlarn ve fikirlerini muhafaza eder... Cmertlikten ok cimrilie yakndrlar... Mucizeleri reddederler ve doal yasalar ihlal etmenin mmkn olmadna inanrlar ve dinler insanlar hayr ilerine yneltir... fakat irkin inanlar arasnda, zek ve zeki insanlarn faziletinin peygamberlerin bilgisinden daha byk olduu inanc da vardr.89 Zaman getike, Arap yazarlarnn kendi haklarndaki bilinlerini ve modern dnya iindeki yerlerini Arapa ifade etmeye altklar yeni trde bir edebiyat olutu. Yeni edebiyatn balca ilgi alanlarndan biri Arap dilinin kendisi idi. Avrupadaki yeni reti ve edebiyatn yaylma alam iinde yer alanlar gemilerine yeni bir tarzda bakmaya baladlar. Klasik Arapa eserlerin metinleri Avrupann yan sra Kahirede de basld. Eski edebi tarzlar yeniden canlandrld; zamann en tannm Lbnanl yazar Nasif el-Yazc (1800-71)
88 89

Archives and Heritage, Ibid. Rifaa Rafii el-Tahtavi, Tehls el-ibriz il telkls Bariz, M. E Hicaz (ed.), Usl d-fihr d-arb el-hadisin el Tahtavi (Kahire, 1974), s. 208 vd. Aktaran: Albert Hourani, Arap Halklar Tarihi, ev.: Yavuz Aloan, stanbul:letiim Yaynlar,1997, s. 358-9.

43

makamt tarznda bir eser, becerikli bir kahraman hakknda uyakl nesirle anlatlan bir dizi yk ve fkra yazd. Baka yazarlar Arap diline ylesine uyum saladlar ki, yeni fikirleri ve sanatsal duyarln yeni biimlerini ifade edebildiler. Butros Bostani ve onun yetitirdikleri, Arap gramerinin temel kurallarndan ayrlmayan ama ya Arap dilinin kendi kaynaklarndan alnp gelitirilmi ya da ngilizce veya Franszcadan uyarlanm daha basit anlatm tarzlar, yeni szckler ve fiillerle yeni trde bir izah nesir kullandlar. Hl klasik l ve uyak sistemini kullanan ancak giderek yeni duygu ve fikirleri ifade etmeye ynelik Arap iirinde de bir canlanma oldu. Ahmet evki (1868-1932), halk ilgilendiren olaylar anlatmak ya da ulusal duygular ifade etmek ya da hkmdarlar vmek iin yksek bir dil kullanan bir ge dnem klasik airi olarak grlebilir. Kendisi, Msr saray evresinde toplanan Trk-Msrl sekinlerden geliyordu. Onun adalar arasnda yer alan Halil Mutran (1872-1949), geleneksel biimlerin ve dilin sadece sanat iin deil, ister d dnyayla ister yazarn duygularyla ilgili olsun bir gereklii ifade etmek iin kullanld iirler yazd. Hafz brahim (1871-1912) da- ha avam bir duyarllkla kendi zamanndaki Msrllarn siyasal ve toplumsal fikirlerini ifade etti ve evkiden daha byk ilgi grd. Tamamen yeni bir yaz tr olumaya balad: drama, ksa yk ve roman, ilk nemli roman olan Hseyin Heykelin Zey-nebi 1914te yaymland, krsal kesime yeni bir bak tarz getirdi, insan hayatnn kklerinin doada olduunu ifade etti ve kadn erkek ilikilerine yer verdi. Yeni yazcln teki kaygs, Avrupann yaylan toplumsal ve entelektel gc idi. Bu g sadece rakip olarak deil, bir meydan okuma olarak grlyor ve baz bakmlardan da cezbedici bulunuyordu. Avrupann gc ve bykl, modern bilim ve teknoloji, Avrupa devletlerinin siyasal kurumlar ve modern toplumlarn toplumsal ahlak gzde konulard. Bu tr yazclkta temel bir sorun ortaya atlyordu: Arap Mslmanlar ve Osmanl Mslman devleti denen yap Avrupann karsnda nasl glenebilir ve modern dnyann paras olabilirdi? Byle bir soruya yant vermek iin yaplan ilk giriimler stanbul, Kahire ve Tunusta yzyln ortasnda gerekletirilen reformla ilgili memurlarn yazlarnda grlr. Bunlarn bazlar Trke, birka da Arapa yazld. Fransz igalinden nce Tunus hkmetinde son kez reform yapma giriiminde bulunan nder, Hayreddinin (. 1889) bir eseri zellikle nemlidir. Kitabnn giri blmnde Hayreddin kitabn amacm yle aklyordu:

44

nce, devlet adamlar ve din adamlar arasnda gayretli ve azimli olanlar, bilim ve renim snrlarnn geniletilmesi, bollua gtren yollarn hazrlanmas gibi slam cemaatinin refah ve slam uygarlnn gelitirilmesine yardmc olacak her eyi, ellerinden geldii kadar benimsemeye zorlamak... btn bunlarn temeli iyi hkmettir, ikinci olarak, genelde Mslmanlar arasnda takdire layk olana, teki dinlere bal olanlarn uygulamalarnda bizim dinimize uygun olana, sadece kafalarndaki, Mslman olmayanlarn btn davran ve kurumlarndan saknlmas gerektii dorultusundaki sabit fikir nedeniyle gzlerini kapayan dncesizleri uyarmak.90 Bu tr yazarlara gre, Osmanl imparatorluu, yasalarda, idari yntemlerde ve askeri rgtlenmede deiiklikler yaparak bir modern devlet olarak glenmeli; sultan-teba ilikisi modern hkmetin yurttalaryla ilikisine dntrlmeli; bir hkmdarlk ailesine gsterilen sadakat, Mslmanlar ve gayri Mslimleri, Trkleri ve Trk olmayanlar kapsayan bir ulusun, Osmanl ulusunun yesi olma duygusuna evrilmeli idi. Btn bunlar, doru anlalmalar halinde, slama ya da imparatorluun geleneklerine sadakatsizlik gsterilmeksizin uygulanabilirdi. Yzyl geip giderken, 1860lar ile 1870lerde eitim grm yeni snfn ykseliiyle birlikte, reformlar destekleyenler arasnda bir blnme meydana geldi. Bu blnme, otoritenin temelinin kendi adalet anlaylarna ve imparatorluun karlarna gre sorumlu olan memurlara m, yoksa seimlerle kurulmu bir temsili hkmet mi olduu zerine bir fikir ayrlndan kaynakland. Ne var ki kuaklar arasndaki blnme bundan daha derindi. Her lkede ikinci kuak, meydana gelmekte olan deiimlerde sakl olan sorunun farknda idi. Kurumlarda reform, bir tr ahlki dayanmada kklenmedike tehlikeli olacakt: bu nasl olmalyd ve slamn retilerinden ne lde tretilebilirdi? Yeni okullar, geleneksel slam retisini temel almayan, Batdan esen reti rzgrlarna alan bir kuak retirken byle bir sorunun basks daha ok hissediliyordu. Sorun, kukusuz, Lbnan ve Suriyenin Arapa konuan ve bu dnemin entelektel hayatnda nemli rol oynayan Hristiyanlar iin sz konusu deildi. Bat uygarl bunlarn ouna tamamyla yabanc grnmyordu; sadakatsizlik duygusu tamakszn bu ynde
90

Hayr el-Din el-Tunsi, Akvam el-meslik fi mrifat ahvl el- memlik (Tunus, 1867-8), s. 5; tng. ev. L. C. Brown, The Surest Path (Cambridge, Massachu-setts, 1967), s. 74. Akataran: Albert Hourani, Arap Halklar Tarihi, s. 360.

45

hareket edebiliyorlard. Mamafih onlarn da ayn arlkta kendi sorunlar vard. Devlet tarafndan tannan ve desteklenen Kilise hiyerarilerinin gc onlarn dnmelerine ve kendilerini diledikleri gibi ifade etmelerine engel olabiliyordu. Bazlar seklarizm ya da Protestanla yneldiler. Protestanlk, kimliin bir dinsel cemaat yeliine gre ifade edildii bir toplumda onlara seklarizm kadar yaknd. Ne var ki Mslmanlar iin sorun kanlmazd. slam bu sorunlarn en derini idi. Modern dnyada yaamak Mslmanlarn toplumu rgtleme tarzlarnda deiiklik gerektiriyor idiyse, bunu meru bir tarzda yapmaya almalar gerekiyordu; ve bu ancak slamn dnyada var kalma, glenme ve ilerleme ile badaacak ekilde yorumlanmas halinde mmkn olacakt, slam modernistleri denebilecek kiilerin kalk noktas buydu. Bunlar slamn sadece aklla deil, modern uygarln temelleri olan ilerleme ve toplumsal dayanmayla da badaabileceine inanyorlard; uygun biimde yorumlanmas halinde slam katiyetle bunlar emrederdi. Bu tr fikirler, yazlar aprak, ama kiisel etkisi nemli ve yaygn olan bir ranl, Cemaleddin Afgani (1839-97) tarafndan ne srld. Bunlar daha tam ve ak bir biimde, yazlar btn Mslman dnyada byk ve kalc bir etki yaratan bir Msrl, Muhammed Abduhun (1849-1905) yazlarnda gelitirildi. Muhammed Abduhun hayatnn amac, kendi szleriyle, uydu: dnceyi taklidin prangasndan kurtarmak ve dini cemaatin ihtilaftan nce anlad haliyle anlamak; dinsel bilgi edinme konusunda ilk kaynaklara dnmek ve bunlar, Allahn arlklar ya da dinde safln bozulmasn nlemek iin yaratm olduu insan aklnn lsyle tartmak, ki Allahn bilgelii bylelikle tecelli edebilir ve beeri dnyann dzeni korunabilir; ve bu k altnda dinin, insan varln srlarn aratrmaya iten, onu bilinen dorulara sayg gstermeye davet eden bir bilim dostu olarak grlmesi gerektiini kantlamak ve insann ahlaki hayatn ve gidiatn bunlara baml hale getirmek.91 Abduhun eserinde slamn balca doktrinleri ile onun toplumsal reti ve yasalar arasnda bir ayrm yaplr. Doktrinler merkezi bir dnrler izgisi, takva ehli ecdat (elselef el-Slih veya bundan hareketle bu dnce tr iin sk kullanlan isimle, selejiyye) tarafndan iletilmitir. Bu doktrinler basittir -Allaha, sonuncusu Muhammed olan bir peygamberler izgisi boyunca vahye, ahlaki sorumlulua ve kyamete inanmak- ve aklla

91

Raid Rida, Tark d-std el-imam el-^eyb Muhammed Abduh, c. I (Kahire, 1931), s. 11. Akataran: Albert Hourani, Arap Halklar Tarihi, s. 361.

46

eklemlenip savunulabilirler. te yandan, yasa ve toplumsal ahlak, Kuranda yer alan ve insan akl iin kabul edilebilir olan baz genel ilkelerin zel koullara uygulanmasdr92. Koullar deitiinde bunlar da deimelidir; modern dnyada Mslman dnrlerin grevi deien yasalar ve adetleri deimez ilkelerle ilikilendirmek ve bylece snrlarn belirleyip bunlara bir yn vermektir. Byle bir slam anlay eitim grm pek ok Arap ve Arap dnyasnn uzandaki Mslmann zihinsel donanmnn bir paras haline gelecekti. Ne var ki bu anlay birden ok izgi boyunca gelitirildi. Abduhun en nde giden taraftar, Suriyeli Reid Rza (1865-1935) bir sreli yayn olan el-Manaf da ustasnn gelitirdii retinin her iki yanna da bal kalmaya alt. Reid Rza, slamn deimez doktrinlerini btn saldrlara kar savunurken slamn Hanbeli yorumuna, daha sonra Vahabilie yaklaacakt. Ayrca bir dizi fetva ile yasalar, yeniden dzenlenmi bir eriat erevesinde modern dnyaya uyumlu hale getirmeye alt93. 2.4.1. Reform ve Siyaset: Ulusa Giden Yol Hem Abduh hem de Rza, sadece deiimi hakl karmakla kalmayp, onun snrlarn belirleyen, geleneksel eitim grm ulemadand. Ancak modern okullarda eitim grenler iin, Abduhun slam anlaynn cazibesi, gemilerine herhangi bir ihanet duygusu tamakszn modern Batnn fikirlerini kabul etme serbestisine kavumakt. Bazlar Abduha ballk iddiasn tayan bir dizi yazar, toplumun ve devletin rgtlenme tarz hakknda yeni fikirler ne srmeye baladlar. Ulusuluk fikri bu kuak iinde, Trkler, Araplar, Msrllar ve Tunuslular arasnda aa kt. Daha nce ulusal bilinlilikte baz canlanmalar olmutu ve bunun ardnda daha eski ve daha gl bir eyler, uzun sredir kurulu toplumlarn varlklarn kesintiye uramakszn srdrme arzusu yatyordu. Ancak siyasal hareketlere hayatiyet kazandran belirtik bir fikir olarak ulusu dnce ancak Birinci Dnya Savandan nceki son yirmi ylda nem kazand. eitli ulusal hareketler farkl meydan okumalara tepki olarak ykseldi. Trk ulusuluu Avrupadan srekli gelen ve artan baskya ve Osmanl ulusuluu idealinin geersiz kalmasna bir tepki idi. mparatorluun Hristiyan halklar birer birer ayrlrken Osmanl ulusuluu slami renkten daha te zellikler kazand, ancak bir Trk ulusu fikri
92 93

Altay naltay, Cumhuriyetin Dini Temelleri, Yarn, Mays 2005 says, ss. 17 21. bid. s. 21

47

Abdlhamit ynetiminde payitaht ile ynetici Trk sekinleri arasndaki ittifak bozulduunda ortaya kt. Buna gre imparatorluk ancak ortak bir dilin birletirdii bir ulusun dayanmas temelinde hayatta kalabilirdi. Bu andan itibaren imparatorluk daha ok bir Trk-Arap devleti haline gelmiti. Trk unsurun stnln vurgulamaya ynelik her giriim Trkler ile Araplar arasndaki dengeyi bozuyordu. Arap ulusuluu tepki yoluyla adm adm aa kt, ilk aamada bu, Suriyede, esas olarak amdaki eitim grm baz Mslmanlar ile birka Suriyeli ve Lbnanl Hristiyan yazar arasnda yaylan duygularla oluan bir hareketti. Hareketin kkleri Araplarn gemiine dair bilincin yeni okullarda yemden canlanmasnda yatyordu ve slam reformcular slam tarihinin ilk dnemini, Araplarn stn olduklar dnemi vurguluyorlard. Ulusuluk ancak 1908 devriminin, sadakatin geleneksel oda olan sultann konumunu zayflatmasndan sonra nemli bir siyasal g haline geldi ve sonunda Jn Trklerin iktidar ele geirmelerine yol at. Bunlar merkezi denetimi glendirme, imparatorluun ulusal birliini vurgulama siyaseti izledikleri iin, sonu Trk ulusuluu ynnde oldu. eitli nedenlerden tr bu gruba muhalif olan, esas olarak aml Suriyelilerden oluan baz Arap subaylar ve memurlar, henz bamsz bir Arap devleti talebini deil, imparatorluk iindeki Arap eyaletlerinin daha iyi bir konuma getirilmesini talep ederek zerklie kadar varan bir ademi merkeziyetilik istediler. Arapa konuulan blgelerde baz Lbnanl Hristiyanlar bir Avrupa gcnn korumas altnda daha byk lde bir Lbnan zerklii ummaya baladlar94. Bu aamada Trk ve Arap ulusuluu, ncelikle Avrupa gcnn tecavzlerine kar bir ynelime girmedi, daha ok imparatorluun kimlik ve siyasal rgtlenme sorunlarna yneldi: Osmanl Mslman cemaatinin varln srdrebilmesinin koullar neydi? Bu znde (kimlik) imparatorluun tesine uzanabiliyor, Trke ya da Arapa konuan herkesi kapsayabiliyordu. Msr, Tunus ve Cezayir ulusuluu bu bakmlardan farkl idi. Bunlarn de Avrupa hkimiyetinin zgl sorunlaryla yz yzeydi ve de bu sorunlarla snrlar aka belirlenmi bir lke erevesinde ilgileniyorlard. Msr ve Tunus uzun bir sre, nce kendi hanedanlklar, daha sonra Britanya ve Fransz hkimiyeti altnda fiilen ayr siyasal varlklar tekil etmilerdi. Cezayir de ayr bir Osmanl blgesi olmu ve artk Fransa ile fiilen btnlemiti.95

94 95

Albert Hourani, a.g.e. s. 363. Albert Hourani, a.g.e. s. 364.

48

NC BLM ULUSAL BAIMSIZLIKLAR AINDA LBNAN VE ARAPILIK

3.1. Osmanlnn k ve Ortadouda Manda Rejimleri Modern Ortadounun oluumu ona hkmeden son imparatorluk olan Osmanl devletinin g kaybedii ve modern Batl glerin ykselerek blgenin geni kaynaklarnn dorudan kullanmak zere blgeye adm adm girileriyle yakndan ilgilidir. 19. yzyln balarnda artk Osmanl mparatorluu batdaki topraklarn nemli oranda kaybetmeye balamt. 19. yzyln ikinci yarsna gelindiinde imparatorluun kendi topraklar zerindeki hakimiyetini daha fazla gtremeyecei aklk kazandnda, Avrupal gler Osmanlnn Arap topraklar zerindeki planlarna gereklik kazandrmaya baladlar. Fransa Kuds, Msr, Cezayir ve daha sonra da Tunusta etkinliini arttrd. Fransann stratejik plan; Svey Kanal inas (1859-1869) ngilterenin Asya kara ve deniz yollarn kontrol karlar ile aknca el deitirmek durumunda kalacakt. ngiltere ve Fransa Ortadouda farkllaan karlarna ramen ayn dnemde Rusyann gneye doru yaylmasn engellemek iin glerinin birletirdi. (Krm sava, 1854-1856). Bu savalarn sonunda Batl byk gler kendi aralarnda dengeleri yeniden dzenlemeye alrken Osmanl Devleti srekli toprak kaybetmeye devam ediyordu. Osmanl devleti yenilgilerle urat bu son dnemlerinde, tm baml lkelerde olduu gibi, Fransa ngiltere, Avusturya,Almanya ve Rusya gibi gelimi lkelerden borlar alarak bir yandan da geri kalm olan altyapsn dzeltmeye, lkeyi modernletirmeye alyordu.96 Avrupann kapitalizmi gcnn doruundayd ve yapabileceklerinin snrlar gerekten ok geniti.97 te yandan Fransz devrimi tm imparatorluk halklarn etkilemeye balam Balkan topraklarndaki Srplar, Rumlar, Bulgarlar ve dier halklar birbiri ardna bamszlk savalar
96 97

dou karsnda

David Fromkin, a.g.e. s. 46. Jaques Benoist-Mechin, The End of The Ottoman Empire (ISBN 3-89434-008-8) Yayinci ve Yayn tarihi notu bulunmuyor) s. 104.

49

ile ayr birer devlet haline gelmiti. Bu eilim Ortadou elitini de , biraz ge bir tarihte de olsa, etkilemeye balad. Bu bakmdan 19. yzyln sonu ile yirminci yzyln bana gelindiinde artk Osmanl devletinin Arap milliyetilii gibi bir sorunu da olacaktr. Osmanl devletinin ekonomik gszl, maliye ve finansnn neredeyse tmyle yabanc glerin elinde olmas devletin bu ayrlk eilimlerine mdahale olanaklarn kstlyordu.98 Modern Ortadouyu oluturacak olan devletlerin oluumunun ilk balangcn tekil edecek blgesel kopular bu koullar altnda gerekleiyordu. lk kopu Cezayir(1830) ve Tunus(1881) blgesinden geldi. Resmi olarak hala bir Osmanl topra olarak kabul edilse bile Fransann gdmndeki Msr 1881de dorudan ngilterenin kontrol altna girdi. 1911de ise talya Kuzey Afrikadaki son Osmanl topra olan Libyay igal etti. Bu dnemde Osmanl yneticileri ellerinde kalan dier Arap arlkl Ortadou blgelerini korumak iin Almanya ile ibirlii yaptlar. Almanlar Berlin-Byzantium-Baghdat olarak da bilinen demiryolu hattnn Ortadouya uzanmasnda Osmanl devletine byk yardmlar sundu. Daha sonra bu demiryolu Hicaza kadar uzatld. Ancak I dnya sava anlarnn ald bu yllarda Ortadouyu imparatorluk merkeziyle btnletirme, merkezi denetimi arttrma abalar pek baar salayacak grnmyordu.99 (Almanya ile ittifak olmak, Almanyann sert smrge paylam savanda dmanlarn alt edecek g dengesine ulaamamas nedeniyle, Osmanl imparatorluunun durumunu daha da gletirdi.) Sava ncesinde, daha 1904te ngiltere, Fransa ile Fas ve Msrn ilhak konusunda anlamaya varmlard. Almaya karsnda yeni bir g dengesi olumutu.100 Bu da Osmanlnn kaderini Almanyann kaderine balyordu. I. Dnya sava baladnda Trkiye gibi ngiltere, Fransa ve Rusyadan oluan l ittifakn yannda savaa girdi. Savan sonunda kaybeden tarafta yer alan Osmanl devletinin Ortadoudaki topraklar da ngiltere ve Fransann eline geti. Sava bitmeden ngiltere ve Fransa kendi aralarnda bu topraklarn paylamn da yapmlard.101 ngiltere ve Fransa Arap topraklarn kendi kaynak ihtiyalarna ve aralarndaki g dengesine uygun olarak pay ettiler. Ancak bu iki byk g bu topraklarda dorudan bir igal
98 99

Benoist-Mechin, a.g.e. s. 104 Murat zyksel, Anadolu Demiryollari Insaasi, Ekonomi Dosyasi; 1998, s 10 s. 34. 100 Karl Polanyi, The Great Transformation ,Boston: Beacon Press, 1957, s. 19 ve 40. 101 J.M. Roberts, The Triumph of the West , London: British Broadcasting Company, 1985, s. 67.

50

kuvveti olarak kalmadlar. nk birinci dnya sava sonras koullarda ABD Bakan Wilsonun 14 maddelik deklarasyonu ve Rusyada Leninin self-determinasyon prensibi etrafnda yrtt diplomasi sonucunda dorudan smrge yerine manda rejimlerinin kurulmasna karar verildi. Birlemi Milletlerin ilk biimi olan Cemiyeti Akvam (League of Nations) gzetiminde Arap topraklarnda ki halklar gelecekteki bamszlklarna hazrlayacakt. Bu erevede Irak, Filistin ve rdn (transjordan) ngiliz mandas altna verilirken Lbnan ve Suriye Fransz mandas altna verildi. Msrda ngiliz kontrolnde bir monari rejimi dzenlendi. Yine bu dnemde Arapa konuan kuzey Afrika (bat Ortadou olarak da adlandrlabilir) blgeleri (Cezayir, Fas ve Tunus Fransann ve Libya talyann) koloniler olarak kalmaya devam etti. Kuveyt ise ngiliz kolonisi olarak kalacakd.102 Ksaca I. Dnya Sava sonunda oluturulan bu blgelerin devletlerin yneticilerinin seiminde asil belirleyici olan ngiltere ve Fransa idi. rnein rdn ynetimine tayin edilen kii aslnda bir Suudi Arabistanl idi. 27 Nisan 1920 tarihli San Remo Konferansn takiben Osmanl devletinin ykls ile ngiltere ve Fransa kendi aralarnda Ortadounun geleceinde ok nemli olacak olan bir petrol paylam pazarl yaptlar.103 Kedourienin syledii gibi, kendi aralarndaki petrol pazarlndan sonra kurduklar kukla rejimlerle anlama imzaladlar. Sonuta zengin yerel ibirliki elitleri ve yoksulluk iinde halk olan bir blge ortaya kt.104 Manda rejimleri II. Dnya sava sonuna kadar bu ekilde devam etti. Ancak II. Dnya sava sonunda manda rejimleri birbiri ardna bamszlklarn kazanmaya balad ve Ortadou jeopolitiinde nemli deiiklikler meydana geldi. Son koloni ve manda devleti olan Omandan 1970de ngilizlerin ekilmesi ile bu sre tamamland.105

Feroz Ahmad, "Arab Nationalism, Radicalism, and the Specter of Neocolonialism," Monthly Review (Feb. 1991): s. 30-31. 103 Fromkin, a.g.e., s. 509, 534. 104 Elie Kedourie, a.g.e., s. 67. 105 Stephen Shalom, a.g.e., s. 12.

102

51

3.2. Siyasal Arapln Dnsel ve Kltrel Kaynaklar Batl ve yerli unsurlarn en baarl birleimi edebiyatta gerekletirildi. Gazeteler, radyolar ve filmler edebi Arapann modern ve basitletirilmi bir biimini btn Arap dnyasna yaydlar; bu sayede Msrl sanatlar her yerde tannr hale geldi. Badat, am ve Kahirede dil mirasn korumak iin akademi kuruldu. Birka istisna dnda edebi dilin nceliine meydan okuyan olmad, ancak yazarlar bu dili yeni bir tarzda kullanyorlard. 1890l yllarda doan bir Msrl airler okulu, Apollo grubu, geleneksel vezin ve dili kulland, ancak kiisel duygular iire btnlk salayacak bir tarzda aktarmaya alt. Zeki Ebu Sadi (1892-1955) bu airlerin en tannmlar arasnda yer alr. Bu airlerin ve bir kuak sonraki Romantikler grubunun eserlerinde ngiliz ve Fransz iirinin etkisi grlmektedir. iirin duygular itenlikle ifade etmesi gerektiine inanan, Arap iirinde geleneksel olmayan bir biimde doal dnyaya ilgi gsteren, Kuzey ya da Gney Amerikaya g eden Lbnanl airlerin eserlerinde ise kayp dnya iin nostaljiye ynelen Romantikler oluturdu. Gemie isyan, bu tarzda yazanlar iinde en zgn airlerden biri olan, Tunuslu Ebul-Kasn elabbinin (1909-34) yazlarnda gemii toptan reddetmeye kadar gidebildi: Tarihinin btn dnemlerinde Arap zihniyetinin rettii her ey tekdze ve iirsel esinden tamamen yoksundur.106 On dokuzuncu yzylda da oyunlar yazlmt ve bu dnemde daha fazlas yazld, ancak bu oyunlar sahneleyecek tiyatrolar hl azd. Bunun istisnas Necip Rihaninin Kahiredeki toplumsal hiciv tiyatrosu ve yaratt Ki-Ki Bey tiplemesi* idi. Daha nemlisi roman ve ksa yknn en stn biimleriyle, on dokuzuncu yzyln son ve yirminci yzyln ilk on ylnda bir ok yazarn toplumun ve bireyin zmlenmesi ve eletirisi iin yeni aralar yaratt Msrda gelimesiydi. Bu yazarlar yklerinde, ky ve kentteki yoksulluu ve yoksullarn ezilmesini, bireyin onu snrlamaya alan bir toplumda kendisi olma mcadelelerini, kuaklararas atmay, Batl hayat tarz ve deerlerin bozucu etkisini anlattlar. Mahmut Teymur (1894-1973) ve Yahya Hakk (d. 1905) bu yazarlar arasnda yer alr.

Ebul-Kasm el-abbi, alnt, M. M. Badawi, A Critical Introduction to Modern Arabic Poetry (Cambridge, 1975), s. 159. * Bu konuda bkz: bit.

106

52

Kendi kuann sorunlarn ve umutlarn en iyi ifade eden yazar Msrl Taha Hseyin (1889-1973) idi. Kendisi bu yazarlarn sadece temsilcisi deil, onlarn belki de en zgn olanyd. Ayn zamanda, Taha Hseyin, eserlerinden biri byk ihtimalle dnya edebiyatnn bir paras olarak yaayacak yazarlardan biriydi. Bu eser, Taha Hseyinin kr bir ocuun kendisinin ve dnyann nasl farkna vardn anlatan otobiyografisi, elAyymdr. (Taha Hseyinin yazdklar, romanlar, denemeleri, tarih eserlerini, edebiyat eletirilerini ve nemli eseri Mstakbelus-Sekfe fi Msf (Msrda Kltrn Gelecei) ieriyordu.) Bu eserlerde, yazarn anlayna gre, ayrt edici bir Msr kltrn oluturan esas unsuru dengede tutmak iin kalc bir aba grlr: en nemlisi Arap unsuru ve her eyin stnde klasik Arap dili; farkl dnemlerde dardan tanan unsurlar, en nemlisi Grek rasyonalizmi; ve tarih boyunca varln koruyan temel Msr unsuru: unsur, Araplamasndan bu yana Msrn edebi ruhunu biimlendirmitir. Bunlarn birincisi, bize kadim Msrllardan miras kalan... Msrn toprandan ve gnden, Niinden ve lnden srekli aldmz saf Msrl unsurdur. kinci unsur, dili, dini ve uygarlyla bize ulaan Arap unsurdur. Ne yaparsak yapalm, bundan kaamayz ya da zayflatamayz ya da hayatmzdaki etkisini azaltamayz, nk bu (unsur) Msr bir biimde oluturan ve kiiliini biimlendiren hayatla kaynamtr. Bunun yabanc bir unsur olduunu sylemeyin... Arap dili bizim iin yabanc bir dil deildir, bizim dilimizdir ve bize kadim Msrllarn dilinden bin kez daha yakndr... nc unsura gelince, bu Msr hayatn daima etkilemi olan yabanc unsurdur ve etkilemeye devam edecektir. Bu unsur Dou ve Batdaki uygar halklarla kurulan ilikilerle Msra gelmitir... Kadim zamanlarda Grekler ve Romallar, Yahudiler ve Fenikeliler, Ortaada Araplar, Trkler ve Hallar, modern ada Avrupa ve Amerika... Msr eitiminin kesinlikle bu unsur arasnda belirli bir uyumu temel almasn isterdim.107 Taha Hseyinin, Msrn Grek dncesinin oluturduu kltr dnyasnn bir paras olduu iddias o srada byk ilgi uyandrd. Ancak herhalde en kalc katks, Arap diline gsterdii zende, bu dilin modern zihniyet ve duyarln btn ayrntlarn ifade etmek iin kullanlabileceini kantlamasnda yatyordu. slam dini zerinde yazlar yazan Taha Hseyin eserlerinde Peygamberin hayatn dsel biimde, sradan insanlarn duygularn tatmin edebilecek bir tarzda yeniden kurgulanmatr. Daha sonra farkl bir tarzda yazacakt; ancak yinede, dncesinin birletirici ilkesi, slamdan ziyade Msr ulusunun kolektif bir kimlik olduunu syleyebiliriz. (Bu

107

Taha Hseyin, Tevfik el-Hkime yant- el-Risale, 15 Haziran 1933, s. 8-9; yeniden bs. Fusul fll-adah ve1nafed (Kahire, 1945), s. 107-9. Albert Hourani, a.g.e., s. 398-99.

53

eilim u ya da bu biimde onun kuandan gelen Araplarn zellii olacakt.) Merkezi erevesinde ana temay oluturan ulus kavramn inceleyen, salt ulusun nasl bamsz olacan ulus temas, sadece ulusun nasl bamsz olaca deil, ayn zamanda modern dnyada baarl olmak iin nasl gl ve salkl olabileceiydi108. Ulus tanm deiebiliyordu: her Arap lkesi kendi Avrupal hkimleriyle ilikide farkl bir sorunla yz yze olduu iin, en azndan siyasal nderler arasnda, her Arap lkesinde ayr bir ulusal hareket ve onu merulatracak bir ideoloji gelitirme eilimi vard. Bu zellikle Mehmet Ali zamanndan beri kendi siyasal kaderini yaayan Msr iin geerliydi. Baz durumlarda, ayr bir varlk olma olgusuna bir tarih teorisiyle meruluk kazandryordu. Ulusu hareketler imdiki zamana ve yakn gemie ynelik isyanlard ve bunlar, arkeologlarn bulgularnn ve mzelerde sergilenenlerin grlebilir bir gereklik kazandrd, daha uzak ve slam ncesi bir gemiin ansna hitap edebiliyorlard. 1922de Tutankamonun mezarnn bulunmas byk ilgi uyandrd ve Msrllar, Msrn hayatnn firavunlar zamanndan beri sreklilik tadn vurgulama konusunda cesaretlendirdi109. Msr saraynda air olarak bulunmu Ahmet evki, 1920lerde, Msrn lmsz gemiinin abidelerinden esin ve umut alan bir Msr ulusuluunun szcs olarak ortaya kt. Kahiredeki bir halk bahesinde bir antn al iin yazd iirde Sfenksi hi deimeden Msr tarihine tepeden bakan haliyle resmetti110: Konu! Belki szlerin bize rehber olur ve belki syleyeceklerin bizi teselli eder. Sen gne ve aydan geldiini iddia eden, glgesi atalarmzn uygarlna, yce yaplara ve byk emanetlere vuran, kudretli Firavunu grmedin mi?... Bize tiranlk eden, bizi kleletiren, adamlar bizi eek srer gibi nne katp sren ve sonra soylu fatihlerden oluan kk bir birlik tarafndan yenilgiye uratlan Sezar grmsndr... [Sfenks dile gelir:] Sizi glendirecek bir eyi sizin iin muhafaza ettim, gzellii tatan iyi muhafaza eden bir ey yoktur... Umudun sabah umutsuzluun karanln silip sprr, uzun zamandr beklenen afak vaktidir imdi. ster ak ister kapal olsun, Araplk bu tr hareketlere derinlemesine kk sald. Ulusu hareketlerin hedefi zerk ve gelien bir modern toplum kurmak olduu iin, Arap dilinin bir modern ifade arac ve birletirici bir ba olarak yeniden canlandrlmas yazlan eserlere tema oluturdu.
108 109

Albert Hourani, ag.e., s. 399. Albert Hourani, ag.e., s. 399 400. 110 Ahmed evki, el-evkiyyat, c.l (Kahire, tarihsiz), s. 153-66. Akt: A. Hourani, idem, s.400.

54

(Ayn nedenle ulusulukta kanlmaz olarak bir slami unsur vardr.) slami unsur, gerek dinin siyasal hayattan ayrlmas gerekse modern dnyada baarl ulusal hayatn bir koulu olarak grlmtr. Ayn zamanda baz Dou Arap lkelerinde -Suriye, Filistin, MsrMslmanlar ve Hristiyanlar birlikte yaadklar ve ortak ulusal ballklar vurguland iin, eitim grm snflar arasnda bu dnemde st rtl olarak varoldu. (Lbnan buna ksmi bir istisnadr. Fransann kurduu byk Lbnan, imtiyazl Osmanl blgesinden daha ok sayda Mslman barndryordu. Nitekim Mslmanlarn ou daha byk bir Arap ya da Suriye oluumu iinde zmlenmesi gerektii inancyla bu byk Lbnana katlmlard. Hristiyanlarn ou iin bu oluum esas olarak bir Hristiyan devleti idi.111

3.3. kinci Dnya Sava Sonras Genel Durum Sava sonras dnemde dnyada ABD-SSCB rekabetinin giderek belirginlemesi sonucunda Yakn ve Orta Dounun stratejik nemi giderek artmaya balad. Her eyden nce blge stratejik adan ok nemliydi. Bunun en nemli nedeni blgedeki petrol kaynaklarnn Bat dnyas, zellikle de Bat Avrupa iin son derece hayati bir nem tamasyd. Blgede giderek artan Sovyet etkisi karsnda ABD nderliindeki Bat dnyas iin Trkiye, Yunanistan ve ran birincil neme sahip bir konuma gelmilerdi112. Buna karlk, srailin kuruluunu destekleyerek tanyan Sovyetler Birlii Souk Savan balamas ile birlikte siyasi bir tercih yaparak tutum deitirmi, 1950lerin banda bu lke ile diplomatik ilikilerini sona erdirmi ve bylece Arap lkelerini kazanarak Orta Douya girmeye balamtr. ngiltere, sava sonrasnda blgedeki karlarn, zellikle de Msr ve Svey Kanalna ilikin konumunu koruma asndan amacyla bata Msr olmak zere baz Arap lkeleri, Yunanistan ve Trkiyeye zel bir nem vermekteydi. Zira blgedeki gl bir Mslman lke olarak Trkiye, Bat ynelimli bir ittifaka Arap lkelerinin katlmn salayabilecek bir odak olarak grlyordu. Balangta Orta Dou savunmasna pek ilgi gstermeyen Trkiye, bu adan ortaya konanlarn kendisinin Bat ittifak ile olan ilikilerini

111 112

Albert Hourani, a.g.e., s. 400. Fahir Armaolu, 20.Yzyl Siyas Tarihi, Ankara: Bankas Kltr Yay., 1983, ss. 121 122.

55

olumlu etkileyeceini dnd lde konu ile ilgilenmeye balamtr113. Bir baka deyile Trkiye, ancak NATOya kabul edildiinde Ortadou savunmasna ilgi gsterebileceini ortaya koymutur114. Fakat ngiltere, bu giriimine ilikin olarak Arap milliyetiliinin ykselen sesini iyi hesaplayamamt. Nitekim projenin dier blge lkelerince desteklenmesi asndan ok nemli bir lke olan Msr, 1951 yl Ekim aynda ABD, ngiltere, Fransa ve Trkiye tarafndan nerilen Orta Dou Kumandanl (Middle East Command) projesi ierisinde yer almay reddetmitir. Arap devletlerinin byk ounluu da bu projeye karydlar. 1950li yllarn balarndan itibaren ABD, Sovyetler Birlii ile giritii rekabet ve buna paralel olarak gelitirdii evreleme politikas erevesinde Orta Douda da kendisini hissettirmeye balamtr. Bu nedenle ABD asndan Trkiyenin nemi Orta Dou asndan da artmaya balam, bu durum dorudan Bakan Dwight D. Eisenhower tarafndan da ifade edilmitir.115 Ardndan da ABD Dileri Bakan John F. Dulles, 1953 ylnn Mays aynda birok Orta Dou bakentini ziyaret ettii gezisi srasnda Ankaraya geldiinde Kuzey Kuak ttifak fikrinden sz etmitir.116 Bu dnce, ksmen siyasi, ksmen de stratejik nedenlere dayanyordu. Her eyden nce, daha gneyde yer alan Msr, Suriye gibi Arap lkeleri ile birlikte Bat yanls bir gvenlik sistemi kurulmasndaki zorluklar ortadayd. ABD ve Batl lkelerin srail ile olan yakn ilikileri ve blgedeki smrge gemii anlarnn henz taze olmas ve Arap lkelerinin Sovyet tehdidini dorudan zerlerinde hissedecek kadar bu lkeye yakn olmamalar, bu ibirlii asndan en nemli engellerdi. Ayrca, Msr ve Suudi Arabistann Iraktaki Haimi hanedanndan holanmamalar ve Suriyede solcu ve Bat-kart gruplarn etkin olmalar da bu tr bir ibirlii iin engel tekilediyordu. te yandan, ABDnin Sovyetler Birliine kar uygulamaya alt evreleme politikas asndan, Sovyetler Birlii ile snrda ve dolaysyla bu lkeden gelen tarihsel ve
Keesings Contemporary Archives 1950-1952, s.11764. ngilterenin bu projesi ve Trkiyenin tutumu iin bkz: Ayegl Sever, Souk Sava Kuatmasnda Trkiye, Bat ve Orta Dou, 1945-1958. stanbul: Boyut Yaynlar, 1997, s.87-105. 115 United States in World...1952.., s.229. 116 Kl, Turkey and.., s.187. Dulles bu gezisinde Msr, srail, rdn, Suriye, Lbnan, Irak, Suudi Arabistan, Hindistan, Pakistan, Yunanistan, Libya ve Trkiyeyi ziyaret etmitir. Bu gezi hakknda ayrca bkz: Keesings.., 1952-1954, s.12957.
114

113

56

gncel tehditler konusunda hassas olan Trkiye, Irak, ran, Pakistan ve Afganistan stratejik adan daha byk bir nem tamaktayd. Bylece Bat savunma kua zlandadan Himalayalara kadar uzanabilecek, bu blgelerde salanacak sler de Budapeteden Takente kadar genilikte bir alan denetleme imkan verecekti117. Dullesn bu dncesi, Orta Douda ngiltere nderliinde bir savunma pakt oluturulmas abalarnn da sonu anlamna gelmekteydi. Dullesn Orta Dou gezisi sonrasnda hazrlad rapora gre118, blgedeki Sovyet etkisini nlemek iin oluturulacak gvenlik sistemi esas olarak Kuzey Kua lkeleri Trkiye, ran, Pakistan ve mmknse Afganistan zerine kurulacakt. Ayrca bu konuda giriim blge lkelerinden gelmeliydi. Bu adan da Bat dnyas ile yakn ilikiler ierisinde bir Mslman lke olarak Trkiyeye nemli bir rol dyordu. Bu zincirin ilk halkas 2 Nisan 1954 tarihinde Trkiye ile Pakistan arasnda Karaide imzalanan Dostluk ve birlii Antlamas ile gerekletiriliyordu119. Orta Dou liderliini dnen Trkiye Babakan Adnan Menderes, 1954 yl balarnda, Pakistan ile oluturduklar birliktelii bu blgeye de yayacak bir paktn kurulmas amacyla baz lke bakentlerini kapsayan bir geziye kt. lk durak olan Badatta Menderes ile Irak Babakan Nuri Said arasnda yaplan grmelerde taraflar, bir ortak savunma anlamas gerei zerinde gr birliine varyorlard. Blgedeki dier lkeleri de bu birliktelie katlmaya davet ettiler120. (Suriyenin Bakenti ama gelii ncesi ve srasnda youn protesto gsterileriyle karlaan Menderes burada sadece bir gn kalarak Lbnann bakenti Beyruta gidiyordu.) Bu arada Trkiye Cumhurbakan Celal Bayar da ayn amaca ynelik olarak, Lbnan Devlet bakan Camille Chamounu 1954 yl Nisan aynda Ankaraya davet etti. Kendisi de ayn yl Haziran aynda Beyrutu ziyaret etti. Menderesten kurulacak pakta katlma daveti alan Lbnan ynetimi konuyu Arap Birlii ierisinde deerlendirdikten sonra bir kararn aklad. Bu pakta tamamen kar olan Msr ve Suriyenin o yllardaki Arap Birlii ierisindeki belirleyici rolleri dikkate alndnda Lbnann cevabnn olumsuz olmasna tamamen kar olan Msr ve Suriyenin o yllardaki Arap Birlii ierisinde ki aarl nemli bir rol oynamtr.

Bu stratejik dnce iin bkz: James W. Spain, Middle East Defence: A New Approach, The Middle East Journal. Vol: 8, No: 3 (Summer 1954), s.260-264. 118 Bu konuda bkz: James W. Spain, a.g.e., s.251 vd. 119 Bkz: Ayn Tarihi, No: 245 (Nisan 1954), s.35-37; ngilizcesi iin bkz: Documents on International.., 1954, s.185-186. 120 Keesings..,1955-1956, s.14057; Ayn Tarihi, No: 251, (Ekim 1954), s.69-70.

117

57

Nitekim Msr 1955 yl Ocak ay ortalarnda, Arap Birlii Ortak Gvenlik Pakt yesi btn lkeleri toplantya ard. Irakn Arap Birliine danmadan Trkiye ile ittifaka ynelmesini eletiriyordu. Irak hkmetinin aklamasnn ardndan Arap Birlii zirvesi 25 Ocak 1955 tarihinde Msrn bakenti Kahirede balad. Msrn yannda Suriye, Lbnan, rdn, Suudi Arabistan, Yemen ve Libya babakanlarnn katld toplantya yal Irak Babakan Nuri Said rahatszl nedeniyle katlamamt. Bu ortamda Msr ynetimi ve basn Iraka daha da rahata yklenme frsatn buldu. Irakn Trkiye ile birlikte oluturmak istedii pakt ar bir dille eletirilerek, bu pakta katlmann ancak Arap Birlii Ortak Gvenlik Pakt yelerince uygun grld taktirde mmkn olabilecei gr savunuluyordu. Msr bu grn, Suriye, Lbnan ve rdnn kar kmalar nedeniyle bir konferans karar haline dntremeyince sonuta da bir bildiri yaynlanamad. Konferans 6 ubat 1955 tarihinde sona erdi. Bu tartmalarda Suudi Arabistan da Msrn yannda yer ald. Babakan Emir Faysal konferanstan birka gn sonra Nasr ile yapt grmede kendisine destek veriyor, Irakn Trkiye ile bir pakt oluturmasnn bu lkenin Arap Birlii Ortak Gvenlik Pakt yelii ile badamayacan belirtiyordu. Daha sonra Badat Pakt olarak adlandrlacak olan Trkiye ile Irak arasndaki ittifak antlamas, 24 ubat 1955te Badatta imzaland. 4 Nisanda da, Irak ile olan zel ilikileri nedeniyle bu oluum ierisinde yer almak isteyen ngiltere pakta katld. Pakistan 23 Eyllde, ran ise 3 Kasmda ayn pakt ierisinde yer aldlar. Bylece Kuzey Kua lkeleri Bat yanls bir pakt ierisinde bir araya geliyorlard.121 I. Dnya Sava sona erdiinde, bir kuak boyunca iki Avrupa lkesi ngiltere ve Fransa- neredeyse zel etki alan olmu Ortadou ve Marip, drt ya da daha fazla byk gcn etkileyebildii ve bunlar arasndaki Avrupa Anlamas (1815 tarihli) dnemindeki kadar istikrarl olmad bir blge haline geldi. Bu durumda ulusu partilerin ve bunlarn temsil ettii yerel karlarn lkelerinde stat deiiklii iin bask yapmalar mmkn oldu. Fransa ngiltereden daha zayf bir konumdayd ve zerindeki bask daha bykt. Savan bitiminde in Hindi ve Maripteki konumunu, 1945de dou Cezayirde meydana gelen karklklar iddetle bastrdktan sonra yemden elde edebildi, fakat Suriye ve Lbnan terk etmek zorunda kald. Britanya ve zgr Fransa gleri 1941de lkeyi igal ettiklerinde

121

Keesings..,1955-1956, s.14138, 14454, 14505.

58

Fransann idari yetkiye, ngilterenin stratejik denetime sahip olduu bir anlama yapld. Britanya, Fransann stn Avrupa gc olarak iki lkeye bamszlk vermesini kabul etti. kar atmas ihtimalleri glyd. zgr Franszlar hemen z-ynetim garantisi verme konusunda istekli deildiler; gerek Fransa olma iddialar, bir Fransz toprann orada yaayan insanlara deil de ngilterenin etki alanna terk edilmesi halinde, Franszlarn gznde kabul edilebilir olmayacakt. te yandan Britanyann bamszlk taahhdn yerine getirmesi, Filistinde izledii siyasete dman olan Arap ulusularna avantaj salayacakt. Beyrut ve amdaki siyasetiler bu anlamazl sava sona ermeden bamszl elde etmek ve Fransann snrsz ynetiminden kurtulmak iin kullanmay baardlar. Birincisi Lbnan hkmetinin Fransz otoritesini snrlamaya alt 1943de ve ikincisi Suriyelilerin Franszlarn am bombalamasna, bir ngiltere mdahalesine ve mzakere srecine yol aan benzer bir giriimde bulunduklar 1945de olmak zere iki kriz yaand. kincisi, Fransa ve ngilterenin 1945in sonunda ayn anda ve btnyle ekilmelerini salayan bir anlamayla sona erdi. Bylece Suriye ve Lbnan, ngiltere ile yaplan antlamalarn Msr ve Iraka dayatt snrlamalar olmakszn tam bamszla kavutular. Bundan byle milliyeti bir parti iin daha azna rza gstermek zor olacakt.122 ngilterenin Ortadoudaki konumunun sarslmad ve sava sona erdiinde baz bakmlardan glendii grlmtr. l seferleri Libyay, yani bir Arap lkesini daha, Britanya ynetimine sokmutu. Ortadounun Arap kesimlerinde Birleik Devletlerin stn g olarak ngilterenin yerini almak istemedii grlyordu. Bununla birlikte, pazarlar ve petrol retiminin denetimi iin bir rekabet havas vard. Ne var ki Souk Savan balamas Amerikann blgeye daha fazla karmasna yol at. 1947de Birleik Devletler Yunanistan ve Trkiyeyi Rus tehdidine kar savunma sorumluluunu yklendiinde bunun daha gneydeki Arap lkelerinde yaratt sonu, ngilterenn Batnn siyasal ve stratejik karlarn Souk Savan yeni blgesinde koruma sorumluluunu stlenmesi olacakt. Bu anlama on yldan fazla srd ve souk sava dneminin ilk blmnde ngilteredeki i Partisi hkmeti Arap lkeleriyle ilikileri yeni bir zemine yerletirmek iin srekli bir aba gsterdi. ngilterenin 1947de Hindistandan ekilmesi Ortadouda kalmay daha da nemsiz hale getirmi olabilirdi. Ancak ngiltere hkmeti zellikle blgede yapt yatrmlar petrol, pazarlar, ulam, Bat ittifaknn stratejik karlar ve Ortadou ile

122

Albert Hourani, a.g.e., s. 415.

59

Afrikann Britanyann dnyada inisiyatif kurabildii yegne blgeler olarak kalmtr. ngilterenn blgedeki konumunu yeni bir temel zerine kurarak oluturabilirdi123. ngilterenin genel izgisi, temel stratejik karlar dostluk anlamalaryla korurken, Arap bamszln ve daha geni bir birlii destekleme ve Arap lkelerinin kendilerini savunma sorumluluklarn yklenebilecekleri noktaya kadar ekonomik gelimelerine ve teknik becerileri kazanmalarna yardmc olmakt. Bu siyaset iki varsayma dayanyordu: Arap hkmetleri belli bal karlarnn ngiltere ve Bat ittifaknn karlaryla zde olduunu anlayacaklard; ve ngiltere ile Amerikann karlar o lde akacakt ki, gl olan taraf kendi karlarnn savunulmasn daha zayf olan tarafa brakmaya istekli olacakt. Ne var ki, bir sonraki on yl iinde her iki varsaymn da geersiz olduu grld124. Filistinde, kar atmalarn zmenin imknsz olduu grld ve bu, Arap lkeleri ile Batl gler arasndaki ilikilerin uzun sre zarar grmesine neden oldu. Sava srasnda Filistine Yahudi g fiilen imknszlam ve siyasal faaliyet bask altna alnmt. Savan sonuna doru, gler ilikisinin deitii aka ortaya kt. Filistindeki Araplarn bir birleik cephe kurma yetenekleri, 1936-1939 isyan srasnda ve sonrasnda baz liderlerin srlmesi ya da hapsedilmesi ve iddet hareketlerinin getirdii gerilim ve dmanlklar nedeniyle azalmt. (Filistinlilere destek taahhdnde bulunan Arap Birliinin kurulmasnn onlara sonunda yanlsama olduu ortaya kan bir g destei vaat ettii grlyordu.) Filistinli Yahudiler ise gl belediye kurumlarda birletirilmiti; ou askeri eitim grm ve sava srasnda ngiltere glerinde deneyim kazanmt. Bunlar teki lkelerdeki Yahudilerden, Avrupadaki Yahudi katliamlarnn harekete geirdii geni ve daha kararl bir destek salyor ve zm sadece hayatta kalanlar iin bir snaa sahip olmakta deil, bu tr olaylar gelecekte imknsz hale getirecek gl bir konum edinmekte gryorlard. Hzl ve byk lekli Yahudi gn destekleyen argmanlarn farknda olan Britanya hkmeti, bu gelimenin bir Yahudi devleti talebine varacan ve tabi olmaktan veya mlksz kalmaktan korkan Araplarn ve Arap devletlerinin gl muhalefetine yol aacan biliyordu. Birleik Devletler ile yakn ilikileri ve ona ekonomik bamll nedeniyle Britanya artk 1939dan nce olduu gibi serbeste hareket edemiyordu. Ortadouda henz daha kk karlar olan, geni ve siyasal olarak faal Yahudi cemaatinin
123 124

Fahir Armaolu, a.g.e., s. 245 Fahir Armaolu, a.g.e., s. 245.

60

basks altnda bulunan Amerikan hkmeti etkisini Siyonist g ve yerleim talepleri lehine kullanma eilimindeydi. Filistin sorunu artk Anglo-Amerikan ilikilerinde nemli bir mesele haline gelmiti.125

3.4. Bamszlk Srecinde Lbnan Arabizmi Araplk (Arabism)1931 ylnda Kudste yaplan Arap Ulusal Kongresinde farkl Arap lkeleri olarak kurulacak bamsz bir Arap kimliinin tesisi olarak tanmlanyordu. 126 Bu fikir Araplk fikri ile anlan bir dizi grup, hareket ve kii tarafndan benimsenen bir ereveye iarete etmekteydi. Arabistler bu geni tanmda uzlamakla birlikte bir dizi konuda birbirlerinden farkllamakta idiler.127 Bunlarn balcalarndan birisi sz konusu Arap oluumunun merkezilii sorunu etrafnda gndeme gelmekteydi. Federal mi, konfederal mi yoksa basite birbiriyle irtibat iinde olan bir Arap devletleri oluumu mu olmalyd? (kinci bir anlamazlk noktas da Arap siyasal oluumuna giden yolun, parlamentoyla, isyanclar yada d glere yaslanarak olup olmayaca sorusu etrafnda dmleniyordu.) Arabistler bu birleik yapnn Arap lksnn cisimletii bir varlk olmas gerektiini dnyorlard. Arap lks etrafnda yrtlen tartmalar zellikle Lbnan asndan zel bir biim almakta ve dier lkelere oranla farkl balamlarda tartlabilmekteydi. Lbnann farkl fikirlere itiraz eden sosyal yaps ierisinde zellikle Maruniler dikkat ekmekteydi. Nitekim lkenin bamszlndan sonra da bu dnemde ykseltilen itiraz noktalar daha ak bir grnm kazand ve gerek yntem gerekse ierik bakmndan Arap lksne Lbnan da biilen anlam bu erevede ekillendi. 1943 Lbnan bamszl Lbnan ulusalclar ile birlikte Araplarna da Faysalc am ynetiminin devrilmesinin ardndan iktidar kaplarn amt. Bu iki taraf tek bir siyasi parti ya da blokta birbirleriyle kaynama ve birleme yerine ibirlii iinde kalmlardr. Bamszlk sonrasnn ilk devlet bakan Bishara al-Khourinin ynettii Anayasal Blok, Lbnann bamszln smrgecilere kar mcadelenin nihai aamas olarak deerlendirirken, Riyad el Solh liderliindeki arabistler iin bamszlk st Arap oluumu
125 126

Albert Hourani, a.g.e., s. 417. Mohammad Khalil, The Arab States and the Arab League, Vol.2, Beirut, 1962, s.7. 127 Raghid el-Solh, a.g.e., nternet edisyonu: http://www.lcps-lebanon.org/pub/breview/br6/solhbr6.html

61

iin kaplarn almas bir ans olarak ortaya kmas anlamn tayordu. ki taraf da fikirlerinden vazgemediler. Ancak ortak bir zemin arayn srdrdler. Arap ehreli bir Lbnan (Lebanon with an Arab Face) fikri iki tarafn karlarn ifade eden bir forml olarak ortaya karlmt. Bu forml Anayasaclar ve Lbnanclarn nemli bir ksmn Lbnan dier Arap lkelerinden farkl bir ekilde oluturduu iin; arabistler ise tatmin ederken, arabistleri de lkenin Fenikeli ya da Akdenizli olmakla kalmayp Arap olarak tanmlad iin tatmin etmekteydi.128 Bu semantik tartma 1943 Kahire Arap Birlii Grmelerinde ze ilikin bir tartma olmutu. Lbnan Araplar gl bir Arap st birlii ya da blgesel bir sisteminin kurulmas fikrini desteklediler. Bylelikle Arap ehreli lke fikrini pratik alana tam oldular. Arap ligi Lbnann bamszln garanti altna alacak bir oluum iken bir yandan da konfederal, federal veya hatta niter olabilecek daha merkezi bir Arap birliine kaplar ak tutan bir yap idi. Bu fikirler erevesinde Arap Liginin kuruluunu izleyen yllarda Lbnan arabistleri bu oluumun glendirilmesi iin aba sarf ettiler. Bu anlayn bir rn olarak Lbnan hkmeti (dolaysyla arabistleri) FranszLbnan ekonomik antlamasnn ardndan Suriye ve Lbnan hkmetleri arasnda kan anlamazlklar Arap ligine tamlard. Burada en nemli nokta Lbnan tarafnn Arap Liginin verecei karara hazr olduunu belirtmitir. Arap Ligi sekreteri Abd al-Rahman Azzam, arabist bir perspektifle yle sylemiti: Bu bir bakma yzeye km bir tutumdur. Daha ilk gnlerden balamas gereken bu arabuluculuk yl nce kabul edilemez bir olgu iken bugn hkmetler ve halklarn talebiyle gndeme gelmitir.129 Bu olay Arap Ligi dzeyinde olduu kadar Lbnan i politikasnda da nemli bir olayd. nk bu olay dolaysyla arabistler Lbnan davasna ballklar kadar Lbnann Arap dnyasnn bir paras olduu fikrine de sadk bir politik alm srdreceklerini gstermekteydi. Nitekim Lbnan Araplar, gerek 1948 srail savanda, gerekse Bat ile

Raghid el-Solh, The Development of the Arab Idea in Lebanon, The Beirut Review: No. 6, Fall 1993; nternet edisyonu: http://www.lcps-lebanon.org/pub/breview/br6/solhbr6.html 129 Butros E. Butros Ghali, dirasat fi al-diplomasiyya al-Arabiyya (Studies in Arab Diplomacy)Cairo, 1973, s. 173-74; Aktr.: el-Solh,agy.

128

62

ittifaklar konusunda Suriye ve Msrdaki Arap davas fikrinin savunucular ile paralel davranlar gstermilerdir. Lbnann bamszlnn ilk yllarnda Araplk bir dizi yolla ifade ediliyordu: Parlamento tartmalar, bakanlar kurulu tartmalar, basn kampanyalar, renci gsterileri daha bir ok yol ile Araplk fikri derinletirilmeye ve yaygnlatrlmaya allmtr. Bu elbette tartmalar, pazarlklar ieren bir sreti. Ortaya kan sonu genellikle i politikada ve blge politikasnda ifadesini bulan belli bir uzlama zeminini yanstyordu ki bu da dnemin Araplarnn pragmatizm ve esnekliliklerinin bir iareti olarak deerlendirilmektedir. Aslnda Araplarn i politikada elini glendiren onlarn paras olduu d politika almlarnn daha baar getirici olmas idi. Ayn eyi tersinden de syleyebiliriz. Araplarn d politikada ki baarlar Lbnanda Araplarn etkili olduu almlarda gerekleiyordu. El-Solhun liberal Arabizm dnemi olarak adlandrld bu dnemde Lbnan Araplar d politika ile i politika arasnda ve Lbnan zg koullarda ortaya km bulunan bu denklemi olduka baarl bir biimde kullanmakta idiler. Bylelikle Araplk bu dnemde, Lbnanclk olarak tezahr ediyor, Lbnanclk da Araplk kanalyla politik almlara sahip olabiliyordu.130

130

Raghid el-Solh, a.g.e., nternet edisyonu: http://www.lcps-lebanon.org/pub/breview/br6/solhbr6.html

63

DRDNC BLM RADKAL ALKANTILAR DNEMNDE LBNAN ve ARAPILIK

4.1. Nasrc Arapln Douu: Ordu ve Modernleme Balam Bobby Sayyid, Hilafetin kaldrlmasna eitli biimlerde tepkilerin geldiini belirtmektedir. Bu tepkileri Hilafeti yeniden kurma abalar (rnein,Msrl Fuat, ya da Gney Asyadaki hilafet hareketi); slami slah planlar (rnein,Rait Rida), gerekliliini sorgulama (Abdel Razk), ve kaldrlmasnn gerekliliini kabul etme (Muhammed kbal) gibi balklar altnda toplanmaktadr.131 Ancak, Sayyide gre, Hilafeti kaldrp en gl Mslman devlet olan bir lkede radikal bir modernizasyon program balatmakla Kemalizm, siyasi olarak dier Arap lklerinin de ufkunu amtr. Mustafa Kemalin,bilinli olarak Bat zerine modellenen modern bir ulusal devlet yaratma projesi,dier bir ok Mslman toplumlarda yank buldu. Sayyidin ortaya koyduu bu tespiti Ortadou lkelerinde nasl kavrandn anlamak iin deilse de Ortadou modernlemesine ve ksmen de ordunun bu sreteki yerine ilikin dinamikleri anlamakta kullanabiliriz. nk gerekte Mustafa Kemalin etkisi bir paradigma olarak, sanlandan ok daha geni olmutur. yle ki; Kemalizmin sylemi Pehleviyi kapsad; amacn Tunusu Fransz Devrimi ilkelerine dayal modern bir ulus yapmak olarak ilan eden Burgibay kapsad; Nasrcl, Baascl ve Buttonun slam Sosyalizmini de kapsad. Gerekten btn bu projeler, Kemalizmin varyantlar olarak grlebilir. Hepsi,Kemal Atatrkn at bir ufuk zerinde ina edildiler132 Toktam Ate, Kemalizmin z adl almasnda Kemalizmin, genellikle 20. yzyln smrge ynetiminden yeni kurtulan ya da kurtulma aamasnda olan lkelerinde kimi zaman adn koymadan benimsedikleri bir ideoloji olduu grn ortaya koyarak bu etkinin
Bobby Sayyid, Zamann Gstergesi: Dokuzuncu Hacl Seferinde Savaan Kafirler ve Zndklar; Siyasal Kimliklerin Oluumu iinde, Der: Laclau, Ernesto, ev: Ahmet Fethi, stanbul: Sarmal Yaynlar, 1994, 325. 132 bid, s.325-26.
131

64

snrlarn Ortadounun da dna tarmaktadr. Ona gre bu etkinin karlk bulduu lkeler burjuvazisi ve proletaryas henz ciddi bir biimde olumam, ounlukla azgelimi tarm lkeleridir.133 Toktam Atee gre, bu lkelerde tam bir snf saylmasalar da asker-sivil brokratlardan daha devrimci bir dinamik mevcut deildi. te bu dinamiin kkenlerini anlamakta, onun iinde ekillendii toplumsal koullar ve bunun kkenlerini anlamaktan geiyordu. Bu erevede yaplmas gereken Osmanl mparatorluunda Tanzimat ile balayan Batlama srelerini anlamaya almak olmaldr.134 Ortadou ve zel olarak buradaki milliyeti oluumlarn tarihi zerine alma yapm pek ok yazar, tm bu blgenin ortak tarihini ifade eden ve batllama srecini henz birer eyalet ya da blge olarak iinde yaadklar Osmanl Devleti iindeki gelimeler ile balantl olarak aklamann neredeyse zorunlu olduu grndedirler. Morris Janovitzden, S. E. Finera, William Haleden Albert Houraniye ve Elizabeth Picarda kadar pek ok Ortadou almas yapm yazarn ortak gr bu yndedir. Konuyu ok gerilere gtrmeksizin Kemalizmin Ortadou modernlemesi ve siyasal yaplanmasnda nasl bir paradigma oluturduunun tarihsel izlerine ksaca bakmak gerekir. Ortadou lkeleri, -sraili hari- bamszlk ncesi tarihlerinin Osmanl Devlet ve toplum srecinin etkilerinden getii, yine bu lkelerin pek ounun islamiyetin tutucu yanlarnn tepkiselliini tayan kesimler karsnda ordu kanall reform hareketleri yaadn dnrsek, yukardaki paradigmann Ortadouya ilikin genel izgileri karmakta hayli yardmc olacan sylenmektedir. zellikle Janowitzin Yeni Uluslarn Siyasal Gelimelerinde Ordu adl almasnda yapt deerlendirme bu konuyu hayli zl bir biimde zetlemektedir. Janowitz unlar demektedir:

Ortadou ve Kuzey Afrikada, Osmanl mparatorluunun siyasal miras ve yerel (indigenous) osmanl geleneklerinin kaynaklar ordu ynetimleri ve ordunun siyasal mdahaleciliine dayanmaktadr. Dahas, kolonyal dnem ynetimlerinin
133 134

Toktam Ate, Kemalizmin z, stanbul: Der Yaynlar, 1980, s. 8. bid., s.7-8.

65

etkileri Gneydou Asya ile kyaslandnda- yerleiktir. Sava ve iddetin yaanmasna karn askeri kurumlar radikal olarak dnme uramam ancak tedrici bir biimde modernleme etkilerine adapte olmulardr. Bamszlklarn kazanmalarndan sonra dahi bu blgelerdeki ordularn modernizasyon ve profesyonelleme sreleri eski askeri elerin kalntlar ile yzyze gelmilerdir. Ulusal bamszlktan sonraki dnemin ordusu iin siyasal mdahalecilik yeni ortaya km bir olgu veya bir istisna deil, bir gelenektir.135 Batl gelimi lke ordularn kurulu dnemlerinde ne kan aristokratik e, ortadou ordularnn oluum ve geliimlerinde bir role sahip olmamtr. Ordu ile aristokratik guruplar kaynatracak Bat tipi feodal kurumlarn olmaynn yansra osmanl geleneinden devralnan kimi zelliklerde yeni ordularn sosyal kkenlerinin tayininde belirleyici olmutur. Ynetici brokratlarn ve askeri kurmayn alt tabakalardan seilerek oluturulmas uzun gemie dayal bir pratikti. Bu askeri ve sivil brokrasinin temel ball yalnzca devletteydi. 136 Dolaysyla smrgeci gler, Osmanl imparatorluunun nemli bir blmn bat hakimiyetine aldklarnda aristokratik bir model uygulama planlarnda baarl olamamlardr. zellikle Suriye ve Lbnann Franszlarca 14 ayr ynetim birimine blnmesi plann hayata geememesi rneinde olduu gibi pek ok durumda yeni ordularn oluumu bahsettiimiz bu eski gelenein izlerini tamtr. Yinede ortadou ordularnn modern anlamda orta snflardan gelen genlere tam anlam ile almas bamszlk sonrasnda giriilen modernleme pratikleri sonucu kyl ve kentli orta snflarn eitim olanaklarnn artmas ile gereklemitir. Osmanl gelenei ise bu geie hazr bir zemin sunmakta idi. Baka bir deyile Osmanl geleneinin Ortadou zerindeki etkisi klasik dnem Osmanl toplum ve siyaset yapsndan kaynaklanan etkilerden ziyade, bu dnemden devralnan olgularnda iinde yer ettii modernleme, batllama dnemindeki gelimelerden kaynaklanr137. Bu dnemin siyasal ve iktisadi girdilerini ve halihazrdaki yapnn karakteri, Kemalist paradigmann etkisi diye sz ettiimiz olgunun aklaycln daha iyi ortaya

Morris Janowitz, The Military in the Development of the New Nations, Chicago: The University of Chicago Press, 1964, s.12. 136 Morris Janowitz, a.g.e., s.12. 137 Emre Kongar, Siyasal slam Konusunda Toplumbilimsel zmlemeler, Emre Kongarn Resm nternet Sitesi, http://www.kongar.org/makaleler/mak_si.php

135

66

koyacaktr138. Birincisi, modernleme ann al ile birlikte imparatorluun en gelimi blgesini oluturan bugnk Trkiye de dahil, daha sonra uluslaacak hibir ortadou topranda modern iktisadi ilikiler yerli bir burjuva snfna dayanmyordu. Modernlemenin iktisadi ve kltrel etkileri endstriyel hammadde hinterlandlarnn k limanlar olan kentler etrafnda younlamakta idi. stanbul, Selanik, zmir, Beyrut, Sayda, Hayfa, skenderiye gibi liman kentleri ile am, Kahire, Halep, Cidde gibi geleneksel ticaret merkezleri bu trden kentlerdi. kincisi, modernlemeye dair algnn iselletirilme biimini kapitalist iktisadi girdilerin doal bir sonucu olarak deil, fakat geri kalmla bir k yolu olarak yaayan Ortadou entelijensiyas yaslanabilecei geni sosyal tabakalara sahip deildi. Batl eitim kurumlarnda eitim alm genler ile geleneksel aydnlarn bir ksmnn nclk ettii batc akmlar zellikle 1908 nklabnn ciddi etkilerini tamlardr. 1908 ile birlikte mparatorluun yalnz Trk arlkl blgelerinde deil Halep, am, Kahire gibi Arap ulusuluu merkezi aday olan yerlerinde de ttihat cemiyetler rgtlenmilerdir. Bu reform cemiyetlerinden bir ksm Merkezden kopma yanls olsalar dahi nklap onlar da etkilemiti ve modernleme tm bir Ortadou aydnn temel paradigmas idi. ncs bu paradigma, hangi versiyonuyla savunulursa savunulsun, birka etkisiz rnek dnda, temelde elitist bir yapda idi. Msrdaki Nahda hareketi, Osmanl Merkezindeki Jntrklk, am Merkezli Byk Suriyecilik, Lbnann Al Bustanicilii temelde bir elit ideolojisi idi, elitist idi. Drdncs, Trkiye daha erken bir dnemde gerekletirdii milli mcadelesi dier Ortadou uluslarna ngiliz ve Fransz mandacl dnemlerinde verdikleri bamszlk mcadelelerinde baarl bir rnek oluturuyor, Kemalizm de onun olmazsa olmaz direi olarak grlyordu. Elbette bu Toktam Atein de ifade ettii gibi ou kez ad konmakszn yaanan bir benimseme idi. Ne de olsa Kemalizmin kendini realize ettii toplum Osmanlnn asli miraslar olan Trklerdi ve Trkler en az mandac uluslar kadar, Arap ulusularnn gznde, smrgeci bir devleti simgelemekte idiler.

138

bid. Resmi internet sitesi: www.kongar.org/makaleler/mak_si.php

67

Sonu olarak, Farisi randan, Haimi Irak, rdn ve Filistine, Hristiyan bileenin nemli bir etkiye sahip olduu Lbnan ve Suriyeden, Magreb Tunus ve Cezayire dek geni bir alanda uluslama ve modernleme sreleri temelde modernlemenin Kemalist versiyonunun etkisini ciddi bir biimde tamlardr. Bu sre bat ile kurulan ilikilerin biiminden, devleti iktisadi yapya yatknla, ordularn siyasete etkisiz braklmaya allmas gayretlerine ramen son derece etkin birer aktr olmalarnn kanlmazlna, uluslama motiflerinin bir kltrel milliyetilie yaslanmasndan, korporatist halk ideolojilerine dek pek ok bakmdan ortaklklar tamaktadr. (Ancak arada farklar da yok deildir. Bu farklarn nemli olanlarn Baasclk bahsinde ele alnacaktr.) 4.2. Nasrc Ykseliinin zellikleri ve Etkileri Bu genel giriin ardndan, Ortadouda Ordu Dinamiine, zelde de Hr Subaylar Hareketi, Nasrclk ve Baasclk gibi birbiri ile akan, ve Ortadou da orduyu anlamamza olanak verecek olan modernlemeci sekinci izgiyi incelemeye balanacaktr. Bu anlamda balang olarak Hr Subaylar Hareketinin dou ve geliim evreleri ile eitli olaylardaki tutumuna ve bunun ne anlamlara geldiine bakacaz. 1936da Harb Okulu ve Askeri Akademilere giri koullarnn orta snflara alacak ekilde yumuatlmas, 1930larn radikal bamszlk ve eklektik de olsa sosyalist eitliki sylemlerinden etkilenen yzlerce gencin orduya girmesini salad. Bu kuak, 1940larda ve 1950lerde Msr ordusunun st kademelerinde yer almaya balamt. 1930lu yllarda Sosyalist Partiye sempati duyan Gen Msrllar hareketinde yer alm olan yzba rtbesindeki subay, Cemal Abdl Nasr, Kemalettin Hseyin ve Abdlhakim Amr, 1942de ordu iinde gizli bir bamszlk, milliyeti cunta kurdular: Hr Subaylar139. rgtn nderi olan Nasr, ordu iinde ve dndaki muhalif odaklarla ilikiler kurdu. 1939da yeniden rgtlendikten sonra kentli ii snf ve aydnlarla snrl kalarak fellahlara alamayan, hcre niteliindeki kk Komnist Partisiyle balantl olan Kzl Binba Halid Muhittin, Hr Subaylara ilk katlanlardan biri oldu ve rgtn gizli bildirilerinin ou, komnistler tarafndan baslp datlmaya baland. Bu arada Nasr, o dnemde sosyal kurtulu yn nispeten daha nde olan Mslman Kardelerle de iliki kurdu.140
139 140

Cneyt Akaln, Devrimci Arap Ulusuluu, Teori, Ekim Says, 2003, s. 41 47. Haz: Erturul Krk, a.g.e., s.1300.

68

Mays 1948de balayarak bir yla yakn sren ilk Arap-srail Sava, Hr Subaylarn glenmesi iin vesile oldu. Filistin topraklarnda emri vaki ile srail devletinin ilan zerine sava aan alt Arap devleti bozguna urarken, 65 yldr ilk kez kendi hesabna savaan Msr ordusunun yenilgisinde, donanmn bozukluu, yetersizlii ve askeri eitimin gerilii byk rol oynad. ine dlen acizlik, Msrl subaylarda Krala, hkmete ve lkenin emperyalizme bamllndan kaynaklanan inisiyatifsizlie kar byk tepki dourdu. Birok subay, Filistin savandan sonra Hr Subaylara katld141. Hr Subaylarn ve Nasrn ideolojisi, bamszlklk, eitlikilik ve ulusal dayanmaclk ilkeleri ekseninde belirleniyordu. Emperyalizme bamlln yan sra Nasra gre en byk sorun, snfsal bencillikler ve elikiler nedeniyle ulusal btnln bozulmu olmasyd. Toplumda snfsal ve tekil karlardan arnm olan ve yalnzca ulusun kurtuluunu dnen tek g, ordu idi.142 lkedeki gelimelerin, Anti emperyalist dalgann kabarmasn salamasnn ardndan Hr Subaylar Yrtme Komitesi, 10 ubatta, uygun frsat kollayarak hkmeti ve Kral devirme karar ald. 23 Temmuz gecesi, darbeci Hr Subaylara bal kuvvetler Genelkurmaya baskn yaparak generalleri teslim aldlar. Kahireye bir saat iinde hakim olunduktan sonra, en yksei albay rtbesindeki Hr Subaylar, 1948 Filistin savann popler kahraman General Neciple iliki kurularak darbenin nderlii nerdiler. Necip kabul etti. Ancak asl iktidar, Necipin salt istiari olarak katlma hakknn bulunduu Devrim Konseyinde idi. Hr Subaylar Yrtme Komitesinde birok ye, Kraln idamndan yanayd. Ancak byk lde Nasrn arln koymasyla Kraln tahttan indirilerek lkeden gnderilmesi kararlatrld. Kral, 26 Temmuzda grkemli bir trenle Msrdan gitti. Darbe, halkn byk destek ve cokusuyla karland.143 Nasr, Temmuz darbesinin snrlarn toplumsal deil, siyasal bir devrim olarak izmiti. Hr Subaylarn balang herhangi bir program, lkenin yeni rejimine ilikin tam bir tasarmlar yoktu. Onlar belirleyen kaba anlamyla halk, ulusalc ve anti-emperyalist motiflerdi. Ne yapacaklarndan ok ne yapmayacaklarn sylyor, bu arda Filistin sorunu ve
141 142

ibid., s.1300. ibid., s.1301. 143 ibid., s.1303.

69

Arap blnml konusunda son derece mobilize edici sylemler gelitiriyorlard. 23 Temmuz sabah Babakanla, byk toprak sahibi ve eski rejimin geleneksel bunalm dnemi politikacs Ali Mahiri atamalar tam da, hazrlkszlarn gsteriyordu. Bu durumda, Hr Subaylar, byk lde, aylardr sokaklar dolduran ve onlar destekleyerek meruiyetlerini salayan kalabalklarn isteklerine karlk vermeyi gzeterek politikalar oluturmaya baladlar. Bu kalabalklar iinde en byk kitle, yoksul, topraksz ve rgtsz fellahlard. Dolaysyla, ilk olarak bir toprak reformu tasars gndeme geldi. Feodal beyler ve onlarn temsilcisi Babakan Ali Mahir, 200 feddandan byk topraklarn kamulatrlmasn ngren tasarya kar kt; st snrn hi deilse 1000 feddan olmasn istediler. Kentsel egemen snflar ise, yeniden parlamenter dneme geilecei beklentisiyle, ordunun ynetime tamamen, kalc olarak el koymamas iin uzlama yanlsydlar. 6 Eyll 1952 gecesi, bata Kral Farukun yaknlar olmak zere birok byk toprak sahibi tutukland; Ali Mahir babakanlktan alnarak yerine General Necip getirildi. Kendisine bal fellahlar silahlandrarak reforma direnmek isteyen baz toprak sahipleri de tutuklandlar. 9 Eyllde toprak reformu ilan edildi. Ekili arazinin yzde 10u tutarndaki, 200 feddandan byk toplam 600 bin feddan toprak, geimlik ve kk retim iin makul bir miktar olar 2-5 feddanlk blmler halinde, datld144. Onlarn modernleme paradigmalarnn bir tr sosyalizm olarak da anld bilinir. Ancak gerek pek de yle deildir. Daha sonra Irak, Suriye, ve Gney Yemenini de belirleyecek olan kalknmac, modernlemeci bu ordu ynetimlerinin 1962 ylnda yaynlad, Ulusal Szlemeye bakalm. Devrim Arap ulusunun kendisini prangalardan ve zerine yklenen karanlk mirastan kurtarabilmesinin yoludur... (Bu yol) bask ve smryle ona dayatlm olan azgelimiliin stesinden gelmenin,Arap uluslarnn ve teki azgelimi uluslar bekleyen meydan okumay cesaretle karlamann yegane yoludur. Bu meydan okuma ileri ve geri lkeler arasndaki uurumun genilemesine yardmc olan artc bilimsel bululardan gelmektedir. Ac ve umut alar nihayetinde Arap mcadelesinin belirgin hedeflerini retmitir. Arap bilincinin hakiki ifadesi olan bu hedefler,zgrlk,sosyalizm ve birliktir...Gnmzde zgrlk,lkenin ve yurttalarn zgr olmas anlamna gelir. Sosyalizm hem bir ara hem de bir sonu haline gelmitir:ara olarak kendine yeterlilii,sonu olarak adaleti salar. Birliin yolu,halk tek bir ulusun doal dzenini yeniden kurmaya armaktan geer. 145
Haz: Erturul Krk, a.g.e., s.1303. Enformasyon Bakanl, Kahire, Meru el-mithak, Kahire 1962 s13 ve devam ; Arab Socialism iinde; Aktaran: Albert Hourani, a.g.e., s.469.
145
144

ilgin bir biimde

sosyalizmi nasl bir modernleme eylemi olarak grdn ortaya koyan, Nasrc hareketin

70

Latin Amerikada II. Dnya Savandan sonra ksmen peronizm dnda- izine pek rastlanmayan ilerici modernleme hareketleri olarak ordu mdahaleleri, Ortadouda da yukarda alntladmz szlemesinden sre iinde epey bir sapmtr. Nasrdan Sedata, oradan Mbareke giden izgi hi phesiz modernlemeci ancak giderek zayflayan ancak sonulanmayan ilericilik servenidir. Bu ilericilie rengini veren sol-sosyalist eler klasik anlamda snfsal bir ynelimi olan sosyalist bir ynelimden ziyade, kalknmac, nc dnyac bir sol sembolizm ideolojisinden baka bir ey elbette deildi. Nitekim servenin srdrclerinin deimedii (Irakta Saddam, Suriyede Esad) lkelerde ordu kanal ile kurulmu bu iktidarlar bir tr Arap-sosyalizmi adna, zellikle SSCBnin knn ardndan, son derece tutucu bir ynetim biimine ynelmilerdir. 146 4.3. Devrimci Araplk Dnemi ve Lbnan Araplar Araplk 1950lerin bandan itibaren radikallemeye balad. Bu deiimin balca nedeni, tahmin edilebilecei gibi, blgesel dzeyde srail devletinin ortaya kmasdr. Bu olayn Arap dnyasndaki karl Baas ve Nasrizmin ykselii oldu. Baas ve Nasrclk gururu krlm ve maduriyet duygusu yaayan Arap dnyasnn srail devleti ve onun Filistin topraklarna yaptklarna karlk bir reaksiyon hareketi gibi ekillenmiti. Bu dnemde Lbnan i politikasnda grnm u idi: Riyad al-Solh suikasta uram, Abd al-Hamid Karam lm, arabistler tedrici olarak i politikadan dlanmaya balanmt. Bu gelimeler radikal fikir ve eilimlerin glenmesi iin gerekli zemini salyordu. Bylelikle militan ve radikal bir Lbnan Arapl ba gstermeye balyor ve bu yeni gelimelerin ortaya kard ulusal ve blgesel konjonktrde Arap davas-fikri yeniden tanmlanmaya balanyordu. Bir Arap st birlii fikri, teklemi bir Arap oluumu fikrinde bir deiiklik ortaya kmad. Ancak Arap Ligine yklenen misyon ve anlam Araplar iin deimeye balamtr. Onlara gre Lig artk uluslar aras arenada Araplk fikir ve davasnn yeterli bir biimde temsilini stelenemiyordu. Yeni Araplk daha ok tek bir Arap federal ya da niter devletini yeni Arap davas-fikri olarak ortaya atmaya balyordu. Yine bu dnemde Araplk

146

Haz: Cneyt Akaln, a.g.e., s.49.

71

fikirinin iine belli bir dzeyde sosyalizmin ve SSCB ile ittifak fikrinin girdii grlmekteydi147. Bu dnem ierisinde bamszln kazanan lkelerde gelien ve ksa adi BAAS olan pan- Arap sosyalist hareketi nce Msr ardndan Irak ve Suriyede askeri darbeler ile iktidara geldi. Arap milliyetisi ve ulusal bamszlk yanls bu rejimler srail devletine dman bir politika izledikleri oranda ABDden uzaklayor ve Sovyetlere daha yakn bir politika izliyorlard. Bu hareketlerde en nls 1955te iktidara gelen Msrdaki Cemal Abdul Nasr rejimidir. Nasr ve benzeri rejimlerin lkelerindeki petrol kaynaklarnn ulusal kullanm konusundaki srail da bati devletleri ile Arap sosyalist rejimlerinin arasna mesafe koyan bir dier nedendi.148 Arap sosyalist rejimler Sovyetlere yaklatka srail-ABD ilikisi de daha

sklayordu. srail ABDnin blgedeki jandarmas gibi davranyordu. Araplarn 1955, 1967 ve 1974te sraile atklar savata baarsz olmas srailin konumunu glendiriyordu. te yandan bu durum Sovyet desteine ramen baar salayamayan Arap ordularndan mit kesen Arap milliyetilerinin gerilla eylemlerine balamasna neden oluyordu. rnein Filistin Kurtulu rgt (ngilizcesi PLO) bu koullarda ekillenmiti. Lbnanc anayasaya bal Lbnan elitinin ounluu, eski Araplk konusunda dahi pheli iken yeni Araplk tanmna daha ciddi bir mesafe koydular. Yeni Araplk fikrini savunanlar ile statkoyu srdrme yanllar arasnda gerginleen siyasal ilikiler 1958 krizine giden yolu hzlandrmtr.

4.3.1 Birleik Arap Cumhuriyetinin Oluturulmas Nasr ve Arap kitlelerin karsna, Suudi Arabistan, Irak, rdn ve Lbnan rejimleri karld. Bu saflama kargsnda Msr, milliyeti Suriye rejimiyle ittifak kurdu. Sonunda bu iki lke, 1958 ubatmda, Birleik Arap Cumhuriyetini (BAC) oluturarak birletiler. Artk Msr dmanlarnn karsnda daha iyi bir konumdayd. (nemle belirtmek gerekir ki, halkn byk ounluunun Nasr yanls olmasna ramen, Suriyedeki Baas Partisinin ve Suriye
147 148

Albert Hourani, a.g.e., s. 313. Albert Hourani, a.g.e., s. 314.

72

ulusal burjuvazisinin destei ve faaliyeti olmakszn Suriye ile birleme gerekletirilemezdi.)

149

Bu kk-burjuva milliyeti ve ulusal burjuvazinin karlar emperyalizmle ittifak

kurmaya alan Arap devletlerinin karlaryla atma halindeydi; nk bu devletlerin emperyalizmle kurduklar ittifaklar bir ulusal burjuvazi olarak kendi gelime yollarn tkyordu150. Suriye ve Msrn BAC biiminde oluturduklar birlik ksa srede saldrya urad. rdn ve Iraktaki iki Haimi monari arasnda aceleyle bir birlik oluturuldu. Lbnan BAC ne kar aktan hasmane bir tutum almaya balad ve BACnin can dmanlaryla (Suudi Arabistan, Irak ve rdn) birleti.151 BACni kuatmak iin gerekletirilen bu giriim geri tepti. Lbnan toplumunun i dinamikleri bu lkeyi ksa sre iinde, Mays 1958de i savaa srkledi. Lbnanllarn ounluu blgede, lkelerindeki rejimin de iinde yer ald bu emperyalist gelimeleri olumlu karlamyordu. Ayrca, geleneksel yapnn nemli bir kesimi, bu kitlesel honutsuzluun yol at dalgalanmay, Lbnan politik sistemindeki gler dengesini kendi lehine sarsmak iin kullanmaya alt. Bu hareket, Lbnanl kitlelerin sayg duyduklar BACnin Lbnandaki kitle hareketinin desteini de kazand herkese anlald bir srada, mevcut yapnn bu kesimini zellikle cezbediyordu. Dier bir gelime, 14 Temmuz 1958de Irakta meydana gelen hkmet darbesi, Badat Paktn ve BACnin evresindeki kuatmay tamamen paralad. Ayn zamanda gerek Lbnandaki gerekse tm blgedeki gler dengesini radikal milliyetilerin lehine sarst. Irakta gerekletirilen hkmet darbesi monariyi devirdi ve bu lke, Arap Birliinin yannda olduunu ilan etti. Irak ayn zamanda tm emperyalist paktlara kar olduunu aklad.152 1958 Lbnan i sava boyunca Irak, blgeyi, Birleik Devletler emperyalizmi iin istikrarsz bir hale getirdi ve Ortadoudaki dier emperyalist gler iin bir tehdit oluturdu. rdnde gerekletirilmek istenen hkmet darbesinin baarszla uramasna ramen, blgedeki durum emperyalizm iin ylesine tehlikeliydi ki, ngiltere ve Birleik Devletler
149 150

B.J. Odeh, a.g.e., s.25. B.J. Odeh, a.g.e., s.26. 151 B.J. Odeh, a.g.e., s.26. 152 B.J. Odeh, a.g.e. s.27.

73

mdahale etmek zorunda kaldlar. Birleik Devletler Deniz Kuvvetleri 1957 Eisenhower Doktrini (BDe, lke bakannn istei halinde bakana askeri mdahale hakk veriyordu) gereince 15 Temmuz 1958de Lbnana ktlar. Bu arada Britanya birlikleri de Irak ta gerekletirilen hkmet darbesine bir karlk olarak rdne asker kardlar153. Birleik Devletlerin mdahalesi, emperyalizmin, blgede ortaya kan yeni durumu tamamen kavradn gsterdi. Badat Pakt lmt. Arap milliyetilii galip geliyordu. Birleik Devletler, Arap milliyetiliiyle savamak yerine, Lbnan i savana son verilmesi iin Nsrla anlat ve Lbnan devlet bakanlna Birleik Devletler yanls Kmil emunun yerine General Fuad ahabn geirilmesini destekledi. emun, Birleik Devletlerin gznde feda edilebilecek bir unsurdu. Lbnandaki emperyalist karlarn anahtar, bu lkenin arkaik politik sisteminin (ikrarclk) kurtarlmasndayd. te yandan, Nasr, ahab desteklemek suretiyle lkesinin snrlarnda karde bir rejime kavumu oluyordu.154 Bu anlama, Birleik Devletler ve Arap ulusal burjuvazisi arasndaki kar ortakln yanstyordu. stenen ey hem eski tip smrgeciliin tasfiye edilmesi hem de anti-komnist olunmasyd. Amerika Birleik Devletleri, bu izgiyi izlerken, Arap ulusal burjuvazisinin nceliini ve bu burjuvazinin kitle hareketi zerindeki etkisini kabul etti. Kendi karlarn korumak ve gelitirmek iin artk sadece gerici Suudi ve rdn rejimlerine balanamazd. Amerika Birleik Devletleri, Arap ulusal burjuvazisinin feodalizme kar verdii savan kapitalist gelimeye yol aabileceini anlamt. Birleik Arap Cumhuriyeti sosyalist deildi ve zamanla uluslararas kapitalist sisteme dahil edilebilirdi. BAC ve dier Arap lkeleri Birleik Devletlerin egemen olduu kapitalist sisteme tam olarak btnletirileceklerdi.

4.3.2. Arabizmin Sorunlar Lbnandaki ahab rejimi hem Birleik Devletler yanlsyd, hem de, d politikada Birleik Arap Cumhuriyetine kar kardee davranyordu. Rejim, i politikada istikrar salamak iin baz politik ve ekonomik reformlar yapmaya giriti. Lbnann Birleik Arap Cumhuriyetine ynelik kardee tutumu, Suriyenin 1961de Msrdan ayrlmasndan sonra da
153 154

devam etti. 1961de Suriyede meydana gelen hkmet darbesi, 1948 de srailin
B.J. Odeh, a.g.e. s.28. B.J. Odeh, a.g.e. s.28.

74

kuruluundan itibaren Arabizmin blgede karlat ilk byk aksilikti. Bununla birlikte Arabizm, 1963 ubatnda Irak Baas Partisinin, Abdl Kerim Kasmn devrilmesinden sonra iktidar ele geirmesiyle birlikte, yz yze geldii aksiliklerden geici olarak kurtuldu. Yine, 1963 Martnda Suriye Baaslar bir hkmet darbesiyle ayrlklar alaa ederek iktidara gelmeyi baardlar. Bu noktada Arap birlii iin uygun koullarn olutuu grlyordu. Her iki Baas rejim de tam bir Arap birliinin kurulmas iin ilk adm olarak Msr, Suriye ve Irak birletirmeye niyetliydiler. Byle bir ilk adm srail ve Arap gericiliine kar sava halinde bulunan Arap kitleleri iin muazzam bir nem tayacakt. Ne var ki, bu tr umutlar ksa srede boa kt; Baaslar kurulacak birliin nitelii hakknda Nsrla anlayamyorlard. Ayrlk noktas, temel olarak, Nsrn politik partiler hakknda sahip olduu anlay ile ilgiliydi. Nasr politik partilerin kurulacak birlikte herhangi bir rol oynamalar gerektiine inanmyordu. Aslnda istedii her iki lkedeki bu Baaslarn hi istekli olmadklar bir eydi155. Birleme giriimini kztran dier bir sorun iki Baas rejimin Suriye ve Iraktaki iktidarlarn istikrara kavuturmak ve salamlatrmak konusunda yeterli olmaylaryd. zellikle Irakn byle bir sorunla yz yze bulunduu ok akt. Buradaki Baaslar eski bir hesab grmek iin binlerce komnisti fkeyle katletmeye devam ettiler. 1958de komnistler Ksm rejimi altnda kendi konumlarn Baaslarn aleyhine glendirmeye almlard. Baaslarn zayflatlmasndan sonra Kasm yn deitirdi ve komnistlere ar bir darbe indirerek, binlercesini katletti ve hapse att. Iraktaki kt hretli Baas rejim, nihayet, terrn dokuz ay boyunca saltanat srd bir srenin sonunda alaa edildi. Arif rejimi Baaslarn yerini ald. Abdl Selm Arif Irak ordusunda subayd ve 1958de Irak monarisinin devrilmesi hareketine Ksmla birlikte katlmt. Darbeden sonra Ksm, Arifi kovmay baarana kadar iktidar birlikte paylatlar. 1963te Arif Baaslarn Ksma kar dzenledikleri hkmet darbesine katld, fakat n saflarda yer almad. Baaslarn itibar azaldnda iktidar ele geirebilecek konumdayd156. Baaslarn, Suriyenin 1958de Msrla birleirken (BAC) yapt gibi kendilerini fesih etmeleriydi. Oysa

155 156

Cneyt Akaln, a.g.e., s. 41 47. British Broadcasting Company Trke Servisi , Irakn Yakn Tarihi, http://www.bbc.co.uk/turkish/indepth/story/2004/02/040202_irak_kronoloji.shtml , 2004.

75

Suriyedeki Baas rejim, iktidarn salamlatrma giriimi iinde Baas olmayan tm grevlileri devlet kurumlarndan temizlemiti. Ne var ki, sonu darbe giriimleri ve Baaslarn kendi ilerinde temizlik biiminde devam eden bir istikrarszlk oldu.

4.3.3. ahabizm, 1958-1970 Lbnan, btn bu karklklarn orta yerinde Suriye ve Msrla kardee ilikilerini muhafaza edebildi. siyasette, ahab ynetimi altnda yaplan ilerin ou bir modernlemeye ynelikti. Fakat modernleme Lbnan devletinin varlna ters dyordu. Smrc snf iindeki ilikileri dzenleyen Ulusal Pakt (1943) Lbnan devletinin zerine kurulduu politik temeli oluturuyordu. Bu pakt Lbnan politikasnn mezhepi (ikrarc) temelini onaylad. Kim olursa olsun bir modernleme yanls, ikrarclkla (eitli dini mezheplerin kendi nfuslarna gre oransal olarak temsil edildikleri bir hkmet sistemi), bunun uzantlaryla ve zuam (politik patronlar) ile kar karya gelmek zorundayd. Kararl bir modernleme yanlsnn zellikle ikrarclkla atmas kanlmazd157. ahab, bir modernleme yanls olmasna ramen, ne bunu yapabilecek gteydi ne de istekliydi. Onun amaz, devleti ikrarcl dlayan bir temel zerinde yeniden ina etmenin mmkn olup olmadn dnmemesinden kaynaklanyordu. Sonu olarak, giritii modernletirme hareketi tutarsz, geliigzel ve genellikle etkisiz oldu. Daha bandan itibaren zuamnn byk ksm onun abalarn engelledi. ahab ikrarcl dlayarak modernlemeyi destekleyecek bir kitle temeli oluturmay da baaramad. Byle bir adm kapitalist gelimeden vazgeip sosyalizmi semek anlamna gelecekti. Oysa ahab byle bir gelime iin hazrlkl deildi158. ahab ynetimi (modernletirme eilimi ve bunun Lbnan politikalar iindeki uzantlar) 1964te alt yllk bir sre iin ahabn yerine devlet bakanlna getirilen arl Hul ynetimi altnda da baat eilim olmaya devam etti. ahabn gidiiyle ahabizm biraz zayflam olsa da, Araplara ynelik politikalar kararl bir tutumla srdrld. Lbnann i durumu bu politikalarn izlenmesini gerektiriyordu. Rejim istikrarn muhafaza etmek iin Lbnanda ve blgede Pan-Arabizmi yattrmak zorunda kald.

157 158

Wikipedia, Politics of Lebanon, http://en.wikipedia.org/wiki/Politics_of_Lebanon . Wikipedia, a.g.e., http://en.wikipedia.org/wiki/Politics_of_Lebanon

76

ahabizmin bu ikinci dneminde Lbnan ayn anda bir dizi olay tarafndan etkilendi. nce, 1965 resesyonu, ekonomi alannda pek ok soruna yol at. Ortaya kan kargaalk; ii hareketinin ve Hulya toplumsal ve politik reformlar iin bask yapma abasndaki solkanat partilerin harekete gemelerini salayan temeli oluturdu.159 4.4. 1975-1976 Lbnan Sava 13 Nisan 1975 tarihinde Beyrut yaknlarndaki Ayn El-Rumanada Pierre Cemayel bir kilisenin al trenini yaparken kiliseye yaklaan bir arabadan alan ate 2 Falanjist asker ile Cemayelin muhafzlarndan birisinin lm ile sonuland. Atein Filistinlilerce aldn dnen veya inanan Falanjist milisler ayn gn Tal el-Zatar kampna giden bir Filistin otobsn Ayn El-Rumanada durdurarak iindeki tm yolcular ldrdler. Bu olay Lbnan bunalmnda barda taran damla oldu. Kemal Canpolat radikal gruplardan oluan Ulusal Cephe liderlerini hemen toplantya ararak Falanjist Partinin feshedilmesi ve Kabinedeki 2 Bakanlarnn grevlerine son verilmesi arnda bulundu. F.K.. lideri Arafat da harekete geerek Arap devletlerinin duruma mdahale etmesini istedi.160. Muhtelif hizip liderleri tepkilerini dile getirirken Falanjistler ve Filistin askerleri arasnda btn Beyrut ve evresinde silhl arpmalar patlak verdi. arpmalarda ar makineli silhlar ve toplar kullanlmaya baland. Beyrutun gney banliysndeki iiler de Filistin saflarna katldlar. Beyrutta devaml silhlar patlyor, evler, arabalar havaya uuruluyordu. Olaylar, Lbnanl Hristiyanlarla, Mslman ve Filistinliler arasnda top-yekn bir atmaya dnm, Lbnan i savann birinci safhas balamt. 14 Nisan gn Arap Ligi Genel Sekreteri Mahmut Riyad Beyruta gelerek taraflar arasnda arabuluculuk yapmaya alt. Youn giriimler sonucu, 3 gn sren arpmalardan sonra 16 Nisan gn atekes iln edildi. Ancak atekese ramen 2 hafta sreyle yer yer duyulan silh sesleri gerginlii belirli bir seviyede tuttu.161 Pierre Cemayel, 13 Nisandaki Filistin otobs katliamndan sorumlu tutulan yedi Falanjist milisten 2sini Lbnan gvenlik kuvvetlerine teslim etti. Dier beini teslim etmekten kand. Ayn El-Rumana olaynn sorumlular ve sonular tartlrken Kemal
159

Elias El-Bwary, History of the Labor and Trade Union Movement in Lebanon: 1947-1970, c. 2 (Beyrut, DarEl-Farabi, 1980); Aktaran: B.J. Odeh, a.g.e., s.31. 160 Kemal Salibi, a.g.e., s.97. 161 Kemal Salibi, a.g.e., s.97-99.

77

Canpolat, Ulusal Hareket liderlerini yeniden toplayarak Ayn El-Rumana olayndan sorumlu olduunu syledii Falanjist Partinin Lbnan siyasal hayatndan ekilmesini isteyen ve Falan--5: Bakanlarn iinde bulunduu hibir Hkmetin Ulusal Cephe tarafndan desteklenmeyeceini hkme balayan bir karar alnmasn salad. F.K.. Lbnan Ynetimi ile temasn srdrerek yeni bir atmay nlemeye alrken Ulusal Cephenin bu karar yeniden gerilimi artrd. Bu gelimeden sonra Hkmet iinde de zlmeler oldu. Mays aynda 9 ayr Bakan Kabineden istifa edince Babakan Sulh g durumda kald. 15 Maysta Mecliste yaplan bir oturumda taraflar Nisan olaylarnn sorumluluunu birbirlerine ykleyip sert tartmalara girince Babakan Sulh grevinden istifa ettiini aklad162. Karami-Selam-Edde ls, Babakanla gl bir Snninin getirilmesi grnden hareketle Karamiyi aday gsterdiler. Ulusal Cephe, yeni kurulacak Bakanlar Kurulunda hibir Falanjist Bakann yer almamasnda srar ediyordu. Hkmetin yaps zerindeki tartmalar srerken Beyrut liman civarnda Falanjist milisler ile Filistinliler arasnda yer yer sregelen silhl atmalar younluk kazanmaya balad. Hkmet bunalmnn da yaratt boluktan etkilenen milisler arasndaki gerilim bir anda ykseldi ve 22 Maysta Beyrutun muhtelif yrelerinde Hristiyanlar ile Mslman-Filistin grubu arasnda iddetli arpmalar balad. Taraflar arpmalar dier tarafn balattn ve kendilerinin sadece savunmada olduunu iddia ederek sorumluluu birbirlerine attlar. Falanjist Parti, Filistin ve mttefikleri Mslmanlarla mcadelesinde tm Hristiyanlarn desteini kazanmt. Chamounun Liberal Partisi ve kilise de Cemayele olan desteklerini aka iln etmekte idiler. Cumhurbakan Franjiye, i atmalar nleyebilecei dncesiyle Anayasann kendisine verdii yetkiye dayanarak 23 Maysta emekli Snni General Nureddin El-Rifai bakanlnda, subaylardan oluan bir askeri Kabine kurduunu aklad. Ancak, Cumhurbakannn bu karar Mslmanlar arasnda tepki yaratt. Ordunun inandrclnn en dk dzeyde olduu bir zamanda subaylardan oluan bir Bakanlar Kurulu, hemen bir araya gelen Canpolat, Karami, Selam ve Eddenin muhalefeti ile karlat163. 24 Maysta Kabinenin ilnn takip eden gn Beyrutta silhl kiiler yollar keserek barikatlar kurmaya ve yeni bir atmaya hazrlanmaya baladlar. Rifainin istifa etmesi ve 28 Maysta Franjiyenin Karamiyi Babakanla atadn aklamas dahi trmanmay durduramad ve Hristiyan ve Mslman milisler arasnda youn arpmalar kendisini
162 163

Kemal Salibi, a.g.e., s. 100. B.J. Odeh, a.g.e., s.33 - 34.

78

gsterdi. Bu kez, milisler yollardan gemekte olan insanlar kimliklerine ve dinlerine bakarak ldrmeye baladlar. sava bir din ve mezhepler mcadelesi eklinde btn iddetiyle Beyrutta kendisini gstermiti. nsanlar yollarda acmaszca ldrlyor, karlanlar ise ikencelere maruz kalyorlard.164 Bu olaylar devam ederken Raid Karami, Babakanlk grevine balad. Falanjist Bakan vetosu konusundaki kararn halen yrrlkte tutan Canpolat, Falanjistlerden Bakan atanmamas halinde kendi Partisinin de Kabinenin dnda kalmasn kabul edeceini aklad. Nihayet 30 Haziranda, youn giriimlerden sonra yeni bir Bakanlar Kurulu oluturmak mmkn oldu. Falanjistler ve Canpolat grubunun temsil edilmedii 6 kiilik Kabinede, Karami Babakanlk ve Savunma Bakanln, Chamoun ise ileri Bakanln stlendi. Kabine genel grn itibariyle Lbnanda sz sahibi geleneksel ve lml liderlerden oluuyordu. Grevi devralan yeni Hkmet, ncelikle Beyrut ve Saydada arpan gruplar arasnda bir atekes yaplmasn salayarak 2 ay kadar bir sre lkede skneti salamay baard.165 Nisbi durgunluun devam ettii bu dnemde Hristiyan ve Mslman milisler silhlanmalarn yine durdurmadlar. savan ilk safhasnda meydana gelen arpmalar sonucu, Beyrutun dou ve kuzeyinde Falanjistler duruma hakim olmu ve buralardaki Filistin kamplarn etkisiz hale getirmilerdi. Buna karlk, lkenin dier blgelerinde sayca ve silh ynnden daha kuvvetli olan Mslman ve Filistinliler hakimiyeti elde tutuyorlard. eitli gruplarn belirli yrelerde kontrol ellerinde tutmalar halk arasnda lkenin blnmesi endiesini yaratmt. Blnme ve paralanma endielerinin gndemde olduu bir srada ibana gelmi olan Karami Hkmeti lke btnln salamay temel hedef ald. Falanjist liderlik ve F.K.. ile temaslar sklatran Karami, ald gvenlik nlemleriyle zellikle Beyruttaki terrizm, soygun gibi olaylar nlemeye alt. Birok terr rgtne mensup kiiler tutuklanmaya ve cezalandrlmaya baland. Ancak, hkmetin gvenlii salamadaki gc ve elindeki kuvvet says yetersizdi. lkedeki gvenlik ortamnn ok gergin olmasna ramen Karami, alnan tedbirlerle yeni bir atma kmasnn ihtimal d olduunu sylyordu.

164 165

rfan C. Acar, a.g.e., s.72. Marius Deeb, The Lebanese Civil War, NY:Praeger Publishers, 1980, s. 2

79

Cumhurbakan, 1975 yaznda kuzeydeki yazlk evine ekilmi istirahat ederken Karami, Beyrutta Hkmeti zaman zaman toplayp ald kararlarla gnlk ileri yrtyordu. Cumhurbakannn olu Tony Franjiye, kuzey Lbnanda bulunan Zgortada bir grup Hristiyan genci ile Zgorta Kurtulu Ordusu ad altn da bir milis rgt kurdu. Ksa zamanda, bu milislerin Karaminin doduu ehir olan Trablusamdaki Mslmanlarla arpmaya hazrland ynnde kan sylentiler lkedeki gergin havay iyice alevlendirdi. Lbnann i bnyesinde gerginlik ve eitli askeri rgtler iindeki silhlanma devam ederken kk bir kvlcm yeni bir atmay balatmaya yetti. Bu kvlcm, 24 Austos 1975 tarihinde Beka Vadisinin ticari merkezi olan Zahlede kendisini gsterdi. Bir Suriyeli ile iki Hristiyann Zahledeki silhl bir kavgas Suriyelinin lm ve iki Hristiyann Lbnan gvenlik-kuvvetlerince tutuklanmasna neden oldu. Zahle Hristiyanlarnn basks ve protesto gsterileri sonucu tutuklu iki Hristiyan serbest braklnca Zahlenin iileri Filistin komandolarnn da desteiyle Hristiyanlara kar harekete getiler. ehirde, ksa zamanda ar makineli silh ve roketlerin kullanld arpmalar balad166. Zahle olaylarna paralel olarak Trablusamdan birka kilometre mesafedeki Zgorta Hristiyanlar ile Trablusam Mslmanlar arasnda yer yer kavgalar daha sonra karlkl adam karmalar balad. 7 Eyllde Zgortann Hristiyan milisleri Trablusam-Beyrut karayolunda bir Mslman otobsn durdurup 12 kiiyi ldrnce olaylar top yekn bir savaa dnt. Filistin komandolarnn da Mslmanlara katlmasyla evredeki birok ky iddetli arpmalara sahne oldu.167 Kuzeyde arpmalarn balamas Beyrut siyasi evrelerini de hareketlendirdi. Hristiyanlar ordunun harekete geirilerek olaylara mdahale etmesini isteyince Ordu Komutan General Ghanime kar olan baz Mslman liderler komutan deitirilmedike ordunun mdahalesini kabul etmeyeceklerini akladlar. Mslman liderlerden gelen basklar zerine Ordu Komutanlna Hanna Said getirildi ve ordu 11 Eyllde kuzey Lbnandaki olaylara mdahale ederek ksmi bir atekes ilnn salad.

166

Amnon Kapeliouk, Sabra ve atila Katliamlar ( ev. Cem Sofuolu) , stanbul: Yaln Yaynlar, 1985, s. 43 -44. 167 rfan C. Acar, a.g.e., s.74.

80

Mslmanlar orduyu taraf tutmak ve Hristiyanlarn yapt atekes ihlllerinde msamahakr davranmakla suluyorlard. Franjiye ailesinin ilettii bir sahil plajna saldrya hazrlanan bir grup Mslman milis ordu kuvvetleri tarafndan engellenip 13 milis ldrlnce, bu kez Beyrutta Kemal Canpolat grubu harekete geti ve orduyu protesto iin 15 Eyllde genel greve gidilmesi arnda bulunuldu. Grevin yaplaca gn yaklarken Dou Beyruttaki Hristiyan milisler Batya kar mevziler kurmaya baladlar. Karami ve dier Mslman liderlerden gelen basklar zerine Canpolatn grev arn iptal etmesi dahi olaylar kontrol altna almaya yetmedi. 15 Eyll gn Beyrutta ok iddetli arpmalar balad. Bomba ve roketlerin kullanld arpmalarda evler yanyor yklyor, her gn yzlerce insan lyordu. Bat ve Dou Beyrut arasndaki ticari blge olarak bilinen dkkanlar, oteller ve evler i savan bu 4. blmnde yerle bir edildi168. Bu kez, i sava sadece Beyrutun evresi ve banliysnde yaplmam bizzat ehrin merkezinde cereyan etmiti. Maruni liderler, sava bizzat ehrin iersinde srdrerek duruma ordunun mdahale etmesini istiyorlard. Bu strateji Mslman liderlerce, komutanl Hristiyanlarn elinde olan ordunun, Hristiyan yanls bir ekilde olaylara mdahale ederek Beyruttaki Mslman ve Filistinlilerin sindirilmesi amacna ynelik bir hareket olarak deerlendirildi. Mslman liderler, ordunun mdahalesinin ancak komuta kademesinde, Hristiyan ve Mslmanlarn eit sz sahibi olmalar halinde yaplmas taraftar idiler. Karami, Savunma Bakanl grevini de stlenmi bir Babakan olarak ordunun Beyruttaki olaylara mdahalesini istemiyordu. Esasen, Trablusamda ordunun Hristiyanlara msamaha gsteren ancak Mslmanlarn atekes ihlllerine ate ederek karlk veren tutumu, Karaminin Mslmanlar arasndaki gvenilirliini sarsmt. Bu nedenle Karami, Hristiyanlardan gelen basklara boyun emedi ve radikal Mslmanlarn da desteini alarak ordunun Beyruta mdahalesine izin vermedi. Hristiyan milisler, Karamiyi ordunun mdahalesine zorlamak iin btn Beyrutta arpmalar srdrdler169. Birok aileler Beyrutu terkederek dalk blgelere ekilirken ok sayda Lbnanl da evredeki Arap bakentlerine gitti. ehirde yiyecek sknts balarken Karaminin atekes iin gsterdii abalar sonu vermedi. 19 Eyllde Suriye Dileri Bakan Abdlhalim Haddam Baabdadaki Cumhurbakanl sarayna gelerek arabuluculuk teklif etti ve 1 hafta sreyle Beyrutta kald. Haddamn giriimleriyle, Kemal Canpolat ve Pierre Cemayelin de dahil olduu etnik grup
168

169

rfan C. Acar, a.g.e., s.75. Walid Khalidi, Conflict and Violence in Lebanon, Harvard University Press, s. 47-48.

81

temsilcilerinden oluan ve bunalmn zmyle grevli bir Ulusal Diyalog Komitesi kuruldu. Ancak, komitenin toplantlar olumlu bir sonu vermedi.170 Komite toplantlar srerken Kuveytin ar zerine, Lbnan bunalmnn grlmesi amacyla Arap Dileri Bakanlar Kahirede toplantya davet edildiler. Ancak, Lbnan bunalmnn Araplatrlmamas grnde olduunu syleyen Suriye, Libya ve F.K.. toplantya katlmaynca Arap dnyasnn bu giriimi de baarsz kald. Yz seneye yakn Arap dnyasnn liberal, ticaret merkezi ve kalbi olan Beyrut alevler iinde yanarken dier Arap devletleri de sessiz kalmlard. Arap devletlerinin ve Lbnan Ulusal Diyalog Komitesinin abalarnn sonusuz kalmas Beyruttaki i sava daha da iddetlendirdi. Ekim ay sonuna doru btn Beyrutu saran arpmalar Bykeliliklerin ve yabanc kurulularn bulunduu Bat Beyrutun sahildeki Ras-Beyrut diye bilinen kesimlerine kadar geldi. Bykelilikler, Beyrutta bulunan vatandalarn lkeyi terketmeye ardlar171. Beyrut, i savan balangcndan beri en dramatik gnlerini yayor, Bekada da Zahle Hristiyanlar ile ii-Filistin gruplar arpyorlard. Bu arada srail Hkmeti, Bekadaki arpmalara Suriyeden gelen baz silhl Filistinlilerin de dahil olduunu iln ederek bunun Lbnana Suriyenin askeri mdahalesi anlamna geldiini ve durdurulmad takdirde srailin de mdahalede bulunacan aklad. srailin bu hareketi, Bat dnyasn harekete geirdi ve bata A.B.D. olmak zere Batl devletler Lbnana olan dikkatlerini artrdlar. erde, Karami atekes iin mtemadiyen aba gsteriyordu. 4 kez Meclisi toplantya ardysa da, Meclisin toplanmasn istemeyen silhl gruplar Meclis binasn evreleyerek milletvekillerinin gelmesini engellediler. Karami, 28 Ekimde lkenin etkin liderlerini Gvenlik Komitesi diye niteledii bir baka toplantya ardysa da liderlerin biraraya gelmesi yine mmkn olmad. dare iersinde de Karami ile Franjiye ve ileri Bakanl grevini yrten Chamoun arasndaki anlamazlk byyordu. Karami, Franjiye ve Chamounu yeterli ve istekli ibirliinde bulunmamakla sulaynca, Cumhurbakan ve Babakan karlkl olarak birbirlerini istifaya davet ettiler172.

170
171

bid., s. 49 Amnon Kapeliouk, a.g.e., s. 48. 172 Amnon Kapeliouk, a.g.e., s. 49 50.

82

Snni liderlik Karamiyi destekliyor ve bunalm zlene kadar ibanda kalmasn istiyordu. Bu arada 29 Ekimde Yasser Arafat Babakan ziyaret ederek bunalmn zm iin kendisi ile ibirliine hazr olduunu syledi. Haddam da amdan Babakana telefon ederek Lbnan bunalmnn zm iin Suriyenin yardma hazr olduunu bildirdi. Bu iki grmeden cesaret alan Karami, Cumhurbakann ziyaret ederek, lkedeki muhtelif liderlerle temaslarda bulundu ve nihayet 3 Kasmda, liderleri ve ordu temsilcilerini Yksek Koordinasyon Komitesi ad altnda bir araya getirmeyi baard.173 Komitenin toplanmas olaylar hemen durdurmad. Falanjist milisler ve Mslmanlar savan devamndan yana gzkyorlard. Ordunun ve resmi makamlarn bilgisi dahilinde halen lkeye dardan silh giriyordu. savan drdnc blmnn bitiinde Beyrutun grn ncekilere nazaran daha karamsar bir tablo arzediyordu. Bu kez ehir, Mslman Bat ve Hristiyan Dou diye ikiye blnm, arada bir tampon blge olumutu. ktisadi ve ticari faaliyetler durmu, ehrin iki kesimi arasndaki iletiim glemiti. ehrin birbirine dman veya en azndan birbirine kar kukulu iki blm arasndaki snr izgi zihinlerde yerlemiti. Gnein batn takiben herkes evlere ekiliyor, kaplar srgleniyordu. Eski, canl, hareketli Beyrut adeta yok olmutu174. Btn lkede gler olmu, etnik gruplara mensup insanlar belirli blgelerde toplanmt. Dou Beyrut tamamen Falanjist milislerin kontrolne girerken Batda Mslman ve Filistinli askerler denetimi ele almt. Ordunun hemen hemen hibir hakimiyet veya kontrol sz konusu deildi. lkenin i siyasal yapsnda reformlar yaplmas artk gerekli grnyor ancak Maruni liderlik, lml Snni Mslmanlarn mutedil reform taleplerini dahi yerine getirmek ve avantajl durumlarn kaybetmek istemiyordu. Kasm 1975te Vatikann zel temsilcisi Kardinal Paolo Bertolinin Beyrutu ziyareti ve Maruni liderlikle temaslar dahi Hristiyanlarn tutumunu yumuatmakta faydal olamad. Bertoliden sonra Fransann zel temsilcisi Maurice Couve de Murville Beyruta gelerek Lbnan bunalmnn zmnde arabuluculuk teklif etti. Sorunun daha ziyade Lbnan iindeki unsurlar ve zellikle Lbnanl mezheplerden kaynakland ve kendi aralarnda zlmesi gerektiini syleyen Murville, Falanjistleri daha mutedil bir tutuma ikna etmeye alt.
173 174

baz

radikal

rfan C. Acar, a.g.e., s.76. rfan C. Acar, a.g.e., s.76.

83

 savata, geleneksel Snni liderlik arpmalara dorudan dahil olmamt. Falanjist milislere kar esas mcadeleyi Drzi Kemal Canpolat liderliindeki Ulusal Hareket grubu militanlar ve Trablusamdaki 24 Ekim hareketi diye bilinen Faruk Mukaddamn milisleri yapm, Snni liderler askeri ynden mdahalede bulunmamlard. Hristiyanlarla geleneksel Snni liderler temaslarn srdrerek onlarla lml bir izgide uzlamaya alrken askeri gc elinde tutan radikal milis liderleri Hristiyanlara tviz verilmemesi ve gereken kkl reformlarn yaplmas grn savunuyorlard. Radikallerin anti-statkocu ve Lbnann Arap karakterini koruyarak Mslmanlarn lehine yaptrmak istedikleri reformlar, Hristiyanlar tarafndan tepki ile karlanmt.175 Fransann temsilcisi de Murville, ziyareti esnasnda Suriye ile de temaslarda bulunmu ve ilke olarak Suriye Devlet Bakan Hafz Esad ile Pierre Cemayelin biraraya gelerek sorunlar grmeleri kararlatrlmt. Bu erevede, Cemayelin am ziyaret edecei tarih yaklatka lkedeki gerilim de artyordu. 3 Aralk tarihinde Beyrut-am yolu zerinde, iinde Kuran tanan bir kamyon durdurulup btn Kuranlar yaklnca, Mslmanlar harekete geerek byk tepki gsterdiler. 5 Aralkta Drzi-lerin youn bulunduu Aley blgesindeki bir Filistin mevzisinden Kuranlarn yakld Beyrut-am yolu zerindeki El-Kahhala kasabas topa tutulunca blgenin Hristiyanlar da topu ateine karlk verdiler. Aleyde arpmalar devam ederken Pierre Cemayel 6 Aralkta Hafz Esad ile grmek zere ama hareket etti. Ayn gn Hristiyanlarn youn olduu Metn tepesinde 4 Falanjist milisin l olarak bulunmas bu kez Hristiyan milisleri harekete geirdi ve olayn sorumluluunu Mslmanlara ykleyen milisler Beyrutta eylemlere baladlar. Hristiyan milisler Beyrutta ksa zamanda yzlerce Mslman ldrdler ve kardlar. Olaylarn balad ilk gn Beyrut havaalannda grevli bulunan birok Mslman katledildi ve btn Beyrut bir anda yeniden kana buland. 176 ileri Bakanl grevini srdrmekte olan Kamil Chamoun halk sknete ve orduyu da olaylara mdahale etmeye ardysa. da i kontrol boyutlarn amt. Esasen, Chamounun Liberal Partisinin milisleri de Falanjistlerle beraber katliamlara katldndan
175 176

rfan C. Acar, a.g.e., s.76. rfan C. Acar, a.g.e., s.75.

84

Chamounun Bakanlk fonksiyonu ve itibar Mslmanlarn gznde dmt. Olaylar genileyince Cumhurbakan Franjiye, lkedeki btn mezhep liderlerine seslenerek krizin zm iin bir konferans arnda bulundu. Ancak, Fran-jiyenin istifas talebinde bulunan Selam ve Canpolat da dahil Mslman liderler Cumhurbakannn arna itibar etmediler. Bu srada, derlenip toparlanan Murabitun milisleri brahim Kuey-latn komutasnda katliamlar balatan Hristiyan milislere kar saldrya getiler. Ksa zamanda Murabitunlar ehrin Mslman ve Hristiyan kesimlerini ayran oteller blgesini ele geirerek Beyrut limannn hemen yannda bulunan Falanjist milis kuvvetlerinin ana kararghna kadar yaklatlar. Falanjistlerle Murabitunlar arasndaki arpmalar 8 gn devam etti. Murabitunlar, topyekn bir stnlk salayamadlarsa da birok semtten Hristiyanlar gerilemeye zorlamlard. arpmalarn devam ettii gnlerde Hafz Esad ile temaslarn srdren Pierre Cemayel bunalma son vermek iin ortak hareket etme konusunda Esad ile mutabakata varmt. Suriye ve F.K.den gelen bask ve telkinler zerine Yksek Koordinasyon Kurulu topland ve 15 Aralkta atekes iln edildi. Bylece, i savan 5. blm de sonra ermi oluyordu. Ancak, atekese ramen Hristiyanlar, hakimiyetleri altndaki blgelerde yaayan Mslmanlar taciz ve tehdit etme eylemlerine son vermediler177. Hristiyanlar, kontrolleri altndaki Dou Beyrutu Mslman ve Filistinlilerden arndrmaya kararl grnyorlard. Atekes kararna ramen, 4 Ocak 1976da Dou Beyrutta bulunan Tal el-Zatar ve Cisr El-Basa Filistin kamplarna aniden saldrdlar. Hristiyanlar, Dou Beyrutun k noktalarna hakim olan bu kamplarn tasfiyesini stratejik bakmdan nemli buluyorlard. Kamplara yaplan bu atak, savan 6. blmn balatt. Falanjist milisler kamplar kuatrken evredeki Hristiyan aileler de evlerini boaltp katlar. Kuatma devam ettike, Mslman liderler Yksek Koordinasyon Komitesi toplantlarna katlmadlar. Savan 6. safhas, Filistinliler asndan niteliksel bir deiiklik getiriyordu. lk 5 safhada devam eden arpmalarda Filistin gerillalar Mslman milisler yannda yer alm ve Hristiyanlara kar arpm ancak siyasi dzeyde gerek uzlama grmeleri gerek dier temaslara katlmayarak i savan Mslman ve Hristiyanlar arasnda cereyan eden ve tamamen Lbnann kendisine mahsus bir i sorunu olduunu, Filistinlilerin bu sorun ile ilgisi

177

rfan C. Acar, a.g.e., s.77.

85

olmad tezini savunmulard. Buna mukabil Hristiyanlar, lkedeki Filistin varlnn ve Filistinlilerin kamplarnda silhlanmalarnn bunalmn domasndaki en temel neden olduunu iddia ediyorlard. Grler hangi dorultuda olursa olsun bu kez Hristiyanlarla Filistinliler tamamen kar karya gelmilerdi. Savan 6. blm bu iki grup arasnda olurken Mslmanlar askeri bakmdan Filsitinlilere yardm ettiler ve ordu da Hristiyanlarn yannda olaylara mdahalede bulundu. 7 Ocakta Hristiyanlar Filistin kamplarna kar saldrya getiler. Hemen akabinde, Mslmanlardan oluan bir grup milis, Bat Beyruttan hareket ederek Filistinlilere yardma giderken ordu birlikleri tarafndan am-Beyrut yolunda durduruldu. br taraftan, ehir merkezinden Mu-rabitun milisleri saldrya geti ve ksa zamanda ehrin iki blm arasndaki arpmalar iddetlendi. Gerilim btn lkeye yayld ve ksa zamanda Beka, Trablusam ve Sayda da dahil btn lkede Hristiyanlar ile Mslman-Filistinli gruplar arasnda arpmalar bagsterdi. Olaylarda, Hristiyan milisleri destekleyen ileri Bakan Chamoun, Cumhurbakan Franjiyeden ordunun daha aktif mdahalede bulunmasn talep etti.178 arpmalar iddetlenince 16 Ocak 1976da Beyrut havaalan trafie kapatld. Babakan Karami, Hristiyanlarn Filistin kamplarndaki kuatmasna Filistinlilerin ise gneyde Damurdaki Hristiyan kyleri kuatmalarna son vermeleri iin anda bulunduysa da szn dinletemedi. 18 Ocakta, Hristiyan milisler Karantina ve Maslaktaki kamplara buldozerlerle girerek, buradaki evleri yktlar. Bir atekes ilnn tm abalarna ramen kabul ettiremeyen Karami ayn gn akam Babakanlktan istifa etti. Gnler ilerledike, Maruni milislerin gc krlyor ve Filistin-Mslman gruplar eitli yerlerde hakimiyet ve stnlklerini artryorlard. Hristiyan kanatta yava yava endie sinyalleri ve panik ba gstermeye balad. Damurdaki, Filistin kuatmas oradaki Hristiyanlar aresiz brakmt. Suriye zerinden gelen Filistinliler Bekay geerek komandolara devaml taze destek salyorlard. Ordu kararghlar ve polis merkezleri de saldrya urayarak etkisiz hale getiriliyordu. Gnlk hayat btn Lbnanda felce uramt. Savan bu 6. safhasnda, Cumhurbakan Franjiye muntazaman Hafz Esad ile temas halindeydi. 20 ocak 1976da Suriye Dileri Bakan Abdlhalim Haddam bakanlnda bir heyet Baabda Sarayna geldi. Suriye heyetinin yeni arabuluculuk giriimine Chamoundan

178

rfan C. Acar, a.g.e., s.78.

86

baka gerek Mslman gerek Hristiyan hi kimse itiraz etmedi. 20 Ocak tarihine eriildiinde Dou Beyrut, dalk Lbnann Hristiyan kesimi ve kuzeydeki bir blm sahil eridi dndaki btn lke Mslman ve Filistin gerillalarnn kontrol altna girmiti. Suriyenin youn arabuluculuk giriiminden sonra yeni bir atekes iln edilerek Lbnan, Suriye ve F.K.. askeri ahsiyetlerinden oluan bir Ortak Askeri Komite barn ve sknetin salanmasyla grevlendirildi. lkenin btnl ve birliinin salanmas, Anayasann ve 1943 tarihli Ulusal Uzlama formlnn yeniden gzden geirilerek btn mezheplerin siyasal iktidarda daha adil temsil edilmesi iin gerekli dzenlemelerin yaplmas kararlatrld. Filistinlilerin durumunun da yeniden gzden geirilmesi karara baland. Lbnanda meydana gelen 1975-76 i sava, evredeki dier Arap lkeleri yannda btn Dnyann ilgisini ekmiti. Suriyenin arabuluculuk yapmaya balamasndan sonra Arap Ligine dahil lke liderleri 1976 ylnn Ekim ve Kasm aylarnda Riyad ve Kahirede toplantlar yaptlar. Bu toplantlarda, Suriye, Suudi Arabistan, Katar, Yemen, Sudan ve Birleik Arap Emirlikleri askerlerinden oluacak 30 bin kiilik bir Arap Caydrc Gcnn Lbnanda konulandrlmas ve bu kuvvetin lkede bar ve gvenliin tesisine yardmc olmas kararlatrld. Esasen, Lbnan Hkmetinin talebi ile Suriye askerlerinin Lbnandaki fiili varl ve mdahalesi 1976 yl Nisannda balamt. Arap Ligi toplantlarnn yapld srada 16 Ekim 1976da iln edilen 50. atekes kalc oldu ve arpmalar son buldu179. Bylece, 6 nemli safha halinde sren i sava sona erdi. 1943 ylndan beri bata iiler olmak zere lkedeki Mslman nfusun giderek artmas, 1970lerde kar karya bulunulan demografik yapnn siyasal iktidara katlma ile orantl olmamas Mslmanlarn honutsuzluuna neden olmutu. Nfus olarak oalan Mslmanlar, iktidarn Hristiyan egemenliinden kurtarlarak daha adil paylalmasn istiyorlard. Nasrn ortaya att Arap milliyetilii akmndan da etkilenen zellikle radikal eilimli Mslmanlar bu tutumlarn giderek daha aka ortaya koyarken, Hristiyanlar, Falanjist milis kuvvetlerine de gvenerek siyasal iktidardaki mevcut statkoyu deitirmeye yanamadlar. 180 lkede, 1970lerde hzla gelien Filistin askeri varlna Lbnanl Mslman ve Hristiyanlar tarafndan farkl biimlerde bakld. Filistinlilerin Mslman olmalar nedeniyle
179 180

rfan Acar, a.g.e.,s 79. OSAM, Uluslararas Politika ve Siyasi Tarih, http://osamortadogu.sitemynet.com/siyasi.htm

87

din faktr ynnden Lbnanl Mslmanlara daha yakn olmalar, bu iki grubu biraraya getirdi. Bu nedenle, zellikle siyasal statkoyu deitirmek isteyen Mslmanlar Filistinlilerin Lbnandaki varl ve silhlanmalarn desteklediler. Buna karlk, Hristiyanlar, Filistin varlndan endie duyarak, onlarn silhlanma ve Lbnanda glenmelerini engellemeye altlar. Bylece, Mslman-Hristiyan mcadelesini bir katalizr gibi keskinletiren Filistin askeri varlnn da etkisiyle Lbnan, tarihinin en kanl i savana srklenmi oldu.181 lkeyi i savaa srkleyen nedenler 1976 ylndan sonra varln devam ettirecekti. Sorunlara kkl zmler getirilemediinden, i savatan sonraki yllarda da Lbnan bar ve sknete kavuamayacak, eitli ve deiken dengeler ierisindeki bunalm ve sava ortam yine devam edecekti. savan 60 bin lm, 200 bin yaralanma ve 3 milyar dolar maddi hasara yol at tahmin ediliyordu.182

181

182

rfan C. Acar, a.g.e., s.80. Michael Hudson, a.g.e., s. 281

88

BENC BLM GNMZDE ORTADOU, LBNAN VE ARAPILIK

5.1. Souk Sava Sonras Ortadou Modern Ortadou siyasal tarihinin oluumuna ksaca baktktan sonra, blgenin

jeopolitik parametrelerini oluturan deikenlere yakndan bakabiliriz. Ortadouyu oluturan siyasal birimler, blgenin sosyal bileimi, bat ve Ortadou arasndaki ilikiler ve Ortadou siyasetinin temel gndemleri bu erevede anlalmas ve aklanmas gereken nemli noktalardr. Bir terim olarak Ortadou, Avrupa, daha zel olarak da ngiliz imparatorluu bak acsndan adlandrlm bir lokasyona iaret eder. Daha ntr bir corafi adlandrma kullanlsa idi bu blgeye Gneybat Asya ve Kuzey Afrika demek daha doru olabilirdi. Ancak blgenin Ortadou olarak adlandrlmas yllar iinde kalclam ve akademi ve siyaset dnyas tarafndan kullanlmaya devam edilmitir. Yine de Ortadou terimi ile iaret edilen blgenin snrlar yazardan yazara deikenlik gstermektedir. En genel de gnmz Ortadousunun u lkelerden olutuu kabul edilir: Trkiye, Lbnan, Suriye, srail, Filistin Blgesi, rdn, Msr, Irak, Suudi Arabistan, ran, Kuveyt, Bahreyn, Katar, Birleik Arap Emirlikleri, Umman ve Yemen. Kimi siyasal corafyaclar bu lkelere Libya, Fas, Tunus ve Cezayir gibi kuzey Afrika lkelerini, kimileri kuzey Afrika lkeleri art Arap birlii yesi Sudan da ekler. Blgeyi daha da geni lekte ele alanlar ise bu listeye Afganistan Pakistan ve katta Kbrs ve Yunanistan da ekler.183 Hatta Sovyetler Birliinin yklmasnn ardndan Byk Ortadou kavram ile tm bu blgelere orta Asya ve Kafkasya lkelerini (toplam 8 lke) de dahil eden yaklamlar ortaya kmtr.184 Bat literatrnde Ortadou genellikle tektip bir yap olarak ele alnmaktadr. Oysa blge son derece farkl etnik, dinsel, mezhepsel, rksal ve dilsel guruplardan olumutur.
183

Ghosher, Baher A., Making Sense of Middle Esat Geopolitics, Focus, Winter 1992, Vol.:42 No 4, s. 20-25 zellikle s.21. 184 Bkz.: Menashiri, David (ed), Central Asia Meets the Middle East, London: Frank Cass Publ., 1998. s. 13 vd.

89

Farkllklar bunlarla da snrl deildir. Blge iklim, nfus younluu sosyo kltrel ve ekonomik alardan da nemli farkllamalar ierir. Tm bu farllama kategorileri iinde zellikle etnik ve mezhepsel farkllklar Ortadou politikasnn ekillenmesinde kritik roller oynamtr. Blge etnik bakmdan, her eyden nce iki ana guruba ayrlabilir: Araplar ve Arapolmayanlar. Araplar blgedeki 15 lkeden 12sinde baskn etnik gurubu tekil ederler. Arap olmayanlar ise Trkler, ranllar, srailli Yahudiler gibi devlet sahibi Uluslar ile devletsiz (aznlk konumundaki) bir dizi dier etnik guruptan halktr. Blgenin etnik bileiminde etnik olarak baskn gurubunu oluturduklar bir devlete sahip olmayan Msrdaki Kptiler (Copts), Suriye ran Trkiye ve Irak arasnda dalm olan Sryaniler ya da Asuriler (Syriacs or Assyrians) ismi anlacak byklkte topluluklardr. Bu guruba dahil edilecek sayca en byk etnik topluluk ise Trkiye , Irak, ran ve Suriyede deiik rakamlarda yer alan Krtlerdir. Ortadou blgesi jeo-stratejik bir konumdadr. Blge kadim ktann kesiiminde yer alr: Asya, Afrika ve Avrupa. Blgenin ktann kesiiminde yer almas ona hem avantajlar hem de sorunlar getirmitir. Buna ksaca Afroavrasya da denilmektedir.185 Bu zellii nedeniyle blge bir yandan ticaret yollar zerinde bulunmu ve bundan yararlanm, te yandan ise ticaretin biriktirdii zenginliin kontrol iin zellikle d glerin sava arenas haline gelmitir. zellikle Svey kanalnn almas blgenin jeo-stratejik nemi iyice artmtr. Etnik ve dinsel farkllklarn modern Ortadou devletlerinin ekillendii I. Dnya Sava sonrasnda bl-ynet (Divide and Rule) politikas ile trmandrlmas gnmzde ortadouyu kaynayan cad kazan benzetmesine maruz brakmtr. Trkiye ve ran dndaki tm Ortadou lkelerinin snrlar cetvelle izilmi gibidir. Snrlar tarihsel olarak belli ortaklk birimlerini yada etnik ya da dinsel blgeleri kapsamaz. Aksine bl-ynet politikas uyarnca birbirine rakip topluluklar bir arada tutma politikas zerinde ekillenmitir186. I. Dnya Sava sonunda sava kaybeden Osmanl Devleti topraklar galip devletler olan ngiltere ve Fransa arasnda Sykes-Picot Anlamas uyarnca paylald ve burada
185 186

ve petroln dnya ekonomisi iin

vazgeilmez bir rn haline gelmesi (ki bu ikisi aa yukar ayn dneme denk gelmitir) ile

Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik, stabul: Kre yaynlar, 2001, s. 325. Ahmet Davutolu, ibid., 325.

90

snrlar cetvelle izilen manda devletleri oluturuldu.187 Bu durum zellikle Arap devletleri zeride nemli etkiye sahip oldu. Araplar saysz devlete blnm olarak kaldlar. Nasr dnemindeki deneme dnda bir araya gelme fikri hibir zaman gerek bir projeye dnemedi. Ortadouda Sykes-Picot snrlar, 1947de Birlemi Milletlerin kararyla Filistinde bir Yahudi devleti ngren Taksim plan (Partition Plan) ile yaplan eklemelerle bugnk halini ald. Hem birinci plan hem de 1947 tarihli ekleme gnmz Ortadousundaki pek ok sosyal ve siyasal sorunun kayna oldu. Bl-ynet politikasnn bir sonucu olan bu durum zellikle souk sava yllarnda (bir nceki blmde ele aldmz gibi) daha vahim bir hal almt. Souk savan bittii 1990l yllarda Ortadouda deiim ve bar umudu tam belirir gibi olmuken Ortadou tarihinin en karanlk dnemlerinden birisine daha girdi. Bat iin islami kkten dincilik insan kaynaklar deposu olarak deerlendirilen blge Terrizmle Savan bir numaral hedefi oldu. Bir baka deyile, Ortadouda souk sava 1990lar boyunca srd ve 21. yzyln ilk on ylnda da blgede barn olabileceine dair umutlar krd. Bu durum doksan sonras oluan yeni dnya dzeni ve tek sper g kalan ABDnin 1990 sonras Ortadou politikasnn bir rndr. 5.2. 1990 Sonrasnn Genel Atmosferi 1990lara baladmzda, souk sava koullarnn zlmesi, Ortadouyu da zme gtrebilecei iyimserliini oaltt. Oysa hi hesapta olmayan Saddam ve Kuveyt igali Ortadouyu souk sava sonras yeniden birincil gndeme tad. Irak ve Saddamn Kuveyte saldrs Ortadoudaki olas bar nlemek iindi demek zordur. Ancak, Saddam ynetiminin Kuveyte yrmesi, o gn iin gizlice gelien Norve konumalarn ve dolaysyla bar umutlarn geciktirmitir. Yeni dnya dzeni, souk sava sonras yeni bir dnemdir. Yeni dnya dzeni, on yl akn bir suredir dnyann belirleyici dzenidir. Kreselleme ile yeni dnya dzeni eanl

187

Albert Hourani, a.g.e., s. 373.

91

geliiyor olsa da, kreselleme, yeni dnya dzeni ncesinde gelien bir dnya dzenlenii idi. Yeni dzende ne kan temalar arasnda Samuel Huntingtonun medeniyetler atmas tezi yer almaktayd. Tezin ileri srd slam ve Hristiyan dnyalar arasndaki muhtemel gerilimin 21 yzyla damga vuracak gerilim hattn oluturduu saptamas 21. yzyl dnya politikasnda kavga meydannn yine Ortadou ve evresindeki topraklarda gerekleeceinin ilk iaretleri idi. Nitekim souk savan ardndan geride braklan 15 yllk dnemde yaanan tm gelimeler bunu destekler niteliktedir. Kukusuz bunun nedeni Huntingtonun ifade ettii gibi slam ve Hristiyanlk alemlerinin atmas deil, dnya hegemonya ve kaynaklar kontrol mcadelesidir. Souk sava sonras blge politikasna yn veren uluslararas ve blgesel g odaklarnn neler olduu ve bunlar arasnda gerilim ve denge unsurlarnn neler olduuna bakmakta yarar vardr. Uluslararas g dendiinde, SSCBnin yklndan sonra tek sper devlet olan ABDyi ilk olarak ele almak gerekir. Dnyann hibir blgesi ABD faktr olmadan ele alnamaz. Sper devlet tanm, byle bir istisna kabul etmez. stelik konu Ortadou gibi dnya petrollerinin te ikisine yakn bir miktarn reten bir blge olduunda ABDnin hesaba katlmad bir analiz mmkn deildir. 188 Elbette ABDnin zellikle enerji kaynaklarnn kontrolne eksenli blge politikas deiik Bakanlar dneminde deiiklikler gstermitir. Ancak Ortadounun kontrol altnda tutulmas gereken bir blge olarak ele alnmas ABD d politikasnda ncelikle bir hedef statsn tm bakanlar dneminde korumutur. ABD blge zerindeki kontroln mttefik lkeler araclyla srdrd gibi 1990lardan itibaren dorudan da mdahil olmaya balamtr. srail ABDnin en yakn mttefik sfatn kurulduu gnden itibaren hi yitirmedi. kinci sadk mttefik konumunda ise Trkiyeyi anmak gerekir. Trkiye NATOnun ileri karakolu olduu souk sava yllarnda olduu gibi, souk sava sonrasnda da ABD ile stratejik partnerlik ilikisini srdrd. ran, 1979 slam devrimiyle ABD kart bir politikaya ynelene kadar Trkiyenin yannda nemli bir ABD mttefiki idi. Arap devletleri ise pan-Arap sosyalist ynetimlerin

188

Nurdan pek, Ortadou Petrolleri, http//www.dsncetarihi.sayfasi.com. 12.05.2004; 17:26.

92

ibana gelmesi srecinden sonra (Msrda Nasr, Suriyede Esad ve Irakta Saddam) ABD ile gerilimli bir iliki srdrmtr. Bu lkelerden Msr 1972den itibaren SSCB yandaln brakarak ABD ile mttefik olmaya ynelmitir. Suudi Arabistan ve Urdun gibi krallkla ynetilen Arap devletleri ise sraille mesafeli bir iliki srdrse de ABD ile yakn politikalar izlemitir. Gnmzde Ortadou politikasnda, Avrupa Birlii (daha zelde ngiltere, Almanya ve Fransa,) in, Rusya Federasyonu ve Japonya gibi dnyann nemli ekonomik glerinin belli bir etkisi ve etkinlii olduu yadsnamaz. Ancak yine de bu etki tek bana ABDnin blgedeki politik kontrol ve arl ile kyaslandnda zayf kalacaktr. ABDnin Ortadou politikasna yn veren en nemli motif phesiz bu lkenin petrol kontrol amacdr. ABDnin petrol kaynaklarn kontrol iin blgede yrtt si,yasal, askeri ve ekonomik etkinlikler blgenin jeopolitiini etkileyen en nemli unsurdur. 5.2.1. Ortadou Jeopolitii ABDnin petrol konusundaki etkinlii ncelikle zel irketlerin blgedeki varlyla ekillenmitir. 1950lerden itibaren, Exxon, Chevron, Mobil, Texaco, Gulf, Apoc, Shell adl yedi kzkardelerin Ortadou macerasnda arlklarnn artmasyla beraber dnya ekonomisinin kalbi de burada atmaya balam, blgede kan en hafif rzgar dnya ekonomisi iinde byk frtnalarn kopmasna neden olabilmitir. Bu anlamda, ABD Bakan Bushun 1991 Krfez Krizinden sonra vurgulad Ortadou petrollerinin ancak dost ellerde bulunduu takdirde zgr dnya lkelerine gven ierisinde akmasnn mmkn olaca gerei, uluslararas ilikileri ve ekonomik g dengelerinin oluumunu da ekillendirmektedir.189 Dnya rezervlerinin bete ne sahip olmakla petrol piyasasnda nemli bir arl olan Ortadouya alternatif olarak gsterilen Orta Asya ve Hazar Denizi petrol yataklarnn da ciddi hesaplamalar yapldnda Ortadounun alternatifi olmaktan epey uzak olduu grlr.(Baknz Tablo1) Orta Asya 27.5 milyar varili kantlanm, toplam 80 milyar varillik bir rezerv kapasitesine sahiptir. Oysa ki Ortadoudan sadece 1995 yl itibariyle gnlk

189

Nurdan pek, a.g.e., http//www.dsncetarihi.sayfasi.com. 12.05.2004; 17:26.

93

ortalama 17.7 milyon varil petrol ihra edilmitir. Yine 2000 ylnda Avrupann petrol ihtiyacnn te birinden fazlasnn, Japonyann ihtiyacnn bete drdnn Ortadou kkenli olduu gz nnde bulundurulursa Ortadounun kaderini daha uzun yllar petrol izecektir diyebiliriz.
Tablo 1: Dnyada Petrol Rezervlerinin Dalm

BLGELER Ortadou Gney ve Orta Amerika Afrika Eski Sovyetler Birlii Blgesi Kuzey Amerika Asya Pasifik Avrupa

% 65.3 9.1 7.3 6.2 6.1 4.2 1.8

Kaynak: BP Web Sitesi (2001 sonu rakamlar). zellikle ABDnin bugn nemli derecede petrol rezervlerine sahip bir lke olmamasna ramen ekonomisinin petrole dayal olmas, en bandan beri petroln nemli bir kazan kaps olduunu anlamasndan ve uluslar aras politikasnda petrole belirleyici ve hakim rol vermesinden kaynaklanmaktadr. Bir baka deyile ABD, Ortadounun geri kalm lkelerindeki bu zengin kayna eitli irketleri ve takip ettii politikalaryla hegemonyas altna alm ve bu nedenle de kendi lkesinde bulunmasa bile petroln eksikliini hi duymam, ekonomisinin iindeki yerini hi azaltmam, hatta birinci derecede yer vermitir. Duyulan ihtiyacn bu ekilde hzla artyla paralel olarak blgede nfuzunu da arttran ABD iin petrol, siyasi politikasn birinci derecede belirleyen bir faktr haline gelmitir ki, blgede nfuzunu glgeye drecek ve blgeden istikrarl bir ekilde petrol akn engelleyecek her hareket, karsnda ABDyi bulmutur. ABD ekonomisi petrole yle endekslenmitir ki, 1990 krizinde petrol fiyatlarnn krizden nceki fiyatnn iki katna kmas (40 dolar) Amerikan ekonomisini byk bir duraklamaya itmitir. Nitekim gnmzde de halen 10 dolarlk artn ABD ekonomisini %1 dzeyinde kltmeye yeterli

94

olduu gz nne alnacak olursa, artk dnya ekonomisi ile e anlaml hale gelen ABD ekonomisinin petrole bamll daha net ortaya kmaktadr.190 Tarihsel geriplan ok eskilere dayanan ABD irketlerinin Ortadouda ayrcalklar elde etmeleri sonucu Suudi Arabistan ve Bahreynde ayrcaln %100, Kuveytte %50si, ayrca Iraq Petroleum Companynin %23.75i ve randa 1955de faaliyete balayan uluslar aras konsorsiyumun %40 ABDye ait oluyordu. Benzer ekilde, Amerikan irketleri elde ettikleri ayrcalklar erevesinde 1940larda Katarda, 1960 ve 1970de de BAE ve Ummanda petrol retimine balamlardr.191 Tayyar Aliye gre, Ortadounun iki haritas meydana gelmitir. Bunlardan birisi lkelerin snrlarn gsteren, fiziki atlaslarda gzken haritay ierirken, dieri ise petrol tekellerinin etki alanlarn, petrol arama-iletme imtiyaz blgelerini gsteren, efendilerin karlar dorultusunda izilen, barol oyuncularn da IPC, AOC, ARAMCO gibi isimlerin oluturduu haritadr.192 ABD petrol ayrcalklar elde etmenin yannda, satn ald petrol daha da ucuza getirecek bir formle sahipti. Henry Kissinger, Ortadouda petrol dolar zengini olan lkelerde bu petro-dolarlar geri almak iin bu lkelere Yavuz Yldzn da belirttii gibi kitlesel silah sat nerisi ABDnin blge politikasnn temel direklerindendi.193 ABD blgenin petrol olanaklarn ayrcalklar elde ederek kar etmenin yannda petrole karlk silah politikas ile de ayrca bir kar elde etme politikas izlemitir. Bu anlamda Ortadou lkelerinde silahlanma yarnn hzlandrlmas, atmalarn sreklilii ve bar srecinin engellenmesi Bat asndan istenir bir durumdur. Petrol ve ona bal olarak ortaya kan gvenlik kaygs, Ortadou politikalarnn hem istikrarszlk, hem de ynlendiricilik faktr oldu. Ortadouda her atma silah talebini uyandrd, bu talep de gelimi kapitalist lkelerce baaryla ynlendirildi.194

A.F. Mehmet Kocaolu, , Petro-Strateji, Harp Akademileri K.K. yaynlar, 1986, s.13. Tayyar Ar, 2000li Yllarda Basra Krfezinde G Dengesi, stanbul: Alfa Yaynlar, 1999, s. 60 192 bid., s. 60. 193 William D. Hartung, "Breaking The Arms-Sales Addiction," World Policy Journal ,Winter 1990-91, s.7. 194 Yavuz G. Yldz, Ortadouda Silahlanma ve Militarizm; Su Sorunu Ortadou ve Trkiye iinde Serdar en (der.), stanbul: Balam Yaynlar, 1993, s. 143.
191

190

95

5.3. 2000lerin Lbnannda Siyaset, Araplk ve Lbnanclk: 5.3.1. Lbnanda Yer Alan Siyasal Oluumlar ve Liderleri: Baas Partisi; Demokratik Birlik (Velid Canbolat); Demokratik Sol (Ilyas Atallah); Demokratik Yenilenme Hareketi (Nassib Lahud); Kalknma Ve Direni Blou (Nebih Berri, Emel Hareketi Lideri/Meclis Szcs); zgr Turtsever Hareket (Miel Aun); Gelecek Hareketi Blou (Sa'ad Hariri); Kataeb Partisi (Karim Pakradoni); Kataeb Reform Hareketi (Amine Cemayel); Lbnan Gleri (Samir Ja'ja); Direnie Sadakat (Mohammad Ra'ad); Metn Blou (Michel Murr); Nasrc Halk hareketi (Ussama Saad); Ulusal Blok (Carlos Edde); Halk Blou (Elias Skaff); Qornet Shewan Birlii (Tek bir lideri olmayan bir yaplanma); Suriye Ulusal Sosyalist Partisi (Ali Qansu); Tripoli Bamsz Blou (Tek bir lideri olmayan bir yaplanma)195 Suriye Kartlar: Velid Canbolat: Lbnann en kkl siyasal hanedanlklarndan birisin temsilcisi olan ve yine onun liderliindeki lerici Sosyalist Parti etrafndaki bloun gl Drzi lideri. Srekli taraf deitirerek her zaman kazanan tarafta olmay baarm bir lider. Aslnda i sava sonrasnda Suriye destekilerinden birisi idi. Ancak 2000 ylnda Hafz Esadn lmnden sonra Suriye kart cepheye geti. Canbolat Lbnan arabizminin lml bir savunucusudur. Hariri suikastndan sonra bu tutumu daha glenmitir. Suriye kart blokta yer alan Canbolat Suriyenin kedisini de ldrmeye teebbs edebileceini ima etmitir.196 Miel Aun: Maruni Hristiyan Lbnan Ordusu eski genelkurmay bakan.1990 itibaryla uzun sre srgnde yaad. Srgne Suriyenin onun direncini krmak zere bastrmas sonucu gitmek durumunda kalmt. Sedir devrimi olarak anlan Hariri suikast sonrasnn Suriye kart toplumsal hareketinde yer alanlar ile Paristeki evinden am protesto etmeyi srdren Aun arasnda nemli ilikiler olduu sylenmektedir.197 Aun lkeye dnme hazrlnda ve hala kitleler zerinde etkisi olan bir asker kkenli politikacdr.

CIA, Fact Book, Lebanon, http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/le.html BBC World News, Analysis, The BBC News website profiles the most prominent figures on each side. http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/4348129.stm 197 BBC World News, Analysis a.g.e., http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/4348129.stm
196

195

96

Emin Cemayel: 1982-88 yllar arasnda Cumhurbakanl yapm olan Cemayel kardei Beire gre daha birletirirci bir figr olarak deerlendirilmektedir. Beir srail yanls Falanjist Hristiyan ar sa kanat bir politikac olarak suikastla ldrlmt. Emin Cemayel iktidar lkesinin Suriye ve srail igali altnda olduu koullarda olduka snrl yetkilere sahip olarak gereklemitir. 2000 ylnda ksa sreliine ayrld lkesine geri dnen Cemayel Lahudun Suriye yanls hkmetine kar oluan muhalefete katld. Ancak bu arada Falanjistler onu Suriye karsnda gemitekinden daha lml olan fikirlerinden dolay gruplarndan attlar. Cemayel 2003 ylnda Irak krizine barl bir zm iin arabuluculuk almalarna da kalkm ancak sonu alamamt. u anda Suriye kart Hristiyan politikaclarn oluturduu Qornet Shehwan grubu iinde yer almaktadr. Nasrallah Sfeir: Lbnann en nemli Hristiyan aznlk grubu Marunilerin patrii olan Sfeir kendisini hem Suriye yannda hem de karsnda bulmu olan figrlerden birisidir. 1990larn banda isyanc general Miel Auna kar olmak bakmndan Suriyenin yannda yer alan Patrik 90larn sonunda Suriyenin Lbnandan ekilmesini talep edenler arsnda yer almaya balad. Patrik bugn lkenin politik meselelerden ok ekonomik kalknmasna arlk verilmesi gerektiini ifade etmektedir.

Suriye Yanllar: Emil Lahud: Mensubu olduu Maruni cemaatinin beklentilerine ve sava sonras dnemde liderliini stlendii ordunun desteine karn Emil Lahud genellikle Suriye yanls bir politik figr olarak davranmtr. Suriye yanls bir anayasal dzenleme ile grev sresi uzatlm olan Emil Lahud 2004te yeniden 3 yllna iktidarn srdrme yetkisi almtr. Bu Lbnann Suriye yanls ve kart olarak iki kampa ayrlmas srecinin tetikleyen nemli bir gelime olmutur. Bu olay zerine Babakanlktan istifa eden Refik Haririnin faili mehul (ancak Suriyenin sorumlu olduunun dnld) bir suikastla ldrlmesine giden sre de bu olayla balamtr.198

198

BBC World News, a.g.e., http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/4348129.stm

97

Hasan Nasrallah: Hizbullah adl Lbnan ii Arap cemaatinden gelenlerin asl tabannn oluturduu siyasal bloun lideridir. Grubun askeri gc Ortadounun en etkili milis gleri arasnda saylmaktadr. eyh Hasan Nasrallah Lbann bugn belki de en gl politik figr olarak anlabilir. Kuruluunda ve ekonomik olarak hareketinin finansmannda ran ve Suriyeden destek alm bir hareket olmasna karn Nasrallah her zaman Lbnann birlii fikrini ne karm ve bu yolla da lkedeki Hristiyanlarn bile sempatisini toplamay baarmtr. Hizbullah2n Gney Lbnanda verdii askeri savanda etkisi ile srailin 2000 ylnda lkeden koulsuz olarak ekilmesi Hizbullah' bir mezhep partisinden ulusal dzeyde bir parti prestijine kavuturmutur. Nasrallah srarla Lbnan birliini savunan bir pozisyonda yer almtr. Ancak te yandan anti-Suriye gsteriler karsna en az o lde byk bir kitle gsterisiyle kabilen tek oluum olarak gnmz Lbnannn Suriye mttefiki en nemli oluu durumundadr. Onun iin Lbnann birlii iler Suriye ile irtibat birbiriyle eliik politikalar deildir. Nasrallah ve partisine gre Suriye ve Lbnann karlar ortaktr ve bu srece yabanc gler mdahale etmemelidir. mer Kerami: 1990 balarnda babakanlk yapm olan mer Kerami Suriye ile yollarn ayrm olan refik Haririnin yenine kasm 2004te yeniden bu greve getirilmi. Meslek olarak avukat olan mer Kerami rap milliyetisi olan ve sekiz defa babakanlk yapm olan kardei Raid Keraminin helikopterinde bomba ile ldrlmesinden sonra 1987 ylnda politikaya atlmtr. Pozisyonunu byk oranda ama verdii destee borludur. Nebih Berri: Lbnan Meclisi szcs olan Berri Hizbullahtan nce en etkili ii grubu olan Emel rgtnn lideridir. Liderinin memleketi olan Gney Lbnanda gl olan Emel milisleri tam anlamyla Suriye politikalarn paralel davranlar sergilemektedirler. Hizbullahn ykselii berrinin pozisyonunu zayflatm ancak amdan ald destek nedeniyle nemli bir politik figr olmay srdrmektedir.199

5.4 Sedir Devrimi ve Yeni Dnem Lbnan Arapl Lbnanda istikrar esas olarak Snniler ile Maruniler arasndaki dengenin korunmasna ve bu kesim arasndaki ilikilere baldr. Bu bakmdan sedir devriminde bir

199

BBC World News, a.g.e., http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/4348129.stm

98

araya gelenlerin byk ksmnda bu iki eyi grmek sz konusu srecin politik gcn de gstermektedir.200 Lbnanclk gnmzde, gemite olduundan da daha fazla farkl anlamlar tamaktadr. Sedir devrimi olarak da anlan Hariri suikast sonras anti-Suriye gsterilerde Hristiyan, Drzi, ii ve Snni Lbnanllarn bir araya gelii olay yeni bir Lbnanclk dalgas, kimilerine gre ise yeni bir Arap milliyetilii olarak yorumland.201 Ancak Tony Bardan bu srecin yeni bir Araplk dalgas deil yeni bir Lbnanclk dalgas olduunu ileri srenlerdendir. Bardan yle sylyor: Bu bir Arap milliyeti devrimi deildir. Bu Lbnanist bir devrimdir. Bu Lbnanllarn ( Drzi, ii,Snni, Maruni vd.) Lbnan iin oulcu bir toplum olarak Lbnan fikri etrafnda bir araya gelmeleri olaydr. Bu benim anladm Lbnanclktr202 oulculuk ve farkllk zerine kurulu bir Lbnanclk fikri pek ok kaynakta ortaya kmaktadr. 1920lerin Msrndaki firavunculuk/antik msrclk dnemin Arabizmine nasl bir alternatif olarak ortaya konduysa Lbnanda da Fenikecilik Lbnan Arabizmine ve genel olarak Arabizm yerel bir alternatif olarak kmtr.203 Lbnanizm gnmzde bu kapsama sokulamayacak bir olgudur. Fuad Ajamiye gre Lbnan, Arap modernizminin temsil olduu yer olarak ele alnmaldr. Beklide gnmz Lbnancl en iyi bu konudaki z-bilinle aklanabilir ve kesinlikle kendiliinden bir Arabizm kartl olarak deerlendirilemez. Ancak farkl Arap kimliklerini iermekte baarsz olan arabizme te yandan da bir alternatiftir.204

Joshua.M.Landis Turkey loves Syria - Iraq Border - Jund al-Islam Lebanon, http://facultystaff.ou.edu/L/Joshua.M.Landis-1/syriablog/2005/06/turkey-loves-syria-iraq-borderjundal.htm 201 Charles Paul Freund, Lebanonism's Greatest Hits, The melodious disorder of 'Lebanonism http://www.lebanonwire.com/0805/05080201DS.asp 202 Tony Badrandan aktaran: Charles Paul Freund, Lebanonism's Greatest Hits, The melodious disorder of 'Lebanonism http://www.lebanonwire.com/0805/05080201DS.asp 203 Helena Cobban, a.g.e., s. 19 vd.
204

200

Fouad Ajami, Bush Country, Wall Street Journal, May 16, 2005.akt: http://eccelibano.blogspot. com/2005_ 05_01_eccelibano_archive.html.

99

Beklide Hariri sonras oluan popler-kitlesel Suriye kart hareketin yeni Lbnanclk olarak yorumlanmasna sebep olan bu tanmlamann iaret ettii Lbnan zgnlnde aranmaldr. Lbnan kimlii Arap olduu kadar dier monolitikletiricitekletirici Arap anlaylarna da tarihsel bir itiraz oluturur. O ayn anda hem Arap hem de ounluk Araplndan farkl bir kimliktir.205

205

Arap dnyasnda Lbnann zel konumu iin bkz.. Chibli Mallat, A new 'White Arabism' would help generate liberal societies, http://www.dailystar.com.lb /article.asp?edition_id=10&categ_id=5&article _id=

100

SONU Tarihi boyunca, Lbnann i yapsnn son derece karmak olduu ve her dnemde eitli dengelere dayanan ok ynl ekimelerin yer ald grlr. lkenin karlat sorunlarn nedenlerini hem i hem d unsurlarda aramak gerekir. Her eyden nce, Lbnanda yzyllar boyunca eitli din ve mezheplere bal gruplar yan yana yaamlardr. lkedeki din-mezhep faktrne dayal blnme i ekimelerin kkenlerinden birisini oluturmutur. Lbnanda hibir zaman bir ulus devlet olgusu tam anlamyla gelimemi ve Lbnanllar her eyden nce mensubu olduklar din ve mezhepleri ile liderlerine bal kalmlardr. Temelde, dinsel blnme Hristiyanlk ve Mslmanlk olarak iki gruba ayrlm olmakla birlikte, bu iki gruptaki mezhepler aras mcadeleyi de gz ard etmemek gerekir. Hristiyan kanatta tarihsel bir gelimenin sonucu olarak Maruniler daima gl ve lider mezhep durumunda olmu ancak Mslman mezhepler arasnda 19. ve 20. yzyllarda say ve g ynnden kkl deiiklikler kendisini gstermitir. 20. yzyla gelinceye kadar dalk Lbnann gl topluluu Drziler askeri bakmdan etkin olmu ancak 20. yzylda Snniler siyasal iktidarda Marunilerden sonra en avantajl mezhep durumuna gelmi, buna karlk zellikle son yllarda sayca hzla artan iiler kuvvetli milis rgtlerinin de etkisiyle Mslman kanatta en arlkl topluluk haline dnmlerdir. Dinsel topluluk ve mezhepler aras mcadele yannda ayn mezhep ierisinde de ekimeler her zaman kendisini gstermitir. Bunun nedenini ise Lbnann ailelere blnm yapsnda ve lkenin siyasal yaantsnda-ki kiisellik zelliinde aramak gerekir. Lbnanda aileye ve mensubu bulunulan mezheplerin liderlerine sadakat halen geerliliini koruyan eski bir gelenektir. Her mezhep ierisinde belli bal nder aileler arasnda devaml bir nfuz mcadelesi sz konusu olmu ve aileler aras atma ve ekimeler zaten blnm olan toplumu daha da kutuplamalara itmitir.206 Din, mezhep ve aile esasna dayanan siyasal iktidar, siyasal partilerin de ideolojilerden ziyade din faktrne dayanmasna yol amtr. Falanjist ve Ulusal Liberal Parti Marunilerin, Najjida Snnilerin, Sosyalist Parti Drzilerin, Emel iilerin rgtlendikleri partiler olmu, bunlara benzer ok sayda partiler de din ve mezhep esasna gre kurulmulardr. Bu par-

Oral Sander, Lbnan Bunalmnn Tarihsel ve Toplumsal Nedenleri, S.B.F. Dergisi, 1982, Cilt 37, Say 3-4.

206

101

tilerden bir ksm kendilerine salanan d destekler nedeniyle belirli ideolojilere eilimli grnseler de din ve mezhep ynleri daima ar basmtr. Din esasna gre blnm olmas nedeniyle Lbnanda tarafsz bir ordunun kurulmas da mmkn olamamtr. Bu unsur da merkezi otoriteyi zayflatm, milis kuvvetleri gl olan mezhep ve partileri egemen duruma getirmitir. Bu nazik i denge yannda, eitli yabanc lkelerin blgede izledikleri politikalar gerei Lbnana mdahaleleri ve lkenin nazik mezhep yapsn istismar etmeleri de Lbnanda i atmalar keskinletiren bir unsur olmutur. 12. yzylda Hal seferleri srasnda Lbnanda yaayan Marunilerin hallara yardm etmeleri blgedeki Mslmanlarla aralarnn almasna neden olmutur. Bu tarihten sonra din faktr nedeniyle Maruniler Roma Katolik Kilisesi ile btnlemi, Roma Kolejlerinde yetien Maruni din adamlar Hristiyan Avrupadaki dnce akmlarn kendi topluluklarna da alamlardr. 207 16. yzylda, Osmanl mparatorluunun ynetimine giren Lbnan, Fransz manda rejiminin kurulduu 1920 ylna kadar i yapsnda zerk bir idareye sahip olmutur. Osmanllar geleneksel politikalar dorultusunda lkedeki tm din ve mezheplerin serbeste icra edilmesine izin vermi, 400 yl sre ile Lbnandaki mezhepler din ve kltrlerini aynen muhafaza etmilerdir. Osmanl mparatorluunun 18. ve 19. yzyllarda zayflamaya balamasyla dier Avrupa devletleri, Osmanl idaresindeki dier topraklar yannda Lbnan ile de ilgilenmeye balamlardr. Franszlar, bu yzyllarda Maruniler ile sk ilikiler ierisine girmi, ngiltere ise Drzileri destekler bir tavr almtr. Blgenin gl devletlerinden arlk Rusyas da kendisine yakn olarak grd Grek Ortodokslarn koruyucusu havasna girmitir. 20. yzyl yaklatka, Lbnan tamamen d devletlerin etkisi altnda bulunan bir blge haline gelmitir. 19. yzyldan itibaren d mdahalelere ak kalan Lbnan, i yapsndaki nazik dengeler de krklenince eitli ve birbirinden farkl bunalm ve atmalarn ierisine girmitir. 19. yzylda bu atma Maruniler ve Drziler arasnda cereyan etmitir. DrziMaruni savalar sonunda Avrupa devletlerinin mdahalesi ile din ve mezhep esasna gre

207

Bu konuda bkz: Albert Hourani,. a.g.e., s.

102

kurulan ifte kaymakamlk daha sonra ise Mutasarrflk idaresi Kimilerine gre mezhepler arasndaki mcadeleyi zme kavuturmaktan ziyade daha da keskinletirmi kimilerine ise uzun bar208 dnemini amtr. Biz pratik bakmdan bu dnemin uzun bar dnemi olarak adlandrlmay hak ettii grsndeyiz. nk dnemde mezhepsel sava hi olmad gibi , gerilimler de en aza inmi, blge iktisadi adan inanlmaz bir canlla sahne olmu, bata liman kentleri olmak zere kentsel hayat ve beraberinde kltrel ve sanatsal yaam tam bir Rnesans yaamtr. Posta ve Telgraf imendifer izlemi, lkede bayndrlk hizmetleri hzla gelimitir. Btn bu gelimelere imkan veren Mutasarrflk ynetimi her eyden nce tm mezhepsel yaplarn idari ve siyasi mekanizmalarda temsiline olanak veriyordu. Mutasarrflk sistemi Bab- Alinin atad bir Mutasarrf ile ona bal bir meclisten oluuyordu. Mutasarrf blge halkndan olmayan Hristiyan bir Osmanl olmak durumunda idi.209 Meclis ise tm mezheplerden temsilciler ile oluturulmutu. 1864te Meclis yelik dalmlar yle sabitlenmiti: Drt Maruni ye, Drzi, iki Rum Ortodoks ve Rum Katolik, Snni ve ii topluluklarndan birer ye. Osmanlnn son yllarnda Lbnanda da yurtdna gitmi rencilerin ban ektii modern anlamda bir Arap ulusuluu gelimekte idi. lk bata Arap ulusuluu tam bir kopma yanls deildi. Eitlik ve zerklik istiyordu. rnein Arap ulusuluunun ilgin nderlerinden Butrus al-Bustani Osmanlcl benimsemiti. nk dinlere blnm Suriyede Osmanlclk ona Suriyenin birliini ve Arapln salayacakm gibi grnyordu. Lbnan ulusuluu belli tartmalar, farkllklar barndryordu. Maruni arlkl kuzey blgeleri Hristiyan bir Lbnanllktan bahsederken, bir ksm Mslman ise Suriye ve rdn de kapsayan geni, Mslman arlkl, bir Arap ulusuluunu yeliyordu.Ancak nfusun kark olarak yaad kentsel blgelerdeki halkn ounlukla savunduu sekler Mslman-Hristiyan bir Arap ulusuluu idi. Tarihi Albert Hourani Lbnana has Arap
Engin Deniz Akarl,. a.g.e., s.215 Dorudan Askeri darenin uygulanaca 1915 ylna kadar blgede toplam yedi Mutasarrf grev yapm. Hemen hepsi bilgili ve deneyimli olan bu Mutasarrflarn grevlerini iyi yapmalar hem blgenin gelimesini hem de Osmanlnn blgede tutunmasn birlikte salamtr. Lbnan Danda 1861den 1915 ylna kadar Srasyla Davud (stanbullu Ermeni), Franko (Halepli Rum Katolik), Rstem (talyan Kkenli,Latin Kilisesi), Vasa (Arnavut. Katolik), Naum (stanbullu Halep kkenli Latin Katolik), Muzaffer (Leh, Katolik) ve Yusuf (stanbullu. Rum Katolik) Paalar Mutasarrflk grevi yapmlardr.
209 208

103

ulusuluunun drt faktr zerine bina edildiini yazar. Ona gre nfus yaps, yerel ailelerbeylik sistemi ve yerel ynetim zerklii 19 yzyl ile birlikte Arapann herkese konuulan dil olmas Lbnana has mezhepler aras bir yap zerine oturan Lbnan ulusuluunun temelini oluturur.210 Osmanl mparatorluunun II.Abdlhamit ile birlikte Almanya yanls politika izlemesi mparatorluun geneli zerinde etkili olmusa da bunun Lbnana yansmas pek kuvvetli olmamtr. Osmanl devletinin sava kaybedeceinin anlald 1917 balarna kadar tam anlamyla ayrlk denebilecek bir harekete girmemi bulunan Arap halklar 1917de bu ynde giriimlere balamlardr. Sonuta yerel Arap isyanclarnda katklaryla Osmanl imparatorluunun blgedeki ynetimi sona ermi ve Araplara zgrlk getirmeyen manda dnemine geilmitir. Uzun sredir Suriye ve Lbnanda gz olan Fransann 1920 ylnda bu blgeyi manda rejimi altna almas blgede eitli deiikliklere yol amtr. Her eyden nce Fransa, Osmanl idaresindeki dalk Lbnana ilveten sahil eridinde bulunan Beyrut, Trablusam ve Sur ehirleri ile douda Beka vadisinin de dahil bulunduu blgeleri bir idari birim haline getirerek ncekine nazaran daha byk bir Lbnan oluturmutur. Bu dzenleme sz konusu blgelerde yaayan ok sayda ii ve Snni Mslmann bu birim ierisinde yer almasna dolaysyla yeni Lbnan biriminde demografik yapnn Hristiyanlar aleyhine bozulmasna yol amtr. Fransz manda rejiminden bamszln elde edildii 1943 ylna kadar geen srede Lbnanda i atmalarn yer almad buna karlk Fransaya kar bamszlk mcadelesinin srdrld grlmektedir. Bu dnemde, birbirleri ile atan eitli akm ve ideolojiler Lbnanda taraftar bulmutur. Mslman kanatta, bamszlk, milliyetilik ve slmlk dnceleri etkili olurken Hristiyanlar arasnda Franszlarn himayesinde ve Hristiyan egemenliinde bir Lbnan ile, Mslmanlarla ibirliini ngren bamsz bir Lbnan eklinde iki ayr akm olumutur. Nihayette, Bamsz Lbnan dncesi lkede hakim gr haline gelerek, tm mezheplerin Fransaya kar ortak mcadelesi ile Lbnan bamszlna kavumutur. Lbnann siyasi tarihinden bahsedilirken sk sk deinilen, yazl olmayan ulusal uzlama da bu dnemde kabul edilmitir. Cumhurbakannn Maruni, Babakann Snni, Meclis Bakannn ii olmas ve Meclisteki temsilin 6 Hristiyan-5

210

Albert Hourani, a.g.e., s 126

104

Mslman oranna gre belirlenmesi kararlatrlmtr. Siyasal iktidarn yine din ve mezhep esasna gre paylalmas, bu tarihten sonra da mezhepler aras mcadelenin keskinlemesine neden olmutur. 1943 Lbnan bamszl Lbnan ulusalclar ile birlikte Araplarna da Faysalc am ynetiminin devrilmesinin ardndan iktidar kaplarn amt. Bu iki taraf tek bir siyasi parti ya da blokta birbirleriyle kaynamam, birlememiler ancak ibirlii iinde kalmlardr. Bamszlk sonrasnn ilk devlet bakan Bishara al-Khourinin ynettii Anayasal Blok Lbnann bamszln smrgecilere kar mcadelenin nihai aamas olarak deerlendirirken Riyad el Solh liderliindeki arabistler iin bamszlk st Arap oluumu iin kaplarn almas olanaklarn ortaya kmas anlamn tayordu. ki taraf da fikirlerinden vazgemediler. Ancak ortak bir zemin arayn ve ortak zeminde davranmay srdrdler. Arap ehreli bir Lbnan (Lebanon with an Arab Face) fikri iki tarafnda karlarn ifade eden bir forml olarak ortaya karlmt.211 Bamszlktan sonra Lbnann i yapsnda ve blgede cereyan eden eitli olaylar Lbnan adm adm tarihinde karlat en byk bunalmnn iine doru gtrmtr. Bamszlktan sonraki yllarda ve 1950lerin banda nispi bir bar ortamnn srd Lbnanda hzl bir ekonomik gelime grlmtr. Bat dnyasna ak, liberal ekonomik politikalarn uyguland bu dnemde Beyrut bir ticaret ve bankaclk ehri ve doa gzellii ile turizm merkezi haline gelmitir. Lbnan bankalarnda byk miktarda mevduatlar oluarak halkn refah seviyesi hzla ykselmitir. Bu ekonomik gelimelere ramen Orta Douda balayan Arap - srail uyumazl ve bunun yol at sonular Lbnan da derinden etkilemitir. Corafi bakmdan Lbnann hemen gneyinde bulunan Filistinde srail devletinin kurulmas, 1948 ylnda balayan Arapsrail Sava ve bu dnemde Msr Devlet Bakan Nasrn yeniden canlandrd Arap milliyetilii akm Lbnanl Mslmanlar da etkisi altna almtr. Nasrn Arap milliyetilii akmnn da etkisiyle Mslman-Hristiyan gerilimi lkeyi 1958 bunalmna srklemi, mezhepler arasnda balayan sokak atmalar Cumhurbakan

211

Raghid el-Solh, a.g.e., nternet edisyonu: http://www.lcps-lebanon.org/pub/breview/br6/solhbr6.html

105

Chamounun talebi zerine Amerika Birleik Devletlerinin askerlerini Beyruta gndererek mdahale etmesi zerine durdurulabilmitir. 1960larda ve 1970lerde Lbnan etkileyen en nemli unsurlardan birisi Arap-srail sava neticesinde Filistinden kaarak Lbnana yerleen ok sayda Filistinlinin varl olmutur. Bir yandan Hristiyan-Mslman mcadelesi te yandan bu mcadeleyi bir nevi katalizr gibi keskinletiren ve trmandran Filistin askeri varl Lbnan 1975-76 i savana srklemitir. Lbnanda zaman iinde deien dengeler, Hristiyanlara yardm etmek iin lkeye asker gnderen Suriyenin ksa sre sonra Hristiyanlarla arasnn almasna ve kendisine yakn Mslman gruplarla yakn bir ibirliine girmesine neden olmutur. savatan sonra Lbnandaki i duruma bakldnda, din faktrne dayanan blnmenin keskinletii, Beyrutun Hristiyan Dou ve Mslman Bat olarak ikiye blnd, Suriyenin fiili bir askeri varlnn balad ve giderek glenen ve silhlanan Filistinlilerin bir yandan lke Hristiyanlarn tedirgin ettii, te yandan sraile kuzeyden gelen bir tehdit oluturduu grlmektedir. Tabiatyla bu tablo, Filistin varlna kar olan srail ve Lbnanl Hristiyanlar bir ibirliine srklemitir. Hristiyanlarla anlaan srail, 1982 ylnda Lbnan igal ederek kara, hava ve deniz kuvvetleri ile gneyden itibaren Filistin ve Suriye askerlerini Bat Beyrutta kuatmaya alm, akabinde yaklak 11 bin Filistinli sava lkeyi terk etmek zorunda kalmtr. 1982 yl sonunda, Lbnann Beyrut dnda aa yukar btn topraklar srail ve Suriye askerlerinin igali altna girmi, Beyrutta ise Amerikan, Fransz, talyan ve ngiliz askerlerinden oluan Bar gc konulandrlmtr. Lbnan Hkmeti ve Ordusunun otoritesi Beyrut ve evresinden teye gidememitir. 1985e gelindiinde, lkenin yaklak te birinin Suriye askerlerinin kontrol altnda olduu, 1975 i sava ile patlama noktasna gelen bunalmn zlmek bir yana daha de keskinletii ve i mcadelenin devam etmekte olduu grlyordu. 1986 ylnda, lkedeki genel tabloya bakldnda, Lbnanda 12 yldr devam eden sava halinin sona ermedii ve btn taraflarn kabul edebilecei adil bir uzlama ortam ve havasnn bulunmad grlmektedir. ( savan getirdii gerginlik yannda, 106

lkenin ekonomisi de bozulmu, ekonomik skntlar da kar karya bulunulan tabloyu iyice karamsarlatrmtr.) Lbnanclk gnmzde, gemite olduundan da daha fazla farkl anlamlar tamaktadr. Sedir devrimi olarak da anlan Beklide Hariri suikast sonras anti-Suriye gsterilerde Hristiyan, Drzi, ii ve Snni Lbnanllarn bir araya gelii olay yeni bir Lbnanclk dalgas, kimilerine gre ise yeni bir Arap milliyetilii olarak yorumland.212 Beklide Hariri sonras oluan poplist Suriye kart hareketin yeni Lbnanclk olarak yorumlanmasna sebep olan bu tanmlamann iaret ettii Lbnan zgnlnde aranmaldr. Lbnan kimlii Arap olduu kadar dier monolitikletirici-tekletirici Arap anlaylarna da tarihsel bir itiraz oluturur. O ayn anda hem Arap hem de ounluk Araplndan farkl bir kimliktir.213

212 213

Charles Paul Freund, a.g.e., http://www.lebanonwire.com/0805/05080201DS.asp Arap dnyasnda Lbnann zel konumu iin bkz.. Chibli Mallat, A new 'White Arabism' would help generate liberal societies, http://www.dailystar.com.lb /article.asp?edition_id=10&categ_id=5&article _id=

107

KAYNAKA: Acar, rfan C. Lbnan Bunalm ve Filistin Sorunu, Ankara: TDK yay. 1989 Ahmad, Feroz. "Arab Nationalism, Radicalism, and the Specter of Neocolonialism," Monthly Review , Feb. 1991. Ahsen, Abdullah. Milliyetilik ve mmet Kimlii, (ev. brahim Kaln) Kpr, Gz 1995, 52. say, s. 23 25. Ajami, Fouad. Country, Bush. Wall Street Journal, May 16, 2005.akt:

http://eccelibano.blogspot. com/2005_ 05_01_eccelibano_archive.html. Akaln, Cneyt. Devrimci Arap Ulusuluu, Teori, Ekim Says, 2003, s. 41 47. Akarl, Engin Deniz. The Long Peace. Ortoman Lebanon. 1861-1920, NY. University of California Press., 1993. Altay, naltay. Cumhuriyetin Dini Temelleri, Yarn, Mays 2005 says, ss. 17 21. Anderson, Benedict. Hayali Cemaatler, (ev. skender Savar), stanbul: Metis Yaynlar, 1995. Arberry, A. S. (ed.), Religion in the Middle East-Religions in concord and Conflict, Cambridge: Cambridge Unv. Pres, 1969. Archives and Heritage, Syria-Lebanon mandate1920-1946, Fransa Dileri Bakanl Arivleri, Ar, Tayyar. 2000li Yllarda Basra Krfezinde G Dengesi, stanbul: Alfa Yaynlar, 1999. Armaolu, Fahir. 20.Yzyl Siyas Tarihi, Ankara, Bankas Kltr Yay., 1983. Ate, Toktam. Kemalizmin z, stanbul: Der Yaynlar, 1980. Aydn, Aye. (hz.) Osmanl mparatorluunda Ayrlk Arap rgtleri, Aliye Divan- Harb-i rfisi, stanbul: Arba yaynlar, 1993. Baydur, Mithat. Kresel Dnyada Milliyetilik, stanbul: rfan Yaynlar, 2001. Aydn, Suavi. Modernleme ve Milliyetilik, Ankara: Gndoan Yaynlar, 1993.

108

BBC World News, Analysis, The BBC News website profiles the most prominent figures on each side. http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/4348129.stm

Benoist-Mechin, Jaques. The End of The Ottoman Empire (ISBN 3-89434-008-8) Yayinci ve Yayn tarihi notu bulunmuyor)

British

Broadcasting

Company,

Irakn

Yakn

Tarihi,

http://www.bbc.co.uk/turkish/indepth/story/2004/02/040202_irak_kronoloji.shtml Carr, Edward H. Milliyetilik ve Sonras (ev.: Osman Aknhay), stanbul: letiim Yaynlar, 1999. CIA, Fact Book, Lebanon, http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/le.html Cobban, Helena. The Making of Modern Lebanon, Essex, Hutchinson Press, 1987. Cobban, Helena. The Making of Modern Lebanon, London: Hutchinson, 1985. Davutolu, Ahmet. Stratejik Derinlik, stabul: Kre yaynlar, 2001. Deeb, Marius. The Lebanese Civil War, NY:Praeger Publishers, 1980. Dkmeciyan, R. Hrair. Arap Dnyasnda Kktencilik, Muhammet Karahanolu, stanbul: lke yaynlar 1992. Eki, Gray. Tanzimat Dnemi Osmanl D Politikas, Dnce Tarihi Sayfas Web Sitesi, http://us.geocities.com/begunay/z50.htm. el-Solh, Raghid. The Development of the Arab Idea in Lebanon, The Beirut Review: No. 6, Fall 1993; nternet edisyonu: http://www.lcpslebanon.org/pub/breview/br6/solhbr6.html Emerson, Rupert. From Empire to Nation, New York: Harvard University Press, 1960. Freund, Charles Paul. Lebanonism's Greatest Hits, The melodious disorder of 'Lebanonism http://www.lebanonwire.com/0805/05080201DS.asp Fromkin, David. A Peace to End all Peace ,New York: Avon Books, 1989. George Antonius, The Arab Awekening, London: Hamish Hamilton, 1943 Ghosher, Baher A.. Making Sense of Middle Esat Geopolitics, Focus, Winter 1992, Vol.:42 No 4, s. 20-25 Hartung, William D. "Breaking The Arms-Sales Addiction," World Policy Journal ,Winter 1990-91, s.7. 109

Hitti, Philip Karl. Lebanon in History, London. Macmilan. 1957. s.333. Hobsbawm, Eric. 1780den Gnmze Milletler ve Milliyetilik, Program, Mit, Gerekler, ev: Osman Aknhay, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1995, s. 32.

Hourani, Albert. Arabic Thought in Liberal Age 1789-1939, Cambridge: Cambridge Unv. Pres, 1984.

Hourani, Albert. Arap Halklar Tarihi, ev.: Y. Aloan, stanbul: letiim , 1997. Hourani, Albert. P.S. Khoury & Mary C. Wilson (Ed), The Modern Middle East, NY: Tauris Publ.1993.

Hourani, Albert. The Emergence of the Modem Middle East, London: MacMillan, 1981.

Hudson, Michael. Arab Politics,Yale: Yale University Press, 1977. Jabar, Faleh A. (Ed.), Post Marxism and the Middle East, London : Saqi Boks, 1997. Janowitz, Morris. The Military in the Development of the New Nations, Chicago: The University of Chicago Press, 1964.

Kapeliouk, Amnon Sabra ve atila Katliamlar ( ev. Cem Sofuolu) , stanbul: Yaln Yaynlar, 1985.

Kayal, Hasan. Jn Trkler ve Araplar, stanbul: Tarih Vakf Yurt yaynlar, 1998. Kayal, Kurtulu. Jn Trkler ve Araplar, Osmanlclk, Erken Arap Milliyetilii ve slamclk (1908-1918), ev.: Trkan Yney, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1998.

Kedourie, Elie. England and the Middle East ,London: Bowes and Bowes, 1956. Khalidi, Walid. Conflict and Violence in Lebanon, new York: Harvard University Press, s. 49

Khalil, Mohammad. The Arab States and the Arab League, Vol.2, Beirut, 1962. Kocaolu, A.F. Mehmet. Petro-Strateji, Harp Akademileri K.K. yaynlar, 1986. Kongar, Emre Siyasal slam Konusunda Toplumbilimsel zmlemeler, Emre Kongarn Resm nternet Sitesi, http://www.kongar.org/makaleler/mak_si.php

Krk, Erturul (haz.). Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi, stanbul: letiim Yaynlar, 1992, cilt. IV., s.1301. 110

Krkolu, mer. Osmanl Devletine Kar Arap Bamszlk Hareketi, Ankara: ASBF Yay., 1982.

Landis, Joshua M. Turkey loves Syria - Iraq Border - Jund al-Islam Lebanon, http://faculty-staff.ou.edu/L/Joshua.M.Landis-1/syriablog/2005/06/turkey-loves-syriairaq-borderjundal.htm

Lenczowski, George. (ed), Political Elites in the Middle East, Washington: Foreign Affairs Stusdy, 1975.

Lbnan'da dari Reform (1958-1959), Ankara: TODAE, 1962 Mallat, Chibli. A new 'White Arabism' would help generate liberal societies, http://www.dailystar.com.lb /article.asp?edition_id=10&categ_id=5&article _id=

Menashiri, David. (ed), Central Asia Meets the Middle East, London: Frank Cass Publ., 1998.

Mises, Ludwig von. Nation, State and Economy; Contributions to The Politics and History of Our Time, http://www.mises.org/nsande/nse.pdf.

Nurdan, pek. Ortadou Petrolleri, http//www.dsncetarihi.sayfasi.com. 12.05.2004; 17:26.

Odeh, B.J.. Lbnan'da Sava, , ev.: Y. Aloan, stanbul: belge yaynlar, 1986 Oran, Baskn. Az Gelimi lke Milliyetilii: Kara Afrika Modeli, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1997.

Ortayl, lber. 19 yy. Sonunda Suriye ve Lbnan Czennde Baz Notlar, Osmanl Aratrmalar Sav IV. s. 89.

OSAM,

Uluslararas

Politika

ve

Siyasi

Tarih,

http://osamortadogu.sitemynet.com/siyasi.htm, 2006. zyksel, Murat. Anadolu Demiryollari Insaasi, Ekonomi Dosyasi; 1998. Palmer, Alan. Osmanl mparatorluu. Son C Yz Yl. Bir kn Yeni Tarihi, ev: B.. Dibudak. stanbul, Sabah Kitaplar, 1993. http://www.diplomatie.gouv.fr/archives.gb/service/inventaires/nantes/egf630.html Polanyi, Karl. The Great Transformation ,Boston: Beacon Press, 1957.

111

Roberts, J.M. The Triumph of the West , London: British Broadcasting Company, 1985.

Saab, Hassan. The Arab Federalists of the Ottoman Empire, Amsterdam: Djambatan, 1958.

Salibi, Kemal S.. Crossroads to Civil War, Lebanon 1958-1976, NY: Caravan Boks,1976.

Salibi, Kemal S.. The Modern History of Lebanon, London: Weidenfeld and Nicolson,1965

Sayyid, Bobby. Zamann Gstergesi: Dokuzuncu Hacl Seferinde Savaan Kafirler ve Zndklar; Siyasal Kimliklerin Oluumu iinde, Der: Laclau, Ernesto, ev: Ahmet Fethi, stanbul: Sarmal Yaynlar, 1994.

Schnapper, Dominique. Community of Citizens, New Brunswick and London: Transaction Publishers, 1998.

Sever, Ayegl. Souk Sava Kuatmasnda Trkiye, Bat ve Orta Dou, 1945-1958. stanbul: Boyut Yaynlar, 1997.

Shalom, Stephen. "Bullets, Gas, and the Bomb," Z Magazine, Feb., 1991. Shlaim, Avi. War and Peace in the Middle East, NY.: Penguin, 1995. Smith, D. Anthony. Mill Kimlik (ev.: B. S. ener), stanbul: letiim Yaynclk, 1994.

Spain, James W.. Middle East Defence: A New Approach, The Middle East Journal. Vol: 8, No: 3 ,Summer 1954.

en, Y.Furkan. Globalleme Srecinde Milliyetilik Trendleri ve Ulus Devlet, Thma Larousse, stanbul: Milliyet Yaynlar, 1992. Tibi, Bassam. Arab Nationalism, A Critical Enquiry, Ed. & Trans : Marion Farouk & Peter Sluglett, NY:St. Martin Press 1991

lman, Haluk.

1860-1861 Suriye Buhran. Osmanl Diplomasisinde Bir rnek

Olay, Ankara, D Mnasebetler Enstits Yay. 1966. Van Dam, Nikolas. Suriye'de ktidar Mcadelesi, ev: Semih diz & A. F alivik, stanbul: letiim, 2000. 112

Yldz, Yavuz G. Ortadouda Silahlanma ve Militarizm; Su Sorunu Ortadou ve Trkiye iinde Serdar en (der.), stanbul: Balam Yaynlar, 1993.

113