Atom ve zellikleri 2.

Blm: Atom Modellerinin Tarihsel geliimi

Rutherford A tom Modeli Elektromanyetik Inlarn Dalga Modeliyle Aklanmas In kili Doas Elektromanyetik Imann Dalga ve Parack zellii Siyah Cisim Imas Planck Kuantum Kuram Fotoelektrik Olay Atom Spektrumlar BohrAtom Modeli ve Varsaymlar

Planck Kuantum Kuram

Cisimler stldka deiik renkte k yayar. Demir parasn sttmzda ilk nce krmz, sonra sar, en sonunda da beyaz renk oluur. Scak cisimden yaymlanan k, prizmadan geirilerek srekli spektrum elde edilir. Ik iddeti dalga boyu ile dzenli ekilde deiir. Ik kaynana bal olarak belirli dalga boyunda k iddeti maksimuma ular. Klasik atom teorisine gre metal yzeyine vuran n iddeti, yani k kaynann birim yzeyinden birim zamanda kan k miktar arttka sklen elektron saysnn ve onlarn kinetik enerjilerinin artmas bekleniyordu. Yani frekans ayn da olsa, youn bir krmz n da metal yzeyinden elektron skmesi ve krmz n iddeti arttka hem sklen elektron saysn hem de onlarn enerjilerinin artmas gerekiyordu.

Planck Kuantum Kuram

Oysa Max Planck (1858-1947) 1900 ylnda nerdii kuantum kuramnda k iddetinin srekli artmadn ileri srd. Ortaya att teze gre enerji de madde gibi srekli deildir. Planck'n ileri srd kuantum kuram ile klasik fizikiler arasndaki fark, klasik fizikiler cismin sahip olabilecei enerji miktar iin herhangi bir snrlama getirmezken, Max Planck'n kuantum kuram enerjiyi belirli deerlerde zel paketler biiminde snrlar.

Planck Kuantum Kuram

Cismin iki enerji seviyesi arasndaki fark enerji kuantumu olarak isimlendirilir. Baka bir ifadeye gre Planck, ma enerjisinin belli byklklerde sourulup yaymlanabileceini yani kuantumlar hlinde alnp verilebileceini ileri srmtr. Her kuantum enerjisi, mann frekans ile doru orantldr. Planck bir kuantumun tad enerji iin ; E= h.V bantsn kulland. Bu bantdaki h, Planck sabiti olup deeri 6,626196x10-34 Js'dir. Imann frekans arttka kuantumun enerjisi ve kuantumlardan olumu enerji akm olarak tanmlayabileceimiz mann enerjisi de artar. Dolaysyla siyah cismin masnda scaklk ykseldike enerji artar, dalga boyu ksalr. Siyah iimin mas zerine yapt almalar sonucunda kuantum fiziinin domasna sebep olan grlerinden dolay 1918 yl Nobel Fizik dl Planck'a verilmitir.

E= h.V

Elektronun uygun frekansta bir foton emmesi durumunda, emdii fotonun enerjisine bal olarak stteki bir katmana sramaktadr. Buna karlk bu elektronun yerini doldurmak iin st katmandan bir elektron boalan bu katmana iner ve arada oluan enerjiyi kuantlar halinde yaynlar.

Fotoelektrik Olay Bir kuram ya da model deneysel sonular eksiksiz bir ekilde tahmin edilebiliyorsa geerlidir. Planck'n enerjinin kuantlat eklindeki ok kuram balangta yeterli kabul grmedi. Einstein'n fotoelektrik etkiyi aklamak iin bu kuram kullanmasndan sonra Planck'n kuantum kuram salam ekilde kabul grd. Ik bir metal yzeye arpar ve yzeyden elektron uzaklarsa fotoelektrik etki (olay) meydana gelir. Frlatlan elektronlarn enerjisi, dalga kuramna gre mann iddeti (genlii) ile orantl olmaldr. Gerekte ise mann frekans ile orantl olduu gzlenmitir.

Fotoelektrik Olay Dier taraftan bir metalden elektron koparabilmek iin mann belirli bir frekansa eit veya daha yksek frekansta olmas gerekmektedir. Imann iddetinin arttrlmas frlatlan elektronlarn saysn arttrr fakat enerjilerini deitirmez. Deneysel fiziki Millikan, Einstein'n bu varsaymnn yanl olduunu ispatlamak iin almtr. Millikan, Einstein'n varsaymna n klasik elektromanyetik dalga teorisine aykr olduu gerekesiyle kar kmtr. On yl sren deneysel almalar sonrasnda balangtaki beklentisinin tersine, Einstein'n varsaymn dorulayan sonular elde etmitir. Millikan, Einstein'n varsaymna dayanarak Planck sabitini yksek bir hassasiyetle lmeyi baarmtr. Bu almalar Millikan'a 1923 ylnda "Nobel Fizik dl'n" kazandrmtr.

Fotoelektrik Olay

Einstein, Planck'n ortaya att kesikli ve belli byklkteki enerji kuantumlarnn (fotonlarn) metal elektronlar ile etkilemesinin fotoelektrik olaya yol atn sylemitir. Bir foton bir metal atomuna arpt zaman tm enerjisini elektronlara verir. Fakat bir elektron koparmas iin minimum enerjiye sahip olmas gerekir. E= h V Belli frekansta bir mann iddetinin artrlmas fotonlarn saysn artracak ama enerjilerini deitirmeyecektir. Imann enerjisi artarsa elektronun hz da buna bal olarak artacaktr.

Metal yzeyine den ma elektronlar frlatr, Imann iddeti arttrlrsa fazla sayda elektron frlar, Imann enerjisi artarsa frlayan elektronlarn hz artar.

Herhangi bir metal katot ii, fotoelektronlarn salverilmesi katot zerine drlen n belli bir frekans gemesinden sonra meydana gelir. Bu frekansa eik frekans denir ve her metal iin bu deer farkldr. Katodun birim zamanda serbest brakt fotoelektronlarn says, katot zerine drlen n iddetiyle doru orantldr. Katot zerine drlen n iddeti deitirildiinde, fotoelektronlarn kinetik enerjisi deimez. Fotoelektronlarn kinetik enerjisi, den n frekans deitiinde deiir. Katot zerine drlen kla, kopan fotoelektronlar arasnda bir zaman fark llmez. Fotoelektrik akm, katodun kimyasal bileimiyle ilgilidir.

1.2.4 Atom Spektrumlar

Bir elektromanyetik n demeti, prizmadan geirilirse n demetinin krld grlr. Prizmadaki krlma, nn dalga boyuna baldr. Ksa dalga boylu nlar daha ok krlr. Beyaz k (gne ) nce dar bir demet yapc yarktan ve daha sonra prizmadan geirilirse grnr blgede mordan krmzya kadar deien btn renklen ieren kesiksiz (srekli) spektrum elde edilir. Elementler, gaz veya buhar hlinde gerekli yksek scakla kadar stlrsa bir ma yaymlar. Imann prizmadan geirilmesi bir kesikli (izgi) spektrum verir, izgi spektrumunda elementler dolaysyla atomlar grnr blgenin deiik kesimlerinde parlak izgiler oluturur. Oluan bu izgi spektrumlarnn nedeni maddelerin enerji (s, elektrik) aldklarnda kendine zg dalga boylarnda k yaymlamasdr. Dolaysyla her elementin kendine zg belirgin (yaynma) izgi spektrumu vardr.

1.2.4 Atom Spektrumlar

Her element atomunun kendine zg bir yaynma spektrumu olduu gibi bir de sourma (absorpsiyon) spektrumu vardr. nk elementler hangi dalga boyunda ma yayyorsa o dalga boyundaki malar sourabilir. rnein, beyaz k, gaz boalma tpnde hidrojenin iinden geirildikten sonra analiz edilirse kesiksiz spektrumun zerinde siyah izgilerin olutuu grlr.

Bunlarn dalga boylar gazn yaynma spektrumundaki dalga boylarna karlk gelir. Bu ekilde hidrojenin sourma izgi spektrumu elde edilir (Madde yani hidrojen beyaz k belirli dalga boylarn sourduundan). Spektrumdaki izgilerin dalga boylan gazn yaylma spektrumundaki dalga boylarna karlk gelir. Hidrojenin yaynlad grnr blge mas, beyaz kta gzlenen tm dalga boylarn deil sadece hidrojene zg bir blmn ierir.

Gazlarn Emisyon Spektrumu

Gazlarn Absorbsiyon Spektrumu

Hidrojenin grnr blge sourma (absorbsiyon) izgi spektrumu

Hidrojenin grnr blge izgi spektrumu

Bu ekilde hidrojenin sourma izgi spektrumu (Madde yani hidrojen beyaz k belirli dalga boylarn sourduundan). Spektrumdaki izgilerin dalga boylar, gazn yaylma spektrumundaki dalga boylarna karlk gelir.
Hidrojenin yaynlad grnr blge mas, beyaz kta gzlenen tm dalga boylarn deil sadece hidrojene zg bir blmn ierir.

Gne nn kesiksiz spektrumunda sourma dalga boylar siyah izgiler eklinde grlr. Bunlara Fraunhofer (Fraunhofer) izgileri denir. Bu izgiler, Gne yzeyindeki gaz elementlerin n baz dalga boylarn sourmalar nedeniyle oluur.

Baz elementlerin yaynma (izgi) spektrumu

a) Hidrojen Spektrumu

b) Cva Spektrumu

c) Neon Spektrumu

Spektrumlardaki bu farkllklar insandaki parmak izleri gibi her madde de kendine zgdr. Bundan yararlanlarak maddelerin tannmas salanr ve atomun yaps hakknda ipular elde edilir. Hidrojenin yaynma ve sourma spektrumlar olduka basittir fakat atomlarn elektron says arttka spektrumlar daha karmak hle gelir. Bu nedenle spektrumun aklanmas gleir.

Note: not all colors are present.

Na, Hg, He, H emisyonlar

Hidrojenin grnr blgedeki spektrumu drt izgiden oluur. En parlak izgi (656,3 nm) krmz olup gaza uygulanan yksek gerilim annda gaz bu hakim rengi alr. Bununla birlikte 486,1 nm de yeilimsi mavi, 434,0 nm de meneke ve 410,1 nm de mor renk grlr.

19.yzylda bilim insanlarnn amalarndan biri de gaz atomlarnn neden belirli bir frekansta k yaymladn aklamakt. Gzlemlenen frekans miktarn matematiksel bant ile ilk ifade etme giriimi J.Balmer (1825-1898) ve J. Rydberg yapmtr.

Balmer ve Rydberg hidrojenin grnr blge yaynma spektrumundaki en uzun dalga boylu izginin (krmz, yeil, mavi) dalga boylarn hesaplamaya yarayan bir eitlik gelitirdiler. Bu eitlik Rydberg eitlii olarak bilinir. Bu eitlikte "n" spektrumdaki izgilere karlk gelen bir tam saydr. "R" Rydberg sabiti olup deeri 1,0974 x 107m-1dir.

Ry

1 22

1 2 n2
1

n = 3, 4, 5,....

Ry 1,0974x10 7 m

n=3 alndnda dalga boyu 6,56 x 10-7 m (656,1 nm) bulunur. Bu say hidrojen spektrumundaki krmz izgiye karlk gelir. n=4 alndnda yeil izginin dalga boyu, n=5 alndnda mavi izginin dalga boyu elde edilir. Grnr blgenin bu grubu (ve dierleri rnein, n= 6, 7, 8, ...) izgileri Balmer serisi olarak adlandrlmaktadr.

J. Balmer (1885) H atomunun GB spektrumundaki hatlarn frekanslarna uyan aadaki banty vermitir.

1 22

1 n2

n = 3, 4, 5,....

Rydberg, Balmer modelini btn spektrum blgeleri iin gelitirmitir.

1 Ry 2 n1

1 2 n2

Ry = 3.29 x 1015 j/s

1.2.5 Bohr Atom Modeli ve Varsaymlar

FC= kZe2/r2

Rutherford un ngrd modelde elektronlar pozitif ykl kre etrafnda merkezka kuvveti (FM) ve Coulomb kuvvetlerinin (FC) dengesi altnda dnerler.

Rutherford atom modeli ilk bakta dengeli ve kararl gibi grlse de modelde ngrlen yrngelerde ivmeli bir hareket yapan elektronlar Klasik Elektromagnetizma kanunlarna gre ma yapmalyd ve bir sre sonra enerjisi tkenen elektron ekirdek zerine decekti !.. Oysa gzlemlerden byle bir sonu ortaya kmyordu. Bohr bu probleme zm olarak 1913 ylnda kendi ad ile anlan bir atom modeli ile zm sunmutur.

FM= 1/2 mv2

1.2.5 Bohr Atom Modeli ve Varsaymlar

1) Atom, pozitif ykl bir ekirdek ile bunun etrafnda dairesel yrngeler zerinde dolanan negatif ykl elektronlardan olumutur ve atomun toplam yk 0 dr. 2) Elektronlarla ekirdek arasndaki etkileme Coulomb ekim kuvveti olup, elektronun dairsel yrngesi zerindeki dolanm elektron zerine etki eden merkezka kuvveti ile Coulomb kuvvetinin dengesi sayesinde olmaktadr. Bu iki varsaym Rutherford un modeli ile ayndr. Farkl olarak; 3)Elektronlar Klasik Elektromagnetizma Kanunlarnn ngrd gibi dairesel donanmlar srasnda yrnge deitirmedike hibir ma yapmazlar . 4)Elektronlar aldklar enerji ile daha st yrngelere geebilir veya enerji vererek alt yrngelere inebilirler. Bu srada elektronun ayrld ve geldii yrngelerdeki enerjilerin farkna eit enerjili bir foton yaynlanr.

1.2.5 Bohr Atom Modeli ve Varsaymlar

h= E1- E2 E2
FC= kZe2/r2

E1
+

FM= 1/2 mv2

Bohr Atom Modeli ile ilk defa elektronlarn farkl yrngelerde doland fikri ortaya atld. Yrngeler arasnda elektron geileri darya elektromanyetik radyasyon salnmasna neden olur

Bohr atom modeli Z(atom no)=1 iin tamamen doru sonular verirken Z >1 olmas durumunda yetersiz kalmaya balaynca yeni atom modelleri nerilmeye balanld.

1916 1925 arasnda Sommerfeld ve daha sonrasnda Uhlenbeck ve

Gouldmith ile devam eden almalar ile Kuantum Mekanii erevesinde Bohr atom modelini temel alan yeni bir Atom modeli tretildi.

1.2.5 Bohr Atom Modeli ve Varsaymlar

ekirdein ap;~ 5.10-14 m Atomun ap; ~ 5.10-11 m

elektron proton ntron

Bugn de kabul edilen Bohr atom modeline gre atomun ekirdei proton ve ntronlardan oluurken elektronlar ekirdek etrafndaki yrngelerde dolanmaktadr.

h= E1- E2

E2
E1
+

1.2.5 Bohr Atom Modeli ve Varsaymlar

Yksek enerji dzeyinde (E ) bulunan elektron dk enerji dzeyine(Ed) inerse aradaki enerji farkna eit enerjide n yaylr.

Bir d i yrngedeki (nd) elektronun enerjisine Ed ve bir i yrngedeki (n) elektronun enerjisine de E diyelim. Elektron d yrngeden i yrngeye getiinde (Ed-E) kadar enerji bir k fotonu eklinde yaylr. E iin negatif deer, ekirdee yakn elektronun enerjisinin sonsuz uzaklktaki elektronun enerjisinden daha dk olduunu gsterir. Buna gre her bir yrngedeki elektronun enerjisi negatiftir. Planck eitliine gre bir fotonun enerjisi E = h v 'ye eit olduu iin;

1.2.5 Bohr Atom Modeli ve Varsaymlar

h= Ed- Ei

E2 E1
+

Enerji fark

hv

1 A 2 ni

1 2 nd
1 2 nd

Frekans

hv

A 1 h ni2

Dalgaboyu

Plancksabiti A

6,626 x10
18

34

js

2,186 x10

js

A 1 hc ni2

1 2 nd

1.2.5 Bohr Atom Modeli ve Varsaymlar Elektron yksek enerjili bir katmandan n=1 katmanna inerse mor tesi k (ultraviyole) eklinde enerji yaynlanr. Lyman serisi ad verilen spektral seri meydana gelir. Yksek enerjili bir katmandan n=2 katmanna olan elektron geileri grnr blgede gereklemi olur ve Balmer serisi adn alr. Lyman serisinde, Balmer serisine gre daha ok enerji aa kar. Lyman serisindeki izgilerin dalga boylar da Balmer serisindekilerden daha ksadr.

1.2.5 Bohr Atom Modeli ve Varsaymlar

Yine ayn ekilde yksek enerjili bir katmandan n=3 katmanna olan elektron geileri ise kzltesi (Infrared) blgede spektrum izgileri oluturarak Paschen serisi adn alr. Paschen serisindeki izgiler Balmer serisindeki izgilere gre daha uzun dalga boylarnda oluur. Yksek enerjili katmanlardan n=4 katmanna olan elektron geilerine Brackett serisi, n=5 katmanna olan elektron geilerine ise Pfund serisi ad verilir.

1.2.5 Bohr Atom Modeli ve Varsaymlar Grnr blge (Balmer Serisi) malarnn frakans;

v 3,289x1015

1 22

1 2 nd

rnek:
Hidrojen spektrumunda n=3 ten n=2 ye olan elektron geiini temsil eden izginin frekans ve dalga boyunu bulunuz?

1.2.5 Bohr Atom Modeli ve Varsaymlar

zm

v 3,289x1015

1 22

1 32

0,4568 x1015 s

4,568 x1015 s

c ve

x c 2.99 x108 ms 4,568x1015 s

7

1 1

656,3.10 7 m

6,563 x10 10 9

656 ,3.10 2 nm

rnek: Hidrojen atomu elektronunu, en dk enerji dzeyinden uzaklatrarark , hidrojen iyono oluturmak zere verilmesi gereken hesaplaynz?

zm

E1
18

1 12

1
2

2,18x10

julex1

2,18x10 18 jule

rnek:

Frekans, v

5 x1016 s 1olan

Bir foton etkisiyle temel haldeki Li +2 iyonundan iyonlaarak ayrlan elektronun kinetik enerjisini hesaplaynz? (Z=3)

zm

E1
E E

2,18 x10 n2
E1

18

xZ 2
1
2

E1
E

2,18 x10 12

18

x 32

1,962 x10

18

jule

1 12

2,18 x10

18

jule

Frekans, v 5 x1016 s 1olan, fotonunenerjisi E h.v 6,625 x10

34

jsfoton 1.5 x1016 s

3,313 x10

17

j. foton

Fotondan elektrona aktarlan enerjinin fazlas ise kinetik enerjiye dnr.

Ek

3,313 x10

17

1,962 x10

17

1,352 x10

17

rnek:

Uyarlm hidrojen atomunda elektronun 6.enerji dzeyinden 2.enerji dzeyine inerken yaynlanan fotonlarn enerjisini hesaplaynz? Bu n dalga boyu ka cm dir?

zm

1 313,6( 2 2
hv
hc E

1 ) 2 6

8 313,6 36

69,69kkal/ mol

hc

(9,54 .10 14 )( 3.10 10 ) 69 ,69

0,408 .10 4 cm

4088 A0