Bien Phap Sinh Hoc Trong BVTV - Nguyen Van Dinh 2004

B GIO D C V O T O TR NG I H C NNG NGHI P H N I
NGUY N VN NH (ch bin) T N DNG, H QUANG HNG,
PH M VN L M, PH M BNH QUY N, NG TH XUYN
GIO TRNH
BI N PHP SINH H C TRONG B O V TH C V T

(DNG CHO H I H C)
H N I 2004
L I NI U B c sang th k XXI loi ng i cng nh n th c r rng hn v i nh ng thch th c v an ninh lng th c, nhi m v s nng ln c a tri t, s gi m st a d ng sinh h c v an ton lng th c th c ph m. Trong s n xu t nng nghi p c n p d ng t t hn nh ng ti n b v cng ngh sinh h c v sinh thi t ng h p. Bi n php sinh h c, m t bi n php ch l c trong qu n l d ch h i t ng h p ngy cng c coi tr ng hn. S li u minh ch ng r ng, hng nm chi ph v v thu c b o v th c v t vo kho ng hn 8,5 t la M , l con s r t nh so v i t ng gi tr 400 t la M c a bi n php sinh h c (Van Lenteren, 2005). i u ny cng cho chng ta th y ngu n ti nguyn sinh v t l v cng phong ph th c s cha khai thc h t, th m ch do hi u bi t cha y v cc m i quan h trong sinh gi i, con ng i v tnh hu ho i ngu n ti nguyn ny, lm cho chng ngy m t c n ki t, r t nhi u loi thin ch b bi n m t. Bi n php sinh h c c con ng i s d ng t th k th 3, b t u b ng vi c d n d ki n phng tr su h i cam qut. Trong g n 2000 nm qua, bi n php sinh h c c r t nhi u thnh t u. Ch tnh ring hn 100 nm l i y, nh nh ng ti n b trong nghin c u sinh h c v sinh thi h c, c 2000 loi chn kh p thin ch c gi i thi u v hi n nay c trn 150 loi k sinh, b t m i v vi sinh v t ang c nui nhn thng m i s d ng trong cc chng trnh trong tr d ch h i trn ton th gi i. V i nh ng u th to l n, trong tng lai ch c ch n bi n php sinh h c ngy cng c s d ng r ng ri. Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t c xy d ng nh m p ng yu c u nng cao ki n th c c a sinh vin chuyn ngnh B o v th c v t v nhm sinh v t v cng quan tr ng trong sinh gi i, v thnh ph n, t m quan tr ng v cc bi n php nh m duy tr cng nh nhn nui v ng d ng chng trong s n xu t nng nghi p. Thu t ng bi n php sinh h c l r t r ng. Trong b o v th c v t cc nhm gy h i l i r t phong ph, chng g m cn trng, c d i, vi sinh v t Gio trnh ny c p nhi u hn t i cc nhm cn trng, virut, vi khu n v n m gy h i cn trng h i. Ngoi ra, m i quan h gi a cc bi n php nng h c v bi n php sinh h c, cc nhm vi sinh v t i khng v tuy n trng cng c gi i thi u. Bi n php sinh h c su h i la l bi h c i n hnh v nghin c u v thnh t u trong th c ti n hi n nay. Gio trnh bao g m 4 ph n: - Ph n A: M u o Chng I. nh ngha v n i dung: PGS.TS. Nguy n Vn nh, Tr ng i h c nng nghi p I H N i o Chng II. L ch s bi n php sinh h c: PGS.TS. Ph m Vn L m, Vi n B o v th c v t v Nguy n Vn nh, Tr ng i h c nng nghi p I H N i - Ph n B: C s khoa h c c a bi n php sinh h c o Chng III. Cn b ng sinh h c: PGS.TS. Ph m Bnh Quy n, i h c Qu c gia H N i o Chng IV. M t s thnh t u c a Bi n php sinh h c: GS.TS. H Quang Hng, Tr ng i h c nng nghi p I H N i o Chng V. Cc bi n php nng h c v bi n php sinh h c: PGS.TS. Ph m Vn L m, Vi n B o v th c v t. - Ph n C. K th t nhin c a d ch h i: Vai tr v c i m ng d ng
Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t
o Chng VI. Cc tc nhn gy b nh cn trng Nhm virt cn trng: PGS.TS. Ph m Vn L m, Vi n B o v th c v t Nhm vi khu n v n m cn trng: PGS.TS. Nguy n Vn nh, TS. T n Dng, Tr ng i h c Nng nghi p I H N i Nhm vi khu n v n m i khng: TS. T n Dng, Tr ng i h c Nng nghi p I H N i Nhm tuy n trng: TS. Ng Th Xuyn, Tr ng i h c Nng nghi p I H N i o Chng VII. Nhm cn trng: PGS.TS. Ph m Vn L m, Vi n B o v th c v t. Ph n D. Nhn nui v s d ng k th t nhin o Chng VIII. Nhn nui v s d ng k th t nhin: PGS.TS. Nguy n Vn nh v GS.TS. H Quang Hng, Tr ng i h c nng nghi p I H N i o Chng IX. Bi n php sinh h c su h i la: PGS. TS. Ph m Vn L m, Vi n B o v th c v t. Hnh v trang ba v s p x p b n th o gio trnh do KS Nguy n c Tng, Tr ng i h c Nng nghi p I th c hi n.
Cu i cc ph n c danh l c cc ti li u tham kh o chnh, sinh vin c th tra c u m r ng hi u bi t c a mnh. Ngoi ra, sinh vin c n c thm cc ti li u: - DeBach, P., 1974. Biological control by natural enemies. Cambridge University Press, Cambridge: 323 pp. - Driesche, R.G., & T.S. Bellows, 1996. Biological Control. Chapman & Hall, New York: 539 pp. - Helle, W. & M.W. Sabelis eds. 1985. Spider mites. Their biology, natural enemies and control. 2 Vols., Elsevier, Amsterdam: 405, 458 pp. - Huffaker, C.B. & P.S. Messenger eds. 1976. Theory and Practice of Biological Control. Academic Press, New York: 788 pp. - Julien, M.H. ed. 1987. Biological control of weeds: a world catologue of agents and their target weeds. CAB International, Wallingford, Oxon: 150 pp. - Lenteren J.C. van (ed) 2005. IOBC internet book of biological control. www.IOBC-Global.org - Lenteren, J.C. van (ed.), 2003. Quality Control and Production of Biological Control Agents: Theory and Testing Procedures. CABI Publishing, Wallingford, UK: 327 pp. - Ho ng c Nhun 1979. u tranh sinh hc v ng dng. NXB Khoa hc v K thut. 147 trang. - Samuel S. Gnanamanickam, 2002. Biological control of crop diseases. R t mong nh n c s ng gp ki n c a cc b n sinh vin v cc ng nghi p. H N i, nm 2005 T p th tc gi
Ph n A M U Ch t l ng cu c s ng c a con ng i ngy cng nng cao, i h i cc s n ph m nng nghi p v mi tr ng an ton. i u ny ch c th t c khi m i cn b ng sinh h c trong t nhin c duy tr n nh. Trong s n xu t nng nghi p hi n nay v i hng lo t cc y u t th ng xuyn thay i trong qu trnh canh tc t khi gieo tr ng n khi thu ho ch, vi c gia tng u vo (gi ng, phn ha h c, thu c tr d ch h i,) v ang lm gi m s a d ng sinh h c d n n m t cn b ng sinh h c. H qu l nhi u loi thin ch gi m s l ng nghim tr ng, khng th kh ng ch c d ch h i v do d ch h i bng pht s l ng qu m c, gy thi t h i ngy m t nhi u i v i cy tr ng. gi v ng nng su t, ng i ta l i ph i s d ng cc lo i thu c b o v th c v t, ch y u l cc lo i thu c ha h c v c nh v y vng lu n qu n tng s n l ng, tng u vo, nguy c s n ph m khng an ton v nhi m mi tr ng l i ti p t c di n ra. Trong th i gian tng i di 1950-1980 m b o s n l ng nng s n, con ng i s d ng ch y u l bi n php phng tr ha h c, coi l gi i php ch o th m ch i v i nhi u vng trn th gi i coi l bi n php duy nh t trong b o v cy. Bi h c th m tha c c k t t th c ti n v t nh ng c nh bo s m v ma xun im l ng c a Carson (1962) nu c nh t ng trong tng lai n u ti p t c s d ng nhi u ho ch t BVTV s khng cn ti ng chim ht, ti ng ve ku v dn ng ca v i c a cc loi cn trng bi n m t, lm cho ma xun ch cn im l ng th c s c nh t nh nhi u qu c gia trong vi c nh h ng s d ng thu c ha h c BVTV. u nh ng nm 1970 n nay bi n php qu n l d ch h i t ng h p (IPM) t ng b c c p d ng r ng ri v vo nh ng th p nin cu i c a th k XX, u th k XXI bi n php sinh h c (biological control) ngy cng pht huy tc d ng v c coi l bi n php ch o trong IPM.
Chng I. NH NGHA V N I DUNG 1. INH NGHA Trong t nhin, gi a cc c th sinh v t lun t n t i nhi u m i quan h h tr v i khng l n nhau. Con ng i nghin c u, n m b t v l i d ng quan h i khng lm l i cho mnh. L n u tin s d ng ki n phng tr cn trng h i cam chanh vo nm 300 sau cng nguyn, ngha l cn r t m i m n u so v i l ch s s ti n ho sinh v t ni chung v s pht tri n u tranh sinh h c (biological control) trong t nhin vo kho ng 500 tri u nm l i y ni ring. Trong t nhin, u tranh sinh h c (TSH) hi n di n t t c cc h sinh thi: nguyn sinh v th sinh. Trong cc h sinh thi, TSH lun t n t i v ho t ng m t cch tch c c. Nng nghi p ni ring v ho t ng c a con ng i ni chung, hi n ang ng tr c 4 thch th c l n lao: c lng th c nui s ng 11 t dn; Ngu n d u khong c n ki t; S suy gi m a d ng sinh h c do khai thc qu m c v nhi m mi tr ng do s d ng nhi u ho ch t. Do c n ph i nh h ng l i s n xu t theo quan i m h th ng t ng h p, trong cc bi n php phng tr d ch h i u nh h ng t i cy tr ng trong h th ng canh tc t lc gieo tr ng n thu ho ch. Chnh v v y, nhi u nh khoa h c th y r ng qu n l d ch h i c n ng vai tr quan tr ng hn, nh l hnh m u th c hi n quan i m t ng h p trong m i ho t ng nng nghi p. Qu n l d ch h i hi n i ph thu c nhi u vo bi n php sinh h c (BPSH) v n l bi n php b n v ng, r v an ton nh t (b ng 1.1). n nm 2050, xu th chung l BPSH ngy cng c s d ng nhi u, chi m 30-40% cc bi n php phng tr d ch h i (Van Lenteren, 2005). Cc thu t ng Bi n php sinh h c, phng tr sinh h c, u tranh sinh h c (biological control) v c Phng tr t nhin (natural control) u c chung m t ngha l s d ng sinh v t v cc s n ph m c a chng lm gi m s gy h i c a sinh v t khc. Trong ti ng Vi t thu t ng bi n php sinh h c, phng tr sinh h c l ch vi c s d ng bi n php ny trong b o v th c v t c a ngnh tr ng tr t, trong khi u tranh sinh h c (TSH) l ch m i quan h i khng trong t nhin c a cc sinh v t trong h sinh thi. Bi n php sinh h c c r t nhi u nh ngha: Ngu i u tin s d ng thu t ng Bi n php sinh h c l Smith (1919) ch vi c s d ng thin ch trong phng tr cn trng h i (De Bach (1976, d n). BPSH l bi n php s d ng sinh v t ho c s n ph m c a chng nh m ngn ch n ho c lm gi m b t nh ng thi t h i do cc sinh v t gy ra c a T ch c u tranh sinh h c (OILB) a ra c ch p nh n r ng ri (Biliotti d n, 1975) Theo Van Driesch and Belows (1996), BPSH l s km hm ch ng qu n cn trng do cc ho t ng c a thin ch, v l vi c s d ng cc loi ng v t k sinh, b t m i, ngu n b nh, vi sinh v t (VSV) i khng (antagonist) ho c cc ch ng qu n c nh tranh km hm ch ng qu n d ch h i, lm cho chng gi m m t v tc h i. y l nh ngha c nhi u nh cn trng h c ch p nh n. Barker and Cook (2) cho r ng BPSH l s gi m c tnh ho c cc ho t ng gy h i c a ngu n gy b nh nh 1 hay nhi u c th trong t nhin hay thng qua tc nghi p mi tr ng, cy ch ho c th i khng, ho c nh s hi n di n hng lo t cc th i khng hay l s gi m c tnh c a ngu n b nh
nh m t hay nhi u c th khng ph i l con ng i. y l nh ng nh ngha lin quan n VSV gy h i cn c trch d n v ch p nh n r ng ri (Samuel et al, 2002). Vi n Hn lm khoa h c qu c gia Hoa K (1987) xc nh BPSH l vi c s d ng cc c th t nhin hay bi n i, cc gen ho c s n ph m c a gen lm gi m nh h ng c a cc c th khng mong mu n v lm l i cho cc c th mong mu n nh cy tr ng, cn trng v vi sinh v t c ch. Driesche v Thomas (1996) cho r ng l vi c s d ng k sinh, v t b t m i n th t, vi sinh v t i khng, ho c cc qu n th c nh tranh gi m qu n th d ch h i, lm cho chng gi m m t v do gi m s gy h i Shurtleff and Averre (1997) xu t khi ni m r ng hn: BPSH l phng tr su b nh thng qua s l p l i cn b ng c a cc vi sinh v t v cc thnh ph n t nhin khc c a mi tr ng. N bao g m vi c phng tr d ch h i (n m, vi khu n, cn trng, nh n nh , tuy n trng, chu t, c d i v.vv.. ) nh cc loi b t m i, k sinh, vi sinh v t c nh tranh, v cc ch t th c v t phn h y, gi m ch ng qu n v t gy h i (Van lenteren, 2005) cho r ng Bi n php sinh h c, cn g i l u tranh sinh h c l vi c s d ng m t sinh v t lm gi m m t m t sinh v t khc, l phng php thnh cng, hi u qu nh t v an ton mi tr ng nh t trong vi c qu n l d ch h i (cc loi th c v t, ng v t v vi sinh v t gy h i). C th tm t t 3 quan i m chnh v BPSH nh sau: a. Theo quan i m 3 P: s d ng b t m i n th t (Predators), k sinh (Parasites), vi sinh v t gy b nh (Pathogens) b. Theo quan i m 3 P nh a c ng thm s n ph m c ngu n g c sinh h c (thu c th o m c, s n ph m c a cng ngh sinh h c nh gi ng chuy n gen khng) c. Theo quan i m b c ng thm cc ch t nh h ng t i t p tnh c a d ch h i (pheromone, hormone,). Tr c y t o ra 1 gi ng cy tr ng m c c i m hnh thi c u t o, t o i u ki n thu n l i hn cho tc nhn sinh h c nh t o ni tr n ch ng h n th c coi l BPSH, ngy nay xu th cng nh n gi ng khng (plant-host resistance) l b ph n quan tr ng c a BPSH ngy cng tr nn r rng, c bi t i v i BPSH b nh h i cy (Cook, 2002). Copping (2004), trong S tay tc nhn BPSH in l n th III li t k cc tc nhn BPSH g m 112 vi sinh v t, 58 s n ph m t nhin, 56 ch t ha h c, 20 gen v 127 ng v t. B ng 1.1. So snh Bi n php sinh h c v bi n php ho h c (theo Van Lenteren, 1997) Th ban u (ingredients) T l thnh cng Gi thnh pht tri n Th i gian pht tri n T l l i nhu n/gi thnh Nguy c khng Tnh c bi t Tc ng ph x u Bi n php ho h c > 1 000 000 1/200 000 160 tri u USD 10 nm 2/1 L n R t nh R t nhi u Bi n php sinh h c 2 000 1/10 2 tri u USD 10 nm 20/1 Nh R tl n Khng/r t t
GS.TS. Joop Van Lenteren, Ch t ch T ch c u tranh sinh h c qu c t IOBC (2005) khi t ng h p th tr ng th gi i v Bi n php sinh h c c p t i 7
lo i s n ph m quan tr ng. Trong s ny c c gi ng khng, cy tr ng chuy n gen, thu c th o m c v ch t ho h c c tc ng n t p tnh. Nh v y Bi n php sinh h c c th ni n gi n l dng cc sinh v t khng ch sinh v t h i v r ng hn l dng cc sinh v t v s n ph m c a chng km hm sinh v t h i, lm cho chng gi m s l ng ho c c tnh i v i sinh v t m c tiu. M c d hi n nay quan i m mang tnh t ng h p i v i c cc loi d ch h i (ch y u l cn trng, c d i v vi sinh v t gy h i) c nhi u nh sinh v t h c ng hn, nhng trong cc chng trnh i h c ng i ta v n t p trung vo 3 nhm i t ng quan tr ng l thin ch c a cn trng h i (b t m i n th t (Predators), k sinh (Parasites) v vi sinh v t gy b nh (Pathogens) v c d i. Bi n php sinh h c i v i b nh h i cy t c nghin c u hn. Nhi u n c cn th c hi n bi n php sinh h c phng ch ng d ch h i v t nui v m t s d ch h i con ng i nh ru i, mu i... 2. HI N TR NG V XU TH PHT TRI N Nghin c u c a Needham nm 1956 ch ng minh r ng mn Cn trng h c b t ngu n t Trung Qu c (Van Lenteren d n, 2005) v i cc s ki n l ch s l n nh b t u tr ng du vo 4700 nm tr c cng nguyn (TCN), nui t m trong nh 1200 TCN, s d ng thu c ho h c tr su nm 200, s d ng ki n (bi n php sinh h c) v nghin c u v sinh thi cn trng nm 300, nui ong nm 400, t ng v l i th c n (Food web) cng c hnh thnh vo th k th 3 v i minh ho vi c xu t hi n nhi u chim s t o i u ki n gin ti p t t cho s phong ph c a r p mu i v chim tiu di t b ra l nh ng sinh v t n th t r p mu i. Trong t nhin, Phng tr t nhin (Natural control) hay u tranh sinh hc lun c m t m t cch tch c c t i m i h sinh thi trn kh p hnh tinh, kh ng ch tr c ti p n 95% cc loi chn kh p h i (100 000 loi c phng tr t nhin), trong khi cc bi n php m con ng i th c hi n by gi ch y u t p trung vo 5000 loi m c tiu. Chi ph hng nm v thu c tr d ch h i l kho ng 8,5 t $, trong khi t ng s chi ph c tnh cho phng tr t nhin hng nm vo kho ng 400 t $ (d n theo Van Lenteren, 2005). Bi n php sinh h c c i n p d ng cho 350 tri u ha t c b ng 10% di n tch canh tc c t l l i nhu n trn gi thnh l 20-500 l n, cao hn nhi u so v i bi n php sinh h c nui nhn v phng thch thin ch (BPSH tng c ng). Bi n php sinh h c tng c ng (augmentative, commercial) c p d ng cho 16 tri u ha t c b ng 0,046% di n tch canh tc c t l l i nhu n/gi thnh l 2-5 l n. T ng h p trong 120 nm qua, trn 196 n c v vng lnh th c 5000 l n gi i thi u 2000 loi chn kh p ngo i lai phng ch ng chn kh p h i v hi n c trn 150 loi thin ch (k sinh, b t m i v vi sinh v t) ang c nui nhn v thng m i trn th gi i. Cc nh s n xu t, nng dn nu ln 9 u i m c a bi n php sinh h c (Van Lenteren, 2005): 1. Gi m m t cch r r t s phi nhi m c a nng dn i v i thu c ho h c BVTV 2. Khng c d l ng thu c BVTV trn nng s n 3. Khng c nh h ng sinh l x u n sinh tr ng c a cy non, ph n non c a cy 4. Phng thch thin ch t n t th i gian hn phun thu c v d ch u hn nhi u, nh t l trong nh knh nng m 5. Vi c phng thch thin ch c ti n hnh ngay sau khi gieo tr ng, ng i nng dn c th ki m tra s thnh cng c a bi n php ny v ch c n m t vi
l n ki m tra sau nhng i v i bi n php ho h c c n s ki m ta th ng xuyn trong su t v . 6. i v i m t s loi hnh thnh tnh khng thu c th bi n php ho h c l r t kh khn 7. i v i ru ng phng tr sinh h c, c th thu ho ch s n ph m vo b t k th i gian no n u th y gi c l i nh t, trong khi bi n php ho h c c n ph i ch i cho h t th i gian cch ly. 8. Khi c c thin ch t t s m b o s thnh cng c a bi n php sinh h c. 9. Bi n php sinh h c c qu n chng th a nh n, s n ph m s d bn hn v gi bn cao hn. Ngoi ra, cc nh qu n l v ng d ng cn a thm 4 u th n a c a bi n php sinh h c: - t gy nguy h i n th c ph m, n c v mi tr ng - ng gp cho s n xu t th c ph m b n v ng - ng gp cho b o v v pht tri n a d ng sinh h c - Khng c d l ng trn nng s n. B ng 1.2. c tnh th tr ng th gi i v bi n php sinh h c Bi n php phng tr Phng tr t nhin (natural)1 Bi n php sinh h c i v i chn kh p v nematodes Bi n php sinh h c i v i vi sinh v t 2 Ch t toxin t vi khu n v n m 2 Thu c th o m c2 Ch t ho h c c tc ng t p tnh Cy tr ng khng d ch h i Cy tr ng chuy n gen khng d ch h i Ghi ch: 1- Costanza v CTV, 1997; 2- Van Lenteren t ng h p 2005 T US $ 400,00 0,13 0,02 0,12 0,10 0,07 6,00 PM
T ng h p th tr ng thu c BVTV th gi i nm 2005 c gi tr vo kho ng 32,665 t US$, trong thu c tr c 14,829 (45,4%), thu c tr su tr nh n 8,984 (27,5%), thu c tr b nh 7,088 (21,7%) v thu c tr d ch h i khc 1,764 (5,4%). T ng di n tch s d ng Bi n php sinh h c (tng c ng) trn ton th gi i l kho ng 16 triu ha (b ng 1.3) v chu M La tin l r t l n (b ng 1.4). B ng 1.3. S d ng bi n php sinh h c tng c ng trn th gi i (d n theo van Lenteren, 2000) Thin ch D ch h i v cy tr ng Di n tch phng tr (hectares) 3-10 tri u, Nga 2 tri u, Trung Qu c 1.5 tri u Mexico 1.2 tri u, Nam M 1 tri u, Brazil 0.55 tri u, Colombia 1 tri u, Nga 2004 0.4 tri u, Nam M , TQ 7
Trichogramma spp. Cnh v y h i rau, ng c c, bong Trichogramma spp. Cnh v y h i cy tr ng, cy r ng Trichogramma spp. Cnh v y h i ng bng, ma, thu c l Trichogramma spp. Cnh v y h i ng c c, bng, ma, ng c AgMNPV N m cn trng Cnh v y h i u tng Su c qu c ph
Tc nhn vi sinh Cnh v y h i v loi khc v t Cotesia spp. c thn ma
Trichogramma spp. Cnh v y h i la v ng c c K sinh tr ng Orgilus sp. 5 loi >30 loi B xt h i u tng Ngi c ng n thng Trichogramma spp. Ostrinia nubilalis h i ng
0.3 tri u, ng Nam 0.03 tri u, Nam M 0.05 tri u, Chu u 0.05 tri u, Chile
Lepidoptera, Homoptera, nh h i cy n 0.03 tri u, Chu u qu Nhi u loi d ch h i trong nh knh v trong 0.015 tri u, th gi i nh
Cc loi thin ch c s d ng nhi u g m: ong m t k sinh tr ng Trichogramma, tr c y c s d ng nhi u t i Lin X (>10 tri u ha), Trung Qu c (2,1 tri u Ha), Mexico (1,5 tri u ha). Ngoi 3 n c trn c kho ng 1,5 tri u ha n a c p d ng cc n c khc. T i cc n c cng nghi p pht tri n nh M , Nh t B n, Canada.. di n tch s d ng Trichgramma th p l do l gi thnh nhn nui qu cao v khi s d ng l i c nh h ng n cc loi thin ch khc. Cc loi ong k sinh su non, nh ng t c s d ng ngo i tr loi ong k sinh su non Cotesia flavipes v loi Paratheresia claripalpis. Ch ring Brazil p d ng ong k sinh su non cho trn 200 000 ha tr su c thn (Macedo 2000) Cc loi VSV nh tuy n trng, n m, vi khu n v virus c s d ng trong kho ng 1,5 tri u ha. Di n tch c s d ng nhi u nh t l virus nhn a di n (Nucleopolyhedrovirus /AgMNPV) Bi n php sinh h c trong nh knh c s d ng vo kho ng 15 000 ha (5% c a t ng di n tch nh knh). y chnh l ni s d ng h u h t cc ti n b k thu t v bi n php sinh h c v v s l ng loi c s d ng. 1 loi d ch h i c th c nhi u loi thin ch c phng thch phng tr . Ngy nay, bi n php sinh h c trong nh knh tr nn b n v ng v hi u qu tin cy. B ng 1.4. Hi n tr ng s d ng bi n php sinh h c Chu M La tin (theo van Lenteren & Bueno, 2003). N c Bolivia Brazil Cc loi d ch h i chnh c s d ng BPS R t h n ch : c thn ma b ng k sinh tr ng v tachinids LN TC (hectares) + +/+ +/- (<100) +/- (?) +1,320,000 Argentina R t h n ch : c thn ma b ng Trichogramma c thn ma b ng b ng k sinh tr ng, Cnh v y h i u tng, B xt u tng b ng k sinh tr ng, ong Sirex b ng tuy n trng AgNPVirus, Chile Ngi c ng n thng b ng Orgilus obscurator, ru i b ng k sinh. Nhi u chng trnh th tng c ng Colombia Bng, u tng, k, ma b ng Trichogramma v cc loi k sinh, ru i nh b ng k sinh, nhi u loi d ch h i B ng n m cn trng Costa Bng v ma b ng Trichogramma, Cotesia v Rica Metharizium Cuba c thn ma Lixophaga diatraea, Panonychus citri b ng Phytoseiulus macropilis, Cnh v y b ng Trichogramm Ecuador c thn ma b ng Trichogramma, c qu c ph Guatemala Su h i bng v rau b ng Trichogramma, v baculovirus
+ +
+ (50,000) + (800,000)
+ +
+(hng nghn) +(700,000) + (?)
+/-
+ (20,000) 8
Honduras Su h i rau v ma b ng Diadegma and Cotesia, resp. Mexico
+/-
+/- (?) +1,500,000 +/- (?) +(4,500) + (100,000) + (>1,300)
Ng, u tng, cy c mi b ng Trichogramma v cc + loi khc Nicaragua BPSH c i n trn ng, bng, u tng b ng + Trichogramma Panama c thn ma b ng Cotesia flavipes + Paraguay Peru Cnh v y u tng b ng AgNPVirus ? Su h i ma, la v ng b ng Trichogramma, Telenomus), + su h i; Cy c mi Aphytis, su h i liu (Methaphycus) v loi khc c thn ma b ng Trichogramma + + 16 T ng cng s n c s d ng LN v TC Ghi ch: LN : Ly nhi m s m (inoculative) TC: Th tng c ng (Augmentative)
Uruguay
+/- (<100) + (4,300) 17
Venezuela C n l ng b ng Telenomus
Nm 2005, trn th gi i c 85 nh s n su t thin ch thng m i (25-chu u, 20-B c M , 6-c v New Zealand, 5- Nam Phi, 15 Chu v kho ng 15Chu M La tinh). T c tng tr ng s n xu t v thng m i thin ch cao, trong kho ng 1997-2000 t m c tng vo kho ng 15-20%/nm. Tuy nhin s tng tr ng khng ng u trn cc khu v c. Ch ng h n Ty u v B c M chi m kho ng 75% th ph n ton th gi i. xu t hi n cc th tr ng m i t i Nam Phi, Trung Qu c, Nh t B n, Nam Tri u tin, n Hi n nay, BPSH c m t s c i m: - L ng thng tin khng l : Cc tin trn internet c t BPSH cao hn g n 3 l n so v i cc t bi n php ha h c - S n ph m a dang v phong ph. V d ch tnh ring Hng Koppert, c chi nhnh t i 11 n c v i trn 100 s n ph m s d ng trong BPSH - R t nhi u s n ph m kh c ph c nh c i m c h u (hi u l c th p v ch m, gi thnh cao) c ho t l c m nh v d dng s d ng - BPSH c p d ng r ng ri, di n tch c p d ng tng r t nhanh c bi t l i v i Cy tr ng chuy n gen khng su b nh, ch tnh ring khng su Bt ln t i 15,6 tri u ha (B ng 1.5). B ng 1.5. Di n tch cy tr ng chuy n gen trn th gi i theo tnh tr ng (tri u ha) Tnh tr ng 1996 1997 Khng thu c 0.6 6.9 tr c Khng su (Bt) 1.1 4.0 Bt/Ch u thu c <0.1 tr c Khng virus/ <0.1 <0.1 Khc Total 1.7 11 (Ngu n : Clive James, 2004) 1998 19.8 7.7 0.3 <0.1 27.8 1999 28.1 8.9 2.9 <0.1 39.9 2000 32.7 8.3 3.2 <0.1 44.2 2001 40.6 7.8 4.2 <0.1 52.6 2002 44.2 10.1 4.4 <0.1 58.7 2003 49.7 12.2 5.8 <0.1 67.7 2004 58.6 15.6 6.8 <0.1 81.0
Xu th chung l cc s n ph m s d ng trong bi n php sinh h c ngy m t a d ng, c t l l i nhu n cao, t l thnh cng cao v nguy c hnh thnh tnh khng th p hn thu c ha h c. V i t ng: Tr c tin BPSH ch y u s d ng phng ch ng d ch h i cy tr ng ngoi ng ru ng nh cn trng h i, nh n h i, tuy n trng, b nh h i Hi n nay, BPSH cn c p d ng r ng trn cy lm nghi p, kho b o qu n, v t nui v m t s lnh v c khc trong i s ng con ng i. + BPSH c nhi u u i m: - An ton v i mi tr ng v nng s n - Hi u qu cao - Vi c hnh thnh tnh khng c a d ch h i ch m ho c t g p - Nhi u tc nhn v s n ph m sinh h c c tc d ng m nh v nhanh + Tuy v y, hi n nay nng dn c a cc n c ang pht tri n th ng c p n cc nh c i m chnh c a BPSH nh: - Tc ng th ng ch m nn khng c kh nng d p d ch - Nghin c u v nhn nui c n trang thi t b v kinh ph cao - S n ph m sinh h c th ng ch u nh h ng c a i u ki n mi tr ng. Qui trnh p d ng kh t khe, i h i ng i s d ng c trnh nh t nh. - Ngoi ra BPSH cn gy nn m t lo t v n khc trong nng nghi p. V v n ny, Van Lenteren (2005) t ng h p v l gi i v nh ng quan i m cha ng chung c a BPSH nh sau: - BPSH t o nn cc loi d ch h i m i. V d l khi d ng khng s d ng thu c ho h c m ch s d ng BPSH phng tr m t vi loi d ch h i ch y u th cc loi d ch h i khc c c h i pht tri n. Trong cc nm 1965-1975 s d ng thnh cng BPSH phng tr nh n Tetranychus urticae v b ph n trong nh knh, nhng sau nh ng nm 1975 ng i ta th y bng pht s l ng nhi u loi d ch h i m i nh Spodoptera exigua, Liriomyza trifolli, L. huidobrensi, Bemisia tabaci Tuy v y, nghin c u r ng hn cho th y cc loi d ch m i ny xu t hi n chu u v gy h i m nh nh knh c trong i u ki n c phng tr ho h c. i v i nh ng loi d ch h i m i ny, th vi c tm ra cc tc nhn sinh h c khng ph i d dng v nhanh chng. Khng nh ng th nh ng loi ny khng h u h t cc lo i thu c tr c khi du nh p vo Chu u. Trong s ny c nhi u loi phng tr ho h c tr nn v cng kh khn, BPSH c coi l phng n t t nh t c th p d ng. - BPSH l kh tin t ng. L do n gi n l nhi u qu ng co qu m c c a cc nh s n xu t thin ch, nhi u loi thin ch cha c th nghi m ch c ch n a ra th tr ng lm nh h ng x u n ni m tin c a cc nh s n xu t. i n hnh l vi c s d ng m t s loi loi thin ch khng thnh cng i v i b tr Frankniliella occidentalis. Trong khi vi c s d ng Phytoseiulus persimilis, loi nh n b t m i c hi u qu cao i v i nh n v Encasia formosa, m t loi k sinh hi u qu i v i b ph n. i u ny ch ra r ng c n thi t ph i c s ki m sot v ch t l ng thin ch, ch a ra th tr ng khi c kh ng nh trong th c nghi m l t t. - Nghin c u BPSH l t n km. Th c t ch ng minh hi u qu u t cho nghin c u BPSH cao hn h n so v i nghin c u thu c ho h c, t l li/gi thnh tng ng l 30/1 v 5/1. Ng i ta th ng cho r ng vi c nghin c u thnh cng 1 loi thin ch th ng lu v t n km, nhng s li u ch ra r ng th i gian nghin c u 1 loi thin ch v 1 lo i thu c ho h c l u m t 10 nm, chi ph cho nghin c u 1 lo i thu c ho h c l kho ng 180 tri u US $, trong khi cho 1 loi thin ch ch c 2 tri u US $. 10
Trong th c t , BPSH khng c s d ng r ng ri do c i m h n ch trong s n xu t v s d ng thin ch (th i h n s d ng ng n, b nh h ng b i cc i u ki n c a mi tr ng) + Cc s li ch ng minh r ng chi ph cho BPSH th p hn chi ph bi n php ho h c. Ch ng h n, Van Lenteren (1990) kh ng nh bi n php ho h c tr nh n t g p 2 l n so v i s d ng Phytoseiulus persimilis. Wardlow (1993) cho r ng gi thnh BPSH ch b ng 1/5 n 1/3 bi n php ho h c trn cy c chua v da chu t Anh. Nh ng nghin c u v chi ph s d ng BPSH cho th y BPSH th ng r hn nhi u so v i bi n php ho h c (Remark, 1993). i v i cc n c nh H Lan, BPSH tr nn thng d ng trn cc cy tr ng chnh nh c chua, da chu t, t, c, nn r t kh c th tnh ton ring r chi ph cho bi n php ho h c. Tuy nhin c n lu r ng a s BPSH l khng ph i tr ti n. Ch ng h n, h u h t cc loi d ch h i b thin ch kh ng ch (m gi c tnh ton th gi i l vo 400 t US $ ho c n gi n hn n u chng ta tnh gi thnh v hi u qu to l n c a vi c s d ng b ra Rodolia cardinalis tr r p sp bng t nm 1888). + Vi c p d ng th c t BPSH pht tri n ch m. i u ny cng khng ng v i th gi i hi n t i nh t l i v i cc n c pht tri n. Trong 40 nm qua, vi c ng k s d ng tc nhn sinh h c cc n c Ty B c u l kho ng trn 150 s n ph m trong khi cc ch t ho h c c ng k l d i 100 ch t. + BPSH tng c ng (Augmentative) khng c hi u qu . C kh nhi u v d v s khng thnh cng c a bi n php ny nh t l trong i u ki n cc n c ang pht tri n, trong cc nghin c u th nghi m ban u. Tuy v y, trong cc chng trnh c xy d ng k l ng cho th y s cc BPSH tng c ng c tc d ng nh ho c hn bi n php ho h c, gi m c m t d ch h i b ng ho c nhi u hn bi n php ho h c v c chi ph b ng ho c th p hn chi ph bi n php ho h c Nh s pht tri n m nh m c a khoa h c v cng ngh nn cc nh c i m c a bi n php sinh h c t ng b c c kh c ph c, t c pht tri n cao (tng 1520%/nm) trong cc nm cu i c a th k XX. L m t n c nhi t i nng m, c a d ng sinh h c cao, vi c pht huy l i th v a d ng sinh h c trong BPSH b o t n s mang l i l i ch to l n. i u ch ng minh r rng l v i vi c p d ng bi n php IPM, gi m h n l ng thu c BVTV ha h c t o i u ki n ho t ng t t cho nhm thin ch h i la cc n c vng ng Nam trong cu i nh ng nm th k XX u th k XXI. 3. CC LO I BI N PHP TR SINH H C S dng sinh vt t o i u ki n cho loi mong mu n c pht tri n trong khi km hm loi khng mong mu n (d ch h i) lm cho chng gi m m t v gi m tc h i l cng vic ca BPSH. Ty theo ngu n g c v phng th c s d ng thin ch ng i ta chia BPSH thnh 3 ki u: BPSH c i n (Classical) nh p n i v thu n ha 1 loi thin ch kh ng ch 1 loi d ch h i c ngu n g c t i ch ho c ngo i lai Ki u ny c nhi u v d r t n i ti ng, c bi t ph i k n tr ng h p nh khoa h c ng i c A. Koebele, ng i t n n mng cho BPSH ngy nay, nm 1888 su t p v g i hn 500 b ra Rodolia cardinalis t chu c sang California (M ) v ch 3 nm sau n n r p sp Icerya purchassi h i cam chanh c gi i quy t, c u c ngh tr ng cam chanh t i y. BPSH tng c ng (Augmentation): nng cao ho t ng c a thin ch thng qua nhn nui v th thin ch chng km hm d ch h i t i ch ho c ngo i lai. Bi n php ny bao g m:
11
Ly nhi m s m (inoculative) l vi c th (phng thch) thin ch s m chng pht tri n qu n th v th h sau c s l ng km hm thnh cng d ch h i. - Th trn ng p (inundative) l vi c th v i s l ng l n thin ch chng (ch khng ph i th h sau c a chng) km hm qu n th d ch h i BPSH b o t n (Conservation) l nghin c u t o i u ki n thu n l i v ni c tr, dinh d ng cho thin ch b n a pht huy ti m nng sinh h c kh ng ch d ch h i. Ngoi vi c s d ng thin ch, cc tc nhn sinh h c (gen) nh trong lai t o cc gi ng khng, truy n c y t o nn cc gi ng khng chuy n gen ang c s d ng v i t c v cng l n -
Cu h i n t p
1. Cc nh ngha bi n php sinh h c 2. Hi n tr ng v xu th pht tri n c a bi n php sinh h c 3. Cc lo i bi n php sinh h c Ti li u tham kh o chnh 1. Bakker M. F., 1993. Selecting phytoiseid predators for biological control with emphasis on the significance of tri- trophic interactions. University of Amsterdam 2. Carson Rachel. 1962. Silent spring. 368 pp 3. Cook, R.J. & K.F. Baker, 1983. The nature and practice of biological control of plant pathogens. American Phytopathological Society, St. Paul: 539 pp 4. DeBach, P., ed., 1964. Biological Control of Insect Pests and Weeds. Cambridge University Press, Cambridge: 844 pp 5. Nguyn Ln Dng. 1981. S dng vi sinh vt phng tr ssau hi cy trng. NXB Khoa hc k thut. 168 trang. 6. Dinh N. V., A. Jassen and M. W. Sabelis. 1988. Reproductive success of Amblyseius ideaus and A. anonymus on a diet of two spotted spider mites. Exp. and Applied Acarology 4: 41-51. 7. Driesche, R.G. van, & T.S. Bellows, 1996. Biological Control. Chapman & Hall, New York: 539 p 8. Gnanamanickam Samuel S. 2002. Biological control of crop diseases. 9. Helle, W. & M.W. Sabelis eds. 1985. Spider mites. Their biology, natural enemies and control. 2 Vols., Elsevier, Amsterdam: 405 and 458 pp. 10. Huffaker C.B. 1969. Biological control. A plenum/Rosetta Eddition 11. Huffaker, C.B. & P.S. Messenger eds. 1976. Theory and Practice of Biological Control. Academic Press, New York: 788 pp 12. H Quang Hng 1998. Phng tr tng hp dch hi Cn trng nng nghip. NXB Nng nghip H Ni. 13. Julien, M.H., 1989. Biological control of weeds worldwide: trends, rates for success and the future. Biocontrol News and Information 10: 299-306. 14. Phm Vn Lm. Bin php sinh hc phng chng dch hi Nng nghip. Nxb Nng nghip, H Ni. 1995. 15. Lenteren J.C. Van . 2005. IOBC Internet Book of Biological Control 16. Lenteren, J.C. van (ed.), 2003. Quality Control and Production of Biological Control Agents: Theory and Testing Procedures. CABI Publishing, Wallingford, UK: 327 pp. 17. Lenteren, J.C. van, and Bueno, V.H.BP., 2003. Augmentative biological control of arthropods in Latin America. BioControl 48: 123-139. 18. Lenteren, J.C. van & M.G. Tommasini, 2003. Mass Production, Storage,
12
Shipment and Release of Natural Enemies. Chapter 12 in: Quality Control and Production of Biological Control Agents: Theory and Testing Procedures. J.C. van Lenteren (ed.), CABI Publishing, Wallingford, UK: 181-189. 19. J.C. van, 2000. Measures of success in biological control of arthropods by augmentation of natural enemies. In Measures of success in biological control (G. Gurr and S. Wratten, Eds.), pp. 77-103. Kluwer Academic Publishers, Dordrech 20. Lenteren, J.C. van, 1986. Evaluation, mass production, quality control and release of entomophagous insects. In: Biological Plant and Health Protection. ed.: J.M.Franz. Series Progress in Zoology 32. Fischer, Stuttgart: 31-56. 21. Nguyn Th Kim Oanh, Nguyn Vn nh, H Quang Hng v CTV. 2005. Nghin cu qui trnh nhn nui nhn bt mi Amblyseius sp. v b xt bt mi Orius sauteri v kh nng s dng cng trong phng chng nhn v b tr hi cy trng. Trng i hc Nng nghip I H Ni. 22. Ho ng c Nhun 1979. u tranh sinh hc v ng dng. NXB Khoa hc v K thut. 147 trang. 23. Sabelis M. W. 1981 Biological control of two-spotted spider mites using phytoseiid predators. Pudoc, Wageningen. 242 pp 24. Singleton G. R., L. A. Hinds, C. J. Krebs and D. M. Spratt (eds), 2003. Rats, mice and people: Rodent biology and Management. ACIAR, Canberra, 564pp. 25. Phm Th Thy. 2004. Cng ngh sinh hc trong BVTV. NXB i hc quc gia 335 trang.
13
L CH S
Chng II. BI N PHP SINH H C
I. NGHIN C U V BI N PHP SINH H C TRN TH GI I Bi n php sinh h c (BPSH) c hnh thnh v pht tri n trn c s nh ng quan st ban u v th c nghi m c a cc nh nghin c u t nhin t th i xa xa. Con ng pht tri n c a BPSH qua nhi u th k c nh ng b c thng tr m. 1. TR C TH K 18 BPSH c g i l bi n php b o v th c v t c truy n. Khi ki m c th c n th a tch lu dnh, ng i c xa quan st th y t i cc ni d tr th c n trong nh b chu t ph ho i. ng th i ng i c xa cng quan st th y m t s mo hoang sn b t chu t lm th c n. Kh nng b t chu t c a m t s mo hoang khi n ng i Ai C p c i thu n ha mo hoang b t chu t trong nh (Coppel et al., 1977). S ki n ny c th coi l vi c p d ng BPSH u tin tr d ch h i c a con ng i. y l m t v d r t c v BPSH phng ch ng d ch h i cy tr ng v nng s n b o qu n trong kho. Hi n t ng cn trng b cc loi thin ch tiu di t quan st c t r t lu, tr c nhi u th k so v i vi c s d ng thin ch phng ch ng d ch h i nng nghi p. Theo ghi chp c trong l ch s nhn lo i th th c ti n u tin s d ng BPSH tr cn trng h i v i khi ni m hi n i l vi c nng dn Trung Qu c dng ki n vng trong cc v n cam qut (Liu, 1939). Theo Forskal (1775) v Botta (1841), t nm 1200, cc ch nhn v n ch l Ymen hng nm ln ni tm ki m nh ng t ki n c ch chuy n v th chng ln cy ch l phng ch ng cc cn trng h i ch l. Cng vo kho ng th i gian ny c s ghi nh n v vai tr c l i c a b ra trong h n ch r p mu i v r p sp (d n theo Doutt, 1964; Coppel et al., 1977; DeBach, 1974, Huffaker et al., 1976). Nng dn Nam B n c ta cng bi t s d ng ki n vng di t tr su h i trong v n cam qut t th k th 1 n th k th 4 (H.. Nhu n, 1979; Vaxiliev, 1975). Nh ng ghi chp v quan st v BPSH ngy cng c chnh xc hn. Vo th k 16-17 b t u c nh ng ti li u c gi tr khoa h c v th c ti n. Cu n sch De Animalibus Insectis c a Aldrovandi xu t b n nm 1602 c th coi l cng trnh u tin v TSH. Trong cu n sch ny, hi n t ng k sinh cn trng l n u tin c c p t i. l tr ng h p ong Cotesia glomerata (L.) k sinh trn su non loi b m tr ng h i c i Pieris rapae (L.). Tuy nhin, mi t i nm 1685 th hi n t ng k sinh cn trng l n u tin m i c Martin Lister gi i thch ng. Theo Martin Lister, ong c chui t su non c a cn trng cnh v y l k t qu c a vi c ong tr ng thnh ci tr ng c a n vo trong su non. Nm 1700, Leeuvenhoek cng gi i thch ng hi n t ng ong Aphidius k sinh r p mu i (Coppel et al., 1977; DeBach, 1974; Doutt, 1964; Van Driesche et al., 1996). 2. TH K 18 Bi n php sinh h c i v i su h i Sau nh ng quan st u tin v hi n t ng k sinh v b t m i cn trng, c nhi u ng i khc quan tm nghin c u v chng. Trong sch bo th k 18 c nhi u ti li u cng b v cn trng k sinh v cn trng b t m i. l cc ti li u c a Gedert, De Geer, Reaumur, Darwin... Kho ng hn 100 nm sau khi m t hi n t ng k sinh cn trng, nm 1706, Vallisnieri m i gi i thch ng h t cc hi n t ng k sinh cn trng c ghi nh n tr c y. Vo nm 1726, Reaumur m t hi n t ng su non cn trng cnh v y b b nh do n m Cordyceps. Reaumur c th l ng i lm nhi u hn
14
nh ng ng i khc th i b y gi trong vi c t n n mng cho s hnh thnh khi ni m v BPSH tr su h i v i nh ng tc ph m cng b t nm 1734 n nm 1742. Reaumur c th l ng i u tin khuy n co p d ng BPSH tr su h i. ng xu t dng tr ng c a m t loi cn trng b t m i th vo trong nh knh km hm s pht tri n c a r p mu i. Tc gi ny cn pht hi n ra hi n t ng tuy n trng k sinh trn cc loi ong thu c h Bombidae (Coppel et al., 1977; DeBach, 1974). Nm 1750, Charles Price cho nh p n i m t loi ng v t b t m i t Nam M vo Jamaica tr chu t, nhng khng thnh cng (Simmonds et al., 1976). Linnaeus, nh phn lo i sinh v t h c v i, c cng r t l n trong pht tri n BPSH th k 18. xu t c vi t u tin v s d ng cn trng b t m i tr su h i chu u c Linnaeus a ra nm 1752. ng vi t: M i loi cn trng u c loi b t m i ring, nh ng loi ny lun ng hnh v tiu di t n. C th thu cc loi b t m i ny s d ng tr su h i cy tr ng (Van Driesche et al., 1996). Linnaeus ti n hnh th c nghi m s d ng cn trng b t m i loi Calosoma sycophanta tr su h i trong v n cy n qu . tr r p mu i, Linnaeus cng khuy n co dng b ra, b m t vng v ong k sinh. Nm 1760, Linnaeus a ra khi ni m cn b ng t nhin (d n theo P.V. L m, 1995). Khi ni m ny l m t trong nh ng c s l lu n quan tr ng c a TSH. Nh ng nghin c u c a De Geer trong th i gian 1752-1778 cng c gi tr l n trong TSH. Tc gi ny ngay t nm 1760 nh n th y vai tr r t to l n c a cn trng thin ch. De Geer vi t: Chng ta khng khi no c th phng ch ng cn trng h i thnh cng m l i thi u s gip c a cc cn trng khc (d n theo P.V. L m, 1995). Vo kho ng nm 1762, ng i ta th c hi n m t chng trnh u tin di chuy n thin ch t n c ny qua n c khc tr cn trng h i. l vi c nh p n i loi chim Acridotheres tristis t n v o Mauritius tr chu ch u Nomadacris septemfasciata. Vi c nh p n i ny cho k t qu t t p: tc h i c a chu ch u gi m d n v n nm 1770 th loi chu ch u khng cn l su h i nguy hi m n a o Mauritius. Nm 1776 s d ng b xt b t m i Reduvius personatus v Picromeris bidens tr r p gi ng Cimex lectularius (Coppel et al., 1977; DeBach, 1974; Doutt, 1964; Huffaker et al., 1976). Ch t cu i th k 18, ngy cng xu t hi n nhi u nh ng ghi nh n v hi u qu c a thin ch trong h n ch s l ng su h i. Nm 1800, E. Darwin bn lu n v cc loi ong c nh l y u t gy ch t t nhin i v i su non cc loi cn trng cnh v y. Trong cu n sch Phytologia in nm 1800 London, E. Darwin nh n m nh hi u qu kh ng ch su h i c a cc loi k sinh chnh v cho r ng c th s d ng m t cch nhn t o cc u trng ru i Syrphidae tr r p mu i trong nh knh. Sau nm 1800, E. Darwin v nhi u nh cn trng h c chu M xu t dng cc loi b t m i nh b ra Coccinellidae v ru i h Syrphidae tr r p mu i trong nh knh. Nh ng ni m v vai tr c a thin ch trong h n ch s pht tri n c a su h i m i c hnh thnh ngy cng r rng (Coppel et al., 1977; Huffaker et al., 1976; Van Driesche et al., 1996) . Bi n php sinh h c i v i c d i Nm 1795, loi cn trng Dactylopius ceylonicus (Green) c nh p n i t Brazil vo n tr cy xng r ng Opuntia vulgaris Mill.. y l tr ng h p dng BPSH tr c d i u tin v thnh cng (Julien, 1992; Harley et al., 1992). 3. TH K 19 Bi n php sinh h c i v i su h i Cist (1824) nghin c u v b nh c a sng Melolontha do n m Cordyceps gy ra. ng 100 nm sau k t khi Reaumur m t b nh n m u tin cn trng, vo nm
15
1826 Kirby vi t m t chng b nh cn trng trong n ph m n i ti ng i cng v cn trng. Theo Steinhaus (1956), t ng s d ng vi sinh v t tr cn trng h i c b t ngu n t cc nghin c u b nh t m (d n theo P.V. L m 1995). Agostino Bassi c coi l ng i i u trong lnh v c b nh l cn trng, l ng i u tin gi i thch b n ch t b nh b ch cng do n m Beauveria bassiana t m vo nm 1835 v xu t bi n php kh c ph c. Vo nm 1836, chnh Bassi cng l ng i u tin g i s d ng vi sinh v t gy b nh tr cn trng h i. Nm 1837, Audouin cng cho r ng n m b ch cng khng ch gy b nh cho t m, c th dng n m ny tr cc cn trng khc c (Simmonds et al., 1976; Van Driesche et al., 1996; Weiser, 1966). Tuy nhin, nh ng cng trnh v b nh cn trng n a u th k 19 ch mang tnh ch t thng tin, cha c ng d ng trong th c ti n. Trong th k 19 c r t nhi u cng trnh nghin c u v phn lo i, sinh h c v sinh thi cc thin ch c a su h i. Spinola (1806), Dalman (1820) cng b cng trnh v cn trng thin ch. Cng th i gian ny, Gravenhorst m t 1300 loi ong c h Ichneumonidae chu u (DeBach, 1974; DeBach et al., 1991). Mitchili (1823) cng b k t qu nghin c u v ng v t k sinh, trong c cn trng k sinh thu c b cnh mng. Westwood t 1827 b t u cng b cng trnh nhi u t p trong nhi u nm v phn lo i cn trng, trong c cn trng k sinh v cn trng b t m i. Walker chuyn nghin c u v ong k sinh thu c t ng h Chalcidoidea t 1833 n 1861 (DeBach, 1974). Ngy cng xu t hi n nhi u ti li u c gi tr v cc loi k sinh v b t m i. Hartig (ng i c) l ng i u tin (nm 1827) vi t phng php nui su non cn trng cnh v y b k sinh trong l ng nui su nh m thu tr ng thnh c a k sinh sau dng chng trong phng ch ng su h i. Nm 1837 Koll r cng b cng trnh m t chi ti t sinh h c v ni c a nhi u loi b t m i, k sinh, k c k sinh tr ng v nh n m nh s c n hi u bi t v thin ch phng ch ng cn trng h i. Koll r kh am hi u v gi tr c a cn trng k sinh v cn trng b t m i trong h n ch s l ng su h i. Trong tc ph m Tuy n t p v cn trng xu t b n nm 1840, Koll r ch ng minh r rng kh nng c a cc loi b t m i v k sinh trong h n ch s sinh s n nhi u loi cn trng h i. ng ni r ng ph i duy tr m t ph n cy tr ng nng nghi p lm ni cho cc thin ch. T nm 1837 n nm 1852, Ratzeburg c cng b nhi u cng trnh v cn trng r ng v k sinh c a chng. ng nh gi cao vai tr c a k sinh trong h n ch s l ng cn trng r ng. Cu n sch Ong c k sinh cn trng r ng c a ng xu t b n nm 1844 l m t s ng gp l n v nghin c u sinh h c c a ong k sinh v l ti li u dng trong nhi u nm sau . Rondani cng b cng trnh trong th i gian 1840-1860 v cc quan h k sinh-k ch (Coppel et al., 1977; DeBach, 1974; DeBach et al., 1991; Doutt, 1964). Vo kho ng nm 1840 Php, Boisgiraud s d ng b cnh c ng b t m i loi Calosoma sycophanta tr su rm Porthetria dispar h i b ch dng v ti n hnh th nghi m dng b cnh c ng ng n Staphylinidae tr b ui km trong v n cy thnh cng (DeBach, 1974, Doutt, 1964; Huffaker et al., 1976). Nm 1844 Italia, Villa ti n hnh th nghi m dng b cnh c ng b t m i thu c h Carabidae v Staphylinidae tr su h i trong v n cy (Doutt, 1964; Huffaker et al., 1976). Kirby v Spence (1867) nh gi r t r rng v vai tr h u ch c a cc ong k sinh, ru i k sinh, b cnh c ng b t m i thu c h Carabidae, b ng a, b xt b t m i, chu n chu n v nh n l n b t m i. Cc tc gi ny khuy n co dng b ra di t tr r p mu i v b xt b t m i Pentatoma bidens tr r p gi ng Cimex lectularius. Trong phng kn c nhi u r p gi ng ch c n nh t 6-8 c th b xt Pentatoma bidens trong vng vi tu n l l r p gi ng b tiu di t hon ton (Coppel et al., 1977; DeBach, 1974).
16
Ph n l n cy tr ng B c chu M c nh p n i t n c Anh. Trong nh ng nm u sau nh p n i, cy tr ng pht tri n t t, ma mng b i thu. Nhng sau ma mng b cn trng h i tn ph d d i. Ph n l n cc loi cn trng h i ny cng gi ng nh n c Anh v chu u. V n t ra cho nhi u nh cn trng h c lc l t i sao nh ng loi cn trng h i ny khng gy h i ma mng nghim tr ng chu u, m B c chu M th chng tn ph cy tr ng m t cch n ng n . Fitch Hoa K nghin c u v loi mu i nn h i la m Sitodiplosis mosellana (Gehin), kh ng nh loi mu i nn h i la m ch l loi su h i khng quan tr ng chu u, trong khi n l i l loi su h i nguy hi m v kh phng tr Hoa K. Fitch l ng i u tin phn tch v gi i thch ng s khc nhau ny l do Hoa K thi u h n nh ng loi k sinh hi u qu c a mu i nn h i la m, cn chu u th c nh ng loi k sinh ny s c kh ng ch s pht tri n c a mu i nn h i la m. Trn c s nh n nh nh v y, nm 1855 Fitch ngh bi n php thi t th c nh t tr mu i nn h i la m l nh p n i thin ch c a n t chu u v Hoa K. Nhng ngh ny khng c ch p nh n. Walsh nh cn trng h c bang Illinois tch c c ng h ngh c a Fitch v vi t bo yu c u cho nh p n i k sinh c a mu i nn h i la m (Coppel et al., 1977; Doutt, 1964; Huffaker et al., 1976; Van Driesche et al., 1996). T t ng c a Fitch v thi kin quy t c a Walsh nh h ng l n n Riley m t nh cn trng h c Hoa K lc cn tr tu i. Riley l ng i u tin di chuy n k sinh t ni ny n ni khc. Vo nm 1870, Riley di chuy n k sinh c a loi b cnh c ng h i m n Conotrachelus nenuphar t Kirkwood n ni khc bang Missouri. Nm 1873, Riley t Hoa K g i sang Php loi nh n nh b t m i Tyroglyphus phylloxerae Riley h p tc v i cc nh khoa h c Php tr di t r p r nho Phylloxera vitifoliae (Fitch). Loi nh n nh ny t o l p c qu n th Php, nhng khng h n ch c s l ng r p r nho P. vitifoliae (Coppel et al., 1977; Doutt, 1964; Huffaker et al., 1976; Van Driesche et al., 1996). Nm 1874, ng i ta nh p n i b ra 11 ch m Coccinella undecimpunctata L. t n c Anh vo New Zealand, nhng khng th y ni n hi u qu tr r p mu i c a n. Saunders (1882) nh p n i ong m t Trichogramma minutum t Hoa K vo Canada tr tr ng ong n l Nematus ribesii Ontario. Sau g n 30 nm k t khi c xu t nh p n i thin ch, vo nm 1883 Hoa K l n u tin nh n c ong k sinh Cotesia glomerata (L.) t n c Anh nh p n i vo tr su xanh h i c i Pieris rapae. Loi k sinh ny t o l p c qu n th v tr thnh loi c l i Hoa K. y l s thnh cng u tin c a vi c di chuy n cn trng k sinh gi a cc chu l c (Coppel et al., 1977; Doutt, 1964; Huffaker et al., 1976; Van Driesche et al., 1996). Nm 1874, Pasteur a ki n tr r p r nho Phylloxera vitifoliae (Fitch) hy th s d ng nguyn sinh ng v t gy b nh ong m t ho c tm m t loi n m cn trng no . Theo Steinhaus (1956), Le Conte t nm 1874 bn lu n vi c s n xu t v tung ngu n v t gy b nh lm ly lan b nh cho cn trng. y l m t xu t u tin v s d ng vi sinh v t gy b nh tr su h i c c s ch c ch n v c th (d n theo P.V. L m, 1995). Nm 1879, Hagen xu t dng men bia phun ln cn trng v i m c ch gy d ch b nh cho cn trng h i. Cng trong nm , Comstock, Riley th bi n php ny trn ng ru ng. Nhng khng cho k t qu , vi men bia khng ph i l vi sinh v t gy b nh cho cn trng (Coppel et al., 1977). M c d nh v vi c th c nghi m u khng ng, nhng ph i th a nh n r ng cc tc gi ny l nh ng ng i r t quan tm n kh nng s d ng vi sinh v t tr su h i. H l nh ng ng i tham gia thc y s pht tri n c a bi n php dng vi sinh v t tr su h i.
17
Vo ma thu nm 1878, Metschnikov nghin c u b hung h i la m Anisoplia austriaca quan st c m t b nh n m c a su h i ny. ng t tn cho n m ny l Entomophthora anisopliae (nay l Metarhizium anisopliae). Nm 1879, Metschnikov ti n hnh nghin c u ly nhi m n m b nh ny ln b hung h i la m v b vi voi h i c c i ng Cleonus punctiventris (Germ.). Cc th nghi m cho k t qu t t. Metschnikov pht hi n th y cc cn trng khc cng b m n c m v i n m gy b nh ny. ng b t u s n xu t n m M. ainisopliae tr cn trng h i. D a trn k t qu th c nghi m t c, Metschnikov v Krassilstschik ti n hnh xy d ng m t s c s s n xu t ch ph m n m Metarhizium anisopliae. n nm 1884, bo t n m M. ainisopliae s n xu t v i l ng l n bn cho nng dn. S thnh cng ny m u cho vi c nghin c u s d ng vi sinh v t tr su h i (d n theo P.V. L m, 1995). n cu i th k 19, nhi u nh cn trng h c B c chu M nh n ra r ng cc loi cn trng h i quan tr ng vng B c chu M ch y u u l nh ng loi ngo i lai. phng ch ng chng ph i ti n hnh nh p n i cc thin ch chnh c a chng t ni b n x c a chng. Nm 1888, Koebele (ng i c) lm vi c California c c sang Australia thu th p m t loi ru i Cryptochaetum iceryae k sinh trn r p sp Icerya purchasi Mask.. Trong khi thu th p ru i k sinh, Koebele pht hi n th y b ra Rodolia cardinalis n th t r p sp I. purchasi. ng thu lun loi b ra ny v g i v Caliornia. 129 c th b ra R. cardinalis c g i v California t thng 11/1888 n thng 01/1889. S b ra ny c nhn nui trong phng, n thng 06/1998 c hn 10.000 c th con chu c a chng. Thng 02-03/1889, Koebele g i b sung 2 t c 385 c th b ra. S b ra trn c th ra hng trm v n cam California. T i cc v n cam qut th b ra sau vi thng r p sp I. purchasi gi m h n. n nm sau, loi r p sp ny khng cn l su h i nguy hi m n a. N n d ch r p sp I. purchasi h i cam qut California c gi i quy t m t cch cn b n. Chng trnh ch ng r p sp I. purchasi h i cam qut California th c hi n v i chi ph qu r , cha t i 1 500 USD (Doutt, 1964; DeBach, 1974). Cc n c khc b r p sp I. purchasi gy h i n ng ngh nh p n i b ra R. cardinalis t California. Th c t cho th y u nh p n i b ra R. cardinalis cng u cho k t qu phng ch ng r p sp I. purchasi nh California. Thnh cng c a chng trnh s d ng b ra R. cardinalis tr r p sp I. purchasi tr thnh n i ti ng th gi i. Koebele tr thnh ng i anh hng. T i c ng i ta g i phng php nh p n i cn trng l phng php Koebele. Vi c nh p n i b ra R. cardinalis t Australia vo California tr r p sp I. purchasi thnh cng l m t m c quan tr ng nh d u s pht tri n c a BPSH. T y BPSH c coi l bi n php c hi u qu trong phng ch ng d ch h i. S ki n b ra R. cardinalis c ghi nh n nhi u l n v l m t trong nh ng v d c s c h p d n nh t trong l ch s nghin c u cn trng. Nh s thnh cng c a vi c dng b ra R. cardinalis tr r p sp I. purchasi, BPSH tr d ch h i chuy n sang giai o n pht tri n m i. Nhi u n c ti n hnh th nghi m dng cc thin ch khc nhau phng ch ng nhi u lo i d ch h i. Nm 1891, Koebele l i i Australia, New Zealand v Fiji nh p n i cn trng thin ch. Trong th i gian ny, Koebele g i v California 46 loi b ra, trong s ny ch c 4 loi thu n ha v nh c c. T nm 1893 n nm 1912 Koebele th c hi n nhi u chng trnh p d ng BPSH thnh cng Hawaii c gi tr l n cho s pht tri n c a BPSH ch ng cn trng h i (Coppel et al., 1977). T nm 1888, Hoa K nghin c u dng n m b ch cng Beauveria globulifera tr b xt la m Blissus leucopterus. N m c s n xu t l ng l n, ng thnh gi nh . Trong cc nm 1891-1892, hn 50 000 gi ch ph m c pht
18
cho cc trang tr i r i ln ng la m. Hi u qu c a n m i v i b xt la m khng gi ng nhau v cc ch trang tr i khng thch dng bi n php ny (Coppel et al., 1977; Weiser, 1966). Bi n php sinh h c i v i c d i Fitch nh n th y th ng khng c cn trng dinh d ng trn nh ng loi c d i du nh p t chu u vo chu M v vo nm 1855 ng xu t c th nh p n i cc cn trng chuyn tnh t chu u v phng ch ng cc c d i ny. Nh v y, ng l ng i u tin xu t nh p n i cn trng chuyn tnh tr c d i. T cu i th k 19 cng xu t hi n nh ng nghin c u s d ng n m tr c d i (Halsted, 1864d n theo P.V. L m, 1995; Van Driesche et al., 1996). H ng nghin c u ny c pht tri n d n trong nh ng nm sau. Bi n php sinh h c i v i chu t h i Nm 1892, Loeffler phn l p c vi khu n gy b nh chu t v t tn l Bacillus typhimurium. Tc gi nghin c u vi khu n ny tr chu t. K t qu cho th y c th dng vi khu n ny tr chu t loi Microtus arvalis v Rattus norvegicus. Nm 1893, Danysz phn l p, m t cc loi vi khu n Salmonella l c a chu u (Simmonds et al., 1976). 4. TH K 20 Bi n php sinh h c i v i su h i u th k 20 Italia, c hai nh cn trng h c n i ti ng cng b t u nghin c u BPSH. Nh ng c g ng c a h ng l cho nh ng k t qu l n n u gi a h khng xu t hi n nh ng b t ng v quan i m l nh p n i m t loi hay vi loi thin ch, nh p n i cc loi k sinh hay nh p n i cc loi b t m i (Coppel et al., 1977). Nm 1906, Berlese nh p n i t Hoa K v Italia m t loi k sinh Prospaltella berlesei tr r p v y du Pseudaulacaspis pentagona. Vi c nh p n i ny cho k t qu tng i t t. Gi ng nh b ra R. cardinalis, k sinh P. berlesei cng c nhi u n c trn th gi i nh p n i v tr r p v y du (DeBach, 1964). tr su rm Porthetria dispar (L.) v Nygmia phaeorrhoea (Don.) nhi u loi thin ch c nh p n i t Nh t B n v chu u vo Hoa K trong cc nm 1905-1914 v 1922-1923. th 40 loi trong s cc loi nh p n i, c 9 loi k sinh v 2 loi b t m i thu n ha c (Clausen, 1956; DeBach, 1974). Cc chng trnh p d ng BPSH tr loi su rm ny cng cho k t qu r t t t Canada (Baird, 1956). T nm 1919, d i s ch o c a B Nng nghi p Hoa K ti n hnh m t chng trnh nghin c u BPSH tr su c thn ng Ostrinia nubilalis. Cho n nm 1940, t Php g i sang Hoa K 23 tri u su c thn ng nui thu k sinh. T nm 1927 n 1936, t Nh t B n g i i Hoa K 3 tri u su c thn ng n a thu k sinh. K t qu nh p n i vo Hoa K c 24 loi k sinh, nhng ch c 6 loi l thu n ha c v cho hi u qu c c b tr su c thn ng (Coppel et al., 1977). Vo th i gian ny, cc chng trnh nh p n i thin ch c ti n hnh r ng ri nhi u n c trn th gi i tr nhi u loi su h i quan tr ng trong nng nghi p. ng th i cc nh khoa h c ti n hnh nghin c u nhn th thin ch v nghin c u b nh l cn trng. Ong m t Trichogramma c b t u nhn nui s d ng t nm 1910-1911 n c Nga v Trung . Sau r t nhi u n c ti n hnh nghin c u s d ng pong m t . Sau nm 1928, ch khi Flanders tm c qui trnh nhn nui ngi m ch quanh nm th vi c nghin c u s d ng ong m t tr su h i m i c y m nh. T i Lin X c, vi c nghin c u s d ng ong m t c y m nh t nm 1934 (Schepetilnikova, 1974 - d n theo P.V.L m, 1995).
19
Do nh h ng c a Metschnikov, cc nh nghin c u chu u ti n hnh th nghi m nhi u loi n m tr su h i. ti n hnh th nghi m n m Beauveria tr su rm Porthetria monacha v sng Melolontha v m t s n m thu c h Entomophthoraceae tr u trng m t s loi thu c b hai cnh Diptera v b cnh th ng Orthoptera (P.V. L m, 1995). M c d virt gy b nh cn trng c bi t t lu, nhng cho t i nh ng nm u th k 20 m i c m t s th nghi m s d ng virt tr su rm Lymantria monacha, Porthetria dispar chu u v B c chu M . T nm 1911 n 1914, DHerelle nghin c u vi khu n Coccobacillus acridiorum tr chu ch u Schistocera paranensis (Simmonds et al., 1976; Weiser, 1966). Nm 1911, Berliner Thuringia (m t t nh c a c) phn l p c vi khu n t su non loi Ephestia kuehniella ch t b nh v m t t tn l Bacillus thuringiensis. Cc th nghi m vi khu n ny tr su h i c b t u t su c thn ng Hungari (Husz, 1928). Theo Jacobs (1951) v Krieg (1961), sau vi khu n ny c th nghi m v i su h ng c qu bng, su xanh b m tr ng h i c i v nhi u loi su h i khc chu u. Ch ph m thng m i u tin t vi khu n Bacillus thuringiensis l sporeine c s n xu t Php tr c nm 1938 (d n theo P.V.L m, 1995). pht hi n u trng b hung Nh t B n Popillia japonica b b nh vi khu n t nm 1921. Nm 1940, Dutky m t , t tn vi khu n gy b nh cho u trng b hung Nh t B n l Bacillus popilliae v B. lentimorbus. Vi khu n ny c s n xu t thnh ch ph m tr b hung Nh t B n Hoa K t nm 1940 (Kandybin, 1989; Simmonds et al., 1976; Steinhaus, 1964). T 1940, nh ng quan tm v pht tri n BPSH i v i su h i b gi m i r rng do s ra d i v s d ng r ng ri c a thu c ha h c tr su h u c t ng h p. Sailer (1972) phn tch cc cng trnh khoa h c ng t i Hoa K lin quan n vi c phng ch ng su h i v ch ra s lng qun BPSH do s ra i c a DDT nh sau: Nm 1915 tng quan s l ng cc cng trnh nghin c u bi n php ha h c v BPSH l 1:1. Trong nh ng nm chi n tranh th gi i th II, tng quan ny l 6:1 v n nm 1946 th tng quan ny nghing h n sang bi n php ha h c v l 20:1. u chi n tranh th gi i th II, B Nng nghi p Hoa K c 40 nh cn trng h c chuyn nghin c u BPSH. n nm 1954, tnh qui i ch cn 5 ng i nghin c u BPSH. Trong giai o n 1940-1960, quan tm chnh trong phng ch ng d ch h i l bi n php ha h c. Tuy nhin, v n c nh ng nghin c u v BPSH (d n theo P.V.L m, 1995). T i Canada nm 1943 b t u s n xu t hng lo t ch ph m NPV c a ong n l Diprion herlyniae b o v cy r ng. Vo gi a th p nin 1970, Hoa K pht tri n c cc ch ph m Elcar v Biocontrol t NPV. n cu i th p nin 1980, Hoa K v Lin X c s n xu t c 7 ch ph m sinh h c t virt. Cc n c khc nh Nh t B n, Ty c, Php,... m i n c s n xu t c 1-2 ch ph m t virt (Chukhrij, 1988; Simmonds et al., 1976). Vo u th p nin 1950, chu u v chu M quan tm tr l i vi c s d ng vi khu n Bacillus thuringiensis. M t s c t c a vi khu n B. thuringiensis c pht hi n trong th p nin 1950: ngo i c t alpha v n i c t delta pht hi n vo nm 1953, ngo i c t beta pht hi n vo nm 1959. Cu i th p nin 1950 b t u s n xu t cng nghi p ch ph m t vi khu n B. thuringiensis v vi c s d ng chng cho k t qu t t p. Cc ch ph m t vi khu n Bacillus popilliae v B. lentimorbus c m r ng s d ng tr b hung Nh t B n 14 bang c a Hoa K. n 1952, di n tch dng ch ph m ny t t i 40.000 ha (Coppel et al., 1977; Kandybin, 1989).
20
Nh ng nghin c u v ong m t v n c ti n hnh nhi u n c, c bi t l Lin X c. Ngoi cc nghin c u v sinh h c sinh thi c a cc loi c nhn th , cn c nhi u cng b v phn lo i ong m t (Schepetilnikova, 1974). T nh ng nm 1950, cc nh cn trng h c chu u b t u nghin c u cc bi n php b o v v l i d ng thin ch t nhin trong phng ch ng cn trng h i: phun thu c theo bng, dng thu c ha h c c th i gian tc d ng ng n, chu n b ni qua ng cho chim n su,... (Coppel et al., 1977; Telenga, 1959). T i Hoa K, BPSH pht tri n m nh m tr c nm 1940, v ch cn ti n hnh bang California, Hawaii trong cc nm 1940-1960. Trong th i gian ny, cc nh khoa h c California nghin c u hon thi n c cc phng php nui cn trng v t ch v cc thin ch c a chng. th c hi n thnh cng nh ng chng trnh v BPSH i v i r p sp, r p mu i, nh n (Hagen et al., 1973). Trong th p nin 1950 c m t s nh cn trng nh Stern (1949), Michelbacher (1952), Smith (1954), Bartlett (1956),... i su nghin c u k t h p bi n php ha h c v i BPSH theo h ng tm ki m cc gi i php h n ch nh h ng x u c a thu c ha h c i v i cc sinh v t c ch trong sinh qu n nng nghi p (d n theo P.V. L m, 1995). T nh ng nm 1960 n cu i th k 20, BPSH i v i su h i c y m nh nghin c u v p d ng nhi u n c trn th gi i. Th d , nghin c u s d ng ong m t tr su h i c ti n hnh hn 90 n c trn th gi i. i u trong nghin c u ng d ng ong m t l Lin X c, Trung Qu c. Vo nh ng nm 1980, hng nm Lin X c s d ng ong m t v i di n tch trn d i 16 tri u ha v Trung Qu c l 3-4 tri u ha. c bi t, Trung Qu c nghin c u thnh cng th c n nhn t o nhn nui 6 loi ong m t . Th c n nhn t o ny c b c trong mng m ng g i l tr ng nhn t o. Qu trnh ny c c gi i ha v ti n hnh nh my d p tr ng nhn t o. Trong cc vi sinh v t gy b nh cho cn trng th vi khu n Bacillus thuringiensis (Bt) c nghin c u s d ng r ng ri nh t. n cu i th k 20, trn th gi i c hng ch c cng ty s n xu t vi ch c lo i ch ph m sinh h c khc nhau t Bt. Hoa K, Canada v Trung Qu c l nh ng n c s d ng ch ph m Bt nhi u nh t v i di n tch hng tri u ha m i nm (d n theo P.V.L m, 1995). Cc lnh v c nghin c u v BPSH phng ch ng su h i ngy cng c m r ng v thnh cng t c nhi u n c. Hi n nay trn th gi i c hng ch c s n ph m sinh h c l cc k sinh, b t m i c thng m i ha nh ong m t Trichogramma spp., ong Encarsia formosana, ong Habrobracon hebetor,... Ngoi cc ch ph m sinh h c t Bt, n nay trn th gi i c hng ch c lo i ch sinh h c t cc sinh v t khc (n m, virt, tuy n trng) phng ch ng su h i (Falcon, 1985; Ignoffo, 1985; Ravensberg, 1992; Schwarz, 1992). T nm 1975, bi n php BPSH c coi l bi n php quan tr ng, l m t ph n c a IPM phng ch ng su h i trn nhi u lo i cy tr ng. Bi n php sinh h c i v i c d i Chng trnh nghin c u BPSH i v i c d i u tin c ngha c Koebele ti n hnh Hawaii vo nm 1902 (Perkins et al., 1924). Koebel nh p n i m t s cn trng h i qu v hoa cy c Lantana camara t Mexico tr c ny Hawaii. Cc chng trnh nghin c u BPSH i v i c d i Australia c b t u t nm 1912. Nhi u loi cn trng n th c v t chuyn tnh c nh p n i v Australia tr cc loi xng r ng Opuntia inermis, O. stricta, c ban Hypericum perforatum (Andres et al., 1976; Harley et al., 1992). u th k 20, ngoi Australia ra, m t s n c nh Sri-Lanka, n , Nam Phi, New Zealand, Madagascar, o Mauritius cng ti n hnh nh p n i cn trng n th c v t chuyn tnh tr c d i.
21
Sau chi n tranh th gi i th II, c bi t t sau 1950, nhi u n c quan tm n BPSH i v i c d i. Vi c nh p n i cc thin ch tr c d i c ti n hnh khng ch cc n c pht tri n (nh Australia, Canada, Hoa K...) m cn c cc n c ang pht tri n nh Chile, Kenya, Tanzania... (Julien, 1992). Vi c tm ki m cc n m k sinh chuyn tnh tr c d i v n c ti n hnh. Leach (1946) xu t dng n m Colletotrichum xanthii tr c Cuscuta. T i New South Wales dng n m C. xanthii tr c Xanthium spinosum. T i Lin X c dng n m Alternaria cuscutacidae tr Cuscuta t nm 1960 (Simmonds et al., 1976). Th ng k n nm 1980 ti n hnh c 174 chng trnh nghin c u BPSH i v i 101 loi c d i t i hn 70 n c trn th gi i. n 1992, trn th gi i ti n hnh nh p n i 729 loi n th c v t chuyn tnh t n c ny sang n c khc tr 117 loi c d i. nghin c u v pht tri n c hng ch c ch ph m sinh h c tr c t n m gy b nh chuyn tnh trn c d i (Julien, 1992). Bi n php sinh h c i v i v t gy b nh cy C l nghin c u v BPSH i v i v t gy b nh cy c ti n hnh mu n hn c . T nm 1908 Potter ch ng minh r ng ho t tnh c a vi sinh v t gy b nh cy c th c ch c b ng cc s n ph m trao i ch t c a chnh n. Nm 1926, Sanford nu ki n l i d ng qu n th vi khu n ho i sinh trong t phng ch ng b nh gh khoai ty do Streptomyces scabies. lm tng qu n th vi khu n ho i sinh, Sanford khuy n co dng phn xanh i v i khoai ty. Nm 1955, Wood v Tveit a ra 3 c ch i khng gi a cc vi sinh v t l c nh tranh, khng sinh v tiu di t nhau (n th t nhau ho c k sinh). Ph n l n cc nghin c u c tnh quy t nh v kh nng i khng theo c ch khng sinh c a cc loi vi khu n thu c gi ng Pseudomonas trong vng r cy c ti n hnh trong th i gian 1979-1990. Gerlagh (1968) v Vojinovic (1972) ghi nh n hi n t ng m c b b nh ch t ton cy do n m Gaeumannomyces graminis var. tritici gy ra trn la m gi m t nhin l do ho t ng c a cc vi sinh v t i khng. Nm 1979, phn l p c ch ng 2-79 c a vi khu n Pseudomonas fluorescens t vng r cy la m. Ch ng vi khu n ny khi x l h t gi ng cho hi u qu cao trong phng ch ng b nh ch t ton cy la m (Baker, 1985; Cook, 1991; Gnanamanickam, 2002; Van Driesche et al., 1996). Nm 1929, Hino & Kato cng b hi n t ng n m Ciccinobolus sp. k sinh trnn n m Oidium spp. Hi n t ng n m Trichoderma k sinh trn n m Rhizoctonia solani, Phytophthora parasitica, Sclerotium rolfsii c Weindling m t nm 1932 v chnh tc gi ny xu t s d ng hi n t ng n m k sinh n m gy b nh cy phng ch ng b nh h i cy tr ng. Drechsler nghin c u hi n t ng n m k sinh n m v n m n tuy n trng t nh ng nm 1937-1938. Nh ng nghin c u ny cha c tnh ch t ng d ng. Bliss (1951) thng bo r ng n m Trichoderma viride c th t n cng n m Armillaria mellea khi b suy y u do xng hi thu c (Baker, 1985; Snyder et al., 1976). Hai loi n m Coniothyrium minitans v Sporidesmium sclerotivorum c Campbell (1947) v Uecker et al. (1978) pht hi n l k sinh trn cc n m h ch thu c gi ng Sclerotinia gy b nh cy. Fulton (1950), Stolp (1956) v Cross (1959) pht hi n th y nhi u th c khu n th t n cng vi khu n gy b nh cy trong t nhin v cho r ng c th l i d ng cc th c khu n th ny phng ch ng cc b nh vi khu n c a cy. Ngoi ra, cn nhi u tc gi nghin c u v n m k sinh n m gy b nh cy nh Aytoun (1953), Boosalis (1954, 1956), Butler (1957) ho c nghin c u cn trng n tuy n trng th c v t nh Aguilar (1944), Brown (1954), Hutchinson et al. (1960)... (d n theo P. V. L m, 1995). Sau hng lo t cc nghin c u s d ng n m k sinh n m gy b nh trong phng ch ng b nh h i cy c ti n hnh. B t u t th p nin 1950, c nhi u d n li u v c s khoa h c c a bi n php s d ng nh ng ch ng v t gy b nh h i cy khng c c tnh ho c c c tnh y u
22
phng ch ng b nh h i cy. Theo Stout (1950), ch ng c c tnh gy b nh y u c a virt gy b nh kh m l o ch gy tri u ch ng b nh r t nh cy b nhi m. em ch ng c c tnh gy b nh cao c a chnh virt ny x l ln nh ng cy o ny. K t qu cho th y cc cy o ny v n ti p t c bi u hi n tri u ch ng b nh nh . Cng th i gian ny, Gamann cng quan st th y hi n t ng ny nhm virt X c a khoai ty (Snyder, 1976). Nh v y, b ng cch nhi m ch ng virt c c tnh gy b nh y u cho cy tr ng th s c bi n php h u hi u phng ch ng l i cc ch ng c c tnh gy b nh cao c a chnh virt . Grente v Saute (1969) tm th y nh ng ch ng c c tnh y u c a n m Endothia parasitica gy b nh trn cy d . Nh ng ch ng n m ny c dng x l ch a cc cy d b b nh v cho hi u qu cao. Nm 1980, Kerr pht hi n c m t dng K84 c a vi khu n Agrobacterium radiobactor khng c c tnh gy b nh cho cy. y l m t tc nhn sinh h c r t hi u qu phng ch ng b nh h i cy do vi khu n Agrobacterium tumefaciens gy nn. Nhi u ch ng virt gy b nh cy c c tnh y u c phn l p v s d ng phng ch ng b nh virt h i cy (Baker, 1985; Takeuchi et al, 1992). n cu i th k 20, bi n php BPSH c nghin c u v ng d ng i v i nh ng b nh h i quan tr ng trn cy la n c, la m, bng, thu c l, l c, ma, u tng, c chua, to, cy q a c mi (Gnanamanickam, 2002). II. NGHIN C U V BI N PHP SINH H C VI T NAM 1. Khi qut chung v tnh hnh nghin c u bi n php sinh h c Vi t Nam M c d bi n php sinh h c (BPSH) trn th gi i thnh cng hn 100 nm, nhng y l m t lnh v c khoa h c tng i m i n c ta. Theo nh ng g ghi chp l i, nng dn n c ta cng bi t s d ng ki n vng di t tr su h i trong v n cam qut t th k r t lu (th k th 4). Nhng nghin c u pht tri n BPSH th m i ch c b t u t nh ng nm u th p nin 1970. Nh ng nghin c u v thnh ph n thin ch trn su h i la c a P. B. Quy n v nnk (1972-1973), c a Vi n B o v th c v t (1972-1973) v vi c nh gi hi u l c c a cc ch ph m sinh h c t vi khu n Bt tr su t t i Vi n B o v th c v t (19711974) c th coi l nh ng cng trnh u tin v nghin c u BPSH phng ch ng d ch h i n c ta (P. V. L m, 2003). T 1973, vi c nghin c u s d ng ong m t Trichogramma spp. tr m t s su h i c b t u t i Vi n B o v th c v t. Sau cng vi c nghin c u ny cng c m t s c quan khc ti n hnh nh Phng Sinh thi cn trng (Vi n Sinh thi & Ti nguyn Sinh v t), B mn ng v t khng xng s ng (Khoa Sinh, i h c Qu c gia H N i). n n a sau th p nin 1970, vi c nghin c u s d ng ong m t Trichogramma spp. tr su h i c Chi c c BVTV Vnh Phc, Thi Bnh h ng ng tri n khai. T th p nin 1980, vi c s d ng ong m t Trichogramma tr su h i c Trung tm nghin c u cy Bng Nha H (nay l Vi n nghin c u v Pht tri n cy bng) tri n khai ng d ng trn cy bng. Nghin c u n m B. bassiana tr su rm thng Dendrolimus punctatuus c b t u t gi a th p nin 1970 tr ng i h c Lm nghi p. T cu i th p nin 1980 n nay, vi c nghin c u bi n php BPSH c ti n hnh nhi u c quan nh Vi n b o v th c v t, Vi n Sinh thi &Ti nguyn Sinh v t, Khoa Sinh ( i h c Khoa h c T nhin H N i), i h c Nng nghi p I H N i, Vi n Nghin c u v Pht tri n cy bng, Vi n Cng nghi p th c ph m... Tc nhn sinh h c c nghin c u cng a d ng, g m ong m t Trichogramma spp., vi khu n (B. thuringiensis, S. enteridis), virt cn trng (NPV), n m cn trng (B. bassiana, M. anisopliae, M. flavoviride), n m i khng (Trichoderma spp.), tuy n trng h i cn trng (P.V. L m, 2003).
23
2. K t qu ch y u trong nghin c u pht tri n BPSH n c ta Trong kho ng 1/3 th k qua, chng ta ti n hnh nghin c u nhi u v n v BPSH. Cc nghin c u ny t p trung thnh hai h ng chnh sau: - B o v duy tr v pht tri n qu n th thin ch c s n trong t nhin - B sung thin ch vo sinh qu n cy tr ng nng lm nghi p 2.1. B o v duy tr v pht tri n qu n th thin ch c s n trong t nhin H ng nghin c u ny c cc nh cn trng h c chu u b t u t nh ng nm 1950. B o v , duy tr v pht tri n qu n th thin ch c s n trong t nhin chnh l p d ng cc nguyn l sinh thi trong phng ch ng d ch h i. y l bi n php r ti n, nhng i h i hi u bi t v h sinh thi nng nghi p. Nghin c u theo h ng ny bao g m cc v n sau: a. i u tra thnh ph n thin ch c a d ch h i Nh ng nghin c u v khu h thin ch c a d ch h i n c ta cha nhi u. Cha c cc i u tra v thnh ph n thin ch c a cc v t gy b nh cy, c d i, chu t. H u h t cc k t qu c t p trung vo nghin c u thnh ph n thin ch c a su h i. C 2 lo i cng vi c nghin c u l: - Nghin c u thnh ph n thin ch c a su h i theo phn lo i t nhin. H b ra Coccinellidae, h ong Scelionidae c nghin c u kh y v thnh ph n loi. H b chn ch y Carabidae, h ong Braconidae, Ichneumonidae, h b xt c ng ng Reduviidae ang c nghin c u v thnh ph n loi (L.X. Hu , 2000; T.X. Lam & V. Q. Cn, 2004; K.. Long, 1994; H.. Nhu n, 1982, 1983;...). - Nghin c u thnh ph n thin ch theo cy tr ng. Thnh ph n thin ch trn cy la, u tng, bng, rau th p t , ng, cy u n qu , cy n qu c mi, ch, c ph c nghin c u (. T. nh, 1984; V.Q. Cn, 1980; 1986; 1990; V. Q. Cn v nnk, 1979; L. M. Chu, 1987, 1989; T. T. N. Chi v nnk, 1995; T. . Chi n, 1991; 2002; ng Th Dung, 1999; Cao Anh ng, 2003; Nguyn Th Hai, 1996; L. X. Hu , 1994; H. Q. Hng, 1984, 1991; H. Q. Hng v nnk, 1990; H Th Thu Giang, 2002; P. V. L m, 1986, 1989, 1992, 1995, 1996; 2002, 2004; Tr n Ng c Ln; P. B. Quy n v nnk, 1973, 1999). Trong , thnh ph n thin ch trn cy la c nghin c u y nh t (b ng 2.1). B ng 2.1. S l ng loi thin ch pht hi n c trn ng la S l ng S l ng S l ng thin ch Tn b h gi ng S loi T l (%) B chu n chu n Odonata 2 4 4 0,9 B b ng a Mantodea 1 1 1 0,2 B cnh th ng orthoptera 2 4 10 2,2 B cnh da Dermaptera 2 2 2 0,4 B cnh n a Hemiptera 10 39 72 15,6 B cnh c ng Coleoptera 5 57 113 24,5 B cnh cu n Strepsiptera 1 1 1 0,2 B cnh mng Hymenoptera 18 92 173 37,6 B hai cnh Diptera 6 15 16 3,5 B nh n l n Araneida 12 38 59 12,8 B n m Entomophthorales 1 1 1 0,2 B n m cnh Moniliales 1 3 4 0,9 Virt cn trng Virus 1 1 3 0,6 Tuy n trng Nematoda 1 1 2 0,4 T ng s 63 259 461 100 Ngu n: P.V. L m (2000, 2002)
24
b. Nghin c u c i m sinh h c, sinh thi h c c a nh ng thin ch ph bi n c k t qu nghin c u v c i m sinh h c, sinh thi h c c a cc loi thin ch nh: ong Trichogramma japonicum, T. chilonis, Trichogrammatoidea sp., Gryon cromion, Telenomus dignus, T. subitus, Tetrastichus schoenobii, Cotesia ruficrus, C. plutellae, Apanteles cypris, Microplitis prodenia, Dacnusa sibirica, Diadegma semiclausum, Diadromus collaris, Diaeretiella rapae, Trathala flavoorbitalis (Cam.), d nh y Metioche vittaticollis (Stal), b chn ch y Chlaenius bioculatus, b ra Harmonia octomaculata, Menochilus sexmaculatus, Coccinella transversalis, Lemnia biplagiata, b xt hoa Eocanthecona furcellata, b xt Andrallas spinidens, b xt b t m i b tr Orius sauteri, b xt b t m i Xylocoris flavipes, ru i n r p Episyrphus balteatus, Ischiodon scutellaris, Syrphinella miranda, nh n si vn inh ba Pardosa pseudoannulata, nh n linh miu Oxyopes javanus, Amblyseius (. T.Dung, 1999; Ng. V. nh, 2005; H.T.T.Giang, 2001, 2002, 2003; H.Q.Hng, 1981,2001; H.Q.Hung et al., 2003; H. Lm et al., 2001; P.V.L m v nnk, 1994, 1996, 2000; Q.T.Ng , 2000; B.X. Phng, 2000; M.P. Qu v nnk, 1978; D.M. T, 2005, Yorn Try & H.Q. Hng, 2005,...). Th i gian vng i c a m t s loi thin ch c ghi trong b ng 2.2. B ng 2.2. Th i gian vng i c a m t s thin ch Th i gian i u ki n nui Kh nng sinh Tn thin ch vng i (nhi t , m ) s n (tr ng/ci) (ngy) T. japonicum 6,1-8,1 53,0 22-27 0C & 83-95% T. dignus 10,0-11,4 46,6 23-28 0C & 81-85% G. cromion 10,1-17,6 9,2-10,5 23-300C &70-80% C. plutellae 12,8-13,9 88,3 21-26 0C & 75-90% T. flavo-orbitalis 19,3 62,5 26,3 0C & 86,3% E. furcellata 53,3-74,4 126-191 i u ki n t nhin P. pseudoannulata 123-219 164,6-204 i u ki n t nhin L. biplagiata 17,7-20,0 28,3-183,5 25-300C & 75-82,6% I. scutellaris 23,3 21,80C & 73,3% c. nh gi vai tr c a thin ch trong h n ch s l ng su h i chnh Cc nhm thin ch (hay t ng loi thin ch) c vai tr khng gi ng nhau trong vi c km hm s pht tri n c a d ch h i. B i v y vi c nh gi vai tr c a thin ch trong h n ch s l ng d ch h i l v n r t quan tr ng khi nghin c u l i d ng chng phng ch ng d ch h i. Vai tr c a t p h p cc thin ch trong h n ch s l ng su h i la c th tm th y trong cc cng trnh c a L.M. Chu (1987, 1989), V.Q. Cn (1989,1990), H.Q. Hng (1984), N.V. Hunh v nnk (1980), P.V. L m (1985, 1995), P.V. L m v nnk (1983, 1989, 1993, 1996...), Tr n Ng c Ln (2000), K.. Long (1994),... Cc k t qu ny cho th y vai tr km hm s l ng su h i la c a ring t ng loi thin ch th ng th khng l n, song vai tr ny c a m t t p h p thin ch i v i m t loi su h i la no trong t ng lc t ng i u ki n c th th l i r t l n v r t c ngha km hm su h i pht tri n. Vai tr c a thin ch trong h n ch su h i bng c Trung tm Nghin c u cy bng Nha H ti n hnh t i cc vng bng mi n Nam. Nh ng nghin c u ch ra r ng ong m t Trichogramma spp., NPV, b xt b t m i, t p h p nh n l n b t m i l nh ng thin ch c vai tr quan tr ng trong h n ch s pht tri n c a su xanh H.
25
armigera, A. flava, S. exigua,... h i bng (N.H. Bnh, 1994; N.H. Bnh v nnk, 1983; N.T. Hai, 1996; P.H. Nh ng, 1996; N.T. Sn, 1985,...). Ngoi ra cn c cc nghin c u v vai tr c a thin ch trong h n ch s pht tri n c a su h i trn cy u tng (T.. Chi n, 2003; .T. Dung, 2000; Dy Sam An, H.Q. Hung, 2001), rau h hoa th p t (D.T. Dung, 2003; H.T.T. Giang, 2002; N.D. Khiem et al., 2003; P.V. L m v nnk, 2000, 2002; K.. Long, 1994, 2003), u n qu (H.Q. Hung, 2003; P.V. L m v nnk, 2002, 2003), cy n qu c mi (P.V. L m v nnk, 1999, 2000). c. Nghin c u nh h ng c a cc i u ki n sinh thi n thin ch nh h ng c a i u ki n ngo i c nh n s tch lu s l ng c a thin ch trn cc cy tr ng l m t c s quan tr ng xy d ng bi n php b o v , khch l cc thin ch t nhin trong h n ch d ch h i. V n ny cha c nghin c u nhi u n c ta. Ph n l n cc nghin c u c t p trung vo nh gi nh h ng c a cc thu c ha h c i v i cc thin ch c a su h i la, bng, rau h hoa th p t . K t qu nghin c u cho th y h u h t cc thu c ha h c tr su s d ng n c ta u gy nh h ng r t l n n s tch lu s l ng c a thin ch t nhin (L.M. Chu v nnk, 1987; V.Q. Cn v nnk, 1992; N. V. Hunh v nnk, 1980; P.V. L m 1988, 1991, 1999; P.V. L m v nnk, 1994, 1996; K.. Long, 1990; N.Th v nnk, 1989,...). C m t s nghin c u v nh h ng c a i u ki n canh tc n s tch lu thin ch trn cy la v cy bng. Th d , ru ng la th ng xuyn n c, c y nhi u v la, gi ng la nhi m r y nu l nh ng i u ki n thu n l i cho s tch lu thin ch c a su h i la (L.M. Chu, 1987; P.V. L m v nnk, 2003). Tr ng xen bng ma vo ng bng, xen bng v i ng, u tng s lm tng tnh a d ng v vai tr c a thin ch trong h n ch su h i bng (N.H.Bnh, 1994; N. T. Hai, 1996; P.V. L m, 1989; N. Th v nnk, 1989;) C m t s t i k t qu nghin c u v ni c tr, t n t i, chu chuy n c a thin ch khi khng c cy tr ng trn ng ru ng. Sau thu ho ch la Ma ng b ng sng H ng l ma ng cng l th i gian khng c la trn ng.. Trong th i gian ny, c nhi u loi k sinh c a cn trng cnh v y h i la t n t i pha tr ng thnh, tr ng trong cc cy b i b ng ho c v n cy n qu g n ng la. M t khc, nhi u loi thin ch a th c c a su h i la chuy n sang s ng trn cc su h i ng, u tng (P. V. L m, 1995; K.. Long, 1990). Khi khng c la trn ng, cc cy c m hoa c m t l ni c tr c a nhi u thin ch, v m t hoa v ph n hoa l ngu n th c n thm c gi tr c a nhi u loi thin ch. vng C n Th ghi nh n c 30 lo i cy c l ni tr ng c a nhi u loi thin ch c a su h i la (L.M. Chu v nnk, 1987; T. T. N. Chi v nnk, 1995; P.V. L m, 1995). 2.2. Nghin c u b sung thin ch vo sinh qu n cy tr ng nng lm nghi p a. Nh p n i, thu n ha thin ch tr d ch h i ngo i lai Nm 1996, c s ti tr c a FAO, chi c c BVTV t nh Lm ng nh p n i t Malaysia ong k sinh D. semiclausum tr su t L t. Sau 3 nm (t 1997) nhn v th ra m t s a i m L t, ong D. semiclausum t n t i, thi t l p c qu n th ru ng th ong v pht tn ra nh ng ru ng xung quanh. T l k sinh c a ong D. semiclausum trn su t t 2,6 - 69,4% tu thu c vo i u ki n c th ni th ong. ni khng th ong, t l k sinh c a ong t kho ng 24,3%. Nm 1995-1997, trong chng trnh h p tc qu c t v i t ch c CSIRO (Australia) do ACIAR ti tr , Vi n BVTV nh p n i 3 tc nhn sinh h c tr cy trinh n thn g (Mimosa pigra) v 2 tc nhn sinh h c tr cy bo ty (Eichhornia crassipes). Cc tc nhn nh p n i l su c thn trinh n (Carmenta
26
mimosae), m t c h t trinh n (Acanthoscelides puniceus, A. quadridentatus), b vi voi d c c bo ty (Neochetia bruchi) v su c c ng bo ty (Sameodes albiguttalis). K t qu th nghi m ki m tra tnh chuyn ho th c n c a cc tc nhn sinh h c nh p n i cho th y t t c chng u c tnh chuyn ho th c n r t cao. Vi n BVTV xu t xin php cc c quan qu n l cho th su c thn trinh n tr cy trinh n thn g v b vi voi c c beo ty tr bo ty. Hai tc nhn ny th ra t n t i v t o l p qu n th ni th chng. b. Di chuy n thin ch trong cng khu phn b c a loi Ki n vng (Oecophylla smaragdina) l thin ch tng i ph bi n trong cc v n cy n qu c mi n c ta. Tuy v y, m t s v n cy n qu c mi thi u v ng loi ny. Nng dn p d ng m i bi n php di chuy n ki n vng t v n c n nh ng v n khng c n. c. Nhn th thin ch tr d ch h i * Nhn th cc k sinh su h i n c ta m i nghin c u nhn th ong m t Trichogramma spp. tr tr ng su h i. n nay xy d ng c qui trnh nhn nui l ng l n ong m t trong nh b ng tr ng ngi g o Corcyra cephalonica. Cc loi ong Trichogramma japonicum, T. chilonis v Trichogrammatoidea sp. c nhn nui th tr su h i. nghin c u dng ong m t tr m t s su h i nh su cu n l nh (C. medinalis), su c thn la b m hai ch m (S. incertulas), su o xanh (A. flava), su xanh (H. armigera), su c thn ng (O. furnacalis), su c thn ma (Ch. infuscatellus, Ch. sacchariphagus), su t (P. xylostella). K t qu cho th y tr ng su h i ni th ong m t b k sinh t t l 35-94% ty thu c vo loi su h i v i u ki n th ong m t . * Nghin c u s d ng ch ph m sinh h c t vi khu n Bacillus thuringiensis tr su h i Vi khu n Bacillus thuringiensis (Bt) l loi vi khu n gy b nh cho cn trng quan tr ng nh t. Trn th gi i, Bt c nghin c u s d ng r ng ri nh t tr nhi u loi su h i. n c ta, vi c nghin c u s d ng Bt c ti n hnh theo 2 h ng: nh p n i ch ph m Bt c a n c ngoi v nghin c u s n xu t Bt trong n c. T nm 1971-1974, Vi n BVTV ti n hnh u tin vi c nh gi hi u l c c a ch ph m Bt nh p n i nh Entobacterin, Biotrol, Bacillus serotype 1, Thuricide, Thuringin 150M i v i su t P. xylostella, P. guttata, C. medinalis, O. furnacalis, M. testulalis, M. separata, S. litura. V sau, cc ch ph m sinh h c t Bt nh p n i vo ch y u phng ch ng su t. M t s ch ph m c hi u l c r t cao i v i su t nh Entobacterin, Biotrol, Xentari, MVP, Aztron (b ng 2. 3). B ng 2.3. Hi u l c ch ph m Bt nh p n i i v i su t T l ch t (%) c a su t sau x l Li u l ng Tn ch ph m thu c 2-5 ngy dng Trong phng Ngoi ng Entobacterin 3-5 kg/ha 90,0 100,0 58,4 90,6 Biotrol 3-5 kg/ha 93,0 100,0 65,3 91,4 Bacillus cerotype 1 3-5 kg/ha 55,0 100,0 62,7 80,5 Thuricide 3-5 kg/ha 40,0 100,0 52,7 72,4 Thuringin 150M 3-5 kg/ha 52,0 100,0 72,0 Xentari 1-2 kg/ha 85,3 100,0 81,3 87,9
27
Delfin 1-1,5 kg/ha 75,6 100,0 Dipel 1-1,5 kg/ha MVP 6-7 lt/ha 75,0 100,0 V-Bt 1-1,5 kg/ha 46,3 80,8 Aztron 5-6 lt/ha 80,0 100,0 Ngu n: N. V. C m v nnk, 1978; L. K. Oanh v nnk, 1999; 1995,1996,1997
77,8 93,8 40,0 50,0 71,9 98,1 48,7 74,5 70,1 94,2 N. V. Sn v nnk,
Trong nm 1977-1978, t i TP. H Ch Minh nghin c u s n xu t ch ph m sinh h c t Bt g i l Bacin-78, nhng sau khng th y ch ph m ny a ra p d ng trong s n xu t. T cu i th p k 80 u th p k 90, m t s c quan nghin c u khoa h c b t u s n xu t ch ph m sinh h c t Bt. Trn c s cc ch ng Bt c a Vi t Nam pht tri n c ch ph m Bt1, Bt2, Bt3, BC1, BC3, BC5, BTTH, BTTN. Ch ph m Bt1, Bt2 d ng n c v i li u l ng 1 lt/ha cho hi u l c tr su t t 57,395,5% (trong phng) v 50,0-77,4% (ngoi ng ru ng). Hi u l c c a cc ch ph m Bt1, Bt3, BC1, BC3, BC5 trong phng i v i su t, su xanh H. armigera v su cu n l la lo i nh C. medinalis tng ng t 60-100, 12-32 v 28-100%. Cc ch ph m TST89, BTTH, BTTN v i l ng 3-5 lt/ha dng tr su t cho hi u qu t 38,4-88,1% (d n theo P.V. L m, 2003). * Nghin c u s d ng n m cn trng tr su h i T gi a th p nin 1970, tr ng i h c Lm nghi p b t u nghin c u n m Beauveria bassiana tr su rm thng D. punctatus, nhng cha a c ch ph m no vo ng d ng trong s n xu t. T u th p nin 1990, cc n m B. bassiana, M. anisopliae v M. flavoviride c nghin c u vi n BVTV. Ch ph m sinh h c t cc n m ny c s n xu t d ng th (h n h p mi tr ng v bo t n m) c a n m Beauveria v n m Metarhizium, tng ng ch a 5x108 v 5,8x108 bo t /g. Trong phng th nghi m, hi u l c c a ch ph m Beauveria i v i r y nu N. lugens, su o xanh A. flava tng ng l 30,3-44,4 v 59,7-78,1% ngy th 7-10 sau x l. T l ny c a n m Metarhizium tng ng l 23,6-46,1 v 58,7-88,5%. Trong i u ki n ng ru ng, ngy th 7-10 sau phun ch ph m, hi u qu c a n m Beauteria i v i r y nu v su o xanh t 16,3-69,9 v 66,4-86,4% (tng ng). Cn hi u qu c a ch ph m t n m Metarhizium i v i cc su h i nu trn tng ng t l 15,9-79,5 v 73,379,5%. Hi u l c c a ch ph m t n m M. anisophiae v M. flavoviride i v i chu ch u s ng lng vng P. succincta trong phng th nghi m t tng ng 36,5-94,5 v 71,0-73,7% ngy th 10 sau x l. Th nghi m ng ru ng trong nm 1994-1995 t i B R a-Vng Tu cho th y cc ch ph m n m ny c hi u qu t chu ch u t 39,9-66,2 v 60,1-72,0% tng ng ngy th 13 v 20 sau phun. Ngoi ra cc ch ph m t n m Metarhizium cn c th nghi m tr chu ch u H. tonkinensis h i ma Ty Ninh nm 1998. Sau 15 ngy x l, hi u qu c a ch ph m n m v i chu ch u non (70,1-76,5%) cao hn so v i hi u qu i v i chu ch u tr ng thnh (25,7-32,6%). * Nghin c u s d ng vi rt cn trng tr su h i n c ta, cc nghin c u s d ng virt cn trng tr su h i m i c b t u t nh ng nm cu i th p nin 1980. Cc nghin c u ny cng ch t p trung vo nhm NPV. Nghin c u s d ng virt cn trng trong phng ch ng su h i g m 2 m ng cng vi c ring bi t l: nghin c u nhn nui hng lo t su v t ch b ng mi tr ng th c n v nghin c u pht tri n, s d ng ch ph m sinh h c t NPV. T nm 1988 Vi n B o v th c v t b t u nghin c u mi tr ng th c n t ng h p nui su non cc loi cn trng cnh v y, nh su c n gi M. separata, su
28
xanh H. armigera, su khoang S. litura, su keo da lng S. exigua, su c thn ng O. furnacalis, su t P. xylostella v su xanh b m tr ng P. rapae. Vi n BVTV ch c 10 mi tr ng th c n t nguyn li u ph th i c s n trong n c nui su xanh, su khoang v su keo da lng. Cc mi tr ng ny c C c s h u cng nghi p Nh n c c p b ng sng ch . T 1989-1990, Trung tm nghin c u cy bng Nha H nui su xanh thnh cng b ng mi tr ng th c n nh p n i t n , Thi Lan. Sau , Trung tm nghin c u cy bng c i ti n nh ng mi tr ng ny cho ph h p v i Vi t Nam. Cho n nay, vi c nghin c u mi tr ng th c n thnh cng nh t ch l i v i su xanh, su khoang. C th nui hai loi su ny trong i u ki n th cng phng th nghi m v i l ng l n ph c v s n xu t ch ph m NPV. Vi n BVTV v Trung tm nghin c u cy bng Nha H xy d ng c quy trnh s n xu t ch ph m NPV c a su xanh, su khoang, su keo da lng, su o xanh h i ay, su rm thng. Cc ch ph m HaNPV, SeNPV, SlNPV c s n xu t c d ng l ng v d ng b t th m n c (1,5x107 PIB/mg). Trong phng th nghi m, hi u l c c a cc ch ph m AfNPV, HaNPV v SlNPV i v i su o xanh h i ay, su xanh v su khoang tng ng l 72,2-100; 78,7-100 v 52,6-100%. i u ki n ng ru ng, hi u qu c a ch ph m NPV i v i su xanh, su keo da lng, su khoang, su o xanh h i ay v su rm thng dng v i li u l ng 2501000 su ch t/ha r t bi n ng ph thu c vo cy tr ng, a i m v th i gian s d ng (b ng 2.4). Hi u l c c a ch ph m HaNPV i v i su xanh trn thu c l t i ng Nai t 57,8-78,6%, cn t i H N i ch t 31,6-51,1%. HaNPV tr su xanh trn bng Nha H v Sn La cho hi u l c tng ng l 34,0-65,0 v 43,489,8%, v.v... (P.H. Nh ng v nnk, 1996, 1997; H.T. Vi t v nnk,1999, 2000) B ng 2.4. Hi u l c tr su trn ng ru ng c a ch ph m NPV Hi u qu (%) sau Ch ph m Su h i Cy tr ng 6-10 ngy x l HaNPV H. armigera Bng, Nha H 34,0-65,0 HaNPV H. armigera Bng, Sn La 43,4-89,8 HaNPV H. armigera Thu c l, ng Nai 57,8-78,6 HaNPV H. armigera Thu c l, H N i 31,6-51,1 SeNPV S. exigua Bng, Nha H 36,9-71,7 SeNPV S. exigua Hnh, Nha H 67,0 SlNPV S. litura Xu ho, VnhPhc 37,6-58,2 SlNPV S. litura B p c i, Vnh Phc 68,7-71,6 AfNPV A. flava ay, H Ty 60,0-70,0 DpNPV D. punctatus Thng, Thanh Ha 21,7-46,2 n nay ch m i c ch ph m HaNPV c s d ng nhi u hn c . Hng nm ch ph m ny c s d ng trn di n tch vi trm ha bng pha Nam. Sau l ch ph m NPV su keo da lng c s d ng trn hng trm ha hnh ty, nho, u xanh Nam Trung B . * Nghin c u tuy n trng cn trng tr su h i C hng ngn loi cn trng l k ch c a tuy n trng. M t s loi tuy n trng cn trng c nghin c u t o nn ch ph m sinh h c phng ch ng su h i (Neoaplectana carpocapsae, N. glaseri,). Cng vi c nghin c u tuy n trng cn trng m i c b t u t 1997 Vi n Sinh thi & Ti nguyn Sinh v t. phn l p c 22 ch ng tuy n trng cn trng thu c gi ng Steinernerma v 11 ch ng thu c gi ng Heterorhabditis. Trong c 8 ch ng c kh nng di t su h i t t. 4 ch ph m
29
sinh h c tr su h i c pht tri n t tuy n trng cn trng: Biostar-1(ch ng S-TK 10), Biostar-2 (ch ng S-CTL), Biostar-3 (ch ng H-MP11), Biostar-4 (ch ng H-NT3). Cc ch ph m ch a 1,5x106-3,0x106 u trng c m nhi m. Hi u l c c a cc ch ph m sinh h c t tuy n trng cn trng i v i cc su S. litura, s. exigua, A. ypsilon, P. xylostella, P. rapae, H.armigera t 63-100%. * Nghin c u sinh v t i khng tr v t gy b nh cy C r t nhi u vi sinh v t i khng v i v t gy b nh cy. Nhm vi sinh v t i khng c nhi u n c nghin c u l n m Trichoderma. Vi t Nam, nhm n m ny cng c quan tm nghin c u u tin trong cc vi sinh v t i khng v i v t gy b nh cy. Cng vi c ny c b t u t 1987 t i B mn B nh cy Vi n B o v th c v t. Sau , cc nghin c u ny cng c ti n hnh t i i h c Nng Nghi p I H N i, v.v T 1990 phn l p c cc ngu n n m Trichoderma b n a. Nghin c u c ch i khng, i u ki n nh h ng n sinh tr ng pht tri n c a n m Trichoderma. Nh ng ch ng n m Trichoderma b n a c hi u qu c ch kh cao (67,8-85,5%) i v i cc n m gy b nh R. solani, S. rolfsii, B. cinerea, A. niger, Fusarium sp. N m Trichoderma cho hi u qu c ch n m S. rolfsii gy b nh ho l c v n m R. solani gy b nh kh v n trn ng tng ng t hn 90% v 42,2-45,3% (th nghi m nh ). Trong v ng, n m Trichoderma lm gi m 51,3-59,8% cy ng b kh v n (th nghi m r ng). xu t quy trnh s n xu t ch ph m n m Trichodema t cc nguyn li u nh b ma, cm g o, b u ph Thc l nguyn li u t t nh t nhn sinh kh i n m Trichoderma (T.T.Thu n, 1996; T.T.Thu n v nnk, 2000,). Ngoi ra, c m t s nghin c u ng d ng vi khu n hunh quang Pseudomonas fluorescens, x khu n Streptomyces sp. tr n m Fusarium oxysporum, Colletotrichum sp. v Sclerotium sp. gy b nh trn m t s cy tr ng c n. * Nghin c u vi khu n gy b nh tiu ch y tr chu t T nm 1994, vi n BVTV b t u nghin c u s n xu t b chu t sinh h c t vi khu n Salmonella enteridis ch ng isachenko. B sinh h c c hi u l c tr chu t cao (80-100%) v i li u l ng 1-2 g b /1 chu t. Chu t ch t ngy th 4-10 sau khi n b . Hi u qu tr chu t trn ng ru ng t 66,6-83,3% (L.V. Thuy t v nnk, 1999,...). * Nghin c u vi sinh v t tr c d i T nm 1996, Vi n B o v th c v t h p tc v i Vi n Nghin c u Nng nghi p Bang New South Wales (Australia) nghin c u n m chuyn tnh tr c l ng v c trn la. phn l p c n m Exserohilum monoceras chuyn tnh trn c l ng v c. Nghin c u i u ki n nh h ng n sinh tr ng pht tri n c a n m v mi tr ng nhn nui n m hng lo t s n xu t ch ph m sinh h c tr c . K t qu th nghi m trong nh l i cho th y c l ng v c ch t v i t l 86,8% khi dng n m nhn trn mi tr ng Czapek ho c 100% n u dng n m nui trn mi tr ng PCA.
30
III. CC T 3.1. T
CH C U TRANH SINH H C
CH C QU C T V U TRANH SINH H C (IOBC) T ch c qu c t v u tranh sinh h c ng v t v th c v t h i (International Organization for Biological Control of noxious animals and plants /IOBC) M c tiu: Thc y s pht tri n bi n php u tranh sinh h c v s d ng n trong cc chng trnh qu n l t ng h p (Van Lenteren, 2005). L ch s pht tri n
T ch c qu c t v bi n php u tranh sinh h c (IOBC) l t ch c mang tnh qu c t c hnh thnh cch y 50 nm. Cc m c pht tri n chnh g m: 1. Nm 1948 t i Stckhm hnh thnh t ng v 1 t ch c mang tnh qu c t 2. Lin on qu c t v Khoa h c Sinh h c (International Union of biological sciences/IUBS) quy t nh thnh l p U ban qu c t v bi n php u tranh sinh h c Commission Internationale de Lutte Biologique vi t t t l CILB. M t H i ng chu n b thnh l p tai Menton. 3. 1955 IUBS ph duy t CILB. 4. 1956 Phin h p chnh th c u tin c a CILB t i Antibes, Php. 5. 1965 CILB i tn U ban thnh t ch c v t c tn l T ch c qu c t v bi n php u tranh sinh h c i v i ng v th c v t h i/ (International Organization of Biological control of Noxious Animals and Plants)/IOBC/OILB. 6. 1969 c s h u thu n c a IUBS, t c tho thu n thnh l p 1 t ch c h p nh t gi a IOBC v T ch c t v n qu c t v bi n php u tranh sinh h c (IACBC) thnh IOBC. Ti p t c xu t b n t p ch Entomophaga t p ch chnh th c c a IOBC m i. 7. 1971 Chnh th c thnh l p IOBC Ton c u k t c IOBC tr c y. M ng l i IOBC ton c u hi n nay IOBC i u ph i m i ho t ng bi n php u tranh sinh h c mang tnh ton c u chia theo 6 khu v c: Chu , Chu Phi, ng u, Ty u, B c M v Nam M 9 nhm lm vi c (Working groups) c a IOBC: a. Nhn nui chn t v qu n l ch t l ng b. Bi n php sinh h c i v i r p mu i (Aphids) v r p sp (Coccids) c. Bi n php sinh h c i v i c Lo Chromolaena odonata (Siam weed) d. Bi n php sinh h c i v i su t Plutella e. Bi n php sinh h c i v i Bo Nh t B n (water hyacinth) f. K sinh tr ng (pasitoids) g. Ru i h i qu kinh t quan tr ng h. Ostrinia v su khc trn ng i. Sinh v t chuy n gen trong IPM v BPSH Nh v y c 6 Nhm lm vi c t p trung vo cn trng, 2 nhm lm vi c t p trung vo BPSH i v i th c v t v 1 nhm lm vi c lin quan n lnh v c m i m c t c pht tri n v cng m nh m l cng ngh sinh h c. Khng c nhm lm vi c no v BPSH i v i vi sinh v t gy b nh cho cy.
31
Hnh 1. Cc khu v c c a IOBC (theo Van Lenteren, 2005) 3.2. CC T H C CH C C LIN QUAN N BI N PHP U TRANH SINH
Vi n nghin c u kh i th nh v ng chung v bi n php u tranh sinh h c (Comonwealth institute of biological control/CIBC) Vi n c thnh l p t nm 1927 t i Anh. Ban u cc nghin c u ch y u t p trung Anh, Chu u, New Zealand, Canada, n , ch y u l phng tr su c thn ma Diatraea saccharalis (F.). Cc ho t ng b d ng l i trong th i gian chin tranh th gi i th II, Nm 1940 chuy n cc ho t ng sang Ontario, Canada, cc d n thu c Kh i th nh v ng chung. n nh ng nm 1970, CIBC ho t ng trn 30 n c th c hi n 615 l n nh p n i 137 loi k sinh v b t m i. Ngy nay, CIBC l 1 vi n nghin c u thu c CABI, m t t ch c lin chnh ph phi l i nhu n. CIBC cung c p thng tin v BPSH i v i cn trng v c d i, CIBC xu t b n Biocontrol News and Information, y l t p ch ra hang qu, g m cc tm t t c a cc bi bo, sch, ti li u h i th o lien quan n d ch hai cy tr ng, cy lm nghi p, h c, th , c d i, qu n l t ng h p, k thu t, phn lo i v catalogues, sinh h c v sinh thi h c. UN/FAO T ch c FAO cho r ng BPSH l h p ph n quan tr ng c a chng trnh IPM. FAO khuy n khch s d ng cc loi thin ch nh p n i v hi n nay ang n l c pht tri n chng trnh IPM, trong nng cao vj th c a cc loi thin ch b n a. FAO cn thc u BPSH i v i c d i v b nh h i cy. Cc ho t ng bao gm i u tra thu th p, trao i, nh gi s d ng cc tc nhn sinh h c, hu n luy n v xy d ng ch d n s d ng cc tc nhn sinh h c ti m nng. Ngoi ra nhi u t ch c nh Vi n nghin c u qu c t v Nng nghi p nhi t i (IITA) nghin c u v p d ng thnh cng BPSH i v i r p sp (Planococcs sp. v Nh n xanh (Mononychus tanajoa) h i s n.
32
Cc a ch WEBSITE ( t www. tr c tn a ch (Lenteren, 2005) T ch c qu c t c cc ho t ng lin quan n bi n php u tranh sinh h c v IPM cgiar.org CGIAR institutes fao.org FAO United Nations Food and Agricultural Organization iaea.org FAO IAEA International Atomic Engergy Agency sibweb.org Society for Invertebrate Pathology: T ch c qu c gia v BPSH seb.br biocontrol.ca centre-biological-control.dk controlbiologico.org.mx Brazil, see siconbiol Canada (biocontrol network canada) Denmark (Danish Center for Biological Control) Mexico
Cc t ch c xy d ng qui nh v nh p v phng thch thin ch aphisweb.aphis.usda.gov/ppq/permits/biological/index.html USA Aphis cnpma.embrapa.br/biocontrol/ Brazilian regulations import natural enemies epa.qld.gov.au/ USA EPA eppo.org/ EPPO (European Plant Protection Organization) eppo.org/Standards/era_finalversions.html EPPO pest risk analysis, white lists of natural enemies fao.org FAO nappo.org NAPPO (North American Plant Prot. Org.) oecd.org/home/ OECD who.int/whr/en/ WHO (World Health Organization, world health report) Thng tin v BPSH v IPM faculty.ucr.edu/~legneref Dr. Fred Legners biological control encyclopedia ipmeurope.org/About%20IPME/Background.htm ipm.ucdavis.edu ipmworld.umn.edu/textbook.htm textbook on IPM nysaes.cornell.edu/ent/biocontrol/ pestinfo.org data base scientists biological control and IPM Thng tin v cn trng, thin ch v d ch h i aphisweb.aphis.usda.gov/ppq/permits/biological/index.html bba.de/eggpara/eggp.htm egg parasitoids newsletter; Trichogramma etc. cnia.inta.gov.ar/trichogramma bulletin on Trichogramma ent.iastate.edu/List/ IFAS.UFL.EDU/~ent2/wfly/index.html whiteflies insectweb.inhs.uiuc.edu/soy/siric insects in soy pest.cabweb.org pestinfo.org pests and natural enemies Cc nh s n xu t thin ch chnh amwnuetzlinge.de Germany anbp.org USA (Association of Natural Biocontrol Producers) appliedbionomics.com UK arbico.com USA avancebiotechnologies.com bio-bee.com Israel biobest.be Belgium biocont.cz Czech Republic (Biocont Laboratory) biocontrol.ch Switzerland (Andermatt Biocontrol) biocontrole.com.br Brazil bionativa.cl Chile bioplanet.it Italy bioplant.dk Denmark (Borregaard Bioplant)
33
biorend bioagro biotop.fr certiseurope.co.uk bugsforbugs.com.au bug@islandnet.com
Chile France UK (Biological Crop Protection / Certis) Australia Canada (Applied Bionomics)
controlbiologico.cl degroenevlieg.nl/home.html The Netherlands e-nema.de Germany entocare.nl The Netherlands ibma.ch Internation Biocontrol Manufacturers Association insectary.com Canada (Beneficial Insectary) intrachem.com Italy ipmlabs.om USA (IPM Laboratories) koppert.com The Netherlands kunafin.com USA (Trichogramma insectories) landireba.ch Switzerland mip-agro controladores biologicas Chile natural-insect-control.com Canada naturescontrol.com USA neudorff.de Germany nuetzlinge.de Germany (Sautter & Stepper) nuetzlingeanbieter.de overview of natural enemies / companies in Germany nijhofbgb.nl The Netherlands, Nijhof Biologische Gewasbescherming syngenta-bioline.co.uk UK thebugfactory.ca Canada rinconvitova.com USA wyebugs.co.uk UK xilema (axilema@yahoo.com) Cc t p ch v BPSH Biocontrol (Official Journal of IOBC) springeronline.com/sgw/cda/frontpage/0,11855,540109-70-35621340-0,00.html Biological Control elsevier.com/locate/issn/1049-9644 Bulletin of Insectology Entomologia Experimentalis et Applicata blackwellpublishing.com/journal.asp?ref=00138703 European Journal of Entomology eje.cz Journal of Insect Behaviour Neotropical Entomology seb.org.br/bioassay
CU H I N T P 1. Nu khi qut qu trnh pht tri n bi n php sinh h c 2. Tnh hnh nghin c u pht tri n bi n php sinh h c 3. Xu th chung v pht tri n bi n php sinh h c trn th gi i? Vi t Nam?
Vi t Nam v trn th gi i?
Ti li u tham kh o chnh 1. Andres L.A., C.J. Davis, P. Harris, A.J. Wapshere. Biological Control of Weeds. In: Biological control (Ed. by C.B. Huffaker et al.). Plenum Press, New York, p.481-499. 1976. 2. Baker R. Biological control of plant pathogens: Definitions. In: Biological control in Agricultural IPM Systems. Academic Press, Inc. New York, San Diego, London. 1985. 34
3. Lng Minh Chu. Nghin c u m t s bi n php trong quy trnh t ng h p phng tr r y nu (Nilaparvata lugens Stal) h i la t i ng b ng sng C u Long. Tm t t LA PTS Khoa h c. 1987. 4. Lng Minh Chu. K sinh su h i la vng mn. T/c.Nng nghi p Cng nghi p th c ph m, 1: 17-18. 1989. 5. Tr n nh Chi n. K t qu b c u tm hi u thnh ph n cn trng b t m i trn m t s cy tr ng t i Gia Lm, H N i. Sch: K t qu nghin c u khoa h c 1986-1991 HNNI, Nxb Nng nghi p: 117-119. 1991. 6. Tr n nh Chi n. Nghin c u cn trng, nh n l n b t m i su h i u tng vng H N i v ph c n; c tnh sinh h c c a b chn ch y Chlaenius bioculatus Choidoir v b ra Menochilus sexmaculatus Fabr. Tm t t lu n n TS Nng nghi p. H N i. 2002. 7. Chukhrij M.G. Biologia Baculovirusov i vius txitoplazmatichexkovo poliedroza. Kishinhev, 1988. 8. Cook R.J. Biological control of plant diseases: broad concepts and applications. In: The Biological Control of Plant Diseases. FFTC Book Series No.42. Taipei. 1-29. 1991. 9. Cook, R.J. & K.F. Baker, 1983. The nature and practice of biological control of plant pathogens. American Phytopathological Society, St. Paul: 539 pp 10. Coppel H.C., J.W. Mertins. Biological Insect Pest Suppression. SpringerVerlag Berlin Heidelberg, New York. 1977. 11. V Quang Cn. Bi n php pht tri n cc loi thin ch h n ch s l ng su h i la. Vi n thng tin KHKT Trung ng, Thng tin chuyn s 41: 29-31. 1980. 12. V Quang Cn. c i m t o thnh cc h th ng V t ch -k sinh cc loi b m h i la. Vi n KHVN , Thng bo khoa h c, t p 1: 55-62. 1986. 13. V Quang Cn. D n li u v nh ng loi ngo i k sinh cnh mng (Hymenoptera) trn su h i la. Tuy n t p cc cng trnh nghin c u sinh thi & Ti nguyn sinh v t, Vi n Sinh thi & TNSV: 143-148. 1990 14. V Quang Cn, Tr n C m Phong, Tr n Th Li. M t s d n li u v h th ng v t ch v k sinh c a cc loi su cu n l la. Sch: Sinh thi h c ph c v s n xu t nng lm nghi p, H N i: 3. 1979. 15. DeBach P. Biological control of Insect Pest and Weeds. Reinhold Publishing Corp. New York. 1964. 16. DeBach P. Biological control by natural enemies. Cambridge University Press. 1974. 17. DeBach P, Rosen D. Biological control by natural enemies (2nd ed.) Cambridge University Press. 1991. 18. Doutt R. The Historical development of biological control. In: Biological control of insect pests and weeds. New York Reinhold, p.21-42. 1964; 19. ng Th Dung. Cn trng k sinh v m i quan h c a chng v i su h i chnh trn u tng vng H N i v ph c n. Tm t t lu n n TS Nng nghi p. H N i.1999. 20. Nguyen Van Dinh. Using the predatory mite, Amblyseius sp. and fungus of Beauveria bassiana for controlling the broad mite, Polyphagotarsonemus latus Bank. Gronn Forskning, 13, p.5-11. 2001. 21. Driesche, R.G. van, & T.S. Bellows, 1996. Biological Control. Chapman & Hall, New York: 539 p Falcon L.A. Development and use of microbial
35
insecticides. In: Biological control in Agricultural IPM Systems. Academic Press, Inc. New York, p.229-242. 1985. 22. H Th Thu Giang. Nghin c u thin ch su h i rau h hoa th p t ; c i m sinh h c, sinh thi c a hai loi ong Cotesia plutellae (Kurdjumov) v Diadromus collaris Gravenhorst k sinh trn su t Plutella xylostella (Linnaeus) ngo i thnh H N i. Tm t t LATS nng nghi p. 2002. 23. Gnanamanickam S. S. (ed.). Biological control of Crop Diseases. Marcel Dekker, Inc. New York. 2002. 24. Hagen K.S., Franz J. M. A history of biological control. In: History of Entomlogy (ed. By Smith et al.) Palo Alto, Calif. P.433-476. 1973. 25. Nguy n Th Hai. Su h i v thin ch c a chng trn cy bng. Sch: K t qu nghin c u khoa h c (1976-1996). Nxb Nng nghi p, Tp H Ch Minh, tr.108-120. 1996. 26. Harley K.L.S. and I.W. Forno. Biological control of Weeds. Inkata Press, Melbourne, Sydney. 1992. 27. L Xun Hu . Ong k sinh tr ng h Scelionidae. ng v t ch, t p 3. Nxb KHKT, H N i. 2000. 28. Huffaker C.B., Messenger P. S. Theory and Practice of Biological control. Academic Press, Inc. New York, San Francisco, London. 1976. 29. H Quang Hng. M t s d n li u v c tnh sinh h c sinh thi c a 2 loi ong k sinh trn tr ng su c thn lu 2 ch m: ong en v ong xanh. Thng tin BVTV, 1: 22-26. 1981. 30. H Quang Hng. Thnh ph n ong k sinh tr ng su h i la vng H N i; c tnh sinh h c, sinh thi h c c a m t s loi c tri n v ng. Tm t t lu n n PTS Nng nghi p. H N i. 1984. 31. H Quang Hng. Su cu n l nh h i la Cnaphalocrocis medinalis v ong k sinh pha su non c a chng. Sch: K t qu nghin c u khoa h c 1986-1991. Tr ng HNNI, Nxb Nng nghi p: 90-92. 1991. 32. Ha Quang Hung. Morphological, biological and ecological characteristics of Dacnusa sibirica Telenga (Hym.: Braconidae) parasitizing Liriomyza satvae Blanched (Dip.: Agromyzidae) on vegetables and legumes in Hanoi region. Gronn Forskning, 13, p.13-18. 2001. 33. Ha Quang Hung, Bui Thanh Huong. Some Morphological and biological characteristics of the predacious bug Orius sauteri Poppius (Hemiptera: Anthocorldae) cultured on Thrips palmi Karny and eggs of Corcyra cephalonica Stainton. Gronn Forskning, Vol 7, No 17, p.47-51. 2003 34. Nguy n Vn Hunh, Hunh Quang Xun, Lu Ng c H i. K t qu nghin c u b c u v m t s loi thin ch c a r y nu. Sch: K t qu cng tc phng ch ng r y nu cc t nh pha Nam 1977-1979. NXB Nng nghi p, H N i: 134-142. 1980. 35. Ignoffo C.M. Manipulating enzootic-epizootic diseases of arthropods. In: Biological control in Agricultural IPM Systems. Academic Press, Inc. New York, p.243-262. 1985. 36. Julien M.H. Biological Control of Weeds. CABI & ACIAR. Canberra. 1992. 37. Kandybin N.V. Bacterialnye sregstva borby s gryzunymi i vregnymi nasekomye: teoria i practiki. Agropromizgat, Moscva. 1989 38. Trng Xun Lam, V Quang Cn. B xt b t m i trn m t s cy tr ng mi n B c Vi t Nam. Nxb Nng nghi p, H N i. 2004 39. Ph m Vn L m. N m k sinh trn chu ch u. Thng tin BVTV,5: 200.1986.
36
40. Ph m Vn L m (1989), M t s k t qu i u tra v k sinh v n th t trn ru ng la pha B c Vi t Nam. Thng tin BVTV, 2:54-57. 1989. 41. Ph m Vn L m. Thnh ph n thin ch c a r y nu h i la. T/c. BVTV, 6: 47. 1992. 42. Ph m Vn L m. Bi n Php sinh h c phng ch ng d ch h i Nng nghi p. Nxb Nng nghi p, H N i. 1995. 43. Ph m Vn L m. K t qu b c u xc nh tn khoa h c c a nh n l n b t m i trn ng la. T/c b o v th c v t, 6:14-18. 1995. 44. Ph m Vn L m. K t qu b c u i u tra cn trng k sinh thu c b cnh mng (Hymenoptera). Tuy n t p cng trnh nghin c u bi n php sinh h c phng tr d ch h i cy tr ng (1990-1995), Nxb Nng nghi p, H N i: 95103.1996. 45. Ph m Vn L m. Danh l c cc loi su h i la v thin ch c a chng Vi t Nam. Nxb Nng nghi p, H N i. 2000. 46. Ph m Van L m. Danh l c cc loi nh n l n b t m i trn ru ng la Vi t Nam. T p ch B o v th c v t, s 5: 14-19. 2002. 47. Ph m Vn L m (ch bin). Ti nguyn thin ch c a su h i: nghin c u v ng d ng. Nxb Nng nghi p, H N i. 2002. 48. Ph m Vn L m. Nghin c u pht tri n bi n php sinh h c phng ch ng d ch h i nng nghi p Vi t Nam. Bo co trnh by t i H i th o Qu c gia v Khoa h c vo cng ngh BVTV k ni m 50 nm ngy b t u cc ho t ng BVTV Vi t Nam, ngy 7-8/01/2003, H N i, 16 tr. 2003. 49. Ph m Van L m. Thnh ph n thin ch trn cy n qu c mi. Sch: Nh ng v n nghin c u c b n trong khoa h c s s ng Bo co Khoa h c H i ngh ton qu c 2004, Nghin c u c b n trong Khoa h c S s ng, NXB Khoa h c v K thu t, H N i, tr. 807-810. 2004 50. Lenteren J.C. Van . 2005. IOBC Internet Book of Biological Control Khu t ng Long. Ong k sinh kn tr ng gi ng Apanteles Foerster (Hymenoptera, Braconidae: Microgasterinae) mi n B c Vi t Nam v kh nng l i d ng chng trong phng tr t ng h p su h i. Tm t t lu n n PTS khoa h c Sinh h c. H N i. 1994. 51. Hong c Nhu n. u tranh sinh h c v ng d ng. Nxb Khoa h c&K thu t, H N i. 1979. 52. Hong c Nhu n. B ra Vi t Nam. Nxb KHKT, H N i, 1982 (t p 1). 53. Hong c Nhu n. B ra Vi t Nam. Nxb KHKT, H N i, 1983 (t p 2). 54. Ph m Bnh Quy n, Nguy n Anh Di p. D n li u v ong k sinh su c thn la hai ch m v tri n v ng s d ng chng trong phng tr sinh h c. T/c. KHKT Nng nghi p, 7: 494-498. 1973. 55. Ph m Bnh Quy n, Tr n Ng c Ln, Nguy n Th Thanh. Nh n l n n th tthin ch su h i la vng Ngh An. T/c. BVTV 1: 18-24. 1999. 56. Ravensberg W. J. The use of beneficial organisms for pest control under practical condition. In: Biological crop protection. Bayer 45(63), p49-69. 1992. 57. Schwarz M.R. Biological and integrated pest and diseases management in the United States of Americal. In: Biological crop protection. Bayer AG, Vol. 45(63), p.73-86. 1992. 58. Simmonds F.J., J.M. Franz, R.I. Sailer. History of biological control. In: Biological control (Ed. by C.B. Huffaker et al.). Plenum Press, New York, p.17-39. 1976.
37
59. Steinhaus E. Microbial Diseases of insects. In: Biological control of Insect Pest and Weeds. Reinhold Publishing Corp. New York, p. 515-547. 1964. 60. Takeuchi Y., T. Yamaguchi. Possibilities for biological control in Japan. In: Biological crop protection. Bayer AG, Vol. 45(63), p.87-98. 1992. 61. Tr n Th Thu n. Nghin c u n m i khng Trichoderma v ng d ng trong phng tr b nh h i cy tr ng. Lu n vn Th.S Khoa h c Nng nghi p. H N i. 88 tr. 1997. 62. Tr n Th Thu n, Nguy n Th Ly, Nguy n Vn Dng. K t qu s n xu t v s d ng n m i khng Trichoderma phng tr b nh h i cy tr ng 1996-2000. Sch: Tuy n t p cng trnh nghin c u BVTV 1996-2000. Nxb Nng nghi p, H N i, tr.221-227. 2000, 63. Ph m Th Thy. 2004. Cng ngh sinh h c trong BVTV. NXB i h c qu c gia 335 trang Vaxiliev V.P. Metod i sredstva borb s vrediteliami, sistem meropriatii po zashita rastenii. Izdatelstvo Urozhai, Kiev. 1975. 64. Van Driesche R.G. and Bellows T.S.J. Biological control. Chapman & Hall. New York. 1996. 65. Weiser J. Microbiologicheskie methody borby s vrednymi necomymi. Praha. 1966. 66. Lenteren J.C. van (ed) 2005. IOBC internet book of biological control. www.IOBC-Global.org
38
C S
Ph n B. KHOA H C C A U TRANH SINH H C Chng III. CN B NG SINH H C
3.1. KHI QUT V QU N X SINH V T M t qu n x sinh v t c xc nh b i cc loi sinh v t phn b trong m t sinh c nh, c nh ng m i tng tc l n nhau gi a nh ng loi . M t qu n x sinh v t cng v i mi tr ng v t l h p thnh m t h sinh thi (HST). Nh v y, m t cch khi qut nh t, HST c nh ngha l m t n v g m t t c cc sinh v t v cc y u t v sinh c a m t khu v c nh t nh c s tc ng qua l i, trao i ch t v nng l ng v i nhau. Trong m t HST, n c b c hi t cc qu n x sinh v t v t b m t tri t r i ri xu ng tr l i d i d ng ma hay tuy t v b sung cho cc mi tr ng trn c n v d i n c. t c t o thnh t nh ng l p phong ha v nh ng v t ch t h u c th i r a. Th c v t h p th nng l ng nh sng m t tr i trong qu trnh quang h p v s d ng cc ch t h u c, v c cho s pht tri n. Nng l ng tch lu trong c th th c v t c ng v t s d ng d i d ng th c n hay c gi i phng d i d ng nhi t theo quy lu t c a chu trnh tu n hon v t ch t c a m t c th s ng, ho c sau khi chng ch t v b phn h y. Cy c i h p th kh cacbonic v gi i phng xy trong qu trnh quang h p, trong khi ng v t v cc loi n m h p th kh xy v th i ra kh cacbonic trong qu trnh h h p c a mnh. Cc ch t khong nh nit, phtpho c trao i theo chu trnh tu n hon gi a cc thnh ph n s ng v khng s ng c a HST. Trong m t qu n x sinh v t, m i loi s d ng m t nhm nh ng ti nguyn nh t nh, t o thnh sinh thi c a loi . sinh thi cho m t loi th c v t c th bao g m lo i t m loi sinh s ng, l ng nh sng m t tr i v m m loi c n thi t, ki u h th ng th ph n c a loi v c ch pht tn c a h t cy. sinh thi c a m t loi ng v t c th bao g m ki u c a ni sinh s ng c a loi, bin nhi t m loi c th s ng c, cc lo i th c ph m v l ng n c m chng c n. B t c thnh ph n no c a sinh thi u l ngu n ti nguyn c gi i h n v do c nh h ng n gi i h n kch th c c a qu n th . V d , nh ng qu n th c a cc loi di c c trng b i nhu c u c ni ng , chng ch ng trong nh ng hang vi. Nh v y, qu n th c a di b gi i h n b i t ng s hang vi c i u ki n ph h p, chng c th tr ng . sinh thi th ng bao g m cc giai o n c a di n th m loi t n t i. Di n th l m t qu trnh tu n t v thay i thnh ph n loi, c u trc qu n x v nh ng c tnh v t l xu t hi n khi c nh ng s xo tr n do thin nhin hay do nhn tc i v i qu n x sinh h c. M t loi nh t nh no th ng g n li n v i m t giai o n c a di n th . V d , nh ng con b m a n ng v nh ng cy hng nm th ng tm th y r t nhi u trong nh ng giai o n u c a qu trnh di n th khi xu t hi n nh ng kho ng tr ng trong nh ng cnh r ng c th . Cc loi khc, k c nh ng loi hoa c th pht tri n trong bng rm, nh ng loi chim lm t trong h c thn cy ch t th ng tm th y trong nh ng giai o n mu n hn c a qu trnh di n th . Cc quy ho ch v qu n l c a con ng i th ng lm tri v i ki u di n th c a thin nhin, nh ng i tr c b ch t n h t cy b i v nh ng cnh r ng b khai thc ch n h t nh ng cy g to s khng bao gi c c nh ng loi qu hi m m theo quy lu t th ng c trong giai o n di n th mu n. S c nh tranh v sn u i th ng lm nh h ng n thnh ph n c a cc qu n x. Cc loi th sn m i th ng lm suy gi m tr m tr ng s l ng cc loi v t
39
m i c a chng v th m ch chng cn tiu di t h n m t s loi trong m t s khu c tr nh t nh. Cc v t sn m i c th gin ti p lm tng tnh a d ng sinh h c (DSH) trong qu n x b ng cch gi m t c a m t s loi v t m i m c th p n m c khng th xu t hi n s c nh tranh v ngu n ti nguyn. S l ng c th c a t ng loi nh t nh c s ph thu c vo ngu n ti nguyn thin nhin m th ng c g i l s c t i, ho c kh nng ch u ng. T ng s l ng c a cc qu n th th ng th p hn s c t i c a mi tr ng n u nh trong qu n x c y u t ki m ch do v t sn m i. N u nh khng cn v t sn m i n a, s l ng qu n th s tng ho c v t i m ng ng s c t i c a mi tr ng v ti p di n cho n t n khi nh ng ngu n ti nguyn tr nn c n ki t v lc qu n th cng s b suy vong. Thnh ph n c a qu n x cng b nh h ng b i nh ng m i tc ng tng h , trong loi n ph thu c vo loi kia. Nh ng loi c quan h tng h th ng c m t qu n th cao hn khi cng t n t i. M t v d r t ph bi n v quan h tng h gi a chim n qu pht tn h t c a nh ng cy c qu m ng; nh ng cn trng th ph n v nh ng loi th c v t th ph n nh cn trng; n m v t o cng t o ra a y; ki n lm t trn cy v b o v cy khng b su ph ho i; nh ng loi san h v nh ng loi t o s ng trong san h. nh cao c a m i quan h tng tc ny l hai loi lun lun xu t hi n cng nhau v khng th s ng thi u nhau. V d , n u nh m t s loi t o s ng trong san h b ch t th ti p ngay sau cc loi san h ny cng y u d n r i cng ch t theo. Cc b c dinh d ng. Cc loi trong m t qu n x sinh h c c th c x p lo i theo cch chng thu nh n nng l ng t mi tr ng. Nh ng th h ng c g i l b c dinh d ng, chng bao g m cc loi quang h p ( c g i l v t s n xu t s c p), tr c ti p nh n nng l ng t m t tr i t ng h p nn nh ng phn t h u c c n thi t cho s s ng v s pht tri n. Trong mi tr ng c a HST trn c n, nh ng th c v t b c cao, th c v t h n tr n v dng x l nh ng cy m nh n ch c nng quang h p, trong khi trong mi tr ng n c, cc loi c bi n, cc loi t o n bo l nh ng v t s n xu t s c p. Cc loi ng v t n c (cn g i l nh ng sinh v t tiu th s c p) n nh ng loi th c v t c kh nng quang h p. Cc ng v t n th t (cn g i l nh ng v t tiu th th c p hay v t sn m i) n nh ng loi ng v t khc. Nh ng ng v t n th t s c p (nh cc loi co, mo) n th t nh ng loi ng v t c nh n c (nh chu t, th ), trong khi nh ng loi ng v t n th t th c p (nh m t s loi r n) n th t m t s loi ng v t n th t khc (nh chu t, ch, nhi). Nh ng loi ng v t n th t th ng l nh ng v t sn m i, v m t s loi khc th thu c lo i ng v t n t p, chng n c th c v t. Nhn chung ng v t sn m i th ng c kch th c l n hn v m nh hn nh ng loi v t m i c a chng, nhng m t th ng t hn r t nhi u so v i m t v t m i. Cc ng v t s ng k sinh t o thnh m t nhm nh quan tr ng c a ng v t sn m i. Cc ng v t k sinh nh mu i, ve bt, giun sn k sinh ng ru t v cc loi vi sinh v t gy b nh nh vi khu n th ng nh hn v t ch c a chng, v chng khng th gi t ch t con m i c a chng ngay l p t c. Tc h i c a cc v t s ng k sinh l chng lm cc v t ch y u i v r i ch t d n ch t mn theo th i gian. Cc v t k sinh ng vai tr quan tr ng trong vi c ki m sot m t v t ch c a chng. Khi qu n th v t ch t m c cao, cc v t k sinh c th d dng ly lan t v t ch ny n v t ch khc lm cho t l v t ch b nhi m b nh cao hn v cu i cng l d n n vi c suy gi m m t qu n th v t ch . V t phn h y l nh ng loi s ng trn nh ng xc cy ch t, xc ng v t ch t cng nh cc ch t th i, chng ph v nh ng m t bo ph c t p v cc phn t h u c. V t phn h y gi i phng cc ch t khong nh nit v phtpho, nh ng ch t ny c th c v t v t o s d ng tr l i. V t phn h y ng vai tr quan tr ng nh t
40
l n m v vi khu n, nhi u loi khc cng tham gia vo vi c phn h y cc ch t h u c. V d , nh ng con chim qu n th t cc ng v t ch t, c m t s loi b n phn ng v t, giun t phn h y cc l r ng v cc ch t h u c trong t. N u nh khng c cc v t phn h y ch t h u c v ti ch thnh cc ch t khong hon tr cho t th s pht tri n c a th c v t s b suy gi m nghim tr ng. Nh m t quy lu t chung, sinh kh i l n nh t (kh i l ng ti s ng) trong m t HST thu c v v t s n xu t s c p. Trong b t k m t qu n x no, nh ng ng v t n c th ng c sinh kh i l n hn l ng v t n th t, ho c nh ng ng v t n th t s c p c sinh kh i l n hn so v i ng v t n th t th c p. Nhu c u th c s c a cc loi trong chu i th c n hay nh ng a i m c th nui s ng c chng trong cc b c dinh d ng th ng b gi i h n r t nghim ng t. M t s loi cn trng nh ch n trn m t lo i th c v t nh t nh, v m t s loi thin ch ch k sinh m t s loi su xc nh ho c m t s loi cn trng b t m i ch n m t s loi su b nh t nh. Nh ng m i quan h tng h trong cc c p b c dinh d ng nh v y t o thnh chu i th c n. Nhu c u sinh thi c th c a m i loi l y u t quan tr ng kh ng ch s bng pht s l ng c a t ng loi trong qu n x. Hi n tr ng r t ph bi n trong nhi u qu n x sinh h c l m t loi c th s d ng nhi u loi th c n thu c thnh vin c a cc b c dinh d ng th p hn trong chu i th c n, v ng th i chng l i l v t m i c a nh ng ng v t b t m i thu c b c dinh d ng cao hn so v i chng. Do v y m m t s m t chnh xc v c c u t ch c c a cc qu n x sinh h c l m ng l i th c n, trong cc loi lin h v i nhau b ng m i quan h dinh d ng ph c t p trong chu i. Cc loi trong cng b c dinh d ng h u nh cng s d ng nh ng ngu n ti nguyn gi ng nhau trong mi tr ng, nn chng th ng c s c nh tranh th c n (c nh tranh khc loi). 3.2. CN B NG SINH H C Cc qu n th sinh v t s ng trong t ng khu v c, trong t ng h sinh thi u c lin h thch ng v i nhau, tc ng tng h v i nhau thng qua nh ng m i quan h dinh d ng v s tc ng c a nh ng nhn t sinh thi, sinh h c khc. Trong qu trnh pht tri n, ti n ho, nh ng m i lin h tc ng tng h d n d n thi t l p nn th cn b ng ng, cn b ng sinh h c. Cn b ng sinh h c cng lun lun dao ng v c i u ch nh trong m t bin no , tr c h t l do i u ki n mi tr ng th ng xuyn bi n i. M t khc b n thn cc qu n th cng lun c nh ng bi n ng c th c a ring mnh. Trong qu trnh thch ng t n t i m i qu n x c m t phng th c thch ng c trng, nh m duy tr s cn b ng sinh h c v i n nh tng i. Hi n t ng m t c a m t qu n th c duy tr trong m t ph m vi gi i h n bi n ng tng i trong su t c m t th i gian d i tc ng c a cc y u t sinh h c v v t l c a mi tr ng c g i l s i u ch nh t nhin. Gi i h n trn v gi i h n d i c a m t trung bnh th ng t bi n i r r t. Ch khi no b n thn nh ng y u t i u ch nh thay i (c tr ng h p ch m t vi nhn t c b n) ho c c xu t hi n m t s nhn t m i (nh loi k sinh loi n th t) th gi i h n trn v gi i h n d i m i thay i. Tc d ng c a i u ch nh t nhin ln m t c a qu n th trong m t th i gian no th ng mang tnh quy lu t. l sai khc cn b n v i s tc ng lm gi m t ng t s l ng c th c a m t loi su h i cy tr ng b i thu c b o v th c v t. Trong s nh ng nhn t i u ch nh m t th cc nhn t sinh h c th ng gi m t vai tr quan tr ng, nhi u khi c tc d ng quy t nh. S i u ch nh m t trung bnh c a cc qu n th do tc ng c a cc v t k sinh, v t n th t ho c cc v t gy b nh xu ng m c th p hn g i l i u ch nh sinh
41
h c. Nh v y, v b n ch t, i u ch nh sinh h c l m t b ph n c a i u ch nh t nhin. Tuy nhin sau ny do p d ng bi n php phng tr sinh h c trong cng tc b o v th c v t nn n i dung i u ch nh sinh h c c sai khc t nhi u (i u ch nh sinh h c nhn tc). i u ch nh sinh h c nhn tc l vi c l i d ng ngu n l i thin ch t nhin ho c nhn mi phng thch cc loi k sinh, loi b t m i ho c v t gy b nh c a su h i theo s b tr c a con ng i v i m c ch lm gi m s l ng c th c a loi d ch h i n m c khng c ngha v m t kinh t (d i ng ng gy thi t h i kinh t ). Mong mu n c a con ng i l thay thin nhin ch ng "i u ch nh sinh h c", v i m c ch v yu c u nh trn th ng khng ph i bao gi cng t c. Do khng nghin c u k m i quan h ph c t p qua l i gi a cc y u t c a mi tr ng m c khi nh ng loi k sinh, n th t ho c gy b nh c s d ng trong phng tr sinh h c khng th lm gi m s l ng c th c a loi d ch h i. Trong tr ng h p , phng tr sinh h c th t b i v i u ch nh sinh h c khng t yu c u. 3.3. CC QU TRNH I U CH NH T V T V PHNG H NG S D NG NHIN TRONG QU N X SINH
ng v t, th c v t v vi sinh v t s ng trong t ng vng sinh thi u c nh ng m i lin h g n b m t thi t v i nhau, t o thnh cc qu n x sinh v t. T p h p t nhin nh ng qu n th c a t t c cc loi trong qu n x, g n b m t thi t v i nhau qua nh ng m i lin h c hnh thnh trong m t qu trnh l ch s pht tri n lu di v sinh s ng trong m t vng sinh thi, thi t l p nn nh ng cn b ng ng v sinh h c, sinh thi v lun c s ti n ha thch nghi. M i c th ho c ton b cc qu n th , cc loi s ng trong m t qu n x u ch u nh ng tc ng a d ng c a mi tr ng. B n thn nh ng nhn t c a mi tr ng cng tc ng tng h l n nhau, lm cho tc ng t ng h p c a mi tr ng ln qu n x sinh v t l i cng ph c t p. Do m kh nng pht tri n s l ng c a qu n th cc loi khc nhau hay c a cng m t loi cng khc nhau ph thu c vo cc thnh ph n mi tr ng. S l ng qu n th c a m t loi c th t t i trong m t mi tr ng c th no c g i l s c ch a c a mi tr ng i v i loi . S c ch a t i a ph thu c vo ngu n th c n v kho ng khng gian c a mi tr ng. Trong th c t s pht tri n s l ng c a qu n th khng n gi n ch l ph thu c vo hai y u t nh v a nu. y khng ph i ch do kh i l ng th c n v khng gian sinh s ng c n thi t trong mi tr ng quy t nh m cn c xc nh b i m i tc ng tng h gi a nh ng i u ki n v t l, b i nh ng c i m c a ni v c b i c tnh c a loi b t m i, loi v t m i trong m i tng quan ph c t p v i ton b cc y u t mi tr ng. Nh v y, s c ch a th c c a mi tr ng l d n xu t c a nh ng m i lin h tng h sinh h c v v sinh c c k ph c t p. Vai tr nh h ng c a cc nhn t khc nhau t i s pht tri n s l ng qu n th nh th no v nhn t no l nhn t ch y u i u ch nh th ng xuyn s l ng qu n th sinh v t l nh ng v n c n c quan tm y . Hi n nay trong nghin c u bi n ng s l ng sinh v t, ng i ta phn bi t hai nhm nhn t : khng ph thu c vo m t v ph thu c vo m t . Nhm nhn t khng ph thu c vo m t bao g m cc nhn t v sinh gi i h n th nng c a qu n th . Nhm nhn t ny cn c g i l l c hnh thnh. S t n t i v tc ng c a cc nhn t ny khng ph thu c vo m t c a qu n th . Tc ng c a chng c nh h ng t i m t c a qu n th nhng khng c tc d ng i u ch nh s l ng qu n th t i m t th cn b ng sinh h c.
42
Nhm nhn t ph c thu c vo m t bao g m nh ng nhn t nh cc hi n t ng c nh tranh, k sinh, n th t, v.v Cc nhn t ny t n t i v tc ng ph thu c vo m t . Th ng th khi m t qu n th cng cao th tc ng cng m nh v c coi l "tc ng ph thu c vo m t c a qu n th ", ho c l "ph n ng do m t chi ph i". Khc v i tc ng c a nhm nhn t khng ph thu c vo m t , tc ng c a nhm th hai c tc d ng i u ch nh s l ng qu n th . Trong t nhin, th cn b ng sinh h c c a cc qu n th c duy tr nh s th ng nh t v cn b ng gi a hai l c mu thu n nhau. l kh nng sinh s n l n v nh ng ph n ng ph thu c vo m t , gi i h n s c ti s n xu t c a qu n th . Hai l c ny b t u tc ng khi i u ki n mi tr ng ngoi, bao g m c m t c a qu n th , thay i, kh nng ti s n xu t cao th ng xu t hi n khi m t th p. Cn kh nng sinh s n b gi m i ho c t vong tng ln khi m t qu n th ti n g n t i c c i v lm cho tc ng c a nh ng nhn t c lin quan v i m t (v d , s c nh tranh) tng v t ln. Th ng th khi mi tr ng (hi u theo ngha v i m t khng gian h n ch ) b bo ho v m t m t th qu n th s ng ng sinh tr ng. Tc ng ki m ch c a cc nhn t i khng v i s tng tr ng s l ng c a qu n th t n m c cn b ng (cn b ng v t l ch t v t l sinh s n). C ng tc ng c a cc nhn t i u ch nh tng ln theo m t c a cc qu n th v ng c l i. 3.3.1. Y u t i u ch nh v y u t bi n i S sinh s n hng lo t c a cc loi su h i, ph n l n khng ti p di n theo ti n trnh t nhin. B i v, vi c s d ng thu c tr su c th s cho k t qu dng tnh, ho c gi khng n nh, ho c gi m tnh. Cc c ch i u ch nh bi n ng s l ng c a cn trng c t m quan tr ng l n v m t l thuy t cng nh th c ti n s n xu t, nhng l gi i chng th cho n nay chng ta v n cha d n li u. Cng chnh v v y m trong sinh thi h c, v n c th o lu n nhi u nh t v c nhi u ki n b t ng nh t l bi n ng s l ng c a cc loi sinh v t. Tuy c nhi u quan i m b t ng, nhng cng ngy cng c thm nhi u s li u th a nh n quan i m v qu trnh i u ch nh t nhin, hay l qu trnh t i u ch nh. Theo quan i m ny, nh ng qu trnh dao ng lin t c v s l ng c a sinh v t trong thin nhin l k t qu tng tc c a hai qu trnh: bi n i v i u ch nh (hay bi n c i v i u ha). Qu trnh bi n i x y ra do tc ng ng u nhin c a cc y u t dao ng mi tr ng, ch y u l do cc y u t th i ti t v kh h u. Cc y u t bi n i c th nh h ng ln s l ng cng nh ch t l ng c a cc c th ho c c a qu n th b ng cch tr c ti p ho c gin ti p thng qua s thay i tr ng thi sinh l c a cy th c n, ho t tnh c a thin ch, v.v Ng c l i, qu trnh i u ch nh c th c hi n do cc y u t th c t i m khi tc ng c tnh ch t lm gi m nh ng dao ng ng u nhin c a m t qu n th khng v t ra kh i gi i h n i u ch nh. Nh ng y u t i u ch nh ho t ng theo nguyn t c c a m i lin h ngh ch ph nh. V d nh cc quan h trong loi v quan h khc loi. 3.3.2. Cc c ch i u ch nh s l ng cn trng Hi n nay nhi u c ch i u ch nh s l ng cn trng c m t theo quan h trong loi v quan h khc loi, quan h qu n x (sinh v t qu n). Trong s , quan h c nh tranh trong loi c xem nh l m t c ch i u ch nh s l ng c t m quan tr ng ng k v c c p kh y trong cc ph n trn. C ch i u ch nh trong loi c ngha quan tr ng l y u t tn hi u tc ng gia tng m t qu n th . Nh n c y u t tn hi u ny cn trng c ph n ng nh m
43
lm gi m s l ng c th c a loi. Ph n ng xu t hi n do nh h ng ho t ng ti p xc (va ch m) tng h c a cc c th tr c khi th c n b t u tr nn thi u th n. V d , k t qu c a nhi u cng trnh nghin c u cho th y nhi u loi r p cy, cc d ng c th c cnh xu t hi n v di c ra kh i t p on nh m m c ch h n ch n n d th a dn s , bng n s l ng, pht d ch khi cy th c n b t u tr nn c n c i, y u u i. Trong tr ng h p ny, cc ho t ng ti p xc tng h c tc ng ln t ng pha pht tri n no , quy nh s hnh thnh cc c th c cnh ho c khng c cnh. cc loi ong k sinh, s ti p xc tng h c a c th ci, tuy khng ph i do c nh tranh v v t ch , cng lm gia tng qu trnh tr ng khng th tinh. K t qu c a hi n t ng lm cho t l c th c trong qu n th tng ln r t cao, nn m t qu n th trong cc th h k ti p gi m st. C ch ph n ng tng t nh m gi m b t t c gia tng qu n th cng c pht hi n m t s lo i cn trng khc, nhng c bi t nhi u cc i di n thu c h Pteromalidae (Wglie, 1966; Walker, 1967), Eulophidae (Viktorov; Kotsetva, 1973), Scelionidae (Viktorov, 1973; Trichogramma tidae (Kotsetova, 1972) Ph m Bnh Quy n, 1979). Cc c th trong cng m t loi c th c nh h ng l n nhau b ng cch gin ti p qua mi c a cc ch t nh d u (pheromon nh d u). K t qu th nghi m c a Viktorov, Kotsetova (1971); Ph m Bnh Quy n (1976) cho th y mi c a cc pheromon nh d u nh h ng lm gia tng qu trnh tr ng khng th tinh cc c th ci c a ong k sinh Trissolcus grandis, Telenomus dignus. S thay i t p tnh tr ng khng th tinh do nh h ng c a pheromon nh d u l m t trong nh ng c ch i u ch nh s l ng quan tr ng cn trng mng k sinh, lm gi m t c sinh s n khi m t qu n th gia tng. Cng v i cc c ch i u ch nh v a k , s phn ha trong t l ch t l y u t quan tr ng, duy tr m t qu n th ph h p v i ngu n d tr th c n v kho ng khng sinh s ng. Khi ngu n d tr th c n tr nn thi u th n th s c nh tranh trong loi xu t hi n. cn trng, c bi t l cn trng k sinh, khi c nh tranh th c n th cc c th c i u ki n chi n th ng, v hon thnh pht tri n chng i h i m t l ng th c n t hn so v i cc c th ci. Tri l i, cc c th ci ch u p l c n ng n khi thi u th c n v ph n l n b ch t vo tr c lc pha tr ng thnh. K t qu l trong mi tr ng m th c n b t u thi u th n th t l c th c trong qu n th s gia tng, cn c th ci l i gi m. 3.3.3. Ph n ng ch c nng v ph n ng s l ng Tc ng tn hi u c a m t qu n th trong hi n t ng bi n d pha c pht hi n tr c tin chu ch u di c v sau b m v b que, l hi n t ng kh ph c t p. S thi u th c n khng c lin quan v i qu trnh bi n d pha. S hnh thnh hai pha pht tri n khc nhau c v sinh l l n hnh thi, ty thu c vo s c ho c khng c ti p xc tng h c a cc c th . Pha h p n xu t hi n do nh h ng c a s nhm h p. Pha ny c cc tnh ch t c trng nh s c sinh s n th p, tu i u trng ko di, c t p tnh t p th v b n nng di c pht tri n. Khi sinh c nh tr nn ch t ch i th h p thnh n v di c ng lo t. C ch c a hi n t ng ny l do c m gic xc gic v qua h th n kinh n i ti t d n n s bi n i sinh l, t p tnh v hnh thi c a chu ch u. Thu c tnh bi n d pha c c ng c b ng tnh di truy n v ch c trng cho m t vi loi chu ch u n c, s gia tng m t qu n th khng d n n hi n t ng hnh thnh n. Trong s cc c ch qu n x i u ch nh s l ng cn trng c pht hi n th ng ch nh t l ph n ng ch c nng v ph n ng s l ng i v i s bi n i m t qu n th v t ch ho c v t nui.
44
Ph n ng ch c nng bi u th ch , khi m t qu n th v t m i ho c v t ch gia tng th s l ng c th c a chng b tiu di t b i m t c th v t n th t ho c v t k sinh cng tng ln. Ph n ng ch c nng l ti n c a ph n ng s l ng - s gia tng m t qu n th v t m i ho c v t ch ko theo s gia tng s l ng c a v t n th t ho c k sinh. Ch cc loi thin d ch chuyn ho m i c lo i ph n ng s l ng. Cng v i cc loi cn trng n th t v cn trng k sinh, cc y u t gy b nh cng c vai tr quan tr ng i v i s i u ch nh s l ng cn trng. Tuy b ph thu c kh ch t ch vo i u ki n kh t ng, nhng cc y u t gy b nh c nh h ng i u ch nh s l ng kh r r t khi m t qu n th c a cn trng tng ln cao. Nh ng y u t gy b nh cho cn trng trong thin nhin c th t n t i lu di d i d ng d ch ti m nng khi m t qu n th v t ch m c d i ng ng tc ng c a chng. Khi m t v t ch tng ln cao, s ti p xc tng h gi a cc c th trong qu n th trong qu n th v s suy y u sinh l l i u ki n cho cc d ch ly lan, pht d ch. Cc c ch i u ch nh d a trn c s quan h tng tc gi a cn trng v i th c v t c bi u hi n theo nhi u phng th c khc nhau.V d , s tng s l ng r p cy ko theo s hnh thnh l p lng ho c l p v b o v m t s cy. L p b o v ny gy kh khn cho dinh d ng c a r p cy v cng l nguyn nhn t o nn cc biotip su h i m i, nh cc biotip r y nu h i la ng Nam chu v ng b ng Nam B Vi t Nam (Vi n B o v Th c v t, 1980). Nhi u lo i c ch i u ch nh s l ng cn trng hi n nay c pht hi n. Tuy th , s b t ng v quan i m c a cc nh khoa h c thu c nhi u tr ng phi khc nhau v n cn ti p di n. Nguyn nhn c a nh ng b t ng, ch c c l do cc tc gi s d ng nh ng ngu n t li u khc nhau v qu n th c a cc loi c thu c tnh sinh thi hon ton khng gi ng nhau ho c vo cc th i gian m cc loi c s l ng khng gi ng nhau trong cc sinh c nh, cc h sinh thi ho c cc c nh quan khc nhau. V d , vo nh ng nm 1969 -1972 khi d ch r y nu lan trn th ng b ng sng H ng, m t r y cao hn trung du v mi n ni B c B . Thi Bnh m t r y 2.000-10.000 con/m2 vo thng 7-9, trong khi Tuyn Quang th m t r y cao nh t cng ch 1.000 con/m2. K t qu nghin c u cho th y, h t th y m i c ch i u ch nh s l ng u c tc d ng trong m t gi i h n dao ng m t c a qu n th . M i c ch i u ch nh c c trng b i ng ng trn, ng ng d i v vng tc ng m nh (Hnh 4.1). Vng ho t ng th p nh t g n ng ng d i l c ch ph n ng ch c nng c a v t k sinh a th c v v t n th t. Gi i h n tc ng m nh hn v i vng ho t ng r ng hn l c ch ng s l ng c trng cn trng k sinh chuyn ha. Ph n ng ch c nng pht huy tc ng i u ch nh s l ng khi m t qu n th m c th p; cn ph n ng s s l ng c tc ng i u ch nh s l ng c trong th i k m v t ch ho c v t m i c s l ng th p, ng nh trong th i k gia tng m t n m c kh cao. Vai tr i u ch nh s l ng cn trng c a d ch b nh th ng ch th hi n khi m t qu n th gia tng n g n m c c c i. S c nh tranh trong loi l c ch i u ch nh s l ng cn trng khi m t qu n th gia tng n m c c c i, khi m ngu n d tr c a mi tr ng g n c n ki t. C ch i u ch nh ny ngn ng a cho qu n th kh i b tiu di t. Nh v y, h th ng c ch i u ch nh s l ng c a t ng loi cn trng l m t t h p g m nhi u c ch , m m i c ch l i c ph m vi tc ng i v i t ng m t qu n th v c kh nng b tr l n nhau, m b o s th ng nh t v hon ch nh c a c h th ng. Nh v y m qu n th c a t ng loi cn trng, ngay c trong mi tr ng kh c nghi t, ho c bi n i th ng xuyn cng v n t n t i m c cn b ng n nh. minh h a cho s tc ng c a cc c ch c th
45
trch d n nhi u cng trnh nghin c u khc nhau. V d , Bondarenko (1972) cho th y s l ng c a nh n Metatetranychus ulmi c i u ch nh do h th ng c ch g m bao g m ba b c: khi m t qu n th m c th p - cc loi bt n th t a th c; khi m t gia tng ln cao hn m t t - do cc loi bt n th t chuyn ha; v cu i cng khi m t tng cao - do quan h tng h c a cc c th trong qu n th lm cho nh n tr ng tr ng thi diapause.
5 Cnh tranh trong lo i 4 Mt 3 2 1 0 Thi gian

Hnh 3.1. M hnh tc ng cc c ch i u ch nh s l ng c a cn trng 1. Dao ng s l ng c a cn trng; 2. Tr ng thi c n b ng n nh c a m t qu n th (mi tn ch ph m vi tc ng c a cc c ch i u ch nh) (theo Viktorov, 1976) Vi t Nam, m t qu n th c a m t s loi r p cy h i u, l c, bng v rau h hoa th p t (Ph m Vn L m, 2002; H Quang Hng, 2002) c i u ch nh theo h c ch ba b c g m sinh v t n th t du th c (nh n v b ra), sau n cn trng n th t nh c ( u trng b ra, ong k sinh v ru i vng), cu i cng do di c b ng s hnh thnh cc c th d ng c cnh. su c thn b m hai ch m, s l ng qu n th c i u ch nh nh h th ng c ch ba b c g m ong m t k sinh (Trichogramma japonicum) khi m t qu n th m c th p, ti p theo l cc loi ong k sinh tr ng chuyn ha (Telenomus dignus, Tetrastichus schoenobii), ong k sinh u trng, k sinh nh ng v sau l s phn ly th h lm cho m t t l u trng tu i 5 c a l a th 5 ri vo tr ng thi nh d c (diapause) (Ph m Bnh Quy n, 1973, 1979, 2002). S hnh thnh cc lo i c ch i u ch nh s l ng cn trng c lin quan h u c v i s pht tri n v ti n ha c a t ng lo i trong h sinh thi xc nh, theo yu c u i v i m c s l ng v s i u ch nh c a sinh v t ny ho c khc. i v i m i m t loi u c m t m t qu n th t i u xc nh, m trong c lin quan n s c n thi t ph i duy tr quan h ti p xc tng h gi a c th ci v c th c, lin quan n cc lo i t p tnh qu n th nh m s d ng h p l ngu n d tr v khng i v i cc ho t ng b t l i. V v y, Vi t Nam su rm thng v su rm h i r ng kh p c i s ng t p th theo t ng l a tu i, th ng l trong tu i nh , v sau chuy n sang i s ng n c. i u ch ng t trong b n thn n i b c a loi cng i h i nh ng c ch i u ch nh nh t nh v i m t qu n th c a loi
2
Bch dch Thin ch chuyn ho

1
Thin ch a thc
46
(Ph m Bnh Quy n, Nguy n Anh Di p, 1973; Nguy n Vn Huynh, 1980; Sugonhaev v Monaturski, 1997; V Quang Cn, 2002). cn trng, ngoi c ch trong loi nh m ngn ch n s gia tng m t qu n th qu m c, cng cn c nh ng c ch i u ch nh kch th c c a s gia tng m t . V d , cc ch t d n d sinh d c pheromon t o i u ki n cho cc c th khc gi i tnh d dng tm ki m, ti p xc v i nhau; th m ch c th thu ht c nh ng c th khc gi i tnh r t xa, c khi thu c qu n th khc. Nh kh nng ny, nhi u loi su h i c th t n t i v i m c m t v cng th p v gy kh khn r t nhi u cho cng tc d tnh d bo phng tr chng b ng bi n php khoa h c v c bi n php sinh v t h c (do m t qu tha th t). V d , su c n gi h i la mi n B c Vi t Nam v Nam Trung Qu c (Ph m Bnh Quy n, 1979), su cu n l nh (Nguy n Vn Hnh, 1984). S t n t i n nh c a t ng qu n x cng nh c a c h sinh thi c m b o nh cc quan h s l ng xc nh gi a cc chu i dinh d ng khc nhau. Ngoi ra, trong chu trnh tu n hon v t ch t, vai tr v ch c nng do t ng loi m nhi m, k c vi c s d ng c trng i v i ngu n d tr cng c tc ng h t s c quan tr ng. chnh l c ch i u ch nh s l ng c a loi ph h p v i v tr c a loi trong qu n x ho c trong h sinh thi (Elton, 1949; Viktorov, 1960). Nh ng c ch i u ch nh s l ng bu c b c qu n x ho c h h sinh thi, chnh l cc y u t gi i h n v khi c s bi n i l di n th sinh thi. S t n t i n nh c a cc qu n x th c v t m b o, m t ph n do cc y u t nh ngu n n c, dinh d ng khong, nh sng, quan h c nh tranh loi v khc loi. M t khc cn trng n th t, cn trng k sinh v cc y u t d ch b nh duy tr v i u ch nh m t qu n th c a cc loi cn trng n th c v t m c th p hn vng ho t ng tch c c c a chng. Cn trng thin ch v n m b nh trong nhi u tr ng h p l y u t quan tr ng hng u d p t t cc n n d ch sinh s n hng lo t c a cn trng n th c v t. Cc k t qu phng tr su h i b ng bi n php sinh h c l nh ng d n ch ng ng tin c y v vai tr c a thin ch. Hi n t ng th c v t trong c ph n ng b o v c bi t i v i s t n cng c a cn trng n th c v t, ch c c l l do c ch quan h tng h m th c v t cng s c nguy c n u nh cn trng th c v t b tiu di t, ho c gi cn trng c t c ti n ha cao nn v hi u ha ho c lm gi m hi u l c c a cc ph n ng b o v cy th c n. S c nh tranh trong loi cn trng n th c v t th ng t th hi n ho c th hi n m c th p ni ln vai tr quan tr ng c a thin ch i v i s i u ch nh s l ng c a cn trng n th c v t. 3.3.4. C ch c nh tranh trong loi cn trng n th t v cn trng k sinh th c ch i u ch nh s l ng qu n th quan tr ng l s c nh tranh trong loi. Hi n t ng n th t l n nhau ho c k sinh th a xu t hi n trong qu n th ch y u l do thi u ngu n th c n. Nh c p trn, i v i chng, c ch ph n ng s l ng - kh nng gia tng s l ng theo s tng tr ng m t qu n th c a v t ch ho c v t m i l c ngha. Nghin c u dng nng l ng trong qu n x ng c (Menhinick, 1976) cho th y, nng su t t ng s c a cy xanh cao hn nng su t t ng s c a sinh v t n th c v t r t nhi u ( y ph n l n l cn trng n th c v t). Ng c l i, nng su t t ng s c a cn trng n th c v t, y h u nh b ng nng su t t ng s c a ti t tc n th t v k sinh. Hi n tr ng ni ln m c b o hi m xc nh c a sinh v t d d ng thnh ph n c s c a t ng qu n x. 4.3.5. C ch thay i (lun phin) u th Trong thin nhin, cc c ch i u ch nh s l ng qu n th ho t ng theo nguyn t c thay i u th trong chu i th c n. N u m t m t xch no , m t
47
qu n th c i u ch nh do c ch c nh tranh trong loi, th m t xch tr c , ho c sau l i do c ch i u ch nh khc tc ng duy tr m t qu n th m c th p hn m c, khi m ngu n th c n b t u gi m st ho c ng c l i. Cc loi cn trng n c n b h u c phn gi i ho c cn trng n h i cy tr ng thi c n c i, t n thng, c vai tr quan tr ng trong qu n x cng nh trong h sinh thi. Chng c ch c nng quan tr ng nh i qun v sinh, t o i u ki n cho qu trnh v c ha cc ch t h u c ti p di n nhanh chng, phn h y xc ch t th c v t. nh ng loi cn trng ny (cn trng n xc ch t, cn trng n c n b h u c), cc c ch i u ch nh s l ng ch y u l c nh tranh trong loi. V d , s sinh s n hng lo t c a nhi u loi m t g , m t tre, n a th ng x y ra sau cc v chy r ng, nh n h i ch sau cc tr n h n hn ko di, sau cc n n d ch su n l lm cho cy tr nn c n c i ho c do ho t ng khai thc r ng khng ng quy trnh, v.v... Ho t ng kinh t c a loi ng i gy nn nh ng bi n i su s c trong i u ki n t n t i c a cn trng. Nhi u k t qu nghin c u cho th y cng cu c khai hoang, p d ng cc quy trnh gieo tr ng cc gi ng m i lm gia tng s l ng nhi u loi cn trng n l nh su t h i rau, su rm thng, cn trng chch ht nh r y nu, b xt mu i h i ch. Bn phn ha h c, c bi t l phn m lm gia tng s l ng c a cc loi su c thn h i la, su cu n l nh . Nguyn nhn c a s bi n i v n cha c nghin c u y , nhng ch c ch n c lin quan v i s h y ho i c ch t nhin c a s i u ch nh s l ng. V v y, tuy c ngha kinh t quan tr ng, nhng nghin c u bi n ng ch c a ring cc loi su h i nng nghi p th s khng c nh ng k t lu n ng n v c ch i u ch nh s l ng. Hn th , cc k t lu n ng v nguyn nhn bi n ng s l ng c a cc loi su h i ch c th c khi nghin c u so snh cc h sinh thi cn tng i nguyn v n so v i cc h bi n i nhi u do y u t con ng i. Nh ng thnh qu c a bi n php phng tr sinh h c, phng tr t ng h p (IPM) m nh m i ng i ang mong i, cng khng th t c thnh qu mong mu n, n u khng hi u r c ch i u ch nh s l ng c a t ng loi su h i. Nhi m v c b n c a phng tr sinh h c, phng tr t ng h p, ch c c l l nghin c u v s d ng ng quy lu t c ch t nhin c a s i u ch nh s l ng cn trng. Nh ng hi u bi t cng l c s khoa h c c a bi n php phng tr t ng h p, nh m s d ng t i u nh ng c ch t nhin c a s i u ch nh s l ng vo vi c h n ch tc h i do cn trng gy nn. gi i thch cc nguyn nhn bi n ng s l ng c a qu n th ng i ta p d ng nhi u phng php phn tch khc nhau, m ph n no c c p trn. y, ch mu n lu m t vi kh khn g p ph i khi nghin c u bi n ng s l ng cn trng. M t trong nh ng phng php th ng c s d ng - l phng php h i quy tuy n tnh a t p (h i quy a t p) v i phng trnh c b n: Y = b0 + b1x1 + b2x2 + b3x3 + ... + bnxn (1) y x - i l ng bi n thin c l p nh cc y u t kh t ng; b - h ng s . Phng trnh ny c dng tm tng quan c a m t qu n th c a bi n ng qu n th v i m t ch s o no c xem nh bi n thin c l p l ng ma, nhi t ... i u quan tr ng l phng php ny c dng l p phng trnh d bo. Phng trnh c thch h p hay khng s c ki m ch ng th c t cc k t qu d bo. Tuy v y, thi t t ng y khng ph i l phng php t t xc nh tc ng c a cc c ch sinh h c. Trong cc nghin c u thu c v sinh h c, khi p d ng phng php ny c th d n n k t lu n sai l m. V d , Davidson, Andrewartha (1948), Auer
48
(1968) p d ng cc phng php h i quy a t p, u khng gi i thch y ngha sinh h c cc d ng chnh c a t l ch t. Nh ng kh khn khc g p ph i khi s d ng phng php h i quy a t p d tnh bi n ng s l ng qu n th ho c m t qu n th l li u c th c m t tng quan no gi a nh ng bi n thin c l p, ho c gi cc s h ng c a h i quy l khng tnh c ng c. V th c ch t, c th kh c ph c cc kh khn b ng cch phn tch nh ng thnh ph n chnh. Nhng v n l i qu ph c t p i v i vi c xc nh cc quy t c chnh xc, ph h p cho phn tch s li u th c a. Trong m t ch ng m c nh t nh, khi nghin c u bi n ng s l ng cn trng trong cc th h k ti p nhau th phng trnh sau y s thch h p hn: logNn+1 = logNn + logF Kn (2) Kn = k1 + k2 + k3 + k4 + k5 + k6 y, k1, k2,... - gi tr k c a th h Kn; - t l ch t trong c th h ; F - t c tng tr ng c a qu n th . Khi phn tch b ng th th ng xy d ng phng trnh (2) v i gi tr k c tnh theo gi thi t l t ng c a cc k b ng K. i v i t ng gi tr k, n u hon ch nh c m hnh mang tnh ch t sinh h c y th khi ghp hai phng trnh (1) v (2) v i nhau, s nh n c m hnh bi n ng s l ng qu n th . Nh ng m hnh ny ch c ch n s thch h p cho vi c p d ng cc bi n php phng tr cn trng c h i em l i hi u qu cao. 3.3.6. a d ng sinh h c c a cc loi sinh v t chn kh p trong cc h sinh thi nng nghi p a d ng loi chn t c m i quan h ng thu n v i a d ng cy tr ng trong cc h sinh thi nng nghi p. Cng nhi u ch ng lo i cy tr ng trong m t h canh tc th cng thu ht nhi u loi cn trng n th c v t v nh v y a d ng cc loi b t m i v k sinh cng cao hn (Hnh 4.2). Tnh a d ng, phong ph hn c th ng m t vai tr chnh trong vi c t i u ha cc qu trnh v ch c nng c a cc h sinh thi nng nghi p.
a dng cc lo i thin ch (vt n tht, bt mi, k sinh, nm bnh)
a dng cc lo i n thc vt a dng cc lo i thc vt Cc qu trnh ca h sinh thi nng nghip

Hnh 3.2. Quan h gi a th c v t, a d ng loi chn kh p v cc qu trnh h sinh thi nng nghi p. m mi tn ch l ng thng tin tng i thu c, th d v ph n ng c a cc qu n th n th c v t i v i s phong ph c a cc loi th c v t c nghin c u khc hn so v i chi u ng c l i
49
K t qu nghin c u c nh ng c s khoa h c b sung cho lu n i m r ng h th ng cy tr ng cng a d ng ha th cng tng c tnh a d ng c a cc loi chn t c l i: 1. L thuy t v s khc bi t tnh di truy n: Cc sinh c nh cy tr ng a d ng v c c u s t o i u ki n cho nhi u loi hn so v i cc sinh c nh n gi n. V c u trc, s phong ph cc loi th c v t v ti p theo l cc loi n th c v t, cc loi n th t, k sinh, n m v vi sinh v t khc s t o nn s khc bi t nhi u hn v di truy n, t o ngu n sinh kh i l n hn, t o nn l i dinh d ng ph c t p v b n v ng hn, t o kh nng ch ng ch u i v i s bi n i c a cc y u t mi tr ng cao hn so v i phng th c canh tc c canh c c u trc n gi n trn m t vng. R rng l c a d ng sinh h c loi l n a d ng c u trc u quan tr ng trong vi c xc l p nn s a d ng cc loi cn trng thin ch c a su h i. 2. L thuy t v s b t m i: Khi cng c nhi u loi b t m i v k sinh trong cc t p on cy tr ng s lm gi m m t v t m i l cc loi su h i n m t m c th p nh t d i m c ng ng gy thi t h i kinh t . Khi m t v t m i gi m th s l ng c a thin ch cng gi m theo v n u c s t bi n v cc y u t sinh thi th r i ro pht d ch su b nh l kh ki m sot. 3. L thuy t v nng su t: Cc nghin c u cho th y trong m t s tr ng h p a canh mang l i nng su t cao hn so v i c canh. Nng su t cao hn ny c th t o ra a d ng chn t cao hn khi s l ng ngu n th c n s n c cho cc loi n th c v t v ti p l thin ch tng ln. 4. L thuy t v tnh n nh v phn b ti nguyn theo th i gian: L thuy t ny gi nh r ng nng su t s c p n nh hn v c th d on c trong n n nng nghi p a canh so v i n n nng nghi p c canh. S n nh s n xu t ny cng v i tnh khc bi t di truy n v m t khng gian gi a cc ng ru ng ph c t p s khi n cc loi su h i b phn chia theo khng gian v th i gian t o ra s cng t n t i c a nhi u loi su b nh h i. C n ph i c nh ng nghin c u su hn xc nh xem li u s a d ng loi cn trng c i li n v i a d ng th c v t v nng su t c a cc qu n x th c v t hay n thu n ch ph n nh tnh khc bi t di truy n v khng gian xu t hi n do s t h p cc cy tr ng theo cc c c u khc nhau. M t vi y u t mi tr ng nh h ng n s a d ng sinh h c, s phong ph v ho t ng c a cc loi sinh v t k sinh v b t m i trong cc h sinh thi nng nghi p l: Cc i u ki n vi kh h u, tnh s n c th c n (n c, v t ch , v t b t m i, ph n hoa, m t hoa), nhu c u v sinh c nh (ni tr ng , lm t , ni sinh s n), c nh tranh trong v gi a cc loi sinh v t. Tc ng c a m i y u t mi tr ng thay i theo c c u cy tr ng v khng gian, th i gian v m c thm canh v nh ng c i m ny tc ng n s khc bi t v tnh di truy n trong cc h sinh thi nng nghi p theo nhi u cch. M c d cc loi thin ch d ng nh thay i cch ph n ng m t cch r ng ri v i c c u cy tr ng, m t v s pht tn. Cc b ng ch ng th c nghi m cho th y cc thng s c u trc c a cc h sinh thi nng nghi p (a d ng cy tr ng, m c u t) c nh h ng n ng h c v a d ng c a cc loi b t m i v k sinh. M t vi trong s cc thng s ny c lin quan n a d ng sinh h c v h u h t khng th qu n l c (ma mng ko theo a d ng c d i, a d ng gen). D a trn nh ng thng tin c c, a d ng sinh h c cc loi thin ch c th c tng c ng v pht huy hi u qu b ng cch: - a m t lo t loi k sinh v v t b t m i nh p c b ng cch nhn nui v phng thch hng lo t. - Gi m t l ch t tr c ti p b ng cch h n ch phun thu c tr su.
50
Cung c p thm cc ngu n th c n ph v v t ch ph ngoi v t ch /v t m i chnh. Tng c ng a d ng th c v t trong v xung quanh ng ru ng. T o s c khng cao cho cy ch b ng cch gieo tr ng cc gi ng cy t t, chm sc ng k thu t, s d ng h p l cc ch t kch thch tng tr ng. S d ng cc ha ch t xua u i, ch t gy ngn thay i t p tnh dinh d ng c a cc loi su h i v h p d n thin ch. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. TI LI U THAM KH O C c B o v Mi tr ng, 2004. a d ng Sinh h c v B o t n. C c B o v Mi tr ng, H N i. 280 trang. Viktorov G.A 1967. Cc v n bi n ng s l ng cn trng, tr ng h p cc loi b xt h i. NXB Khoa h c Matxcva. 249. (ti ng Nga) V Quang Cn, 1992. Quan h v t ch - v t k sinh su h i la, thu c b cnh v y v cc loi k sinh c a chng Vi t Nam, 226 trang (ti ng Nga). Ph m Bnh Quy n, 1988. Phng tr cn trng gy h i b ng cc y u t sinh h c, NXB Khoa h c v K thu t H N i. 55 trang. Ph m Bnh Quy n, 1992. Integrated method for rice pest control in the Rive Delta North Vietnam. 19 Int Congr. Entomol BeiJin, June 28 - July 4. Proc. Abstr. Beifing. 391 trang. Ph m Bnh Quy n, 2003. H sinh thi nng nghi p v pht tri n b n v ng. NXB i h c Qu c gia H N i, 174 trang. Ph m Bnh Quy n, 2005. Sinh thi h c Cn trng, Nh Xu t b n Gio d c H N i. 164 trang.
51
Chng IV. M T S THNH T U C A BI N PHP SINH H C 1. THNH T U C A BI N PHP SINH H C Theo kinh nghi m c a nng dn Trung qu c, ng i tr ng cy c mi vng a Trung H i bi t s d ng loi ki n b t m i Oecophylla smaragdia Fabricius phng ch ng su n l cam (Mc Cook 1882, Clausen 1966). Ngay t th i xa xa ng i tr ng ch l r p nhn nui ki n b t m i phng ch ng ki n n cy ch l. y cng c coi l nh ng tr ng h p u tin con ng i bi t s d ng k th t nhin (thin ch) v i m c ch c a bi n php sinh h c. H bi t phn bi t cc loi ki n d a trn t p tnh n c a chng. Vallisnieri (1661-1730) l ng i Italia u tin ngh s d ng ong k sinh Apanteles glomeratus Linneaus phng ch ng b m tr ng h i c i Pieris rapae Linneaus (Doutt 1964). Ti p theo , vo nh ng nm u c a th k 18 nhi u bo co c p n t p tnh k sinh c a m t s loi cn trng; cc tc gi cho r ng nhi u loi thin ch c th c s d ng nh tc nhn quan tr ng phng ch ng su h i cy tr ng. Quan i m ny c t n t i qua nhi u th k t i ngy nay. H u h t nh ng ngh u tin s d ng cn trng k sinh trong bi n php sinh h c phng ch ng su h i cy tr ng u b t ngu n t ng i chu u. Ch ng h n: E. Darwin (1988) ghi nh n s t n cng su non b m tr ng h i c i Pieris rapae Linneaus c a m t loi ong C h Ichneumonidae b ng cch ong tr ng vo m t lng su non b m tr ng (Doutt 1964). Hartig (1827) ngh thu th p su non b m tr ng b ong c k sinh thu tr ng thnh ong r i th tr l i ru ng tr ng b p c i c (Sweetman 1936). Php, chnh Boisgiraud (1840) thu th p m t s l ng l n b hnh trng Calasoma sycophamta L. thu c h Carabidae r i th l i vo ru ng phng ch ng su n l. Italia, Villa (1844) ngh s d ng cng trng b t m i nh b hnh trng h Carabidae, ki n 3 khoang h Staphylinidae phng ch ng su h i cy tr ng trong v n. C th kh ng nh, ngay t th k 18 nh ng k t qu ng d ng u tin bi n php sinh h c chu u ch y u t p trung s d ng cn trng k sinh ho c b t m i phng ch ng su h i cy tr ng m cha c ngh no v vi c nh p n i thin ch phng ch ng su h i cy tr ng a phng. Nm 1991, m t s n c chu u nghin c u nhn nui v s d ng ong m t Trichogramma sp. phng ch ng nhi u loi su thu c b cnh v y h i to, b p c i, c c i ng...(Meyer 1991). Cho t i nay nhi u n c chu u c nh my sinh h c s n xu t hng lo t ong m t b ng dy chuy n c kh ha, t ng ho, gp ph n ng k nng di n tch cy tr ng c s d ng ong m t phng ch ng su h i. T nm 1973 n 1987, Lin X (c) nghin c u nhn nui v s d ng ong m t Trichogramma sp. v ong vng Habrobracon phng ch ng su xm Agrotis v su xanh Helicoverpa armigera t hi u qu . Theo Petov (1964) cc loi b m t vng (chu n chu n c ) thu c h Chrysopidae l nh ng loi thin ch c ngha trong i u ho s l ng su h i chnh trn cy tr ng Bungari. Cng theo Zeleuny 1965 Ti p Kh c c ng i ta s d ng loi b m t vng Chrysopa carnea Steph phng ch ng su h i trn cy cng nghi p ng n ngy c hi u qu t t. K t khi nh khoa h c Louis Pasteur pht hi n ra loi vi khu n Bacillus
52
thuringiensis gy b nh trn su non t m vo nh ng nm u c a th k 19. Ti p n 1915. E. Bertiner (ng i c) cng phn l p v xc nh vi khu n Bacillus thuringiensis gy b nh cho su non ngi a Trung H i Anagasta kuchniella. T nhi u n c chu u t p trung nghin c u s n xu t v s d ng thu c tr su vi sinh Bt. phng ch ng trn 525 loi su h i cy tr ng nng, lm nghi p c k t qu t t. Ngy t nm 1720 Phillips pht hi n virus gy b nh trn cn trng. T nhi u nh khoa h c cc n c pht tri n c a chu u i su nghin c u s n xu t v s d ng virus, m t nhm vi sinh v t gy b nh c nhi u tri n v ng phng ch ng su h i cy tr ng. Balisneri (1709) pht hi n n m gy b nh trn cn trng t o i u ki n cho nhi u nh khoa h c cc n c chu u nghin c u v s d ng n m gy b nh cn trng phng ch ng cc loi su h i cy tr ng. Nm 1878, Metschnhikov pht hi n v phn l p c n m xanh Metashizium aurisophiae tr su non b cnh c ng h i la m Anisophiae austrinia c hi u qu phng ch ng su non, tr ng thnh b u di h i c c i ng Bothinoderes pauctiventris. V.I. Bilai (1961), G. Seiketov (1962), Domsch (1980) l n l t pht hi n n m Trichoderma l nh ng thnh vin ph bi n c a nh ng thnh vin c a h vi sinh v t t, chng phn b ph thu c vo vng a l, ki u t, i u ki n kh h u v th m th c v t. Nhm n m ny c kh nng i khng v i cc vi sinh v t khc thng qua vi c ti t ra cc ch t khng sinh, men r u cc ch t c ho t tnh sinh h c cao t o kh nng c ch cc n m d ch h i cy tr ng nh Rhizoctonia , Sclerotium, Verticillium. n nay nhi u n c chu u nghin c u s n xu t v s d ng n m Trichoderma phng ch ng hn 150 loi vi sinh v t gy b nh h i trn 40 lo i cy tr ng khc nhau. Ngay t gi a th k 19 hnh thnh h ng nghin c u s d ng tuy n trng phng ch ng cn trng. Tr c h t ph i k n nh ng cng trnh khoa h c c a cc nh tuy n trng h c nh P. Bovien, J. R. Christie, N. A. Cobb, I. N. Filipjev, G. Fuchs, G. Steiner, G. Thorne (Nickle v Welch 1984). Theo Hara (1991) tuy n trng k sinh cn trng (EPN) c ph su ch r ng, kh nng tm ki n su ch v sinh tr ng r t m nh. K t qu di u tra thu th p EPN B c Ai len l 3,8%; Italia l 5%, B o Nha 3,9%; Thu i n 25%; trong khi Anh t i 48,6%. T i B 1997 nh khoa h c Miduturi phn l p c m t s loi EPN nh Steinernema eltiae, S. afinis v Heterorhabditis bacteriophora tr su ch b nhi u Hoplia philanthus. M i quan h gi a tuy n trng v vi khu n l n u tin c P. Bovien (1937) c p n nhng ch c hi u m t cch su r ng, mi t i Dutky (1959) m i pht hi n m t s c tnh trong m i quan h n ny. Kho ng u nh ng nm 1980, ng i ta c th nhn nui hng lo t tuy n trng k sinh cn trng b ng in vi tro v i cc loi vi khu n c ng sinh c a chng (Being 1981, 1984) g n li n v i vi c s d ng nh ng loi EPN nay phng ch ng c hi u qu su c thn (Lindegren 1981), b cnh c ng h i nho en (Reing v Miller 1981, Simons 1981) t o ra kh nng thng m i ho s n ph m sinh h c tuy n trng EPN di t cn trng gy h i cy tr ng. Brooks (1986) ch r h u h t cc loi Nosema thu c nguyn sinh ng v t Pzotozoa c nghin c u s d ng trong bi n php sinh h c phng ch ng su non b cnh v y v su non thu c b cnh th ng nh chu ch u, co co. Ch ng h n Nosema locustae c th c s d ng phng ch ng hn 60 loi chu ch u, d mn, d di c hi u qu . Nosema necatrix c nghin c u s d ng phng ch ng su non b cnh v y, m t s tr ng h p c hi u qu r r t ngay trn ng ru ng (Maddix v ctv, 1981). Lewis (1997) cho r ng t nm 1980 m t s n c chu u pht hi n v s
53
d ng nh n b t m i Amblyseius cucumeris phng ch ng b tr h i hnh Thrips tabaci, b tr Frankliniella occidentalis, F. tritici v T. obscuratus h i da chu t c hi u qu r r t. M t s hi u qu s d ng bi n php TSH phng ch ng su h i cy tr ng cc n c chu u. - S d ng ong k sinh Allotropa burelli v Pseudaphicus malimus nh p n i t Nh t b n vo nm 1934-1941 phng ch ng c hi u qu R p rp Pseudococcus coustocki h i to Lin x c. - Vo nh ng nm 60 c a th k 20, Vi n BVTV c a Lin x c s n xu t thnh cng ch ph m Virus phng tr c hi u su non ngi Portheroa dispar, su non b m c i Barathra brassicae. - T nm 1972 Bungari s d ng ch ph m Beauveria phng tr b l khoai ty, su h i la, su h i m n c hi u qu t t. Cng t nm 1930 th k 20 Php s d ng n m Arthrobotrys oligospora, Dactylella ellipsospora phng ch ng tuy n trng h i cy c i ng, khoai ty, c chua... 2. THNH T U C A BI N PHP SINH H C CH U Hirashima (1990) cho r ng Nh t b n ngay t 1986 s d ng ong Cotesia phitellae, Tetrastichus sokolowski v Diadromus subtilicornis phng ch ng su t h i b p c i trn di n r ng c k t qu t t. Wauchrea (1988) ch r Trung qu c ngay t nh ng nm 70 c a th k 20 ng i nng dn cc t nh An Huy, V Hn, H B c,... s d ng ong m t Trichogramma japonicum, Trichogramma dendrolimi phng ch ng su cu n l la, su rm h i thng, su cu n l hoa lan c hi u qu r r t, t l ong k sinh t trn 70% so v i ru ng khng th ong. T nhng nm 1985-1990 Nh t ng i ta t o ra quy trnh s n xu t b m t vng Chrysopa theo quy m cng nghi p v s d ng chng phng ch ng su n l khoai ty, su h i b p c i t hi u qu cao. Rachappa v Naik (2000) cho r ng ngay t nm 1930 c a th k 20 n s d ng ong m t Trichogramma chilonis, Trichogramma japonicum phng ch ng su c thn ma trn di n r ng, c trn ru ng ma tr ng xen v i rau mi cho hi u qu hn h n nh ng khu ru ng ma khng th ong. Chen (1963) cng kh ng nh i loan s d ng kh thnh cng ong m t Trichogramma chilonis phng ch ng su c thn ma t nh ng nm 60. Ubandi v Sunaryo 1986 ch r Malasia v Indonesia s d ng thnh cng ong kn tr ng C. flavipes phng ch ng su c thn ma D. saccharalis. Ngay t nh ng nm 80 c a th k 20 Trung Qu c ng i ta s n xu t ch ph m n m Metarhizium anisophiae (g i l n m xanh) v Beauvernia bassiana (g i l n m tr ng) v phng ch ng b cnh c ng h i khoai ty, su c thn ng, loi su h i khc thu c b cnh v y Lepidoptera h i rau, u... c hi u qu hn h n i ch ng khng s d ng bi n php TSH. Zen v ctv (1991) cho r ng t nm 1990 n nay Trung qu c s n xu t hng lo t ch ph m tuy n trng k sinh cn trng Steinernema carprocapsae v phng ch ng c hi u qu nhm su c thn Holcocerus insularis h i cy g v Zeuzera muthitrigata h i cy bng mt. 3. THNH T U C A BI N PHP SINH H C CHU M - Ngay t 1883 cc bang Colombia, Mitsuri... c a M s d ng thnh cng ong kn nh Apanteles glomeratus nh p n i t Anh phng ch ng su b m
54
tr ng h i c i v tr thnh m t tc nhn sinh v t c ch t n t i trong h sinh thi ng rau cho t i hi n nay cc bang . - Nm 1887 ng i ta l i thnh cng trong vi c nh p n i b ra chu c Rodilia cardinalis vo M phng ch ng c hi u qu R p sp Icerya purchasi h i cam, chanh bang Califonia. K t qu k di u ny g n li n v i tn tu i c a nh khoa h c A. Koebele. ng l ng i u tin nghin c u bi n php TSH ch ng c d i. - Vo nh ng nm 70 c a th k 20 M nhn nui v s d ng c hi u qu ong m t Trichogramma sp. v ong vng Habrobracon sp. phng ch ng su xanh h i ng, rau, u. - T nm 1980 M pht hi n 86 ging v i 1380 loi b m t vng, trong m t s loi c nhn nui v s d ng phng ch ng c hi u qu su h i bng, ay... - Nm 1947 Haoai, M nh p n i ong k sinh Opius oophibis t n , Malasia phng ch ng ru i c qu Dacus dorsalis t k t qu t t. - Nm 1938 Haoai, M nh p n i v s d ng thnh cng cn trng b t m i Telsimia nitida t Guama v Chilocorus nigritus t n phng ch ng r p sp Pinnapis buxi h i d a, c . Nm 1993 M s n xu t ch ph m virus NPV c a su Spodoptera exigua cng nh m t s ch ph m virus khc c s d ng c hi u qu phng ch ng su keo da lng h i bng, su c n l rau, u, cy lm nghi p... ngay nh ng ni m bi n php ho h c b c m. 4. THNH T U BI N PHP SINH H C TRNG PHNG CH NG SINH H CC D I C d i l th c v t hoang d i, con ng i khng mong mu n chng pht tri n trn ru ng, tr ng v n tr ng cy tri... C d i c nh tranh m nh li t v i cy tr ng v m, ch t dinh d ng, ngu n nh sng m t tr i v kho ng cch m t tr ng. S c m t c a c d i ch c ch n lm nh h ng n sinh tr ng pht tri n c a cy lm gi m nng su t, ph m ch t cy tr ng, m t khc c d i cn gy nhi u tr ng i cho qu trnh thu ho ch cy tri. C d i cn gin ti p truy n b nh, su, nh n h i v cc loi sinh v t khc nh chu t, c, sn... gy h a cho cy tr ng. C d i kh phng tr v chng pht tri n qu nhanh m t r t mau, sinh s n m t l ng h t kh l n. Chng c kh nng tn b ng h t ho c thn dinh d ng. T tr c n nay, con ng i s d ng nhi u bi n php nh canh tc k thu t, ho h c... nhng u khng mang l i hi u qu nh mong mu n. phng ch ng c d i m t cch h p l, chng ta ph i bi t ph i h p cc bi n php m t cch hi ho d a trn s hi u bi t h sinh thi ng ru ng, l y bi n php u tranh sinh h c lm c t li trong qu n l c d i t ng h p (IWM). Vi c s d ng bi n php u tranh sinh h c phng ch ng c d i c ti n hnh nhi u n c c n n nng nghi p php tri n, thu c k t qu t t theo c hai h ng. + Nh p n i k th t nhin (thin ch) r i thu n ho, nhn nui hng lo t phng ch ng c d i t nhin c bi t c d i b n x mi i phng khc nhau. Thng th ng con ng i s d ng nh ng tc nhn sinh h c thu th p c t nh ng loi c d i mang tnh t nhin. + H ng nhn th ch ph m sinh h c ra ng ru ng ni m c d i pht sinh pht tri n nhanh, m nh c n ph i c phng tr (theo Wapehere v ctv 1989). Nh t n i nh ng loi k th t nhin phng ch ng c d i, ng i ta t p trung nghin c u s d ng cc loi cn trng, m t s loi chn t khc c th n c d i; m t vo loi n m v tuy n trng k sinh.
55
Bi n php u tranh sinh h c phng ch ng c d i b ng cch nhn th chng ra ru ng, ng i ta t p trung s d ng cc loi vi sinh v t gy b nh (ch y u l n m b nh). M t s loi ng v t c xng s ng nh c cng c nghin c u s d ng t n cng c d i s ng trong cc ngu n n c nh knh t i tiu, h , ao.. Nh ng loi thin nh th ng c s d ng trong bi n php sinh h c phng ch ng c d i nh Cn trng, Nh n, N m gy b nh, Tuy n trng, ng v t c xng s ng. - Cn trng v Nh n s d ng trong bi n php sinh h c phng ch ng c d i Julien (1992) a ra b ng thnh ph n cc loi khng xng s ng c th c nh p n i, nhn th phng ch ng cc loi th c vt hoang d i c bi t c d i c ti n hnh nhi u n c. Kho ng 259 loi ng v t khng xng s ng c s d ng phng ch ng c d i, trong c 254 loi cn trng v 5 loi nh n nh . Nhn th hng lo t nh ng i t ng trn c t i 161 loi (60%) cho k t qu t t nhi u a phng p d ng. S l ng h , loi thin ch c s d ng trong bi n php sinh h c thu c cc b khc nhau c th hi n b ng 4.1, 4.2 v 4.3. B ng 4.1. K t qu p d ng cc lo i thin ch phng ch ng c d i (theo th ng k c a Julien 1992) S l ng loi S l ng loi S l ng h S l ng loi c thch h p c p d ng B c s d ng c s d ng p d ng thnh cng Coleoptera 7 109 68 (61%) 33(30%) Lepidoptera 21 81 46 (56 %) 15(18%) Homoptera+ 8 19 15 (79%) 8(42%) Hemiptera Diptera 6 35 25(71%) 4(11%) Thysanoptera 2 4 2(50%) 1(25%) Hymenoptera 3 4 3(75%) 2(20%) Orthoptera 1 1 1(100%) 0(0%) Acarina 3 5 3(60%) 2(40%) N m KS 4 8 8(100%) 5(63%) Tuy n trng KS 1 1 1(100%) 0(0%) T ng s 56 268 170 70 (26%) B ng 4.2. K t p d ng cc nhm loi thin nh theo h phng ch ng ch ng c d i nhi u nh c (theo th ng k c a Julien) B ,h S loi p d ng S l ng loi S l ng loi c p d ng c p d ng thnh cng Coleoptera 109 66 (61%) 33(30%) Chrysomelidae 39 21 12 Curculionidae 36 24 14 Cerambycidae 14 9 4 Apionidae 9 3 1 Bruchidae 7 6 1 Buprestidae 3 3 1
56
Anthribidae Lepidoptera Pyralidae Noctuidae Totricidae Gelechiidae Arctiidae Gracillariidae Pterophoridae Lyonetidae Cochilidae Geometridae Sesiidae Aegeriidae Coleophoridae Oecophoridae Pterolonchidae Carposinidae Heliodinidae Sphingidae Lycaedae Dioptidae Hepialidae Homoptera+Hemiptera Dactylopiidae Tingidae Coreidae Pseudococcidae Miridae Aphidae Psyllidae Delphacidae Diptera Tephritidae Cecidomyiidae Agromyzidae Anthomyidae Ephydridae Syrphidae Thysanoptera Phlaeothipidae Thripidae Hymenoptera Tenthridinidae Eurytomidae Pteromalidae Orthoptera Paulinidae Acarina Eriophyidae
1 82 23 10 9 5 4 4 3 3 3 3 3 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 19 6 5 3 1 1 1 1 1 35 17 6 5 4 2 1 4 3 1 4 2 1 1 1 1 5 3
0 46(56%) 11 4 5 3 3 3 3 2 2 2 1 0 2 1 0 1 1 1 1 0 0 15 (79%) 5 3 2 1 1 1 1 1 25 (71%) 11 5 4 3 2 0 2 (50%) 2 0 3(75%) 1 1 1 1(100%) 1 3(60%) 2
0 15(18%) 3 1 2 0 3 1 2 1 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 8(42%) 4 1 1 1 0 0 1 0 4(11%) 2 1 1 0 0 0 1 (25%) 1 0 2 (50%) 0 1 1 0 (0%) 0 2 (40%) 1 57
Tetranichidae Galumnidae N m Uredinales Hyphomicetes Ustylaginales Coelomicetes Nematodes Enguinidae T ng s
1 1 8 5 1 1 1 1 1 268
1 0 8(100%) 5 1 1 1 1(100%) 1 170 (63%)
1 0 5 (63%) 3 0 1 1 0 (0%) 0 70 (26%)
-Cc loi ng v t c xng s ng, ch y u c c p d ng thnh cng trong phng ch ng c d i s ng trong n c ao, ru ng... (b ng 3) B ng 4.3. Thnh ph n loi c c nh p n i vo m t s n c phng ch ng c d i theo (Julien 1992) H Loi c p d ng Aristicbthys nobitis Richardson (c u to) Cyprinidae Ctenopharyngodon idella Cuvier (Tr m c ) Hopophtbalmicbthys molitrix Cuvier (Tr m c ) Puntinus javanicus Bleeken Oreocbromis aureus Steinbachnen Cichlidae Oreocbromis mossambicus Peters Oreocbromis nilloticus Linnaeus Tilaphia maerobia Boulengen Tilaphia melanopleura Dumeril Tilaphia zillii Gervais Osphroncmus goramy Lacepedes Osphronemidae 5. NH NG LO I S N PH M SINH H C ANG S D NG TRONG BI N PHP U TRANH SINH H C 5.1. Nhn nui s l ng l n cn trng k sinh, cn trng v nh n b t m i B ng 4.4. Cc loi cn trng k sinh, cn trng, nh n b t m i s d ng trong u tranh sinh h c Tn loi thin ch Ong m t Trichogramma sp. Ong vng Habrobracon sp. Ong c Ichnemon sp. Diaderma sp. Ong kn nh Apanteles glomeratus L. Ong en kn n Cotesia sp. Ong en Opius pallipes Watanabe Ong en nh B ra Nh n Nh n Tn loi su h i c phng ch ng Tr ng cc loi su h i b Lepidoptera Helicovera armigera Hubner.
Plutella xylostella L. Pieris rapae L. Plutella xylostella L. - Liriomyza sativae B., L. bryoniae B - Dacus dorsalis Hendel Dacnosa sibirica Telenga Liriomyza sativae Blanchard, L. trifolii Rodolia cardinalis Mulsant Burgegg Amblyseius cucumeris Icerga parchasi M. Phytoseiulus persimilis Thrips tabaci Lindeman 58
Nh n B xt
Athias Amblyseius barkeri Orius sp. Ngu n Robert Van Denbosch 1974
Thrips palmi Karny Thrips tabaci Lindeman Thrips palmi Karny
5.2. Ch ph m vi sinh v t (n m, vi khu n, virus) v tuy n trng B ng 4.5. M t s vi sinh v t i khng c dng trong phng ch ng cc vi sinh v t gy b nh trong t Vi sinh v t i khng 1. Bacillus subilis Tc nhn gy b nh Fusarium f.sp. Radicilycopersici Fusarium solani Phomopsis sclerotioides Rhizoctonia solani Rhizoctonia solani Cy k ch Cy c chua u c ve Da chu t Bng C i xanh C chua Khoai ty Thu c l Khoai ty C chua Thu tin C chua C chua Cc cy khc nhau u c ve C chua da chu t C n ty Thuy tin Da chu t C chua C chua Thu tin Da chu t Tc gi Phae et al. (1992) Sarhan (1989) Bocshow et al. (1988) Ehesharmul-Haque et Ghaffar (1991) Parveen et. Ghaffar (1991) Duijff et al. (1991) Howell et Stipannovic (1980) Kloepper (1991) Zaveleta-Mejia at RojasMartinez (1989) Beat et Pit (1990) Parveen et. Ghaffar (1991) Parveen et. Ghaffar (1991) Lumsden et Papavizas (1988) Cardoso et Chandi (1990) Lewis et al. (1990) Chao et al. (1989) Budge et Whipps (1991) Beale et Pitt (1990) Mandeel et Barker (1991) Couteaudier et al. (1985) Louter et Edington (1990) Beale et Pitt (1990) Chao et al. (1998) 59
2. Bradyrhizobium japonicum 3. Pimelobracter sp. Psendomonas Fluorescents 4. Psendomonas cepacia
Fusarium oxysporum f.sp.lycopersici spp. Erwinia carotovora Thielaviopsis basi cola Vertillimum dasi dahliae Fusarium oxysporum f.sp.lycopersici Fusarium oxysporum sp. Fusarium oxysporum f.sp.lycopersici Fusarium oxysporum f.sp.lycopersici Verticilium dahliae Rhizoctonia sp. Rhizoctonia solani Fusarium oxysporum f.sp.cucumenum Sclerotina sclerotiorum Fusarium sp. Fusarium oxysporum f.sp.cucumenum Fusarium oxysporum f.sp.lycopersici Fusarium oxysporum f.sp.radiicislycopersici Fusarium sp. Fusarium oxysporum f.
5. Streptomyces spp. 6. Peacilomyces lilacinus
7. Penicilium oxalicum 8. Trichoderma harzianum 9. Trichoderma harzianum 10. Trichoderma viride 11. Trichoderma spp. 12. Gliocladium viens
13. Glomus inrradices
14. Glomus leptichum
s n ph m. cucumerium Fusarium oxysporum f.sp.lycopersici Rhizoctonia solani Rhizoctonia solani Fusarium oxysporum f.sp.radiicislycopersici
C chua C chua Bng C chua
Parveen et (1991) Lewis et al. (1990) Lewis et Papavizas C on et al. (1986)
B ng 4.6. M t s ch ph m s d ng trong bi n php sinh h c Tc nhn sinh h c Agrobacterium radiobacter Agrobacterium radiobacter Agrobacterium radiobacter Ampelomyces quisqualis Bacillus subtilis D ch h i c phng tr Agrobacterium tumifaciens Agrobacterium tumifaciens Agrobacterium tumifaciens Powdery mildews Tn thng Ni s n xu t ph m Galltrol-A AgBiochem, USA Nogall Norbac AQ10 Epic Kodiac Companion Rhizo-plus Serenade System 3 Aspire Koni Contans Fusaclean Biofox C Primastop Soil gard Phagus Rostop Spot-Less Intercept Bio-care, Australia New Bioproducts, USA Ecogene, USA Gustafson, USA Gustafson, USA Growth product, USA KFZB, Germany AgraQuest, USA Helena Chemicals, USA Ecogene, USA BIOVED, USA Prophyta, Germany Natural plant protection,France SIAPA, Italy Kemira, Finland Thermo Triology, USA Natural plant protection, France Kemira, Finland Eco Soil,USA Soil technologies, USA 60
Rhizoctonia, Fusarium, Alternaria Bacillus subtilis Rhizoctonia, Fusarium, Alternaria, Aspergillus Bacillus subtilis Rhizoctonia, Fusarium, Phytophthora, Phythium Bacillus subtilis Rhizoctonia, Fusarium, Alternaria, Sclerotinia, Verticillium, Streptomyces Bacillus subtilis Powdery mildews, leaf blight, downy mildew Bacillus subtilis Seeding pathogens Candida oleophila Botrytis, Penicillium Coniothyrium minitans Sclerotinia Coniothyrium minitans Sclerotinia Fusarium oxysporum Fusarium oxysporum (non pathenic) Fusarium oxysporum Fusarium oxysporum, (non pathenic) F. moniliforme Gliocldium Pythium, Rhizoctonia, catenulatum Botrytis, Didymella Gliocldium virens Damping off, root rot Phagus Pseudomonas (bacteriophage) Phlebia gigantea Heterobasidium Pseudomonas Pythium, snow mold aureofaciens Pseudomonas capacia Rhizoctonia, Fusarium, Pythium
Pseudomonas capacia Rhizoctonia, Fusarium, Pythium Pseudomonas Fusarium, Drechslera chloroaphis Pseudomonas syringae Botrytis, Penicillium, Mucor Pseudomonas Pseudomonas fluorescens Pseudomonas Pseudomonas fluorescens Pythium oligandrum Phytium Streptomyces griseoviridis Taralomyces flavus Trichoderma spp
Deny Cedomon
Stine, USA Bio Agri, Sweden
Bio-save 100 Ecoscience, USA Conquer Mauri Foods, Australia Blight Ban Plat health Techn. Institute,
Trichoderma harzianum Trichoderma harzianum Trichoderma harzianum Trichoderma harzianum Trichoderma harzianum Trichoderma harzianum
Fusarium, Alternaria, Botrytis, Phytophthora Verticillium, Rhizoctonia Protus Sclerotinia, Phytophthora, Bifungus Pythium, Fusarium, Verticillium Wilt, root rot, decay fungi Binab T Various fungi
Polygandrum Plant Protection Slovak Rep. Mycostop Kemira, Fanland Pophyta, Germany DeCuester, Belgium Bioinnovation
Supresivit Root rot Rootshield Planter box Trichodex Trieco Trichopel
Borregaar BioPlant, Danmark Mycontrol, Isreael Biowork, USA Biowork, USA Makhteshim, Israel Ecosene, India Agrimm, New Zealand
Rhizoctonia, Pythium, Sclerotinia, Fusarium Rhizoctonia, Pythium, Fusarium Rhizoctonia, Pythium, Sclerotinia, Fusarium Botrytis, Fulivi, Monilia, Pseudoperonospora, Sclerotinia Trichoderma viride Rhizoctonia, Pythium, Fusarium Trichoderma Armillaria, Fusarium, harzianum and T. Nectria, Phytophthora viride Trichoderma sp Rhizoctonia, Pythium, Sclerotinia, Fusarium
Trichoderma Mycocontrol, Israel 2000
Cu h i n t p 1. Thnh t u bi n php sinh h c c a cc vng trn th gi i: Qui m v c i m? 2. c i m v thnh t u c a bi n php sinh h c phng ch ng c d i? TI LI U THAM KH O 1. Hong c Nhu n, 1979. u tranh sinh h c v ng d ng. NXB khoa h c v k thu t H N i. 2. Ph m th Thu, 2004. Cng ngh sinh h c trong BVTV. NXB i h c qu c gia
61
H N i. 3. Robert Van Den Bosch, P. S. Messengen, 1974. Biological control Great Britain by offset Lithography by Billing Sons Limited. Guildford and London. 4. Robin Bedding, Ray Akhurst, 1998. Nematods and the biological control of Insect pests. 5. Leif Sundhcim, 2000. Biocontrol of Plant pathogens. Proceeding of International Workshop on Biological control in IPM program Hanoi, Vietnam 2000. 6. P. H. Smith, J. Eilenberg, 1993-Natura/Nectar.93 Wageimgen. The Netherlands. 7. A. Ross Merrill, 1985. Applied Weed Science. Macmillan Publishing hompany. New York. 8. Keith Moody, 1981. Major weeds of rice in South and Southeast Asia. IRRI. Philippines. 9. W.H. Reissig, E.A. Heinrichs, J.A. Lisinger, 1985. Illustrated guide to Integrated Pest Management in Rice Tropical Asia, IRRI. Philippines. 10. L.G. Holm, D.L. Plucknett,1977. The worlds worst weeds distribution and biology, University Press. 1977. 11. James,L..,J,Evans,M,Ralphs and R, Child,editors,1991. Noxious Range Weeds. Westiew Press. 12. Sheley,R., J. Petroff, M. Borman,1999. Introduction to Biology and Management of Noxious Rangeland Weeds, Covallis.
62
Chng V. CC BI N PHP NNG H C V BI N PHP SINH H C A. BI N PHP CANH TC TRONG B O V TH C V T I. GI I THI U CHUNG V BI N PHP CANH TC BVTV Bi n php canh tc (hay k thu t canh tc) bao g m t t c cc ho t ng c a con ng i c lin quan t i vi c tr ng cy nng nghi p, b t u t gieo h t gi ng n thu ho ch ma mng. T t c cc bi n php canh tc u lm nh h ng t i s pht sinh, pht tri n, tc h i c a su b nh h i v c d i. Nh ng bi n php canh tc c hnh thnh trong qu trnh thm canh tr ng tr t (nh bn nhi u phn m, gieo tr ng gi ng nng su t cao, tng v , tng m t cy,...) g i l bi n php canh tc thm canh (k thu t thm canh). Bi n php canh tc thm canh th ng t o i u ki n thu n l i cho su b nh h i v c d i pht sinh m nh, nhi u khi bng pht s l ng thnh d ch l n, gy thi t h i nng su t nghim tr ng (P.V. L m, 1998). C nhi u bi n php canh tc tr c ti p ho c gin ti p tiu di t d ch h i. M t s bi n php canh tc t o i u ki n thu n l i cho cy tr ng sinh tr ng, pht tri n t t, nng cao tnh ch ng ch u c a cy tr ng i v i d ch h i v khch l kh nng t n b c a cy tr ng khi b tc ng gy h i t pha d ch h i. C bi n php canh tc lm cho i u ki n sinh thi tr nn b t l i cho d ch h i, nhng l i thu n l i cho thin ch pht sinh v pht tri n. Nh ng bi n php canh tc nh v y r t c ngha trong phng ch ng d ch h i v c g i l bi n php canh tc BVTV. V y, bi n php canh tc BVTV l nh ng k thu t canh tc nh m t o ra i u ki n sinh thi thu n l i cho sinh tr ng v pht tri n c a cy tr ng cng nh thin ch t nhin c a d ch h i v khng thu n l i cho s pht sinh, pht tri n, tch lu v ly lan c a d ch h i (P.V. L m, 1998, 2005). Nhi u bi n php canh tc BVTV l nh ng k thu t tr ng tr t quen thu c v i nng dn, khng i h i chi ph ph thm hay d ng c chuyn dng. Bi n php canh tc BVTV d p d ng trong s n xu t. Cc bi n php canh tc BVTV khng c nh ng nh h ng x u nh bi n php ha h c. Bi n php canh tc BVTV d dng k t h p c v i t t c cc bi n php BVTV khc. Bi n php canh tc BVTV mang tnh ch t phng ng a d ch h i. Do ph i ti n hnh tr c r t nhi u so v i s bi u hi n tc h i c a d ch h i. Cng m t bi n php canh tc khi th c hi n c th lm gi m loi su b nh h i ny, nhng l i lm tng tnh tr m tr ng c a loi d ch h i khc. Trong nh ng tr ng h p nh v y, ph i ch n l a h ng no l i hn th ti n hnh. Khng ph i m i lc, m i ni bi n php canh tc BVTV u cho hi u qu k thu t v hi u qu kinh t nh mong mu n. Hi u bi t c a nng dn hi n nay v d ch h i cha h th c hi n cc k thu t canh tc nh nh ng bi n php BVTV. kh c ph c nh c i m ny c n nh s gip c a cn b BVTV. II. BI N PHP CANH TC BVTV C P D NG 1. K thu t lm t t l mi tr ng s ng v t n t i c a nhi u loi d ch h i. Nhi u loi cn trng h i trong chu k vng i c pha pht tri n lin quan n t. C loi s ng h n trong t (d di,...). M t s loi ha nh ng trong t (su xm, su khoang, su xanh,...). M t s loi khc c pha u trng s ng trong t (su non cc loi b hung,...). M t s loi tr ng trong t (chu ch u,...). t l ni tch lu h t c d i v nh ng m m m ng c a v t gy b nh (cc h ch n m, bo t n m,...). K thu t lm t t nhi u u c th tr c ti p ho c gin ti p tiu di t nh ng d ch h i s ng v t n t i trong t. Cy l t t s vi l p xu ng l p t d i nhi u su
63
non, nh ng c a su h i, h t c d i, tn d cy tr ng c ch a ngu n b nh. ng th i cy l t t cng a cc sinh v t h i t l p t pha d i ln trn m t t. Trong i u ki n nh v y, cc sinh v t h i ny ho c l b ch t kh do n ng ho c l d b cc thin ch tiu di t (su non, nh ng c a cn trng h i b t ln m t t do cy l t t s b chim n su hay cc cn trng b t m i t n cng). Cy l t t s m, g t n u cy su n sau m i v la tiu di t tr c ti p nhi u su non, nh ng c a su c thn la trong r v g c r , tiu di t tn d cy tr ng c ngu n b nh, tiu di t la cht l ni c tr v ngu n th c n c a nhi u loi su h i la nh su nn, r y nu, su cu n l la,... (P.V. L m, 1998, 2005). Cy su, b a k lm cho l p t canh tc cng su thm, t o i u ki n thu n l i cho r cy tr ng pht tri n t t, ht cc ch t dinh d ng t t d dng. Nh cy tr ng sinh tr ng pht tri n t t, tng kh nng ch ng ch u i v i s t n cng c a cc loi gy h i. M t khc, cy su b a k lm cho l p t canh tc thong kh, t o i u ki n cho cc kh c c trong t (mtan, sunfuahyr,...) chng b phn gi i v gi m b t tc h i c a chng i v i cy tr ng. Ti n hnh cc cng o n lm t ng lc, ng k thu t khng ch lm cho t ng t canh tc p ng cc yu c u c a tr ng tr t, m cn gp ph n lm cho t ng t canh tc tr nn s ch m m m ng d ch h i hn. 2. Lun canh cy tr ng Lin t c ch tr ng m t lo i cy trn m t khu t trong nhi u nm ( c canh) th ng d n t i s suy thoi ph c a t, thi u dinh d ng vi l ng. Canh tc theo ki u c canh cn c th gy nn s tch t cc ch t c h i cho cy tr ng. V i gc BVTV, c canh th ng t o i u ki n sinh thi thu n l i cho d ch h i t n t i, tch lu v pht tri n. c bi t, nh ng loi d ch h i c tnh chuyn ha cao, ch gy h i m t loi cy tr ng th pht sinh pht tri n r t thu n l i trong i u ki n c canh v ngu n th c n c a n lun lun d i do (P.V. L m, 1998, 2005). kh c ph c nh ng h u qu c a c canh, c n p d ng h th ng canh tc lun canh. Lun canh l m t h th ng canh tc tr ng lun phin cc loi cy tr ng khc nhau theo th t vng trn nh t nh trn cng m t m nh t nh m s d ng h p l ngu n n c, cc ch t dinh d ng c trong t v ngu n phn bn a vo t t o ra nng su t cy tr ng cao nh t c th t c (P.V. L m, 1998). V phng di n BVTV, lun canh cy tr ng ph i t o c nh ng i u ki n sinh thi b t l i cho d ch h i. c bi t ph i t o c s gin o n v ngu n th c n i v i d ch h i cc v /nm ti p theo trong vng lun canh. Cc su b nh chnh h i la khng gy h i c cc cy rau h hoa th p t , u . Lun canh cy la v i cc cy rau h hoa th p t hay u s lm gin o n ngu n th c n c a cc loi d ch h i la. Lun canh nh v y l bi n php c ngha phng ch ng su b nh h i la. Lun canh bng v i la n c, ma, u lm gi m s l ng su h i v b nh ho r trn cy bng r t r rng. Lun canh cy u tng v i cy la ho c v i cc cy khng ph i h u l bi n php h n ch nh ng su b nh chnh trn u tng nh b nh g s t, ru i c thn,... N m A. flavus gy b nh th i m m, ch t cy con l c v th ng s n sinh ra c t aflatoxin gy b nh ung th. Lun canh cy l c v i cy la n c s h n ch c s pht tri n c a n m A. flavus. N m ny s sinh tr ng pht tri n r t t t khi lun canh l c v i cc cy ng, khoai lang v v ng. Khng lun canh cy khoai ty v i cc cy h c h n ch b nh m c sng, b nh ho xanh, b nh virt. Bi n php lun canh c bi t r t c hi u qu trong phng tr tuy n trng th c v t, v tuy n trng h i cy t n t i ch y u trong t. Trn khu t tr ng lin t c khoai ty (gi ng nhi m tuy n trng) th sau m i v m t tuy n trng h i khoai ty trong t tng ln 10-15 l n, nhng ngh m t v
64
khng tr ng khoai ty m tr ng cy khc th s l ng tuy n trng h i khoai ty trong t gi m i kho ng 33% (d n theo P.V. L m, 1998). N u tnh ton ng, lun canh cy tr ng l bi n php r t hi u qu h n ch nhi u loi su b nh h i quan tr ng. H th ng lun canh cy tr ng i h i ph i b tr, s p x p cc cy tr ng v th i gian trn m t khu t v khng gian trong cng m t th i i m ngn ch n tc h i c a su b nh ngay trong v v c n tr s t n t i, tch lu , ly lan c a chng t v ny sang v khc. Nguyn t c c a lun canh l ch n cc cy tr ng thch h p lo i tr c cc su b nh gy h i chuyn tnh ho c h n ch tc h i c a chng m c th p nh t. Lu ch n v a nh ng cy tr ng c kh nng ti t ra khng sinh vo vng lun canh tiu di t m t s vi sinh v t c h i i v i cy tr ng t n t i trong t. Lun canh cy tr ng c th coi l m t k thu t canh tc c tnh c truy n. Tuy nhin, k thu t ny mang tnh c ng ng, ph i c p d ng trn di n tch qui m l n m i c hi u qu h n ch d ch h i, ch p d ng n l trn di n tch nh s khng c hi u qu phng ch ng d ch h i (P.V. L m, 1998). 3. Xen canh cy tr ng Xen canh l h th ng canh tc m khi th c hi n ng i nng dn ph i tr ng ng th i nhi u lo i cy khc nhau trn cng m t l t. y l m t k thu t canh tc kh ph bi n nhi u n c. Xen canh cy tr ng l bi n php t t nh t ng th i s d ng t i u cc i u ki n t, nh sng, n c, ch t dinh d ng trong t, gp ph n lm tng t ng thu nh p cho nh nng. Th d , tr ng ng xen u ( u tng, u xanh). Ng l loi cy tr ng c r n su, yu c u dinh d ng cao; cn u l cy th p, c r n nng, t yu c u dinh d ng, m l i c kh nng cung c p thm m cho t. Khi tr ng ng xen u khng c s c nh tranh gi a chng v i nhau v dinh d ng v ng cn s d ng c ngu n m do u c nh c. V phng di n BVTV, xen canh cy tr ng th ng lm gi m nh ng thi t h i do cc loi d ch h i gy ra. Nhi u loi d ch h i c tnh chuyn ha th c n, ngha l chng ch c th s d ng nh ng lo i cy nh t nh lm th c n. Khi trn ng c m t lo i cy c tr ng v i di n tch l n li n nhau s t o nn ngu n th c n d i do thu n l i cho s pht sinh, ly lan c a nh ng d nh h i chuyn tnh trn cy tr ng . Cnh ng la li n kho nh cng r ng th cng thu n l i cho su c thn la b m hai ch m, r y nu pht sinh v ly lan. Trn ng c nhi u lo i cy khc nhau tr ng xen canh s t o nn m t ngu n th c n khng thu n l i cho nh ng d ch h i chuyn tnh, c n tr s pht sinh, ly lan c a chng, nh t l i v i nh ng loi d ch h i chuyn tnh khng c kh nng t pht tn i xa. Xen canh cy tr ng cn lm tng tnh a d ng c a khu h cn trng, nh n v vi sinh v t trong cc sinh qu n nng nghi p, t c l lm tng tnh n nh c a h sinh thi nng nghi p (P.V. L m, 1998, 2005). Theo k t qu nghin c u c a Vi n B o v th c v t, tr ng xen c chua v i b p c i theo t l c 2 lu ng b p c i xen 1 lu ng c chua v c chua tr ng tr c b p c i 30 ngy th c th h n ch c s gia tng s l ng su t. K t qu nghin c u c a Vi n Nghin c u v Pht tri n cy bng cho th y m t su xanh, r p mu i trn cy bng tr ng xen v i u xanh ho c u tng th p hn h n so v i trn cy bng tr ng thu n. Tr ng bng xen v i u xanh ho c u & ng cn h n ch c s ly nhi m c a b nh xanh ln bng. Trn ng bng tr ng xen ma thnh cc bng r ng 5-10 m r t c ngha h n ch s l ng su xanh. Su xanh trn bng tr ng xen ma c m t ch b ng 35-70% m t trn ng bng khng xen ma (d n theo P.V. L m, 1998, 2005). ng th i tr ng nhi u lo i cy trn m t khu ng g i l canh tc nhi u loi. V b n ch t, canh tc nhi u loi cng l xen canh. i u khc nhau gi a xen canh v canh tc nhi u loi l quy m th c hi n: Xen canh l ng th i tr ng nhi u lo i cy trn m t l t; cn canh tc nhi u loi l ng th i tr ng nhi u lo i cy trn m t khu
65
ng, m i lo i cy tr ng ring trn m t l t. Ch n v b tr m t c c u cy tr ng h p l trn m t khu ng s t o i u ki n khng thu n l i cho s pht sinh pht tri n v ly lan c a nhi u loi d ch h i chuyn tnh. V v y, canh tc nhi u loi cng c ngha l n trong phng ch ng d ch h i nh xen canh. Nhng canh tc nhi u loi mang tnh c ng ng, t c l vi c th c hi n ny ph i do nhi u h nng dn cng ti n hnh trn m t qui m di n tch l n m i mong c ngha trong phng ch ng d ch h i (P.V. L m, 1998). 4. Th i v gieo tr ng thch h p Th i v l th i gian gieo tr ng i v i m i lo i cy tr ng. Th i v l m t yu c u r t quan tr ng trong tr ng tr t. Th i v gieo tr ng thch h p l th i v thu n ti n cho vi c gieo tr ng m m b o cho cy tr ng sinh tr ng pht tri n t t, cho nng su t cao. Cy tr ng m n c m v i d ch h i ch vo m t giai o n pht tri n nh t nh v cc loi d ch h i pht sinh pht tri n m nh cng ch vo nh ng kho ng th i gian nh t nh trong nm. V phng di n BVTV, th i v gieo tr ng thch h p i v i m i lo i cy tr ng l th i v khng ch m b o cy tr ng t nng su t cao m cn m b o sao cho giai o n sinh tr ng xung y u nh t c a cy tr ng khng trng v i th i gian pht tri n m nh nh t c a d ch h i. Vi c i u ch nh th i v gieo tr ng trnh nh cao pht sinh c a d ch h i cng ch th c hi n c trong nh ng ph m vi nh t nh. B i v m i lo i cy tr ng ch c nh ng kho ng th i gian nh t nh thch h p gieo tr ng cho nng su t cao (P.V. L m, 1998, 2005). Trong m t v la, tr la c y th i v s m v c y th i v mu n th ng b b xt di Leptocorisa ph h i r t n ng. Tr la th i v s m trnh c nh cao m t c a r y nu trong cc v la v th ng b r y nu h i nh . Tr la mu n th ng c giai o n xung y u c a cy la trng v i th i k pht sinh m nh nh t c a r y nu trong v la, nn b r y nu gy h i n ng hn. ng b ng sng H ng, b nh o n gy h i n ng cho la Xun s m, Ma mu n. Do , nh ng ni th ng c d ch b nh o n ph i gi m b t di n tch Xun s m, Ma mu n trnh tc h i c a b nh o n. T i vng rau H N i v Tp H Ch Minh, b p c i tr ng th i v s m b su t ph h i nh hn cc b p c i tr ng th i v mu n. Trong i u ki n vng ng b ng sng H ng, u tng v Xun tr ng s m vo thng 1 th ng b b nh g s t, ru i c thn gy n ng hn so v i u tng tr ng mu n vo thng 2. c bi t, u tng Xun tr ng vo thng 3-4 r t t b b nh g s t, v th i ti t trong th i gian ny khng thu n l i cho n m b nh g s t pht sinh, ly lan. Cc su h i bng b t u tch lu s l ng trn bng tr ng th i v s m. Khi bng th i v s m tr nn gi th su h i chuy n sang bng th i v mu n cn non hn, thch h p hn v chng pht tri n, tch lu s l ng nhanh hn. Do , bng th i v mu n th ng b su ph h i n ng hn bng th i v s m (d n theo P.V. L m, 1998, 2005). L a ch n, s p x p th i v gieo tr ng thch h p l m t bi n php canh tc phng ch ng d ch h i c hi u qu . xc nh c th i v thch h p cho t ng lo i cy tr ng m i a phng, c n ph i d a vo cc i u ki n th i ti t kh h u, c i m pht sinh pht tri n v ph h i c a cc d ch h i chnh trn t ng cy tr ng cng nh kinh nghi m, t p qun tr ng tr t c a nng dn a phng. Th i v gieo tr ng thch h p l bi n php canh tc phng ch ng d ch h i c hi u qu ch khi c p d ng ng lo t trn qui m l n, ngha l mang tnh c ng ng (P.V. L m, 1998, 2005). 5. M t gieo tr ng h p l M t gieo tr ng l s l ng h t gi ng, hay s cy trn m t n v di n tch. M i lo i cy tr ng hay gi ng cy tr ng ph thu c vo lo i t m c m t m t thch h p cho nng su t cao. Gieo tr ng dy qu hay tha qu u nh h ng n nng su t. M t gieo tr ng cn nh h ng n s pht sinh, pht tri n c a su b nh h i
66
v c d i. M t gieo tr ng h p l c tc d ng ngn ng a s pht tri n v gy h i c a nhi u loi d ch h i. Gieo tr ng tha qu, s t o i u ki n cho nhi u loi c d i sinh tr ng v pht tri n, l n t cy tr ng, ph i m t nhi u cng lm c . Gieo tr ng dy qu s t o nn i u ki n sinh thi thch h p cho nhi u loi su b nh h i pht sinh pht tri n (P.V. L m, 1998, 2005). Ru ng la c y dy c m khng kh cao, t o i u ki n thu n l i cho r y nu, b nh kh v n, b nh o n pht tri n m nh. Ni c y dy thn la b v ng, m m hn, thu n l i cho su non tu i 1 c a su c thn d xm nh p hn v c t l s ng st cao, nn t l nn ho cao hn. C y dy cn c n tr nh ng ho t ng h u ch c a cc loi k sinh tr ng su c thn v k sinh tr ng r y nu. y cng l m t trong cc nguyn nhn gp ph n t o thu n l i cho su c thn v r y nu pht tri n m nh ni c y dy. Cy ng tr ng cng dy th m c b b nh m l l n v b nh kh v n cng n ng. Ru ng ng tr ng dy s t o m trong ru ng ng cao, thch h p cho hai lo i b nh trn pht tri n m nh. Gi ng bng chn s m, tr ng dy tr n c su h i cu i v (d n theo P.V. L m, 1998, 2005). 6. Gieo tr ng gi ng ng n ngy M i lo i cy tr ng c nhi u gi ng khc nhau v i th i gian sinh tr ng khc nhau. Nh ng gi ng cy tr ng c th i gian sinh tr ng ng n g i l gi ng ng n ngy. Nh ng gi ng cy tr ng c th i gian sinh tr ng di g i l gi ng di ngy. Gieo tr ng gi ng ng n ngy trong m t s tr ng h p r t c ngha h n ch tc h i c a d ch h i. t c m t qu n th gy h i c ngha kinh t , cc loi d ch h i ph i c m t th i gian nh t nh tch ly s l ng c th c a chng. Sau m i th h , s l ng c th c a d ch h i trong qu n th c tng ln g p b i. Th i gian sinh tr ng c a cy tr ng cng di (gi ng di ngy) th d ch h i hon thnh c cng nhi u th h trn gi ng cy tr ng . Do , s l ng c th trong qu n th c a chng cng tch ly c nhi u t o nn qu n th c m t cao, gy thi t h i n ng v nng su t i v i cy tr ng. V i th i gian sinh tr ng c a cy tr ng ng n (gi ng ng n ngy) th d ch h i hon thnh c t th h trn gi ng cy tr ng . V v y, d ch h i khng tch ly c s l ng c th trong qu n th gy h i n ng cho cy tr ng (P.V. L m, 1998, 2005). Dng gi ng ng n ngy trnh su b nh h i n ng cu i v c p d ng r ng ri v i nhi u lo i cy tr ng. Gi ng la CR-203 (ng n ngy) c gieo c y th i v Ma s m c th trnh c tc h i c a su c thn, su c n gi. Gi ng IR-1820 c gieo c y v la Xun c th trnh c r y nu cu i v . Gi ng la c th i gian sinh tr ng 80-90 ngy (c c ng n) c s d ng nh m t bi n php h u hi u tr r y nu. Gi ng bng chn s m c th i gian sinh tr ng ng n hn gi ng bng chn mu n. Tr ng gi ng bng chn s m s rt ng n c th i gian c a m t v bng trn ng, trnh c tc h i c a r y xanh hai ch m A. devastans cu i v . T i ng b ng sng H ng, gi ng khoai ty ng n ngy nh gi ng Khoai a (th i gian sinh tr ng 85-95 ngy), gi ng KT2 (th i gian sinh tr ng 75-80 ngy) tr ng vo th i v s m c th trnh c b nh m c sng cu i v (d n theo P.V. L m, 1998, 2005). 7. S d ng phn bn h p l Bn phn l cung c p cc ch t dinh d ng cho cy tr ng, do phn bn gy nh h ng tr c ti p n sinh tr ng v pht tri n c a cy tr ng. ng th i bn phn cn lm nh h ng l n n s pht sinh v gy h i c a d ch h i. Vai tr c a t ng lo i phn bn c th r t khc nhau, ph thu c vo gi ng cy tr ng, i t ng d ch h i v i u ki n mi tr ng. Phn m lm gi m dy l p bi u b c a th c v t, d n t i tng s m n c m c a cc cy tr ng h ho th o v i b nh g s t, v i su c thn. Khi thi u phn kali cy tr ng b nhi m nhi u lo i b nh n ng hn v qu trnh t ng h p ch t m trong cy b
67
c n tr v tch lu cc ch t khng ph i m nhng ch a nit. Phn kali lm gi m tc h i c a cn trng ( c bi t r p mu i) gy ra i v i cy tr ng. Phn kali lm cho cc m c sinh tr ng t t hn, c ch s t o thnh cc ch t h p d n cn trng. Phn kali gip cy ch tng s c ch ng b nh ph ng l do n m E. vexans, gip cy cao su nng cao tnh ch ng b nh ph n tr ng do n m O. heveae (Bazelet, 1983; V.T. Mn, L. L. T , 1998). Phn ln lm cho l p bi u b v m c cy pht tri n. Phn ln v kali lm tng sinh tr ng c a la m v tng tnh ch ng b nh g s t, b nh do n m Fusarium. Phn ln v kali lm lm gi m b nh than en ng (Cheremisinov, 1973). Khi bn phn ha h c m t cn i, c bi t ch ch tr ng bn phn m m khng bn phn ln, kali s gy nn hi n t ng th a m. Khi cy tr ng sinh tr ng nhanh, l cy pht tri n qu m c (xanh v nhi u). Th a m ko di th i gian sinh tr ng c a cy, t o nn ngu n th c n thch h p cho nhi u loi sinh v t gy h i. Th a m lm cho cc m b o v km pht tri n, cho nn thn cy non m m t o i u ki n cho sinh v t gy h i xm nh p vo trong cy m t cch d dng. Su c thn la, su cu n l la, r y nu, b nh o n, b nh kh v n, b nh b c l la pht tri n m nh khi ru ng la c bn nhi u phn m. Ru ng bng bn nhi u phn m cng lm tng tc h i c a nhi u loi su h i chnh trn bng. Li u l ng phn m cao t o i u ki n thu n l i cho nhi u loi r p mu i, b tr, b xt h i cy tr ng pht tri n r t m nh. Khoai ty, c chua c bn nhi u phn m lm tng b nh m c sng. Bn phn khng cn i lm b nh sng mai trn hnh t i pht tri n m nh,... Bn nhi u phn kali trong nhi u nm li n gy nn tnh tr ng thi u ch t magi trong t tr ng d a lm cho cy d a b b nh ho l r t n ng (d n theo P.V. L m, 1998, 2005). Bn phn cn i l cung c p y cc nguyn t dinh d ng v i t l thch h p i v i t ng gi ng cy tr ng, t ng lo i t v nng su t mu n t. C nh v y m i pht huy c y tc d ng c a t ng lo i phn bn, ng th i t o i u ki n thu n l i cho cy tr ng sinh tr ng, pht tri n t t, trnh s kh ng ho ng v dinh d ng c a cy tr ng, lm tng kh nng ch ng ch u i v i s t n cng c a cc loi sinh v t gy h i, cng nh lm tng kh nng t n b c a cy tr ng khi b ph h i. Khi cy tr ng sinh tr ng v pht tri n t t s l n t s pht tri n c a c d i. Bn phn cn i khng ch huy ng c ti m nng nng su t c a cy tr ng m cn khng t o i u ki n thu n l i cho d ch h i pht tri n, gp ph n gn gi nng su t cy tr ng. Nh v y, bi t cch s d ng phn bn s c ngha l n trong phng ch ng d ch h i (P.V. L m, 1998, 2005). 8. T i tiu h p l N c nh h ng tr c ti p n qu trnh sinh tr ng v pht tri n c a cy tr ng. Qua nh h ng n s pht sinh, gy h i c a su b nh h i v c d i. Ngoi ra, n c cng nh h ng tr c ti p n s pht sinh, pht tri n v gy h i c a d ch h i (P.V. L m, 1998, 2005). C n c trong ru ng la th cc h p ch t c a silic d dng ho tan v cy la h p th c. Nh v y, qu trnh ha c ng vch t bo bi u b c thc y nhanh, d n t i lm tng s c ch ng ch u c a cy la i v i m t s su b nh h i. Ch n c trong ru ng la c lin quan n s pht tri n c a m t s su b nh h i nh b nh o n, b nh kh v n, su c thn la,... Trong th c t , b nh o n, b nh kh v n th ng pht sinh v pht tri n m nh, gy h i n ng nh ng ru ng la khng th ng xuyn n c. Khi b nhi m b nh o n, b nh kh v n ho c b tr m ru ng la b thi u n c th cc su b nh ny pht tri n cng nhanh, cy la nhanh chng b l i l v d dng d n n hi n t ng chy o n, chy kh v n..., lm nh h ng ng k n nng su t la. Ngoi ra, ru ng la kh n c th ng xuyn cn d b d di, b hung, chu t ph h i n ng v c d i pht tri n m nh (P.V. L m, 1998,
68
2005). h n ch s pht tri n c a nh ng d ch h i ny c n gi ru ng la c m t l p n c 10 cm lin t c trong su t th i gian sinh tr ng c a cy la. Khi gi m c n c nh v y th l i t o i u ki n thu n l i cho s pht sinh, pht tri n c a b nh b c l la, su phao, cc loi r y h i la. N u nh k tho n c ru ng kh 1-2 ngy th c hi u qu cao trong h n ch s pht tri n c a b vi voi c g c la, su phao, cc loi r y h i la. i v i cy tr ng c n, t i n c qu nhi u ho c t b ng n c s gy nn tnh tr ng y m kh, cy tr ng sinh tr ng v pht tri n km, gi m kh nng ch ng ch u su b nh h i, d b h i n ng khi c su b nh h i pht sinh. B nh ho xanh vi khu n gy ra cho c chua, khoai ty u pht tri n m nh trong i u ki n t c m cao. B nh th i nh qu c chua do vi khu n l i pht sinh pht tri n trong i u ki n ru ng c chua c m th p. B nh th i thn cy l c pht tri n m nh trong i u ki n tr ng l c c t i n c. Trn t ct m t i n c th ng xuyn cng lm tng b nh th i qu v r cy l c. Trong nhi u tr ng h p cy tr ng c n khng c t i n c, t khng m t o i u ki n cho m t s su h i pht tri n m nh. Rau c i xanh, b p c i tr ng khng c t i n c y b r p mu i pht sinh gy h i n ng. Ru ng khoai lang kh d b b h gy h i n ng (d n theo P.V. L m, 1998, 2005). T i n c ma kh v thot n c ch ng ng ma ma cho v n tiu gip cy tiu sinh tr ng t t, t b b nh h i. i u khi n ch n c h p l cho t ng lo i cy tr ng s c ngha l n trong h n ch s pht sinh v pht tri n c a nhi u loi su b nh h i v c d i h i. 9. Tr ng cy b y Cy b y l nh ng cy c tr ng v i m c ch thu ht cc loi d ch h i sau tiu di t, nh m ngn ch n s t n cng c a chng sang cy tr ng chnh. Cy b y c th l cy tr ng khc (nhng c d ch h i a thch hn) tr ng xen vo cy tr ng chnh ho c l chnh cy tr ng , nhng dng gi ng chn s m hay tr ng th i v s m trn m t di n tch nh (m t vi ph n trm so v i t ng di n tch chnh v c a cy tr ng ). Tr ng cy b y l bi n php canh tc c p d ng ch y u tr su h i nhi u n c trn th gi i v c nhi u tri n v ng trong phng ch ng su h i. Nng dn Hoa K, Brazil, Nigeria dng gi ng u tng chn s m ho c tr ng u tng th i v s m c nh ru ng u tng chnh v thu ht v sau tiu di t cc su h i chnh trn u tng (b xt xanh, b ra n l,...) v ngn c n c s ph h i c a nh ng su h i ny trn u tng chnh v . T i Hoa K v Nicaragua thnh cng trong phng ch ng b vi voi c qu bng nh tr ng cy b y b ng cy bng th i v s m v i di n tch kho ng 5% t ng di n tch cy bng chnh v (d n theo P.V. L m, 1998, 2005). K thu t tr ng cy b y tr su h i cng c p d ng n c ta. Vo nm 1986-1988, Ngh An, H Tnh, Thanh Ha khuy n co tr ng ru ng b y phng ch ng d ch b xt di h i la. Tr ng xen cy h ng dng vo mp lu ng l c thu ht tr ng thnh su xanh, su khoang n tr ng. Sau tiu di t su xanh, su khoang trn cy h ng dng. Bi n php ny c khuy n co trong IPM trn cy l c t i m t s ni trn th gi i v Vi t Nam. K thu t tr ng cy b y s khng c hi u qu , n u di n tch tr ng cy b y qu nh so v i t ng di n tch c a cy tr ng chnh. Trong phng ch ng chu t h i la, Malaixia v Vi t Nam ti n hnh bi n php b y cy tr ng k t h p ro c n TBS l vi c gieo c y s m 4-5 tu n trong b y, xung quanh b y c hng ro nilon, c 10 m l i t 1 b y chu t chui vo. Bi n php b y cy tr ng mang tnh c ng ng, ph i c ti n hnh trn m t di n tch l n m i c hi u qu (P.V. L m, 1998, 2005). 10. V sinh ng ru ng
69
y l m t nhm thao tc k thu t khc nhau nh m tiu di t cc m m m ng d ch h i c trong t, trn tn d cy tr ng v tr c v trn c d i. i v i cy tr ng hng nm, sau m i v ti n hnh d n s ch v tiu h y t t c cc tn d th c v t c ngha l n trong h n ch ngu n d ch h i u v . Sau thu ho ch ng, x l cy ng s tiu di t c ngu n su non, nh ng c a su c thn ng O. furnacalis, cc h ch n m kh v n R. solani, gp ph n h n ch cc su b nh ny v ng sau. Tr c khi tr ng cy tiu, d n s ch g c, r cy c, d n c trong v n em t. Lm nh v y h n ch c b nh h i r cy tiu. Di t cy k ch ph r t c ngha trong phng ch ng su h ng c qu bng P. gossypiella, su loang Earias spp. trn bng. i v i cy n qu lu nm, th ng xuyn thu d n cc qu b r ng, cnh l kh r ng em chn ho c t tiu di t cc ngu n su b nh h i c trong (P.V. L m, 1998, 2005). B. S D NG GI NG CY TR NG BI N I GEN I. Khi ni m cy tr ng bi n i gen (CMO) Tr i qua nhi u nghn nm, b ng phng php ch n l c kinh i n v lai t o, con ng i tuy n ch n c nhi u gi ng cy tr ng v i nh ng c tnh nng h c qu. S lai t o kinh i n th c ch t l k t h p gen (v t li u di truy n) c a hai c th . Gen c a m i c th c coi l m t h p en, trong ngoi c tnh mong mu n bi t, cn ch a cc c tnh cha bi t. S k t h p hai gi ng cy v i hai h p en c ch a cc c tnh cha bi t s khng cho php d on tr c c c tnh c a gi ng lai m i. Cng ngh gen cho php c t, s p x p l i cc gen c a ng v t, th c v t, vi sinh v t v em c y ng u nhin chng vo b nhi m s c th c a cc c th s ng t o nn cc sinh v t bi n i gen. Nh v y, sinh v t bi n i gen l nh ng sinh v t ch a v t li u di truy n (gen) b thay i b ng k thu t c a cng ngh gen. Cng ngh ny cn g i l cng ngh sinh h c hi n i. Cng ngh gen cho php tch gen mang c tnh mong mu n t m t c th sinh v t c a gi ng ny v chuy n gen vo v t li u di truy n c a c th sinh v t thu c gi ng khc. V l thuy t, gi ng m i t o ra s ch nh n c c tnh mong mu n bi t tr c. Cc gi ng cy tr ng t o c b ng phng php chuy n gen nh th ny c g i l cy tr ng bi n i gen hay cy chuy n gen. Nh v y, ngoi tnh chnh xc trong vi c t o gi ng theo c tnh m i mong mu n bi t tr c, cng ngh gen xa b ranh gi i gi ng v loi trong cng tc t o gi ng cy tr ng. Theo Sharma et al.(2002), s pht tri n v s d ng cy chuy n gen v i tnh khng phng ch ng su h i s gi m phun thu c tr su, lm tng ho t ng c a thin ch v phng ch ng t ng h p c v i su h i th y u. Tri n khai cy tr ng chuy n gen khng su lin quan t i s gi m 1 tri u kg thu c ha h c BVTV Hoa K nm 1999 so v i 1998 (NRC, 2000). II. Thnh t u chnh trong t o v dng gi ng cy tr ng bi n i gen Cy chuy n gen ch a gen Bt u tin c s n xu t nm 1987. Gen Bt trong thu c l v c chua l nh ng th d u tin v cy tr ng bi n i gen ch ng su h i. Sau gen ny c chuy n vo cc cy bng, ng, la, c chua, khoai ty, l c. n nay, nh ng gen t o cho cy tr ng c tnh khng su h i c chuy n vo nhi u lo i cy tr ng nh ng, la, la m, la mi n, ma, bng, khoai ty, thu c l, la, xu ho, b p c i, to ty, c ba l, u tng, u tri u, u a (Barton et al., 1987; Mc. Laren 1998; Sharma et al., 2000; Vaeck et al. 1987). Bng Bt hi u qu ch ng su h ng. Gi ng bng Coker 312 v i gen Cry1A(C) (ch a 0,1% toxin) c tnh khng cao v i cc loi su h i nh T. ni, S. exigua, H. zea, H.virescens. u chuy n gen khng b nh virt m vng c tr ng Hawaii t 1996. B nh la vng l di ng do virt kh phng ch ng v i quan i m truy n th ng, by gi c th phng ch ng
70
c b ng la chuy n gen (Gonsalaves, 1998; Sharma et al., 2002; Wilson et al., 1992). Nhi u cy tr ng chuy n gen hi n ang c a ra s n xu t ho c th nghi m ng ru ng. Cy tr ng chuy n gen ch ng cn trng h i u tin c tr ng Hoa K nm 1994, trn trn di n r ng t nm 1996. T tr i, s gia tng nhanh v di n tch v i cy tr ng chuy n gen Hoa K, Canada, Australia, Argentina v Trung Qu c, Nam Phi, Romania, Mehico, Bungari, Spain, c, Php, Uraguay, Indonesia, Ukraina, Portugal, n . Cy tr ng chuy n gen hi n nay c tr ng hn 12 n c trn th gi i. Di n tch tr ng cy bi n i gen (b ng 6.1) tng t ng t t d i 1 tri u ha nm 1995 ln 81 tri u ha nm 2004 (Dunwell, 2000; Juma et al., 1999; Sharma et al., 2002, 2004). B ng 6.1. Di n tch tr ng cy chuy n gen trn th gi i n nm 2004 Nm Di n tch (tri u ha) 1995 <1 tri u ha 1996 1,7 1997 11,0 1998 27,8 1999 39,9 2000 44,2 2001 52,6 2002 58,7 2004 81,0 n nay c kh nhi u gen c nghin c u chuy n vo nhi u lo i cy tr ng khc nhau. Tuy nhin, cy chuy n gen c gieo tr ng r ng ri ch y u l cc gi ng cy tr ng mang gen khng thu c tr c . Nm 2001 v 2002, th ng k (tng ng) c kho ng 40,6 v 44,2 tri u ha tr ng cy mang gen khng thu c tr c (b ng 6.2). B ng 6.2. Di n tch tr ng cy chuy n gen trn th gi i theo lo i gen c chuy n Lo i gen c chuy n vo cy tr ng Nm 2001 Di n tch T l (tri u ha) (%) Nm 2002 Di n T l tch (%) (tri u ha) 44,2 75,0 10,1 17,0 4,4 8,0
Khng thu c tr c 40,6 77,0 Khng su h i (Bt) 7,8 15,0 Khng thu c tr 4,2 8,0 c /Bt Khng virt/khc <0,1 <1,0 <0,1 <1,0 T ng c ng 52,6 100 58,7 100 Hi n nay m i c cy u tng, ng, bng v cy c i d u chuy n gen c gieo tr ng v i di n tch tnh b ng n v tri u ha.Trong cy u tng chuy n gen c gieo tr ng v i di n tch l n nh t. Nm 2002, di n tch cy u tng mang gen khng thu c tr c t 36,5 tri u ha, chi m 62% t ng di n tch cy chuy n gen. ng th hai v di n tch l cy ng mang gen khng su h i v i 7,7 tri u ha hay 13% t ng di n tch cy chuy n gen. Cc cy bng v cy c i d u c di n tch t hn (b ng 6.3).
71
B ng 6.3. Di n tch cy chuy n gen chnh c tr ng nm 2002 Lo i cy chuy n gen Di n tch (tri u ha) T l (%) u tng khng thu c tr c 36,5 62 Ng khng su h i (Bt) 7,7 13 C i d u khng thu c tr c 3,0 5 Ng khng thu c tr c 2,5 4 Bng khng su h i (Bt) 2,4 4 Bng khng thu c tr c 2,2 4 Bng khng thu c tr c /Bt 2,2 4 Ng khng thu c tr c /Bt 2,2 4 T ng c ng 58,7 100 Cho n nm 2002, di n tch cy chuy n gen c a 4 lo i cy ( u tng, bng, ng, c i d u) c tr ng r ng ri nh t cng m i ch t t l kho ng 22% t ng di n tch tr ng cc cy ny trn ton th gi i. Trong , cy u tng mang gen khng thu c tr c t t i kho ng 51% t ng di n tch u tng trn th gi i (b ng 6.4). B ng 6.4. Di n tch m t s cy chuy n gen so v i di n tch chung trn th gi i (2002) Lo i cy Di n tch chung Di n tch tr ng cy T l chuy n gen (tri u ha) chuy n gen (tri u ha) (%) u tng 72 36,5 51 Bng 34 6,8 20 C id u 25 3,0 12 Ng 140 12,4 9 T ng c ng 271 58,7 22 C. GI NG CH NG CH U I. KHI NI M V TNH KHNG SU B NH C A CY TR NG Trong cng m t i u ki n gieo tr ng, m c b nhi m su b nh c a cc gi ng, cc cy tr ng khng gi ng nhau. M i lo i cy tr ng u c nh ng gi ng khng b su h i v vi sinh v t gy b nh t n cng, ho c b m c r t nh . l nh ng gi ng khng su b nh. T xa con ng i nh n bi t c i u ny v ch n t o nh ng gi ng cy tr ng khng su b nh. Ngy nay, gi ng khng su b nh c s d ng r ng ri v y l bi n php BVTV r t hi u qu . Lampe (1994) nh n nh: Gi ng khng l hn t ng phng tr su b nh c hi u qu . K t h p gi ng khng v i bi n php sinh h c v k thu t canh tc l chi n l c phng tr su b nh h i l t ng i v i nh ng nng dn ngho t v n. Tnh khng su h i l c tnh c a gi ng cy tr ng c kh nng ch ng l i s t n cng c a m t loi su h i no ho c lm gi m tc h i do su h i gy ra. Tnh khng b nh h i l kh nng c a cy tr ng ch ng i, ngn ch n s xm nh p, ly lan c a v t gy b nh vo trong cy. Tnh khng b nh h i s bi u hi n cy tr ng khng b nhi m b nh hay c th b nhi m b nh m c r t th p, khng gy nh h ng t i sinh tr ng, nng su t c a cy tr ng. Tnh khng su b nh c a cy tr ng cn g i l tnh mi n d ch c a cy tr ng. Tnh mi n d ch l kh nng khng c a cy tr ng i v i cc tc ng gy h i c a su h i v v t gy b nh. Tnh m n c m v i su h i (tnh nhi m su h i) l c tnh c a cy tr ng hon ton khng c kh nng ch ng l i s t n cng c a m t loi su h i no , bi u hi n c t l b h i v m t su h i cao. Tnh m n c m v i b nh h i (tnh nhi m b nh h i) l c tnh c a cy tr ng hon ton khng c kh nng ch ng l i s xm nh p, ly lan c a v t gy b nh trong m cy. Tnh khng v tnh nhi m su b nh khng
72
ph i l nh ng c tnh b t bi n, chng c th thay i ph thu c vo i u ki n gieo tr ng, th i ti t v nhi u y u t ngo i c nh. Dng gi ng khng su b nh v a cho hi u qu kinh t cao, t t n km chi ph, d p d ng trong cc i u ki n, cc hon c nh, m i trnh s n xu t. S d ng gi ng khng su b nh ph h p v i nguyn l IPM, gp ph n lm gi m ng k vi c s d ng thu c ha h c BVTV, trnh nhi m mi tr ng, b o v thin ch, gp ph n xy d ng nng nghi p b n v ng v s n xu t nng s n an ton. Tuy nhin, khng ph i cy tr ng no cng c gi ng khng su b nh. Gi ng cy tr ng khng v i su b nh ny nhng khng khng v i su b nh khc. Cha c nh ng gi ng cy tr ng cng khng nhi u loi su b nh. Gi ng la CR-203 khng r y nu, nhng nhi m b nh kh v n, r y lng tr ng. Gi ng bng l nh n khng su xanh nhng l i nhi m nh n son, r p mu i, r y xanh hai ch m. Kh k t h p c tnh khng su b nh v i c tnh nng h c t t. Cc gi ng khng su b nh th ng ch c nng su t m c kh. Vi c dng gi ng khng su b nh th d , nhng t o ra m t gi ng khng su b nh ph i m t th i gian kh di. T o gi ng la m khng su b nh ph i m t 15-20 nm. S d ng gi ng khng su b nh r ng ri lm xu t hi n biotyp/ni m i c a su h i ho c c a v t gy b nh v d n t i gi ng cy tr ng b m t tnh khng. y l h n ch l n nh t i v i bi n php s d ng gi ng khng su b nh. II. C CH V CC LO I TNH KHNG SU B NH C A CY TR NG 1. C ch khng su h i Theo Painter (1951), Thorteinson (1956), Shapiro (1985), Singh (1983) c ch khng su h i c a cy tr ng c th x p thnh 4 nhm sau: C ch khng a thch Tnh khng a thch c hnh thnh do m t ho c nhi u c i m c a cy tr ng tc ng ln m c h p d n hay xua u i c a cy i v i su h i v tc ng c h i ln ph n ng t p tnh c a su h i khi tm ni dinh d ng, tr ng ho c tr ng . Th d , mu xanh c a l la l mu h p d n r y nu tr ng thnh. Mu c a gi ng la Crava khng h p d n r y nu. Gi ng bng nhi u lng t trn l c tnh khng cao i v i r y xanh hai ch m (gi ng Bari 1007, DHY 286). Gi ng bng khng c lng t trn l b v i r y xanh hai ch m nhi m n ng (gi ng Nimbkar 1, American). C ch khng sinh y l tc ng c a ch t khng sinh trong cy tr ng i v i su h i. Cc tc ng ny c a cy cy tr ng bi u hi n s gy nh h ng khng t t n qu trnh sinh tr ng v pht tri n, t l s ng st c a su h i khi chng s d ng cy tr ng lm th c n hay ni tr ng. Th d , khng sinh Asparagine l y u t kch thch dinh d ng. Cy tr ng c hm l ng ch t ny cao th nhi m su h i hn. Ch t -xintoxterol c ch dinh d ng i v i su h i. Gi ng cy nhi m su h i c hm l ng -xintoxterol th p hn so v i gi ng khng. Gi ng la khng su c thn c hm l ng silic cao trong cy. Axt benzoic v xalicilic km hm su c thn la. Maizin l m t glucozit t li ng c ch ho t ng tiu ha th c n su xanh H. zea, d n n km hm sinh tr ng c a loi su h i ny. Ng khng su c thn t ng h p c ch t DIMBOA. C ch ch u ng Gi ng cy tr ng c tnh ch u ng l gi ng b m t su h i s ng trn gy h i, nhng v n sinh tr ng pht tri n v cho nng su t bnh th ng. y l ph n ng
73
ch c nng c a cy m c th p hn 2 c ch nu trn v ch b o v cy khng b ph h i n ng nh gi ng nhi m su h i. Tnh khng su h i c th do 1 trong 3 c ch , ho c cng c th do c 3 c ch trn quy t nh. Kh phn bi t gi ng khng su h i do c ch no quy t nh. C ch tr n trnh C m t s tc gi a thm c ch tr n trnh. i u ny cng c th ch p nh n c, nh t l khi gi i thch tnh khng sinh thi. M t s gi ng cy tr ng c th i gian sinh tr ng ng n ho c th i k xung y u nh t khng trng kh p v i th i i m su h i c nh pht sinh cao trong v hay trong nm. Do , cy tr ng trnh c t n th t do su h i gy ra. 2. C ch khng cc b nh h i Tnh khng b nh b m sinh c a cy tr ng c nhi u c ch khc nhau. Cc c ch khc nhau t o ra nh ng tnh mi n d ch v i b nh khc nhau. Tnh mi n d ch th ng c a cy tr ng c t o nn b i 3 nhm c ch : C ch gi i ph u-hnh thi, c ch ch c nng-sinh l v c ch ha h c. Tnh mi n d ch ch ng c a cy tr ng c t o nn b i 4 nhm c ch : v t ho i b o v , ho t ha men, t o thnh ch t khng c t v cc th th c bo. C ch gi i ph u-hnh thi Nhi u c i m ring c a cy tr ng v gi i ph u-hnh thi t o tnh khng i v i s xm nh p c a v t gy b nh. y l nhm c ch quan tr ng c a mi n d ch th ng. Cc c i m gi i ph u-hnh thi c lin quan n tnh khng b nh c a cy l: dy c a l p bi u b, l p sp, c i m ph lng t l, c u t o l p b n, s l ng l kh kh ng v hnh d ng l kh kh ng, c i m n hoa, hnh d ng chung bn ngoi,... L p bi u b l dy cc loi cy hong lin Berberis spp. lm cho chng c tnh khng b nh g s t thn do n m P. graminis gy ra. Nh ng gi ng la m khi phi mu m hoa n kn th b b nh than en h t nh hn gi ng hoa n m . Gi ng khoai ty c b i r m r p l b b nh m c sng do P. infestans n ng hn gi ng c t l v l d ng th ng (Cheremisinov, 1973). C ch ch c nng-sinh l Tnh khng b nh c hnh thnh y l do nh ng c i m ring v ch c nng ho c sinh l c a cy tr ng. Trong nhm c ch ny, c ngha th c s l s ho t ng m c a l kh kh ng, s t o thnh s o khi c v t thng c gi i, c i m trao i ch t, c i m n y m m c a h t gi ng,... Ho t ng m c a l kh kh ng cc gi ng cy tr ng c ngha l n i v i m t s n m v vi khu n ch xm nhi m qua l kh kh ng c a l. L kh kh ng cc gi ng la m khng b nh g s t do n m P. graminis f. tritici vo bu i sng th ng m ch m nn nh ng s i n m m c t cc h bo t b kh khng th xm nh p vo trong l c. Tnh khng b nh th i vng do C. sepedonicum c a khoai ty lin quan t i s tch lu ch t glucoza trong cy. Trong trao i ch t, nh ng gi ng cy tr ng c qu trnh t ng h p m nh hn qu trnh phn gi i th s bi u hi n tnh khng cc vi sinh v t gy b nh cao hn (Cheremisinov, 1973). C ch ha h c Tnh khng b nh h i c a cy tr ng c hnh thnh do axt c a d ch t bo v s t o thnh cc ch t nh anthxian, phenol, glucozit, fitonxit,... c n tr s ly lan c a v t gy b nh trong m cy tr ng. Tnh khng b nh sng mai do P. viticola c a cc gi ng nho lin quan t i axt c a d ch t bo. Hm l ng cc axt t do trong gi ng khng b nh (6,2-10,3%) cao hn trong cc gi ng nhi m b nh (0,5-1,9%). Ch t solanin trong c khoai ty lin quan t i tnh khng b nh m c sng do P. infestans.
74
Cc loi khoai ty d i v gi ng khoai ty khng b nh ny c hm l ng ch t solanin trong c cao hn nhi u so v i trong cc gi ng nhi m b nh (Cheremisinov, 1973). V t ho i t b o v M t ph n ng tch c c c a cy tr ng i v i s xm nh p c a v t gy b nh l s hnh thnh cc v t ho i t hay t ch t t ng ph n m, s ha b n cc t bo m xung quanh v t thng. Trong ph m vi v t ho i t , v t k sinh khng th t n t i c. Gi ng la m khng b nh g s t th ng t o thnh v t ho i t ni cc s i n m xm nh p vo m cy (Cheremisinov, 1973). Hnh thnh khng c t v ho t ha men Nhi u nghin c u ha sinh ch ra r ng cc qu trnh ho t ng c a men oxi ha cng m nh th gi ng cy tr ng cng th hi n tnh khng b nh cao hn. D i nh h ng c a c t do n m B. cinerea ti t ra, ho t tnh c a men oxi ha trong gi ng b p c i khng b nh th i t bi u hi n r t r v lm t li t ho t tnh c a c t do n m gy b nh ti t ra. i u ny khng c c gi ng b p c i nhi m b nh th i t do n m B. cinerea (Cheremisinov, 1973). Hi n t ng th c bo Ch t nguyn sinh trong t bo th c v t s ng c kh nng t o ra cc th ch ng l i vi khu n gy b nh v tiu di t chng khi chng xm nh p vo t bo. Nhn t bo th c v t i khi cng tiu di t vi khu n l trong t bo. y g i l hi n t ng th c bo (Iachevxkii, 1935). M t s t bo trong cy k ch c kh nng tiu di t t ng ph n s i n m gy b nh (ch v i n m k sinh trong). Nh ng t bo th c v t c kh nng tiu di t vi khu n hay m t ph n s i n m gy b nh g i l th th c bo (phagoxit). Th th c bo khng th lo i tr c hon ton n m gy b nh, ch h n ch s pht tri n c a chng. Cy k ch sau tr nn mi n d ch i v i s xm nh p l n khc c a loi n m ny. 3. Cc lo i tnh khng su b nh c a cy tr ng Tnh khng d ch h i c a cy tr ng chia thnh tnh khng khng di truy n v tnh khng di truy n. Tnh khng khng di truy n y l tnh khng khng di truy n l i c cho i sau. Bao g m tnh khng sinh thi v tnh khng t o c. Tnh khng sinh thi cn g i l tnh khng gi (khng c th t). Tnh khng ny xu t hi n t m th i gi ng nhi m do nh h ng c a i u ki n sinh thi. B n ch t c a hi n t ng ny l giai o n m n c m c a cy tr ng v i d ch h i khng trng v i th i k d ch h i c m t qu n th cao ho c giai o n m n c m c a cy v i d ch h i r t ng n v vo th i i m d ch h i c qu n th th p nh t. Gi ng la chn s m khng b su b nh h i cu i v nh IR-1820. Th i v gieo trnh th i i m c d ch h i pht tri n m nh nh gi ng la NN75-2 gieo vo tr Xun s m B c B t b b nh b c l; gi ng la NN8 gieo mu n trong tr Xun chnh v b b nh b c l n ng. Tnh khng t o c l tnh khng c a cy tr ng c c do s d ng bi n php nhn t o lm tng s c ch ng l i s gy h i c a d ch h i. Th ng s d ng m t s ha ch t nng cao tnh ch ng ch u c a cy tr ng i v i d ch h i. Cy la ch h p th c ch t SiO2 d ng v nh hnh, khng h p th c khi n d ng tinh th . Tro thu c do t tr u ch a 81,0% ch t SiO2 (d ng v nh hnh). Bn tro tr u vo t h n ch c b nh o n khi cy la giai o n m . Kh nng khng nhi m b nh o n giai o n m c a cy la c bn tro tr u l do tc d ng c a ch t SiO2 (IRRN, 9/1995). Ch t Acibenzolar-S-Methyl (ASM) c tnh lu d n trong cy, c kh ng nh c tc d ng ho t ha tnh khng b nh t o c. X l ch t ny cho
75
da chu t lm tng kh nng t v ch ng l i s xm nhi m c a m t s n m gy b nh nh C. orbiculare, C. cucumerinum (Gen. Plant Path., 2001). Tnh khng di truy n L tnh khng do v t li u di truy n (gen) quy t nh. Lo i tnh khng ny chia thnh tnh khng ngang v tnh khng d c Tnh khng ngang do cc gen th quy t nh. y l tnh khng a gen, c th khng v i nhi u ni ho c loi d ch h i khc nhau. Tnh khng ngang n nh trong th i gian di hn, nhng m c khng khng t c cao, ch m c khng v a hay ch bi u hi n tnh ch u ng. Tnh khng d c do gen chnh quy t nh, c th do m t ho c vi gen quy t nh. Tc d ng c a m i gen d b m t do s bi n i thch ng c a d ch h i. Tnh khng d c th ng bi u hi n m c khng cao. III. S S P TNH KHNG SU B NH C A CY TR NG M i quan h c a su h i v v t gy b nh h i (sinh v t gy h i) v i cy tr ng c hnh thnh t lu trong qu trnh cng ti n ha. y l m i quan h qua l i hai chi u gi a sinh v t gy h i v cy tr ng. M i quan h ny l m i quan h k sinh-k ch ( i v i v t gy b nh) hay m i quan h loi n th c v t-cy th c n ( i v i su h i). S xu t hi n, t n t i, pht tri n c a cc m i quan h ny l cu c u tranh sinh t n gi a hai loi sinh v t v chng t o ra c p p sinh v t g m cy tr ng v sinh v t gy h i. Trong m i quan h ny c cy tr ng v sinh v t gy h i u t bi n i u tranh sinh t n. Cy tr ng lun ph n ng tr l i t b o v ch ng l i cc tc ng gy h i t pha d ch h i. Theo th i gian, cy tr ng th ng hnh thnh ki u di truy n m i thch ng v i sinh v t gy h i. Cc sinh v t gy h i lun t bi n i thch nghi v ph h p hn v i nh ng thay i c a cy tr ng. i u ny d n n hnh thnh cc ki u di truy n m i, th ng c g i l biotyp, ni hay ch ng m i. Trong th c t s n xu t, m t gi ng cy tr ng khng su b nh h i c s d ng r ng ri sau m t th i gian s lm xu t hi n biotyp hay ni m i c a su h i ho c c a v t gy b nh v d n t i gi ng cy tr ng b m t tnh khng. M t tnh khng r y nu c a cc gi ng la l m t th d i n hnh v g n gi v i chng ta. R y nu h i la vo u th p nin 70 (th k 20) c g i l r y nu biotyp 1. Vi n Nghin c u La Qu c t lai t o c nhi u gi ng la khng r y nu. Vo gi a nh ng nm 1970, cc gi ng la IR26, IR28, IR30 khng r y nu biotyp 1 c a vo s n xu t cc n c ng Nam . Sau vi nm gieo tr ng r ng ri, qu n th r y nu thch ng c trn cc gi ng khng ny v bi n i thnh biotyp 2. Nh ng gi ng la khng r y nu ny m t tnh khng v tr nn nhi m r y nu Innxia, Philippine, ng b ng sng C u Long vo cc nm 1975-1977. Gi ng la v i ki u gen m i khng r y nu biotyp 2 nh IR32, IR36, IR42 c Vi n Nghin c u La Qu c t cung c p. Sau vi nm a vo s n xu t i tr, cc gi ng la ny l i b m t tnh khng, do r y nu bi n i thnh biotyp m i. Cc gi ng la khng r y nu biotyp 2 tr nn nhi m r y nu n ng Indonesia nm 1980, Philippine nm 1984, ng b ng sng C u Long vo nm 1988. phng ch ng r y nu biotyp m i t i ng b ng sng C u Long, cc gi ng la m i khng r y nu l i c tuy n ch n ph c v s n xu t. o n l m t b nh d pht sinh pht tri n m t qu n th cy la c tnh di truy n gi ng nhau. Cc nh ch n gi ng v nh b nh cy lai t o c gi ng la nng su t cao c mang gen chnh khng n m gy b nh o n. Tnh a d ng c a ni n m o n cho php n m o n d dng v t qua tnh khng c a cc gi ng la. Do , hi n t ng m t tnh khng c a gi ng la khng b nh o n x y ra th ng xuyn. Cc gi ng la khng b nh o n nh IR1820 c gieo tr ng cc t nh B c
76
Trung B ; IR38, IR42, IR17494 c tr ng cc t nh ven bi n mi n Trung. Cc gi ng la ny hi n nay tr nn m t tnh khng b nh o n nh ng ni gieo c y chng. IV. CHI N L C S D NG GI NG KHNG SU B NH Nh m kh c ph c s nhanh chng s p tnh khng su b nh c a gi ng cy tr ng c n c chi n l c s d ng gi ng khng cho t ng a phng. Chi n l c ny nh sau: - S d ng lun phin cc gi ng khng mang gen chnh. Khng gieo tr ng lin t c trn di n r ng m t gi ng khng su b nh mang gen chnh. C n c 2-3 gi ng khng su b nh mang gen chnh thay th nhau trong cc v . - K t h p cc gen chnh khng su b nh. K t h p hai ho c nhi u gen chnh khng r y nu trong m t gi ng la s lu m t tnh khng r y nu. - S d ng gi ng cy tr ng c tnh khng ngang. Nh ng gi ng v i c ch khng a gen s c tnh khng su b nh n nh lu di trong s n xu t. t o cc gi ng cy tr ng khng a gen i h i nhi u th i gian, cng s c hn. - Dng gi ng khng su b nh nhi u dng. Chi n l c ny nh m ph i h p m t s gen chnh trn m t n n di truy n t o c dng lai c c i m nng h c gi ng nhau, nhng mang gen khng su b nh khc nhau. Gi ng khng nhi u dng c kh nng ngn c n s pht tri n nhanh cc biotyp hay ni m i d ch h i. C c u gi ng a d ng v di truy n. H sinh thi c s phong ph v di truy n s n nh hn. V. S D NG GI NG KHNG SU B NH VI T NAM Vi c s d ng gi ng cy tr ng khng su b nh c p d ng n c ta, c bi t bi n php ny c coi l then ch t trong IPM trn cy la. i v i cy la n c ta tuy n ch n, lai t o c nhi u gi ng la khng nh ng su b nh h i ch y u. dng cc gi ng la khng r y nu biotyp 1 (IR26, IR28, IR30), khng r y nu biotyp 2 (IR32, IR36, IR42, CR203), khng b nh o n (IR38, IR42, IR1820, IR17494), khng b nh b c l (NN273, IR22, IR579, X20, X21, OM90) Trong phng ch ng su b nh h i bng s d ng cc gi ng bng khng r y xanh hai ch m (VN20, L18, C118), khng su xanh (TH2, MCU9). Gi ng c ph Catimor, Arabusta c kh nng r r t khng n m H. vastatrix gy b nh g s t. Cc gi ng ny c s d ng nh ng ni tr ng c ph b b nh g s t n ng. B nh ho xanh do vi khu n R. solanacearum gy ra cho nhi u lo i cy tr ng. M t s gi ng c chua c nng su t cao v khng b nh ny tuy n ch n c nh gi ng qu n ti CLN-1462A v gi ng qu dng ch bi n PT-4719A (L. L. T , 2004). G n y tuy n ch n c gi ng l c khng b nh ny l MD7 v MD9. D. NGHIN C U NG D NG CH T C HO T TNH SINH H C CAO (CH T I U HO SINH TR NG, CH T D N D SINH H C, V CC CH T KHC) I. Nghin c u ch t d n d gi i tnh cn trng 1. Gi i thi u chung v ch t d n d gi i tnh Thu t ng ch t d n d (pheromone) c Karlson & Butenandt s d ng l n u tin vo nm 1959. Ch t d n d l nhm nh ng h p ch t ha h c c cc tuy n ngo i ti t c a cn trng ti t ra ngoi mi tr ng nh m gy nh h ng ln t p tnh v sinh l nh ng c th khc cng loi. y l s n ph m ngo i ti t th c hi n nhi u ch c nng c bi t c a cn trng. Cn trng c nhi u lo i ch t d n d , trong ch t d n d gi i tnh c nghin c u nhi u hn v c ngha ng d ng trong phng ch ng nh ng loi cn trng h i. Ch t d n d gi i tnh l ch t ha h c c cc c th cn trng c a m t gi i tnh ti t ra ngoi v gy ph n ng kch thch sinh d c cc c th Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t
77
gi i tnh kia. Ch t d n d gi i tnh c cc tuy n ngo i ti t c bi t ti t ra, c u t o v v tr c a cc tuy n ny trong c th cn trng r t a d ng. Nh ng nghin c u m t cch khoa h c v b n ch t, vai tr c a ch t d n d ni chung v ch t d n d gi i tnh ni ring trong i s ng cn trng ch c b t u t sau nm 1959. Sau 20 nm nghin c u, Butenandt v c ng s l nh ng ng i u tin xc nh, t ng h p c ch t d n d gi i tnh c a tr ng thnh ci loi t m B. mori g i l bombicol (Sumakov, 1986). y l ch t ha h c u tin c m t chnh xc c kh nng h p d n v gy kch thch sinh d c tr ng thnh c c a cn trng. n nm 1965, trn th gi i xc nh c ch t d n d gi i tnh cn trng do tr ng thnh ci ti t ra 159 loi (c 109 loi cnh v y) v do tr ng thnh c ti t ra 53 loi. H u h t thnh ph n ha h c c a cc ch t d n d gi i tnh ny v n cha c xc nh v gi i m. Trong c 3 ch t d n d gi i tnh c xc nh l bombicol t B. mori, diptol t P. dispar v propalup t P. gossypiella. Th c t ch c ch t bombicol l xc nh ng. S ti n b r rng trong nghin c u ch t d n d gi i tnh cn trng t c giai o n 1965-1968. Vi c dng phng php b y tr ng thnh i u ki n t nhin b ng cc ch t d n d gi i tnh t ng h p d nghin c u ch t d n d gi i tnh c a cc loi thu c h Tortricidae v su c qu phng ng G. molesta cho php gi i quy t hng lo t v n v phng php lu n vo u th p nin 1970. Ch t d n d gi i tnh c a su c qu phng ng G. molesta c gi i m v t ng h p nh s h p tc nghin c u c a cc nh khoa h c Hoa K & Thu S. Nm 1970, Lin X c t ng h p c ch t d n d gi i tnh c a loi ny (Sumakov, 1986). n nm 1973, trn th gi i gi i m c 49 ch t ha h c c trong thnh ph n ch t d n d gi i tnh v ch t d n d b y n c a hn 50 loi thu c 4 b cn trng (Jacobson, 1965; Minjalo et al., 1973). n nm 1982 th ng k c 672 loi thu c 12 b cn trng v nh n nh c ch t d n d gi i tnh xc nh c. Con s ny n nm 1990 t kho ng hn 900 loi. Ph n l n chng thu c b cnh v y (475 loi). Ch t d n d gi i tnh c a 273 loi c nghin c u s d ng trong th c ti n. Cc loi c ch t d n d gi i tnh c s d ng t p trung b cnh v y (189 loi); b cnh c ng v b hai cnh tng ng c 47 v 12 loi c s d ng ch t d n d gi i tnh (Inscoe et al., 1990; Klassen et al.,1982). Lin X c n th p nin 1980 nghin c u s d ng ch t d n d gi i tnh trong phng ch ng hn 20 loi su h i v a l i t ng ki m d ch th c v t, v a l su h i quan tr ng trn cy tr ng chnh (Smetnik, 1987). Nh ng nghin c u c b n v chi t xu t, gi i m v t ng h p ch t d n d gi i tnh cng c ti n hnh g n 20 loi cn trng h i n (Chandha et al., 1989; Rangaswamy, 1985; Sarode, 1987). Trung Qu c nghin c u m t cch c h th ng v ch t d n d gi i tnh c a cn trng t 1970. n th p nin 1990 nghin c u c ch t d n d gi i tnh hn 20 loi cn trng nh su t, su h ng d c qu bng, su c thn la b m hai ch m, su c thn b m c mo, su c n gi, su c thn ng, su c thn b m 5 v ch u nu, su xanh, su c qu phng ng,... (Liu, 1989). T i i Loan, nghin c u s d ng ch t d n d gi i tnh c a cn trng trong phng ch ng su h i c ti n hnh t 1977 v i i t ng l su t, su khoang. n 1996, di n tch p d ng ch t d n d gi i tnh phng ch ng cn trng t 36.000 ha rau cc lo i v 15.000 ha l c, u xanh.
78
2. c trng c a ch t d n d gi i tnh c a cn trng Ch t d n d gi i tnh l phng ti n hi u qu t p h p cc c th cng loi nhng khc gi i tnh ang xa nhau. Chng c ho t tnh sinh h c r t cao, bi u hi n tc ng ch m t l ng r t nh . Ch t d n d gi i tnh c a cn trng do tr ng thnh ci ti t ra c kho ng cch tc ng xa hn so v i ch t do tr ng thnh c ti t ra. Con c loi A. pernyi tm th y con ci cha giao ph i cch 6 km. Ch c tr ng thnh ci cha giao ph i m i ti t ch t d n d gi i tnh, c bi t i v i cc loi ch giao ph i m t l n. K t qu nghin c u cho th y ch t d n d gi i tnh c a ph n l n cc loi cn trng khng ph i g m m t thnh ph n, m l g m nhi u thnh ph n, ch m t s loi c ch t d n d gi i tnh g m 1-2 thnh ph n. Th d , ch t d n d gi i tnh c a loi su c qu to ty C. pomonella g m 7 thnh ph n. M c d g m nhi u thnh ph n, nhng trong ch t d n d gi i tnh c a b t k loi cn trng no cng ch c m t thnh ph n lun lun chi m u th v l ng. Tng quan v l ng c a cc thnh ph n trong ch t d n d gi i tnh c ngha quan tr ng quy t nh tnh ch t c trng cho loi. Nhng cc loi khc nhau c tng quan ny bi n ng ph m vi r t l n t 1:1 n 5000:1. M t thay i b t k c a cc thnh ph n u d n t i s m t ho t tnh c a ch t d n d gi i tnh. Ch t d n d gi i tnh t ng h p th ng c tc d ng h p d n vi loi, ngha l tnh c trng th p v trong c thnh ph n chung cho m t vi loi. Ch ph m ch t d n d gi i tnh c a su c qu phng ng do Cng ty Zoecon v Lin X c x n xu t c th h p d n t nh t tr ng thnh c a 10 loi cnh v y khc nhau (George et al., 1972; Sumakov, 1986). 3. Phng php s d ng ch t d n d gi i tnh Ch t d n d gi i tnh c a cn trng c s d ng i u tra pht hi n, d bo tnh hnh pht sinh, pht tri n c a su h i v s d ng nh phng ti n h n ch s l ng su h i. a. i u tra pht hi n v d bo v su h i S d ng b y c ch t d n d gi i tnh (1 microlit/b y) cho php thu nh n nh ng thng tin khc nhau v qu n th su h i. S d ng cc b y ki u ny nh m m c ch: - pht hi n s m nh ng su h i l i t ng ki m d ch th c v t, c bi t trong nh ng nm u m i nh p n i qu n th c a chng cn m c th p. Trn c s xc nh vng ly nhi m gim st s pht tri n c a chng. Lin X c p d ng i v i cc loi b m tr ng M , b m su c qu phng ng, b m su c c khoai ty, ru i a Trung H i, m t T. granarium, r p sp D. perniciosus, P. comstocki (Smetnik, 1987). - d bo th i gian xu t hi n, theo di di n bi n m t qu n th c a b m loi su h i c n quan tm. Trn c s quy t nh vi c p d ng bi n php x l thch h p i v i su h i. T i Hoa K bi n php ny p d ng trong s n xu t t 1973. Cc n c khc nh n , Bungaria, i Loan, Israel, Italy, Hoa K, Lin X c, Na-Uy, Thu i n,... s d ng r ng ri ch ph m ch t d n d gi i tnh trong d bo phng tr nhi u loi nh su c qu to ty C. pomonella, su xanh H. armigera, su h ng h i bng P. gossypiella, su loang E. vittella, E. insulana, su xm b p c i M. brassicae, su xm ma ng A. segetum, su rm L. dispar, su khoang S. litura, su keo da lng S. exigua, su c c khoai ty Ph. operculella, su c thn la b m 2 ch m S. incertulas, su cu n l nh C. medinalis, b xt mu i H. antonii, bore c ph X. quadripes, su c thn ma Ch. auricilius, Ch. infuscatellus, ru i h i qu C. capitata, m t m ng n I. typographus, b cnh c ng h i thng D. breviconus,...(Bakke, 1982; Bedard et al., 1974; Inscoe et al., 1990; Kovalev, 1979; Smetnik, 1987; Steiner et al., 1961; Tamhankar et al., 1989; Trematerra et al., 1996;...).
79
Nh d bo cn trng h i b ng b y d n d gi i tnh lm gi m ng k s l n phun thu c. D bo su c qu to ty C. pomonella gi m 50% s l n phun thu c t i Italy v Lin X c. T i Hoa K, chi ph dng thu c gi m t 312 la M /ha (khng d bo) xu ng 198 la M /ha (ni d bo b ng b y d n d gi i tnh). Ti t ki m 2 l n phun thu c tr su c thn la b m hai ch m Pakistan v 5 l n phun thu c trn bng n . i v i su t gi m 50% s l n phun thu c (Hall et al., 1996; Ohbayashi et al., 1990; Smetnik, 1987; Trematerra et al., 1996). b. S d ng nh phng ti n h n ch s l ng su h i S d ng b y c ch t d n d gi i tnh theo h ng ny l h n ch s pht tri n c a su h i. S h n ch s l ng su h i thng qua cc phng th c sau: - S d ng b y c ch t d n d gi i tnh nh l bi n php tr c ti p tiu di t su h i. C s c a bi n php l b y c ch t d n d gi i tnh s thu ht l ng l n cc c th b m c. M i b y c n kho ng 1 microlit v kho ng 100 b y/ha l ph h p i v i cc loi su h i nng nghi p. nghin c u nhi u bi n php dng b y c ch t d n d gi i tnh thu v tiu di t c l ng l n b m c. Trong cc b y ki u ny, ch t d n d gi i tnh ch l m i nh cn trng t i. thu gi chng, ch t d n d gi i tnh c dng cng v i b y dnh, b y n c, b y h p (ch vo m khng ra c), b y c thu c tr su ha h c hay vi sinh v t gy b nh cho su h i (Coppel et al., 1977). Tuy nhin, bi n php dng b y c ch t d n d gi i tnh thu v tiu di t b m c s kh thnh cng i v i nh ng loi cn trng m c th c giao ph i nhi u l n. Th d , con c loi su rm P. dispar c th giao ph i t i 8 l n, do dng b y b t tr ng thnh c s khng em l i hi u qu (Anichkova, 1971). - S d ng ch t d n d gi i tnh gy m t kh nng nh h ng, ph v m i lin h v c n tr s g p nhau gi a b m c v i b m ci, d n n khng giao ph i c v i nhau. Bi n php ny g i l gy m t nh h ng hay qu y nhi u giao ph i. B n ch t c a bi n php l t o cho khng kh trong vng ho t ng c a b m su h i ch a hm l ng cao ch t d n d gi i tnh. Nh v y s c ch ph n ng i tm b m ci giao ph i c a b m c. i u ny ch x y ra khi ch t d n d gi i tnh c n ng trong khng kh ph i cao hn n ng ng ng bnh th ng c a loi l 105 phn t /cm3 (Wright, 1965). Li u l ng s d ng ch t d n d gi i tnh qu y nhi u giao ph i tng g p 10-25 l n so v i li u l ng trong b y b y d n d bnh th ng. Bi n php qu y nhi u giao ph i c nghin c u thnh cng i v i b vi voi c qu bng t 1974 t i Hoa K. n nay c ng d ng nhi u n c trn th gi i nh n , Canada, Hn Qu c, Hoa K, Israel, Italy, Lin X c, New Zealand, Nh t B n, Pakistan, Trung Qu c,... Bi n php ny c nghin c u p d ng phng ch ng nhi u loi nh su c qu to ty C. pomonella, su rm P. dispar, su c qu phng ng G. molesta, cc su cu n l Adoxophyes sp., A. lineatella, E. postvittana, H. magnanima, R. naevana trn cy n qu ; su h ng c qu bng P. gosypiella, su loang E. vittella, E. insulana, su xanh H. armigera trn cy bng; su t P. xylostella, su khoang S. litura, su keo da lng S. exigua trn rau; su c thn la b m hai ch m S. incertullas. (Fabi, 1996; Hall et al., 1996; Kehat et al., 1996; Smetnik, 1987; Suckling et al., 1996; Trematerra et al., 1996;...). Do tnh c trng ring cho loi, v l thuy t ch t d n d gi i tnh ch tiu di t loi c h i c n phng ch ng; khng gy nhi m mi tr ng v k c tr ng h p trong b y c dng thu c ho h c th l ng thu c r t nh . t kh nng hnh thnh tnh quen v i b y ch t d n d gi i tnh. Tuy nhin, chi ph cao, nhng b l i li u l ng d d ng th p v b y c th i gian hi u l c di. II. Nghin c u ng d ng ch t i u ho sinh tr ng cn trng 1. Gi i thi u v ch t i u ho sinh tr ng cn trng
80
Hn 60 nm v tr c hnh thnh m t lnh v c khoa h c m i nghin c u v cc tuy n v cc ch t n i ti t cn trng - N i ti t h c cn trng. Cc ch t do tuy n n i ti t sinh ra g i l hocmn. Hocmn c hi u l cc ch t c ho t tnh sinh l c bi t do tuy n n i ti t sinh ra, chuy n th ng vo mu v tc ng ln cc c quan khc cng nh cc qu trnh sinh l trong c th ti t ra ch t . Wigglesworth l ng i u tin pht hi n ra hocmn tr (hocmn juvelin) b xt Rhodnius v i u trong nghin c u hocmn cn trng. Hocmn tham gia i u ho ch c nng c th , khng tc ng ln cc c th khc. n nay ch ng minh r ng s thay i a d ng trong qu trnh pht tri n c th v bi n thi x y ra cn trng c i u ho m t cch chnh xc b i 3 hocmn: hocmn no, hocmn l t xc (ekdixon) v hocmn tr (hocmn juvelin). Nm 1956, hocmn u tin cn trng c chi t su t t ph n b ng con c loi b m H. cecropia c ho t tnh r t cao c a hocmn tr . Nm 1961 t phn c a m t b t T. molitor tm th y ch t farnesol c ho t tnh c a hocmn tr . Nm 1965 tm th y trong ph n g c a m t s cy l hnh kim ch t juvabion. Nm 1966 pht hi n ra cc ch t steroid c c u trc gi ng hocmn l t xc b xt P. apterus. Ngy cng pht hi n c nhi u h p ch t t nhin v t ng h p c ho t tnh nh hocmn tr . Cc ch t ny g i l ch t tng t hocmn tr . Ngoi ra cn pht hi n c nh ng ch t ch ng tc ng c a hocmn tr (precocene) hay c a cc h p ch t sinh l khc. T t c cc ch t ny g i l nhm ch t i u ha sinh tr ng cn trng. Nh v y, ch t i u ho sinh tr ng cn trng l cc h p ch t t nhin ho c t ng h p tham gia vo i u ho cc qu trnh sinh tr ng & bi n thi cn trng. Williams, khi chi t su t c hocmn u tin (1956), xu t s d ng hocmn nh m t lo i thu c tr su, ng vi t: Hon ton c th tin t ng r ng sau khi xc nh c c u trc ho h c v t ng h p c hocmn th c th s d ng n r ng ri nh m t th thu c tr su. Tuy nhin, i u ny mi t i nm 1966 m i c ch ng minh trn b xt P. apterus. Nm 1967, cng chnh Williams a ra thu t ng thu c tr su th h th 3 ch nh ng ch ph m t hocmn tr hay hocmn khc c a cn trng v cc ch t t nhin hay t ng h p c tc d ng nh hocmn tr dng tr cn trng h i (Coppel et al., 1877; Slama et al., 1966; Williams, 1967). Tuy v y, kh nng th c hi n i u ha sinh tr ng cn trng d a vo tc ng ha h c nh h ng ln h n i ti t ch c h m sau khi tm th y nh ng c ch t b o v c a cy ch ng l i su h i. M t s cy khng b cn trng ph h i v c ch a nhi u ch t c ho t tnh nh hocmn tr , hocmn l t xc (Slama et al., 1966; Takemoto et al., 1967). T nh ng m u hnh ny chi t su t, t o c cc ch ph m khc c u trc ha h c v i hocmn cn trng nhng c ho t tnh c a hocmn. Nh ng ch t ny g i l ch t tng t hocmn. C 3 nhm ch t tng t hocmn cn trng: ch t tng t hocmn tr (juvenoid) ch t tng t hocmn l t xc (ekdizoid) v ch t ch ng tc ng c a hocmn tr (precocene). Cc ch t tng t hocmn cn trng c li u l ng (n ng ) s d ng r t th p. Cc ch ph m t ch t i u ha sinh tr ng cn trng c tnh an ton cao. Cho n by gi , cc ti li u cng b u kh ng nh cc ch t tng t hocmn tr ni chung khng c c p tnh, khng c mn tnh i v i ng v t, cc sinh v t khng ph i l i t ng tc ng. Cc ch ph m ny phn h y r t nhanh trong mi tr ng. Tuy nhin, khi s d ng nhm ha ch t ny phng ch ng cn trng cng g p kh nhi u kh khn. M t kh khn l n l th i gian m n c m v i ch t i u ha sinh tr ng c a cn trng r t ng n, ch 2-3 ngy. X l ch ph m khng ng vo th i gian ny th hon ton khng c hi u qu . Khng th dng cc ch ph m t ch t i u ha sinh tr ng cn trng d p d ch c. Gi thnh s n xu t cc ch ph m ny cn cao nn khng kinh t . Sau m t th i gian s d ng, nhanh chng hnh thnh
81
tnh ch ng cc ch t i u ho sinh tr ng m t s loi cn trng. Tnh ch ng cho i v i cc ch t tng t hocmn tr ghi nh n c m t T. castaneum, su xanh H. virescens. Su t cng nhanh chng xu t hi n tnh ch ng v i cc ch ph m t ch t i u ha sinh tr ng nh Atabron, Dimilin, Nomolt, Hexaflumron,... (Fahmy et al., 1990; Fauziah et al.,1990; Kobayashi et al., 1990; Rao, 1983). 2. Nguyn l tc ng c a cc ch t tng t hocmn cn trng S d ng cc ch t ny phng tr cn trng h i d a trn nguyn l gy ph v cn b ng hocmn b ng cch x l cc ch ph m vo giai o n m n ng hocmn ring chnh cn trng h i ang m c th p c c ti u. T d n n nh ng ph v tng ng c a cc qu trnh bi n thi, l t xc, nh d c ho c pht tri n h sinh s n. Cu i cng d n n s ch t hay b t d c. B t c nhm no trong cc ch t tng t hocmn cng u c th dng tr su h i c. Nhng tri n v ng hn ng d ng trong th c t cho n nay th u thu c nhm ch t tng t hocmn tr . V nhm ny c cng th c c u t o ha h c tng i n gi n, qu trnh t ng h p khng ph c t p, c tnh a m t o i u ki n d dng xm nh p qua t ng cutin vo c th cn trng. Cc ch t tng t hocmn tr c ho t tnh sinh h c cao, c kh nng ph hu , lm gin o n s pht tri n c a cn trng v i li u l ng s d ng l ph n m i, ph n trm microgram/1 c th cn trng ho c n ng s d ng l vi ph n tri u cho trong mi tr ng th c n nui su. Ch t farnesol n ng 0,0001% gy ch t u trng mu i Culex. Li u l ng km hm ID50 c a ch ph m altozar i v i su non b m tr ng M H. cunea ch l 0,0001 microgram/1 c th (Lewallen, 1964; Sazonov et al., 1979). Cc ch t t ng h p tng t hocmn tr c tnh ch n l c r t cao i v i t ng nhm cn trng. Cn trng b cnh v y Lepidoptera m n c m cao v i cc ch t ki u hocmn cecropia; cn trng h Pyrrhocoridae m n c m v i cc ch t tng t hocmn thu c nhm peptid hay juvabion. 3. K t qu ng d ng Nh ng th nghi m u tin dng cc ch t tng t hocmn tr c Williams ti n hnh nm 1960 trn u trng mu i Culex khng thnh cng. Sau kh nhi u th nghi m i v i u trng mu i c ti n hnh. Retnakaran v nnk (1974) l nh ng ng i u tin ti n hnh dng Metopen trong phng ch ng su h i cy r ng. T i Lin X c ti n hnh th nghi m dng ch t tng t hocmn v i b xt E. integriceps. Sau 7-8 thng sau x l m i th y c d u hi u nh h ng ln u trng. Sau 5 nm, nh ng c th c s ph v hnh thi k c hi u qu ch m m i t t l 93-95%. Th nghi m b ng ch ph m altozar v i b m tr ng M cho k t qu tng t nh v i b xt E. integriceps. th 20 ch t tng t hocmn tr i v i b cnh c ng s c L. decemlineata h i khoai ty. Trong , ng ch l ch ph m altozar v altocid. Th h sau b tr ng thnh gi m 93,1% so i ch ng (Sazonov et al., 1979). Cc ch t tng t hocmn tr nhm peptidic cho hi u qu 100% i v i b xt D. cingulatus, m t B. chinensis, T. castaneum, P. interpunctella. Ch ph m hydroprene c nhi u tri n v ng phng ch ng b h C. formicarinus n . M t s ch ph m thng m i nh altosid (methopren), kinoprene, altozar (Rao, 1983). Trong cc ch t ch t i u ho sinh tr ng c s d ng, dimilin l ch t c kh nng tc ng i v i t t c cc giai o n pht tri n c th c a cn trng. y l u th c a dimilin so v i cc ch t tng t hocmn tr khc. Dimilin c ch qu trnh sinh t ng h p kitin c hi u qu cao i v i su non tu i nh . Dimilin c hi u qu cao v i su xanh b m tr ng P. brassicae, su xm b p c i M. brassicae, su xanh H. armigera. Dimilin c tc d ng di t tr ng cc loi su h i r ng nh O. brumata, D. pini, P. dispar, L. monacha, S. littoralis. Dimilin x l nh ng lm xu t hi n nh ng
82
tr ng thnh ci c c km s c s ng. Tc ng n tr ng thnh c th ph v cc ch c nng sinh s n (gi m kh nng tr ng, b t d c m t ph n ho c b t d c hon ton). V i li u l ng s d ng l 350 g/ha, ch ph m dimilin hon ton kh ng ch c s pht tri n qu n th su c qu to ty C. pomonella (Sazonov et al., 1979).
CU H I N T P 1. G i tn cc bi n php canh tc c ngha phng ch ng d ch h i v phn tch vai tr c a nh ng bi n php y i v i ng d ng BPSH 2. Cy chuy n gen l g ? Vai tr c a cy chuy n gen i v i BPSH 3. Vai tr c a gi ng ch ng ch u su b nh v i bi n php sinh h c? 4. Nu cc thnh t u chnh trong nghin c u ng d ng ch t c ho t tnh sinh h c cao (ch t i u ho sinh tr ng, ch t d n d sinh h c) phng ch ng su h i? Ti li u tham kh o chnh 1. Barton K., Whiteley H., Yang N.S. Bacillus thuringiensis -endotoxin in transgenic Nicotiana tabacum provides resistance to lepidopteran insects. Plant Physio. 85, 1103-1109. 1987. 2. Cheremisinov N.A. Obschaia patologia rastenii. Izdatelstvo Vshaia shkola, Moskva. 1973. 3. Coppel H.C., J.W. Mertins. Biological Insect Pest Suppression. Springer-Verlag Berlin Heidelberg, New York. 1977. 4. Dunwell J.M. Transgenic approaches to crop improvement. J. Exp.Bot., 51,487496. 2000. 5. George D.A., Mc Donough L.M. Multiple sex pheromones of the codling moth, Laspeyresia pomonella (L.). Nature, No 5367, 109. 1972. 6. Gonsalaves D. Control of papaya ringspot virus in papaya: a case study. Ann.Rev.Phytopath., 36,415-437. 1998. 7. Inscoe M. N., Leonhardt B. A., Ridgway R. L. Commercial availability of insect pheromones and other attractants. In: Behaviour modifying chemicals for insect pests management (ed. Ridgway et al.). New York, pp. 631-715. 1990. 8. Juma C., Gupta A. Safe use of biotechnology. In: Biotechnology for developing country agriculture: Problem and Opportunities, 2020 Vision, Focus 2 (ed. by G.J. Persley). 1999. 9. Klassen W., Ridway R. L., Inscoe M. Chemical attactants in integrated pest management programs. In:Insect suppression with controlled release pheromone systems.Vol.1,13-130pp. 1982. 10. Kovalev B.G. Isslegovanie polovykh pheromonov nasecomykh vo VNIIBMZR. In: Nauchnye trudy VASKHNIL Biologicheski activnye vechestva v zaschite rastenii, 18-23 str. 1979. 11. McLaren J.S. The success of transgenic crops in the USA. Pesticde Outlook, 9, 36-41. 1998. 12. Ph m Vn L m. Bi n php canh tc phng ch ng su b nh v c d i trong nng nghi p. NXB Nng nghi p, H N i, 80 tr.1998, 2003 (ti b n l n 2).
83
13. Ph m Vn L m. K thu t b o v th c v t. Nxb Lao ng, H N i. 2005. 14. Liu M. Y. Insect pheromone research and its application in China. Abstracts of the 1st Asia-Pacific Conf. of Entom., Nov.8-13, 1989, Chiang Mai, ThaiLand, p. 48. 1989. 15. V Tri u Mn, L Lng T . Gio trnh b nh cy nng nghi p. Nxb Nng nghi p. 1998. 16. National Research Council (NRC). Genetically modified pest-protected plants: Science and Regulation. National Academy Press, Washington, p. 33-35. 2000. 17. Ohbayashi N., Shimizu K., Nagata K. Control of diamondback moth using synthetic sex pheromones. In: Diamondback moth and other crucifer pests. Proceed. Of the 2nd Inter. Workshop Tainan, 10-14 Dec. 1990, Taiwan, p. 99104. 1990. 18. Rao P.J. Insect growth regulators in pest management. In: Principles and concepts of integrated pest management (ed. Agarwal et al.). New Delhi, p.42-47. 1983. 19. Sarode S.V. Status of pheromone use for agricultural pest control in India. In: 11th Internat. Congr. Plant Protec. Manila, Lhilippin, pp. 267-271. 1987. 20. Sazonov A.P., Pralia I.I. Rezultaty polevykh ispytanii gormonalnykh preparatov protiv vregnoi cherepashki i americanskoi beloi babochki. In: Biologicheski activnye veschestva v zaschite rastenii. Nauchnye trudy VASKHNIL. Str. 92-96. 1979. 21. Sharma H.C., Sharma K.K., Seetharama N., Ortiz R. Prospects for using transgenic resistance to insects in crop improvement. Elec.J.Biotechnol. Vol. 3, no 2. http://www.ejb.org/ content/vol3/issue 2/full/20. 2000. 22. Sharma H.C., J.H. Crouch, K.K. Sharma, N. Seetharama, C.T. Hash. Application of biotechnology for crop improvement: prospects and constraints. Plant Science, 163: 381-395. 2002. 23. Sharma H.C., K.K. Sharma, N. Seetharama, R. Ortiz. Genetic transformation of crop plants: Risks and opportunities for the rural poor. Current Science, 80(12): 1495-1580. 2001. 24. Sharma H.C., Sharma K.K., et al., Crouch, J.H. Genetic transformation of crops for insect resistance: Potential and Limitations. Critical Review in Plant Sciences 23 (1), 47-72. 2004. 25. Slama K., Williams C.M. Juvenile hormone. V. The sensitivity of the bug, Pyrrhocoris apterus, to a hormonally active factor in american paperpulp. Biol. Bull., 130, p.235-246. 1966. 26. Smetnik A. I. Sastoianie i perspectivy ispolzovania pheromonov b borbe s karantinnymi vrediteliami v SSSR. In: Biologicheski activnye veschestva v zaschite rastenii. Nauchnye trudy VASKHNIL. Str. 72-33. 1979. 27. Smetnik A.I. The application of insect pheromones in the USSR. Abstracts, 11th Inter.Congr of Plant Protection, Oct. 5-9, 1987. Manila, Philippines. P.114. 1987. 28. Sumakov E. M. 25 let nauki o pheromonakh nasecomykh. Entomol. Oboz., LXV, 4, 859-874. 1986. 29. Tamhankar A. J., Gothi K.K., Rahalkar G.W. Responsiveness of Earias vittella and Earias insulana males to their female sex pheromone. Ins. Sci. Applica. 10, pp.625-630. 1989. 30. Vaeck M., Reynaerts A., Hofte H., Jansens S., DeBeuckleer M., Dean C., Zabeau M., Van Montagu M., Leemans J. Transgenic plants protected from insect attack. Nature, 327, 33-37. 1987. 31. Williams C.M. Third-generation pesticides.Sci. America, 217(1), p13-17. 1967.
84
32. Wilson W.D., Flint, H.M., Daeton, R.W., Fuschhoff, D.A., Perlak, E.J., Armstrong, T.A. Resistance of cotton lines vonatining Bacillus thuringiensis toxin to pink bollworm (Lepidoptera: Noctuidae) abd other insects. Journal of Entomological Science 34, 415-425.1992. 33. Wright R. H. Metarchons: Insect control through recognition signals. Bull. Atomic Sci., 21(3), p.28-30. 1965
85
K TH T
Ph n C. NHIN C A D CH H I: VAI TR V C I M Chng VI CC TC NHN GY B NH CN TRNG
NG D NG
Cn trng th ng b ch t b i cc lo i b nh khc nhau do nhi u loi vi sinh v t gy nn nh vi khu n, n m, virus, nguyn sinh ng v t, tuy n trng,...Trong th b nh do cc vi sinh v t gy ra l ch y u, chi m kho ng 80 90%. V th khi ni v b nh cn trng th ng i ta th ng hi u ngay l do cc vi khu n, n m v virus. B nh cn trng th ng th hi n hng lo i nh ng c tnh khc nhau, c i m chung nh t c a b nh cn trng l n lm ch t r t nhi u c th trong m t t, lm ch m d t s sinh s n hng lo t, i u h n ch c s ly lan c a cc l a su h i ti p theo trong t nhin. Khoa h c nghin c u b nh cn trng g i l b nh l h c cn trng. B nh l h c cn trng khng ch n thu n miu t nh ng bi n i b nh l bn trong c th cn trng m cn nghin c u tc nhn gy d ch b nh, cng nh nghin c u cc c i m c b n v nh ng di n bi n c a vi sinh v t gy b nh bn trong v c pha ngoi c th k ch . Tri u ch ng b nh cn trng: C th cn trng b b nh th ng khc v i c th kho b i hng lo t tri u ch ng bn ngoi l do cn trng c nh ng thay i v m t sinh l v b nh l c a cc m. Nh ng thay i bn ngoi c th nh n th y c g i l tri u ch ng b nh. Tri u ch ng c trng nh t l thay i v s v n ng c a cn trng. S v n ng c a chng cn tu theo m c pht tri n c a b nh. Khi cn trng b b nh do cc vi sinh v t gy ra th trong c th c a n d n d n b ph hu t ng ph n, lc u chng v n ng ch m ch p, v sau ng ng h n v n m im m t ch cho n khi ch t. Qu trnh ly nhi m v nguyn nhn gy b nh c a vi sinh v t trn cn trng: Thng th ng v i cc lo i b nh truy n nhi m do vi khu n th chng lan truy n b ng ng ru t thng qua con ng th c n. Nhng i v i ngu n b nh do n m th ch y u l i l do s ti p xc tr c ti p v i nhau hay qua trung gian truy n b nh. Trung gian c th l nh ng loi k sinh hay cn trng n th t ho c khng kh. Nguyn nhn gy b nh vi sinh v t trn cn trng: - Vi sinh v t ph i c m t trong m i tr ng h p c a b nh cn trng v c th phn l p dng thu n ch ng cc vi sinh v t trn mi tr ng nhn t o. - Khi dng d ng vi sinh v t thu n khi t gy b nh nhn t o th c th gy c lo i b nh tng t . - Ph i ch ng minh c s c m t c a vi sinh v t trong c th cn trng th nghi m ngha l khi th l i ho t l c sinh h c c a vi sinh v t trn cn trng trong i u ki n thch h p th vi sinh v t ti xu t hi n tr l i. - Mu n cho vi sinh v t xm nh p vo c th k ch tr thnh vi sinh v t gy b nh th chng ph i c tc ng v m t ho h c hay c h c ln k ch v gy b nh cho k ch . Trong cc tc ng ho h c c ho t tnh th p nh t l nh ng qu trnh m vi sinh v t ch l y m t ph n th c n c a k ch (c th cn trng) v chng ti t ra cc s n ph m trao i ch t v i m t l ng nh t nh i v i cn trng. nh h ng c a cc s n ph m trao i ch t th ng c th hi n r t r i v i n m cu i giai o n hnh thnh bo t .
86
I. NHM VIRT CN TRNG 1. Khi qut chung v virt cn trng Virt gy b nh cn trng l m t nhm tc nhn sinh h c c nhi u tri n v ng trong phng ch ng cn trng h i cy tr ng. B nh virt h i cn trng c m t s m hn b nh virt h i th c v t. B nh virt h i cn trng u tin do Cornalia v Maestri m t vo nm 1856 chnh l b nh t m ngh (m c d b nh ny c bi t t tr c r t lu). Cc tc gi ny l nh ng ng i u tin pht hi n th y cc th a di n trong c th t m b b nh, cn Bolle vo nm 1898 l ng i u tin pht hi n th y khi ho tan th vi trong ru t t m s gi i phng ra cc th nh . Komarek & Breindl vo nm 1923 kh ng nh b n ch t virt c a b nh t m ngh v b nh th i nhn su rm Lymantria monacha. Tuy nhin, ng i u tin nhn th y cc virt gy b nh cn trng l i l Bergold v i cc nghin c u cng b t nm 1943 n nm 1947. Sau trn th gi i xu t hi n hng lo t cc cng trnh nghin c u v virt gy b nh cho cn trng, c bi t sau khi c knh hi n vi i n t (d n theo P.V. L m 1995). Virt gy b nh cho cn trng (hay virt cn trng) ch c kh nng s ng, sinh s n trong cc m, t bo s ng, khng th nui c y trn cc mi tr ng dinh d ng nhn t o. Virt cn trng c c i m n i b t l tnh chuyn ha h p, ch gy b nh cho cn trng v ch xm nhi m nh ng m nh t nh c a v t ch . Virt cn trng c th t o thnh th vi nh NPV, CPV, GV, EPV ho c khng t o thnh th vi nh Iridovirus, Densovirus, Baculovirus tr n (Jayaraj,1985; Ramakrishnan,1985). Cho t i gi a th p k 1980, ng i ta phn l p v m t c hn 700 b nh virt t hn 800 loi cn trng thu c nhi u b khc nhau. Hi n nay cc virt cn trng c x p thnh 7 h sau: Baculoviridae, Reoviridae, Iridoviridae, Poxviridae, Parvoviridae, Picaviridae v Rhabdoviridae (Chukhrij 1988; Jayaraj 1985). Hai h Baculoviridae v Reoviridae c nhi u loi l nh ng tc nhn r t tri n v ng c a BPSH. Tuy nhin, cc virt cn trng c nghin c u ng d ng ch y u thu c cc nhm Nuclear Polyheadrosis Virus/NPV, Grannulosis Virus/GV, Cytoplasmis Polyheadrosis Virus/CPV. + Nhm NPV: nhm virt cn trng ny thu c h Baculoviridae, c th vi l kh i a di n v chng k sinh trong nhn t bo v t ch . V v y nn g i nhm NPV l virt a di n nhn. Th vi c a virt l v protein bao b c cc ph n th virt g i l virion. Cc virion c a NPV c hnh que. Trong th vi a di n ch a nhi u virion hnh que (d n theo P.V. L m, 1995). Su b b nh do NPV tr nn t ho t ng, ng ng n. C th c mu s c sng hn su kho . C th su b b nh tr nn cng ph ng, trng ph, ch a ton n c. Khi c tc ng c gi i ln b m t c th th chng d b v , gi i phng d ch virt. Cc su b b nh do NPV khi ch t u treo ng c trn cy (tr khi b ch t do NPV xm nhi m t bo thnh ru t). Nhm NPV k sinh trong t bo h b, th m , kh qu n, huy t tng v bi u m ru t gi a. Nhm NPV c tnh chuyn ha cao, sau nhm GV. Th ng NPV c a loi cn trng no th ch gy b nh cho loi . Ring loi Baculovirus heliothis c th gy b nh cho 7 loi su xanh thu c gi ng Helicoverpa (Ignoffo et al., 1981- d n theo P.V. L m, 1995). n cu i th k 20 ghi nh n c b nh do NPV cn trng thu c 7 b nh b cnh c ng Coleoptera, hai cnh Diptera, cnh mng Hymenoptera, cnh v y Lepidoptera, cnh m ch Neuroptera, cnh th ng Orthoptera v cnh n a Hemiptera (Chukhrij, 1988).
87
+ Nhm GV: g m cc virt cn trng thu c h Baculoviridae, c th vi l d ng h t. V v y nn g i nhm NPV l virt h t. M i th vi ch ch a m t virion hnh que (t khi ch a 2 virion). Su b b nh do GV th ng bi u hi n ci, ch m l n, c th phn t r rng, t ng bi u b c th tr nn sng mu, i khi c ph t mu h ng, huy t tng mu tr ng s a. Virt h t th ng xm nhi m m m , t bo l p h b v huy t tng. Virt h t c tnh chuyn ha cao nh t trong cc virt cn trng. Virt h t phn l p t su h i no ch gy b nh cho loi su h i . n cu i th k 20, m i ghi nh n c virt h t ch gy b nh cho cn trng b cnh v y Lepidoptera, cha th y cn trng thu c cc b khc b b nh do GV. + Nhm CPV: virt cn trng nhm ny thu c h Reoviridae, c th vi l kh i a di n v chng k sinh trong ch t d ch t bo bi u m ru t gi a c a cn trng. V v y nn g i nhm CPV l virt a di n d ch t bo. Trong th vi c a CPV ch a cc virion hnh c u (Bergold, 1947- d n theo P.V. L m, 1995). Su b b nh do CPV th ng bi u hi n ch m l n, i khi u qu to so v i c th . Mu s c c th su b b nh vo giai o n cu i c a s pht tri n b nh l tr nn c mu sng gi ng nh ph n tr ng, c bi t m t b ng c th . Su b b nh th ng t o thnh kh i u trn c th . Nhm CPV k sinh trong ch t d ch t bo cc t bo bi u m ru t gi a c a cn trng. Virt a di n d ch t bo c ph k ch r ng. S ly lan c a b nh tng ln do s ly truy n qua k ch khc loi. ghi nh n c b nh do CPV cc loi cn trng thu c cc b cnh c ng Coleoptera, hai cnh Diptera, cnh mng Hymenoptera, cnh v y Lepidoptera v cnh m ch Neuroptera. 2. Danh l c virt cn trng c s d ng Cho t i gi a th p nin 1980, trn th gi i phn l p v m t c hn 1270 b nh virt t cc loi cn trng thu c nhi u b khc nhau. H u h t (70%) cc cn trng b b nh virt ghi nh n c l thu c b cnh v y. T i Vi t Nam m t , ch p nh phn bi t c 4 loi virus nhn a di n v m t loi virus h t (N.V. C m v CTV, 1996; Chukhrij,1988; Coppel et al., 1977; Faulkner et al., 1985; Jayaraj,1985; Van Driesche et al., 1996). D i y l m t s virt cn trng c nghin c u s d ng nhi u n c trn th gi i (b ng 6.1). B ng 6.1. Nh ng virt cn trng c nghin c u s d ng tr su h i TT Tn virt Tn su h i l v t ch Lo i cy tr ng 1 NPV-Ha Helicoverpa armigera (7 loi su xanh) Bng, rau, u 2 CPV-Ha Helicoverpa armigera Bng, rau, u 3 NPV-As Agrotis (=Scotia) segetum Bng, rau, u 4 GV-As Agrotis (=Scotia) segetum Bng, rau, u 5 NPV-Od Ocneria dispar Cy n qu 6 GV-Pr Pieris rapae Rau h hoa th p t 7 NPV-Op Orgyia pseudosugata Cy n qu 8 NPV-Tn Trichoplusia ni Rau, u 9 NPV-Hc Hyphantria cunea Cy n qu 10 NPV-Ms Mythimna separata La, ng 11 NPV-Sl Spodoptera litura Rau, u 12 NPV-Se Spodoptera exigua Bng, rau, u 13 NPV- Sf Spodoptera frugiperda Bng, rau, u
88
14 15 16 17 18 19 20 21
NPV-Ac GV-Lp GV-Po CPV-Dp GV-Of GV-Ab NPV-Ns NPV-Gh
Autographa california Laspeyresia pomonella Phthorimea operculella Dendrolimus punctatus Ostrinia furnacalis Andraca bipunctata Neodiprion sertifer Gilpinia (=Diprion) hercyniae
Rau, u Cy to Khoai ty Cy thng Ng Ch Thng Thng
3. Vai tr c a virt cn trng K t qu nghin c u Thi Lan cho th y NPV l nguyn nhn gy ch t t nhin ch y u c a su o xanh Trichoplusia ni trn c i b p. T i n , su xanh H. armigera trn bng th ng b ch t b nh do NPV v i t l 6,9-24,5%. NPV c nh gi l tc nhn sinh h c quan tr ng trong km hm s l ng su xanh H. armigera Trung Qu c, Hoa K, Philippine (Bilapate, 1988; Coppel et al., 1977; Navasero v nnk, 1993; Tipvadee, 1983). K t qu i u tra cho th y cc virt nu trn c m t th ng xuyn trong qu n th cc loi su h i. i u ki n mi n B c Vi t Nam chng pht sinh gy b nh cho cn trng t thng 4 - 9 hng nm. Su o xanh Anomis flava h i ay th ng b nhi m b nh do NPV kh cao vo thng 6 - 7 hng nm. T l ch t do NPV c a su o xanh t kho ng 11-54% v 8-68% tng ng t i Th An (H Ty) v Chu Giang (Hng Yn). Su khoang Spodoptera litura trn l c b ch t b nh do NPV kh cao, c khi t i 50-60%. Trn bng pha Nam (Ninh Thu n, ng Nai) virt NPV l y u t gy ch t t nhin trn su xanh kh quan tr ng. T l su xanh b ch t b nh t nhin do NPV t 9-10%. T i c L c, nhi u khi su xanh b ch t t nhin do NPV t t i 16%. Su keo da lng Spodoptera exigua trn hnh ty Ninh Thu n b b nh do NPV, ch t v i t l khng cao th ng ch kho ng 0,4-16,6% (N. V. C m v CTV,1991; N. T. Hai, 1996; N. T. H ng,1995; P.H. Nh ng, 1996; N. T. Sn,1998). 4. c i m ng d ng c i m s d ng ch ph m sinh h c ph thu c vo c ch tc ng c a ch ph m v nh h ng c a i u ki n ngo i c nh n ho t tnh c a cc sinh v t trong ch ph m. Ch ph m sinh h c t virt cn trng ni chung v t NPV, CPV, GV ni ring u c c ch tc ng ng ru t. Cc th virt tr n ho c th vi c a virt cng th c n xm nh p qua mi ng vo ru t cn trng. T i ru t, d i tc ng c a d ch tiu ho, th vi b ho tan v gi i phng cc virion. Qua bi u m ru t gi a virion xm nh p vo d ch mu, i t i cc t bo. Khi ti p xc v i cc t bo, chng xm nh p vo bn trong cc t bo sinh s n v gy b nh cho su h i. Ph n l n cc virt nhm NPV, GV c tnh chuyn ha cao, do ch ph m sinh h c t cc virt ny th ng c ph tc ng h p n r t h p. M t khc, cc ch ph m virt cn trng ni chung, ch ph m NPV b m t ho t tnh d i tc ng c a sng ng n v tia c c tm. Nh v y, s d ng ch ph m sinh h c t virt c hi u qu cao trong phng ch ng cn trng h i c n lu m t s i m sau y: - Phun u ch ph m virt cn trng ln b ph n cy l th c n a thch c a loi cn trng h i c n phng tr , t o i u ki n cho chng c th n c th c n nhi m virt cng nhi u cng t t. Khi cn trng h i n c nhi u th c n nhi m virt vo trong ru t th kh nng b nhi m b nh s cng cao. - h n ch n m c t i thi u tc ng khng t t do b c sng ng n v tia c c tm c a m t tr i gy ra th c n phun cc ch ph m sinh h c t virt cn trng vo
89
bu i chi u mt. Ngay chi u t i hm phun ho c sng hm sau, su h i n th c n c phun ch ph m virt cn trng cha b tc ng c a m t tr i. - ng th i, khi s d ng ch ph m virt cn trng c th tr n thm m t s ph gia nh s a b t, s a l c bo, n c r ng, d u th c v t sau v than ho t tnh nh m lm gi m tc ng x u c a nh n ng m t tr i i v i ch ph m virt cn trng. - Nn s d ng nh ng ch ng virt a phng s n xu t ch ph m sinh h c tr su h i. Trong tr ng h p nh v y s lm tng kh nng thch ng c a virt v i i u ki n ngo i c nh ni ng d ng. - kh c ph c ph tc ng h p c a ch ph m t NPV v GV, c th h n h p vi lo i virt v i nhau ho c h n h p v i Bt nh m lm tng ph tc ng c a ch ph m (cng lc tr c nhi u loi su h i). - C th s d ng ch ph m virt cn trng tr cn trng h i theo hai cch: + Phun ch ph m virt cn trng nh m cung c p ngu n b nh ban u t tch lu trn ng ru ng. Theo cch ny, vo u v gieo tr ng, ch ph m virt cn trng c phun vi l n v i l ng khng nhi u khi m t loi cn trng h i c n phng tr t m c th p chng c th t ly nhi m c b nh. Theo th i gian trong v , ngu n virt cn trng s tng ln v t l su h i b nhi m b nh virt cng gia tng theo s gia tng s l ng c a loi h i. + Phun trn ng p ch ph m virt cn trng nh dng thu c ha h c tr su. Theo cch ny, khi loi cn trng h i t m t qu n th cao, c kh nng gy h i l n th ti n hnh phun ch ph m virt cn trng. Khi phun v i li u l ng l n hn l ng c n thi t nh m cung c p ngu n b nh t i a, t o i u ki n cho su h i b nhi m b nh nhanh nh t v i t l cao nh t p o su h i. Do , sau khi phun ch ph m vi ngy s t c hi u qu nh t nh trong tiu di t loi su h i c n phng tr . Tu theo i t ng su h i v ngha kinh t c a chng m ch n m t trong hai cch s d ng ch ph m nu trn sao cho h p l m v n cho hi u qu cao. - Khng s d ng ch ph m virt cn trng trong i u ki n nhi t th p. Khi nhi t th p th i gian b nh c a su h i s ko di, su h i v n c th ti p t c gy h i c. CU H I N T P 1. Anh ch hi u g v vi rt cn trng ? 2. Nu vai tr v c i m ng d ng virt cn trng phng ch ng su h i cy tr ng ? TI LI U THAM KH O CHNH 1. Nguy n Vn C m, Hong Th Vi t. B nh th i nhn c a su o xanh v hi u qu s d ng chng trong phng tr sinh h c su o xanh ha ay. T p ch BVTV, 5:31-37. 1991. 2. Nguy n Vn C m, Hong Th Vi t. Huger A.M. M t s Baculovirus gy b nh trn su h i thu c b Lepidoptera Vi t Nam. Sach: Tuy n t p cng trnh nghin c u bi n php sinh h c phng tr d ch h i cy tr ng, Nxb Nng nghi p, H N i, tr. 17-23. 1996.
90
3. Chukhrij M.G. Biologia Baculovirusov i vius txitoplazmatichexkovo poliedroza. Kishinhev. 1988. 4. Coppel H.C., J.W. Mertins. Biological Insect Pest Suppression. Springer-Verlag Berlin Heidelberg, New York. 1977. 5. Faulkner P., Boucias D.G. Genetic improvement of insect pathogens: emphasis on the use of Baculoviruses. In: Biological control in agricultural IPM systems (ed. by Hoy et al.). Academic Press, Inc. pp.263-281. 1985. 6. Nguy n Th Hai. Nghin c u c i m sinh h c, sinh thi c a m t s loi su h i chnh v thin ch trn cy bng ng Nai v Ninh Thu n. Tm t t lu n n Ti n s nng nghi p, H N i , 24 tr. 1996. 7. Nguy n Th H ng . Su keo da lng v b nh th i nhn c a chng vng Ninh Thu n. T p ch BVTV, 4: 36-38.1995. 8. Jayaraj S. History and development of microbial control. In: Microbial control and pest management. TNAU, p. 16-21. 1985. 9. Ph m Vn L m. Bi n Php sinh h c phng ch ng d ch h i Nng nghi p. Nxb Nng nghi p, H N i. 1995. 10. Ph m H u Nh ng. Nghin c u s d ng bi n php sinh h c trong phng tr su h i bng. Sch: K t qu nghin c u khoa h c (1976-1996). Nxb Nng nghi p, Tp HCM, tr.88-107. 1996. 11. Ramakrishnan N. The use of Baculoviruses and cytoplasmic viruses for pest suppression. In: Microbial control and pest management. TNAU, p. 60-75. 1985. 12. Ng Trung Sn. Nghin c u s d ng HaNPV trong phng tr t ng h p su xanh h i bng t i Ninh Thu n. Tm t t lu n n Ti n s nng nghi p, H N i , 24 tr. 1998. 13. Van Driesche R.G. and Bellows T.S.J. Biological control. Chapman & Hall. New York. 1996.
91
II/ NHM VI KHU N 1. Vi khu n gy b nh cn trng Gi a th k XIX, Louis Pasteur (1822-1895) nghin c u th c nghi m thnh cng trong phng ch ng b nh t m gai. Trong qu trnh nghin c u b nh gai trn t m L. Pasteur (1870) pht hi n ra vi khu n c t tn l Bacillus bombyces c nhn sng trong t bo. y chnh l cc tinh th c c b n ch t protein c a loi vi khu n ny v i tn g i chnh xc l Bacillus thuringiensis. Sau ny cc nh khoa h c xc nh c vi khu n gy b nh th i u trng ong chu u l Bacillus alvei (nm 1885), trn t m Nh t B n Bacillus sotto (nm 1901)... 1. c i m chung vi khu n gy b nh cn trng L cc gi ng hnh thnh bo t (sporeformers) nh Bacillus, Clostridium v cc gi ng khng thnh bo t (nonsporeformers) nh Pseudomonas, Streptococcus, Serratia, Xenorhabdus v Photorhabdus. Kch th c 1-2 m (micromet hay 1 ph n nghn milimet), n ng kho ng 1-2 pg (picogam hay 1 ph n tri u gam), ch c th nhn th y b ng knh hi n vi. Hnh d ng: Bacillus: Tr c khu n hnh que sinh bo t , hi u kh ho c hi u kh khng b t bu c, s n sinh catalaza Clostridium: Tr c khu n hnh que sinh bo t , ph n l n k kh, khng s n sinh catalaza Pseudomonas: Vi khu n hnh que v i 1 hay 1 chm lng roi 1 u, c kh nng sinh oxidaza, khng ln men mi tr ng Hugh v Leifson Serratia: Vi khu n hnh que ng n, t o s c t mu t ta s m khng tan trong n c nhng tan trong c n 2. Bacillus thuringiensis Trong cc loi vi khu n th loi Bacillus thuringiensis (Bt) c s d ng nhi u nh t. Hnh thi bo t : hnh que, 3-6 X 0,8-0,9 m, gram dng (khng m t mu nhu m khi t y b ng i t hay c n), ng ring r hay thnh chu i, xung quanh c th c tim mao di 6-8 m. Tr ng thnh m i t bo c 1 bo t hnh tr ng v 1 tinh th c hnh qu trm. Cn c vo kh nng hnh thnh loxitinaza, c u trc tinh th , kh nng gy b nh cho cc loi cn trng v c tnh huy t thanh h c ng i ta chia Bt thnh cc ch ng (varieties) khc nhau. Cc ch ng quan tr ng: Bacillus thuringiensis subsp. israelensis (Bti) s d ng phng ch ng (Culex and Aedes). Loi Bacillus sphaericus c s d ng trong phng ch ng mu i s ng trong n c nhi m (Culex, Anopheles, Aedes) Bacillus thuringiensis subsp. tenebrionis phng ch ng (B cnh c ng khoai ty) 3. c t c a vi khu n Bacillus thuringiensis: D a vo c ch tc ng di t cn trng ng i ta xc nh c 4 lo i c t c a Bt: a/ N i c t endotoxin, cn g i l tinh th c/Crystal - cry I, cry II, cry III, cry IV. Cc lo i tinh th ny chuyn tnh cho cc b cn trng khc nhau: cryI Chuyn tnh b Cnh v y Lepidoptera cryII - Chuyn tnh b Lepidoptera v b Hai cnh Diptera cryIII - Chuyn tnh b Cnh c ng Coleoptera cryIV - Chuyn tnh b Hai cnh Diptera Nm 1955, C.L. Hannay v P. C. Fitz James xc nh c b n ch t protein c lin quan n c tnh c a vi khu n. Tinh th c c kch th c l n 1 m x 0,5 m chi m 30% kh i l ng kh c a vi khu n. Tinh th d th y khi nhu m b ng
92
dung d ch Fuchsin cacbonic c, xanh Victoria, khi c mu s m cn bo t khng c mu nhng c mp sng. Quan st t t hn n u s d ng kinh hi n vi i pha (Phase-contrast microscope). Tinh th c hnh qu trm nh 2 kim t thp p vo nhau, trn b m t c cc lu ng n i ln cch nhau 29 nm. B n ch t ha h c c a tinh th : Trong tinh th c c trn 1 180 lo i axit amin, trong c 2 lo i chi m t l cao nh t l axits glutamic, v axit asparaginic. Trong tinh th c ch a l ng kh l n 5 nguyn t nh C, N, H, O, S. Ngoi ra cn cha l ng nh 19 nguyn t khc nhng khng c P. Cc phn t c kh i l ng l n (>800.000) c c tnh cn lo i c kh i l ng nh (10.000<) th khng c c tnh. Tinh th c c coi l 1 lo i ti n c t (Protoxin), c ho t ha trong ru t cn trng hnh thnh nn cc phn t c t v i kh i l ng 50.000. Tinh th b n v ng v i nhi t cao so v i c t d ng ha tan. Ch ng h n tinh th B. thuringiensis var. Sotto 650C sau 1 gi v n cn h at tnh trong khi d ng khc s m t han ton c tnh. Khng tan trong dung mi h u c. G n y cc nh khoa h c M phn l p c 72 ch ng Bt tr su non b cnh v y, trong c nh ng ch ng c c l c cao hn 20 l n thu c tr su (d n theo Ph m Th Thy, 2004). Trong s n xu t, thu c nhi u tinh th ng i ta s d ng cc nguyn li u ch a protein nh kh u tng, b t c ... a vo mi tr ng nui c y vi khu n. Vi khu n ho t ng t t nh t nhi t 300C v i l ng thng kh l n. Nhi t 150C tr xu ng khng hnh thnh bo t . Khi bo t v tinh th hnh thnh th thnh t bo s b phn gi i. Tc ng c a tinh th ln cn trng l r t ph c t p. Tc ng i n hnh l lm li t ng ru t v xoang mi ng. Sau khi n tinh th 1-7 gi t m du (Bombyx mori) b li t ton thn. Cc t bo th ng b bi n i. Sau n 1 pht, tinh th xu t hi n t i th ng b ru t gi a su xanh b m c i (P. brassicae). M t s t bo b tch r i, bi n hnh, cc ch t bn trong ch y ra ngoi mng (nh trn su c thn ng, Ostrinia nubinalis v nhi u loi khc). Lm tng tnh th m th u Kali v ch ng minh tng K+ trong mu v b ch huy t l nguyn nhn t li t ng ru t v ton thn t m du. Li u gy ch t 50% (LD 50) i v i t m du v b m c i t 0,60 5 g/g su. S thay i tc ng c a tinh th ph thu c vo nhi u y u t . Ch ng h n, bnh th ng, khi vo ru t tr c v ru t gi a, n u pH cao (>7.0) v c th khng c c ch gi i c, tinh th s v ra lm nhi m c mu. Hi n t ng th y ph bi n trn t m, su rm, b m c i.... Tuy v y trong nhi u tr ng h p khi tinh th c v ra, m t s loi su c c ch t gi i c, ng ng n, pH ng ru t gi m xu ng, sau m t th i gian nh t nh ng tiu ha c h i ph c. Trong khi , nhi u loi cn trng s n sinh ra men chuy n Protoxin c a tinh th thnh c t . ghi nh n trn 200 loi cnh v y b tinh th c t n cng m nh. Cch t tn gene tinh th c a Bacillus thuringiensis (Bt) v ph tc ng trn cn trng c a chng nh sau: Gene + Protein c a ch ng Bt nh: cryI CryI kurstaki (HD-1) aizawai sotto Lepidoptera cryII CryII kurstaki (HD-1) kurstaki (HD-263) Lepidoptera and Diptera (mu i) cry IIIA CryIIIA tenebrionis Coleoptera (chrysomelids) cryIIIB CryIIIB japonensis Coleoptera (scarabaeids) cry IV CryIV israelensis Diptera (mu i v ru i en)
93
Ph tc ng ln k ch chnh c ghi thm b ng ch La m. Ch ng h n, CryI v CryII ch protein chuyn cho Lepidoptera v Diptera/Lepidoptera. Cn gene ho c protein c th phn bi t b i ch ci (cryIA ho c CryIA) ch s khc bi t trnh t c a amino acid. S khc bi t nh c ghi theo cc ch th ng, nh cryIA(a) ho c CryIA(a). Cc ng v t c v khng b ng c khi n ph i tinh th l do ch t Pepsin trong ru t ng v t (ho t ng thch h p khi pH = 2) lm m t tnh c c a tinh th vi khu n. ghi nh n c l c c a Bt i v i ki n v tuy n trng. b/ Ngo i c t exotoxin, cn c g i l phospholipaza. Th c ch t y l 1 lo i men lin quan n s phn h y phospholipit d n n cn trng ch t. Cho n nay, tc ng c a c t ny l t i, ngoi nhm ong Tenthredinidae do c pH c a ru t ph h p. c/ Ngo i c t exotoxin, cn g i l ngo i c t b n nhi t. Chng c kh i l ng phn t th p (707-850). Sau 15 pht nhi t 1200C v n cn ho t tnh. Chng tc ng ln cn trng lm c n tr vi c t ng h p ARN thng tin. Chng cn c tc ng c ng h ng v i n i c t , sau khi n i c t ph h y bi u b ru t gi a, chng nhanh chng xm nhi m vo huy t tng v mu i n cc c quan lm thay i qu trnh trao i ch t v lm cho cn trng chng ch t. Pu Zhelong (1994) ghi nh n kh nng m n c m c a 34 loi cn trng i v i exotoxin. d/ Ngo i c t exotoxin, cn g i l c t tan trong n c. Chng c kh i l ng phn t th p t 200-2000, c m t s axit amin t do, tan trong n c, m n c m v i nh sng v c bi t m t ho t l c trong 15 pht nhi t 600C tr ln. Cho t i nay Bt c s d ng r t r ng ri phng chng su h i do nh ng u i m nh ho t tnh tr su cao, d s d ng v c bi t l an ton nng s n. Tuy v y, Bt cng b l m t s i m y u nh: - Km b n v ng so v i thu c tr su ha h c d i tc ng c a mi tr ng - Gi m ho t tnh trong n c v trong mi tr ng h u c do b h p ph - S gia tng ng k tnh khng Bt c a cn trng h i. T nm 1983 ch ng minh nhi u loi cn trng khng c Bt. Kh nng khng tng nhanh n u s d ng Bt lin t c. 4. S n xu t ch ph m Bt C 2 phng php s n xu t ch ph m Bt l ln men x p v ln men chm (Ph m Th Thy, 2004). a/ Ln men x p y l cng ngh t c s d ng hi n nay do hi u qu th p v trong qu trnh s n xu t hay g p s nhi m t p. Trong cng ngh c n s d ng cc h t r n v i yu c u khng h p th dinh d ng. Ng i ta cng c th s d ng cc lo i h t lm ngu n dinh d ng cho vi khu n nh cm la m, b t ng b/ Ln men chm Hi u qu cao v c th s n xu t l ng sinh kh i l n theo yu c u. Cc y u t quan trong trong cng ngh bao g m: - Ch n l c ch ng Bt chu n c cc protein c t c ch ng c ho t tnh cao nhn, cn c vo tp huy t thanh - Ch n mi tr ng ph h p t o ra nhi u bo t v tinh th c nh t. gi m gi thnh, ng i ta th ng s d ng cc ph ph m nng nghi p, cng nghi p ch bi n. Vi c nghin c u s ph h p c a t ng mi tr ng ln men v i t ng ch ng
94
vi khu n c ti n hnh ch t ch . Thnh ph n cc mi tr ng ln men c a m t s n c c trnh by t i b ng 6.2. B ng 6.2. Thnh ph n mi tr ng ln men c s d ng s n xu t Bt c a m t s n c ((d n theo Ph m Th Thy, 2004) Tn n c Thnh ph n mi tr ng Tc gi Mhic R ng, b t u tng, b ng, CaC03 + Roldan v CS, 1988 H20 Hn Qu c B t c, b t u tng, cm , b v ng, g o, Yoon v CS, 1987 cm Trung Cm la m, tr u, b t chanh, bnh u Husey v Tnley, Qu c tnglo i d u ho c bnh h t bng lo i d u, 1981; angta0, 1988 cm la m ho t b t ng Nigiria B t s n ln men, ng, u a Ejiofa v Okager, 1989 Brazin Ph ph m c a cng nghi p gi y v g thm Moscardi, 1988 tinh b t tan n B t chanh ho c b t u tng thm tinh b t Mumgatti va tan ho c r ng Raghunathan, 1990 Vi t Nam s n xu t Bt c th c hi n t i m t s c s nh Vi n Cng nghi p th c ph m, Cng ty Vi sinh tp H ch Minh t nh ng nm 1989-1996 theo phng php ln men chm, ph n l n cc ch ng s n xu t l t n c ngoi (Ph m Th Thy, 2004). Trong qu trnh s n xu t, ngoi vi c ch n cc chng c c tnh cao, kh nng t o sinh kh i l n, cc y u t sau y c n c s quan tm thch ng: - Ch thng gi: 0,5-0,6 m3 mi tr ng/1 m3 khng kh - Nhi t : 29-300C - Trnh tha ha gi ng: Sau khi ln men 10-15 l n c n thay ch ng Bt m i m b o ch t l ng - Ch trnh nhi m th c khu n th - nh gi k t qu thng qua: + M t bo t , s l ng tinh th c endotoxin bi u th b ng n v qu c t (IU) theo tiu chu n E-61 c a Vi n Pastuer (Php), t 16000 IU ho c 32000 IU, ho c Tiu chun Vi t Nam 3-10 t bo t /1 gam ch ph m; + Ch t kh 7-10% + pH 7-7,5 + Hi u l c di t su 70-90% sau 7 ngy + B o qu n c trong 12 thng i v i d ng l ng: khi k t thc qu trnh ln men, em h n h p v i cc ch t ph gia, ch t bm dnh, ch t ch ng th i t o ch ph m. Ch ph m sau khi tch c m 85% v hi u su t 100 kg/m3 d ch nui c y v i l ng bo t 20.109/g. i v i d ng kh: s n ph m c tch nh my ly tm, lm kh b ng ng l nh ho c xy kh trong my s y phun ho c l tm v t sau tr n v i cc ph gia nh b t, lactoza, th ch tn, cao lanh Khi ng gi, hm l ng ch t kh tiu chu n t 7-10%.
95
III/ N M K SINH CN TRNG N m k sinh cn trng ng vai tr to l n trong vi c kh ng ch cn trng h i. Tuy v y v d u tin ph i k n khng ph i l i v i con trng h i m l cn trng v t nui. Vo th k XVI, XVII, ngh t m t r t pht tri n Php v . Nhng cng trong th i k ny, ngh t m t b thi t h i n ng n do b nh t m vi (Muscardine) hay cn g i l n m b ch cng. Mi t i nm 1835, cng trnh u tin v c i m gy b nh v bi n php phng tr b nh ny c a nh khoa h c, cha b nh l h c cn trng Agistino Bassi c cng b . Sau ny, ghi nh n cng lao c a ng i pht hi n ra n, loi n m c mang tn Beauveria bassiana. N m gy b nh cho cn trng v nh n nh h i cy c quan tm nghin c u nhi u g m cc chi n m b ch cng Beauveria, l c cng Metarhizium, n m b t Nomuraea. M t s loi i n hnh bao g m: - Beauveria bassiana (Bals) Vuill; B. brongniartii Sacc. (B. tenella) - Metarhizium anisopliae Sorok ; M. flavoviride Gams - Nomuraea rileyi - Cephalosporium sp. - Hirsutella sp. - .. Hai loi n m c nghin c u v s n xu t ch ph m s d ng nhi u nh t hi n nay l Beauveria bassiana (Bals) Vuill v Metarhizium anisopliae Sorok. 1. c i m hnh thi v c ch tc ng ln cn trng + B ch cng, Beauveria bassiana (Bb) Bo t tr n, hnh c u ho c hnh tr ng (1-5,5 x 3-3,5 m). T bo sinh bo t tr n n pht sinh t s i dinh d ng c cu ng phnh to (Hnh 6.1).
Hnh 6.1. Bo t phn sinh n m b ch cng Beauveria bassiana (Theo Mathias de Kouassi)
96
Cnh bo t phn sinh v bo t phn sinh n m b ch cng Beauveria bassiana Trong qu trnh pht tri n, n m ti t ra c t g i Beauvericin. Chnh c t c ny l cho cn trng b ch t. c t (Beauvericin) c t ng h p vo nm 1969. Cng th c C45H37O9N3 (N-metyl L-phenylalanin-D- hydroxy-izovaleryl), l lo i depxipeptid vng c i m si 93-940C. C ch tc ng: Khi bo t g p ph i c th cn trng chng s n y m m, m c thnh s i n m xuyn qua v kitin v pht tri n trong c th lm tiu hao cc t bo b ch huy t v cu i cng cn trng b ch t, trn c th ph kn l p ph n tr ng. Khi b ch t c th cn trng c ng l i, cc bo t ti p t c pht tn trong khng kh. Trn cc ngu n th c n khc nhau n m sinh ra cc men th y phn thnh cc ch t n phn t r i ng ha. Vi c phn gi i v kitin c ti n hnh ngay khi n m xm nh p trn c th cn trng, sau l vi c phn gi i protein v lipit cc m bn trong. Trong nui c y n m th t l C:N c n c xc nh. Ngoi ra m t l ng kitin nh t nh l c n thi t cho qu trnh pht tri n bo t nh (conidiospore) v bo t ch i (blastospore). Khng ch c v y, cc nguyn t vi l ng, vitatmin u c n thi t cho vi c pht tri n c a n m. Phng php ln nui c y chm c coi l phng php u vi t hi n nay. Nhi t thch h p 25-300C, m tng i l 80-90%, nh sng y u, c n l ng oxy thch h p, pH t 5,5-6. Cc lo i thu c tr b nh nh h ng n s pht tri n c a n m. Ngoi cn trng, Bb cn t n cng trn nhi u loi nh n nh h i cy tr ng thu c cc gi ng Tetranychus, Tarsonemus, Bryobia. + L c cng Metarhizium anisopliae (Ma) Loi n m ny do Metchnikov pht hi n nm 1878. Chnh ng l ng i dng mi tr ng b bia nui nhn Ma s d ng trong phng ch ng Anislopia austriaca h i la m. Bo t tr n hnh que 3,5 x 6,4 x 7,2 m (Hnh 6.2) mu l c xm n xanh l c. Khu n l c c mu xnh i ch c mu hi h ng. C 2 d ng bo t l bo t l n Metarhizium anisopliae var. major c kch th c 10-14 m v b o t nh Metarhizium anisopliae var anisopliae kch th c 3,5-5,0 m. C kho ng trn 200 loi cn trng, c bi t l b Coleoptera m n c m v i loi n m ny. c t c a n m l Destuxin A, B, C v D. c t destruxin A (C29H4707N5), B (C30H51O7N5), c tch tng ng t nm 1961 v 1971. Chng c i m s i tng ng l 1880C v 2340C.
97
Hinh 6.2. Cnh bo t phn sinh v bo t phn sinh n m l c cng Metarhizium anisopliae (Theo Svetlana Y Gouli) Sau khi ri trn b m t c th cn trng, trong 24 gi n m s m c s i n m xuyn qua v cn trng, pht tri n thnh cc nhnh ch ng ch t trong c th . Trong qu trnh pht tri n chng tit ra c t A v B l cc ch t c lm cho cn trng ch t. Ma c m t trong mi tr ng s ng: khng kh, t, trn cc ph ph m... Mi tr ng ph h p: nhi t 24-250C, pH (6,-7,4). C th phn l p Ma t cn trng ch t v i tri u ch ng i n hnh l c l p n m mu xanh trn b m t c th , trong t... 2. Nghin c u ng d ng Vi c nghin c u ng d ng n m cn trng c ti n hnh t hn 100 nm nay. T nm 1892 F. Tangl nhn nui Bb tr su rm Porthetria dispa. B c M pht hi n c 175 loi cn trng b n m Bb t n cng. Cc b cn trng c nhi u loi m n c m g m Coleoptera, Hemiptera, Homoptera, Orthoptera, Isoptera, Lepidoptera, Ve bt Acarina T i cc n c nh Trung Qu c, Nh t B n, Thi Lan, cm t h ng s d ng nhi u n m cn trng l i v i su h i trong t (ru i h i r b t c i, b h khoai ty, ). Hi u qu phng tr th ng t kho ng trn 70%. Vi t Nam, t nh ung nm 1990, Vi n BVTV, i h c Lm nghi p ti n hnh nghin c u thu th p, tuy n ch n, nhn v b o qu n cc ch ng n m cn trng s n xu t thu c tr su. Trong cc loi cn trng h i la, ng, ma, thng c 31 c ghi nh n b n m Bt t n cng v trn 40 loi b M.a. t n cng nh li t k d i y (Ph m Th Thy, 2004). + Cc loi b n m Bb t n cng:
98
- Su khoang : Spodoptera litura - Su keo da lng : Spodoptera exgua - Su xanh bng : Helicoverpa armigera - Su xanh thu c l : Helicoverpa assulta - Su xanh b m tr ng : Pieris rapae - Su t : Plutella xylostella - Su c thn ng : Ostrinia nubilalis - Su c qu u : Etiella sp - Su rm thng : Dendrolimus punctatus - B xt hi : Leptinotasa acuta - R y nu : Nilaparvata lugens - Su c n gi : Leucania separata - B xt en : Scotinophora lurida - B xt xanh : Neraza viridula - B h khoai lang : Cylas formicarius - Su o xanh : Anomis flava - Cu c u : Hypomesces squamosus - Chu ch u : Locusta sp. - Chu ch u ma : Hieroglyphus tonkinensis - Chu ch u s ng lng vng : Pantaga sucincta - B h i d a : Brontispa longissima - Su kn h i keo tai t ng : Amasstisa sp - Su o h i qu : Culculla paterianria - Su xanh n l b : Fentonia sp - R p : Aphis sp - M i t: Coptotermes sp. - M t b t : Tribolium sp. - M t g o : Sitotroga sp - R p nu m m h i c ph : Parasaisetia nigra... + Cc loi cn trng b n m Ma t n cng: - Chu ch u s ng lng vng : Patanga sucincta - Chu ch u ma : Hieroglyphus banian - Chu ch u ma : Hieroglyphus tonkinensis - Chu ch u la : Oxya chinensis - Chu ch u la : Oxya dominuta - Chu ch u: Locusta sp. - B h i d a : Brontispa sp. - B h i d a : Brontispa longissima - M i t : Coptotermes sp. - M i t : Coptotermes squamosus - Su kn h i keo tai t ng : Amasstisa sp - Su o h i qu : Culculla paterianria - Su xanh thu c l : Helicoverpa assulta - Su xanh bng : Helicoverpa armigera - Su xanh b m tr ng : Pieris rapae - Su khoang : Spodoptera litura - Su c qu u : Maruca testulalis - Su c thn ng : Pyrausta nubilalis - Su n l u : Etiella sp - B xt hi : Leptinotasa acuta
99
B xt en: Scotinophora lurida B xt xanh : Neraza viridulla Su c n gi : Leucania separata R y nu : Nilaparvata lugens R y xanh ui en : Nephotetix bipunctatus B h khoai lang : Cylas formicarius Su o xanh : Anomis flava Cu c u : Hypomeces squamosus Su xanh n l b : Fentonia sp. M t g o : Sitotroga sp. Su rm thng : Dendrrolomus punctatus B hung en h i ma : Alissonotum impressicole Cnh cam : Anomala cupripes Su rm qu : Malacosoma dentata Su c cnh qu : Arbela bailbarana B hung nu : Exolontha sp B hung nu nh : Maladera orientalis Xn tc : Bacchisa atritaric B xt v i : Tessaratoma papillosa
hon thi n cng ngh s n xu t qui m 20-30 kg/ngy. Hai s n ph m l Boverin v Mat c s d ng tr cc loi cn trng h i nh Su o xanh, Chu ch u, Su rm thng, B h i d a, B hung h i ma, Su xanh bng, M i h i c ph Loi Bb cn c th nhn theo phng php n gi n p d ng t i h gia nh trn mi tr ng c cm + tr u + ng s d ng trong phng ch ng b h Cylas formicarius t k t qu kh t t (Nguy n Vn nh v Nguy n Th Kim Oanh, 2001). Bb c kh nng s d ng hi u qu trong phng tr su rm thng (Nguy n Thanh H i v Nguy n Vn nh, 2002). Ngoi 2 lo i n m ph bi n trn cn c cc lo i n m khc c tc d ng trong phng tr t nhin su v nh n h i cy tr ng. Trong s ny ph i k n Enthomophthora acaricida k sinh trn nh n h i cam Panonychus citri v Eutetranychus sexmaculatus. N m E. fresenu k sinh ph bi n trn t h p nh n son v nh n hai ch m Tetranychus urticae. N m Hirsutell thompsonu k sinh trn nh n rm vng Phyllocoptruta oleivera ve bt h i cam qut. TI LI U THAM KH O CHNH 1. Burges, H. D. (ed).1981. Microbial control of pests and plant diseases 19701980. Academic Press. New York. Chap 10 and 11. 2. de Barjac, H. and Sutherland, D. J.1990. Bacterial Control of Mosquitoes and Black Flies. Rutgers University Press, New Brunswick. 349 pp 3. Nguy n Ln Dng, 1981. S d ng vi sinh v t phng tr su h i cy tr ng, NXB Khoa h c v k thu t. 4. Nguyen Van Dinh and Nguyen Thi Kim Oanh. 2001. Preliminary results of using Beauveria bassiana for control of sweet Potato Weevil (Cylas formicarius) in Vietnam. In Development of New Bio-Agents for alternative Farming Systems. Tokyo University of Agriculture: 76-84. 5. Gill, S. S., Cowles, E. A. and Pietrantonio, P. V.1992. The mode of action of Bacillus thuringiensis endotoxins. Annu. Rev. Entomol. 37:615-636. 6. Nguy n Thanh H i v Nguy n Vn nh. 2002.Nghin c u c tnh sinh h c c a su rm thng Dendrolimus punctatus Walker v s d ng m t s ch
100
ph m sinh h c phng ch ng chng c Thanh Ha. H i ngh Cn trng h c ton qu c IV: 159-162. 7. Hofte, H. and Whitely, H. R.1989. Insecticidal crystal proteins of Bacillus thuringiensis. Microbiol. Rev. 53: 242-255. 8. H Quang Hng, 2000. Gio trnh qu n l d ch h i t ng h p, NXB Nng nghi p. 9. Ph m Vn L m, 1996. Bi n php sinh h c phng ch ng d ch h i, NXB Nng nghi p. 10. Rombach, M. C, 1989. Production of Beauveria bassiana (Deteromycotina, Hyphomycetes) sympoduloconidia in submerged culture. Entomophaga 34, 45-52. 11. Nguy n Cng Thu t, 1996. Phng tr t ng h p su b nh h i cy tr ng, nghin c u v ng d ng, NXB Nng nghi p. 12. Ph m Th Thu v CTV, 1993. M t s k t qu nghin c u v s n xu t th nghi m n m Beauveria bassiana v Metarhizium trn r y nu h i la v trn su o h i ay. T p ch Nng nghi p v cng nghi p th c ph m s 5/1993. 13. Ph m Th Thu, 2004. Cng ngh sinh h c trong b o v th c v t, NXB i h c qu c gia H N i. 14. Tabashnik, B. E.1994. Evolution of resistance to Bacillus thuringiensis. Annu Rev. Entomol. 39: 47-79. 15. Tanada, Y. and Kaya, H. K.1993. Insect Pathology. Academic Press, San Diego. Chapter 4. pages 83-112. IV/ VI KHU N V N M I KHNG 1. Nhm vi khu n Trong s n xu t nng nghi p hi n nay, vi c tng c ng gieo tr ng, nhi u v cy tr ng trn m t n v di n tch, vi c lun canh cy tr ng t c ch tr ng b i di n tch t nng nghi p h n h p, v.v. l nguyn nhn d n n nh ng v n l n v ngu n b nh t n t i lu di trong t. C nhi u lo i b nh h i cy tr ng r t kh phng tr (Messian et al., 1991; Dfago, G. 1996,...). Trong khi vi c s d ng bi n php ha h c phng tr b nh h i hi u qu th ng th p, b p bnh, gi thnh t, nh h ng khng nh n mi tr ng sinh thi, n h vi sinh v t i khng v cn trng c ch. Qu trnh tng c ng s d ng thu c ha h c v s t o ra nh ng ch ng, ni vi sinh v t khng thu c. M t khc c nhi u tc nhn gy b nh c nhi u ch ng sinh l v ni gy b nh khc nhau v c th lm gi m kh nng ch ng ch u b nh c a cc gi ng cy tr ng,... Trn th gi i nh ng k t qu nghin c u c a nhi u tc gi tch ly v i m t kh i l ng kh l n nh ng k t qu th nghi m v th c nghi m v vi c s d ng cc vi sinh v t i khng (n m, vi khu n,...) trong phng ch ng b nh h i cy tr ng, nh t l nhm b nh h i c ngu n g c trong t (n m, vi khu n, tuy n trng,v.v.). Vi c ng d ng bi n php sinh h c phng ch ng b nh h i cy tr ng y l h ng chi n l c, gi vai tr c bi t quan tr ng trong chi n l c phng tr t ng h p b nh h i cy trong hi n t i v tng lai. 1.1. Danh l c vi khu n s d ng 1. Bacillus subtilis 2. Bacillus mycoides
101
3. Pseudomonas spp. fluorescents 4. Pseudomonas cepacia 5. Pseudomonas stutzeri 6. Pimelobacter sp. 7. Agrobacterium radiobacter K84 (khng gy b nh) v m t s loi vi khu n i khng khc v ang c s d ng trong phng tr b nh h i cy tr ng. 1.2. Vai tr c a vi khu n i khng Cc loi vi khu n i khng (VKK) u thu c h vi sinh v t s ng vng r cy tr ng v s ng ho i sinh trong t (Schlegel, 1981). Trn th gi i c nhi u tc gi nghin c u v hi u l c c a vi khu n i khng v i cc tc nhn gy b nh cy (do vi khu n v n m). K t qu nghin c u cho th y cc loi vi khu n i khng c th b o v cy tr ng, ch ng l i cc vi sinh v t gy b nh, ng th i t o i u ki n cho cy tr ng sinh tr ng v pht tri n t t (Weller, 1988; Dfago et Haas, 1990; Kloepper, 1993). C ch tc ng c a vi khu n i khng th hi n : - Vi khu n i khng c kh nng c nh tranh v i nguyn t dinh d ng s t (Fe) (Scher, 1986). - Vi khu n i khng c th s n sinh ra cyanide, quy n p (lm tng) tnh ch ng ch u c a cy, s n sinh ra ch t kch thch sinh tr ng v c kh nng phn gi i c t do vi sinh v t gy b nh ti t ra (Utsumi et al., 1988; Toyoda et al., 1988). - Vi khu n i khng c kh nng c nh tranh, chi m ch r t thu n l i vng r c a cy tr ng (Bull et al., 1991; Lugtenberg et al., 1991; Parke, 1990; Schroth et Hancock, 1982; Weller, 1988). Vi khu n i khng c kh nng phng ch ng l i nhi u loi vi sinh v t gy b nh cy ch y u, ngoi ra n c cn t m quan tr ng ch ng l i nh ng vi sinh v t th y u h i cy, ngha l b n thn n c kh nng ch ng l i nh ng loi vi sinh v t gy b nh m nh ng vi sinh v t th ng lm gi m s sinh tr ng pht tri n c a cy tr ng (Dfago et Haas, 1990; Gamliel et Katan, 1993). 1.3. c i m ng d ng Nhn nui vi khu n v s n xu t ch ph m vi khu n i khng * Nhn nui vi khu n Cc loi vi khu n i khng thu n khi t c nhn nui trn mi tr ng nhn t o tng sinh kh i. C r t nhi u lo i mi tr ng nhn t o nui c y vi khu n i khng, trong ng i ta th ng dng 2 lo i mi tr ng thng d ng v ch y u sau : Mi tr ng PSA (Pepton-saccaro-agar) Pepton 10g Saccarose 10g Glutamat natri 1g Agar 17-20g N c c t 1000 ml pH 7,2 Mi tr ng ch n l c Kings B Glycerin 15,0 ml 1,5g K2HPO4 1,5g MgSO4.7H2O Bacto peptone 20g Agar 17g N c c t 1000 ml pH 7,2
102
Vi khu n nui c y trn mi tr ng nhn t o, trong th i gian 24 48 gi , i u ki n nhi t thch h p 30 320C, vi khu n s pht tri n v i t c nhanh v t o ra m t l ng sinh kh i l n vi khu n thu n khi t, m t c th t t i kho ng 109 t bo vi khu n (cfu) /ml dung d ch. * S n xu t v b o qu n ch ph m vi khu n i khng Vi khu n sau khi nhn nui c sinh kh i l n (trn mi tr ng ch n l c Kings B, c th tr n v i b t tan (lo i b t c pH trung tnh, pH = 7) theo m t t l thch h p, r i hong kh t nhin ho c phi kh d i nh sng tn x ho c s y nhi t th p (30 350C) t o thnh ch ph m vi khu n i khng c m t vi khu n t 106 107cfu/gam c ch t. Sau ng gi, b o qu n ch ph m vi khu n i khng trong i u ki n kh thong, nhi t th p (15 200C) s d ng phng ch ng cc tc nhn gy b nh c ngu n g c trong t (Soilborne pathogens). ng d ng phng tr b nh h i cy tr ng Vi c s d ng VKK phng tr b nh h i cy tr ng c n ph i c ti n hnh x l s m, k p th i, ch ng nh m mang l i hi u qu phng ch ng cao. Cc loi VKK th ng c s d ng phng ch ng nhm b nh h i trong t do n m, vi khu n gy ra. * Phng tr b nh ho xanh vi khu n (HXVK) (Ralstonia solanacearum Smith) h i m t s cy tr ng c n h c, h u (c chua, khoai ty, l c, thu c l, cy c, t,v.v.). - ng d ng phng tr b nh HXVK b ng cch ngm h t (c ) trong d ch ch ph m VKK (m t : 106 -107 cfu/ ml n c d ch ch ph m VKK) tr c khi gieo tr ng, th i gian x l tu thu c vo c i m c a cc lo i h t, c gi ng. V d : i v i c gi ng khoai ty, h t c chua, thu c l, cy c, t,...th ti n hnh ngm trong th i gian 25 30 pht, sau gieo v dng d ch VKK t i u cho m, nh m s d ng tri t l ng VKK trn m t n v di n tch. Ring v i h t l c gi ng th cch ngm h t v n ti n hnh tng nh trn nhng th i gian x l ng n hn, th ng ngm h t trong d ch VKK kho ng t 10 15 pht, sau em gieo tr ng. - ng d ng phng tr b nh HXVK b ng cch ngm r cy gi ng tr c khi tr ng. Phng php ny th ng p d ng i v i cc lo i cy tr ng c n thu c h c, h u,...(c chua, thu c l, cy c, t, v.v...) c tr i qua giai o n v n m nhng cha k p x l VKK tr c khi gieo. Qu trnh p d ng bi n php s d ng VKK phng tr b nh ho xanh vi khu n h i c chua, khoai ty, l c, thu c l,... m t s vng cho hi u qu phng tr b nh kh cao, t l cy ho gi m r r t so v i i ch ng ho c so v i cc bi n php phng tr khc (canh tc, ha h c,v.v.). * Phng tr nhm b nh h i vng r h i nhi u lo i cy tr ng c n khc nhau do n m, vi khu n gy ra (Rhizoctonia solani, Fusarium spp, Phomopsis sclerotiodes, Macrophomina phaseolina, Erwinia carotovora, Agrobacterium tumefaciens, v.v.). - S d ng m t s loi VKK phng tr nhm b nh n m h i vng r cc lo i cy tr ng nng nghi p ph bi n nh b nh l c r , b nh kh v n, b nh ho vng, b nh th i en r ,v.v...cy tr ng (la, ng, bng, u , b u b, da chu t, rau cc lo i, hoa c m ch ng, hoa cc,v.v.). - S d ng m t s loi VKK phng tr m t s b nh vi khu n h i gy b nh th i t, th i ln r , c trn m t s lo i cy tr ng nh b nh th i ln c i b p, c i c , b nh th i t c khoai ty, hnh ty, b nh u sng r cy n qu , cy hoa, cy c nh, v.v...(cy rau h ch th p, khoai ty, hnh ty, c r t, c c i ng, cy nho, cy l, cy hoa h ng,...).
103
2. Nhm n m 2.1. Danh l c n m s d ng 1. Acremonium kiliense 2. Chaetomium globosum 3. Coniothyrium minitans 4. Fusarium oxysporum no pathogens (khng gy b nh) 5. Gliocladium virens 6. Paecilomyces lilacinus 7. Penecillium oxalicum 8. Penicillium rubrum 9. Trichoderma spp. 10. Verticillium chlamydosporium v m t s loi n m i khng khc cng c s d ng trong phng tr b nh h i cy tr ng nng nghi p. 2.2. Vai tr c a n m i khng Cc loi n m i khng (NK) c s d ng trong phng tr b nh h i cy u l nh ng loi c ngu n g c trong t, l cc loi vi sinh v t s ng ho i sinh trong t, s ng vng r cy tr ng, trong qu trnh s ng n s n sinh ra ch t khng sinh c tc d ng c ch , km hm c nh tranh v tiu di t n m gy b nh (Soilborne fungal diseases pathogens). Khi n m i khng c m t vng r cy tr ng (Rhizosphere) tr c n m gy b nh, b n thn n sinh tr ng pht tri n, sinh s n tng ln v m t s l ng. N s chi m ch tr c khi n m gy b nh xm nhi m vo m cy tr ng. C ch k sinh, i khng c a cc loi n m i khng th hi n : - Hi n t ng giao thoa s i n m vng ti p xc gi a n m i khng v i n m gy b nh xu t hi n s qu n ch t c a s i n m i khng quanh s i n m gy b nh, sau x y ra hi n t ng th y phn thnh vch s i n m b nh, nh m n m i khng xm nh p vo bn trong s i n m, ph v t bo s i n m v tiu di t n m gy b nh. - C ch tc ng c a cc loi n m i khng d a trn c s cc loi n m i khng c kh nng s n sinh ra m t s ch t khng sinh (th c ch t l cc c t do n m i khng s n sinh ra nhng khng lm t n h i n s sinh tr ng pht tri n c a cy tr ng v khng nh h ng n h vi sinh v t i khng trong t v vng r cy tr ng) : Gliotoxin, Trichodermaviridin, Dermadin, Cyclosporin, Alamethicin, v.v... Ch t khng sinh do n m i khng s n sinh ra c kh nng km hm, c ch qu trnh s sinh tr ng c a s i n m, n qu trnh xm nhi m k sinh c a n m gy b nh v c th tiu di t n m gy b nh. 2.3. c i m ng d ng Nhn nui v s n xu t ch ph m n m i khng * Nhn nui n m i khng Cc loi n m i khng c n c nui c y thu n trn mi tr ng nhn t o : mt tr ng th ng dng nui c y l mi tr ng PGA, PDA. - Mi tr ng PGA (Khoai ty gluco agar) - Khoai ty : 200 gram (g t v s ch) - Gluco : 20 gram - Agar : 20 gram - N c c t : 1000ml - Mi tr ng PDA (Khoai ty Detrose agar) - Khoai ty : 200 gram (g t v s ch) - Dextrose : 20 gram
104
- Agar : 20 gram - N c c t : 1000ml Nui c y n m i khng trn mi tr ng nhn t o, ph i m b o thu n ch ng, t mi tr ng trong i u ki n nhi t thch h p 28 300C v v trng. Sau 5 7 ngy nui c y, n m c th pht tri n t t v c th dng lm ngu n nhn nui t o sinh kh i trong mi tr ng t nhin. * Nhn nui s n xu t ch ph m n m i khng - Mi tr ng t nhin nhn nui n m i khng : ng i ta th ng dng mi tr ng tr u cm (cm g o, b t ng,...). Mi tr ng nui c y c kh trng trong i u ki n 1,5 atm, 1210C trong th i gian 40 45 pht. - Dng n m i khng nui c y thu n trn mi tr ng nhn t o lm ngu n nui c y trn mi tr ng t nhin. C th nui c y trong khay tn (nh a) ho c trong ti ni lng. Sau t mi tr ng nui c y trong i u ki n nhi t thch h p 28 30oC. V i i u ki n nui c y trn, sau 5 7 ngy nui c y, n m i khng s pht tri n t t, cho l ng bo t t t i a, m t c th t t i 1 2 x 109 bo t / gam c ch t. - S n xu t ch ph m n m i khng : N m c nhn nui t o sinh kh i trong mi tr ng t nhin, em tr n v i b t tan (b t c pH = 7) v i t l thch h p, t m t 10 6 107 bo t / gam c ch t. Ch ph m n m i khng c hong kh trong i u ki n t nhin, nhi t thch h p kho ng 30 350 C. Ti n hnh ng gi v b o qu n ch ph m n m i khng trong i u ki n kh, thong v nhi t trung bnh th p (20 250C). ng d ng phng tr b nh n m h i cy tr ng c ngu n g c trong t Nguyn l s d ng ch ph m sinh h c n m i khng phng tr b nh n m h i vng r cy tr ng c n (m t : 105 106 bo t n m/ ml d ch bo t ) l ph i a vo vng r s m tr c khi gieo tr ng. C th s d ng ch ph m n m i khng phng tr cc lo i b nh h i ph bi n nh : b nh l c r , th i r , ho vng, ho r g c m c tr ng, tim h ch, th i h ch, v.v...h i cy c chua, khoai ty, thu c l, l c, b u b, da chu t, u , rau, hoa cy c nh, la, ng v nhi u lo i cy tr ng nng nghi p khc (do n m Rhizoctonia solani, Pythium spp, Fusarium spp, Cercospora sp, Sclerotium rolfsii,...gy ra). M t s phng php x l c p d ng nh sau : - X l h t gi ng (c gi ng) b ng ch ph m n m i khng tr c khi gieo tr ng : - Ngm h t (c gi ng) trong ch ph m n m i khng v i th i gian 25 30 pht (ho c nhng r cy con (c chua, thu c l, cy c, t,...) tr c khi tr ng, sau em gieo tr ng, dng d ch n m i khng t i vo h t (c ) gieo. y l phng php s d ng ch ph m n m i khng phng tr nhm b nh n m h i vng r cy tr ng c n c hi u qu cao nh t. - Bn s m vo t tr c khi gieo tr ng: bn ch ph m n m i khng vo t v i li u l ng thch h p, n m i khng s c m t vng r s m n c th chi m ch , c nh tranh, k sinh v c ch v i n m gy b nh khi xm nhi m vo vng r cy tr ng. N m i khng c th s n sinh ra ch t khng sinh, ch t ny c kh nng km hm s pht tri n c a s i n m gy b nh, s n y m m c a bo t , ho c km hm c ch vi c hnh thnh h ch n m Rhizoctonia solani, Sclerotium rolfsii,... - Phun ch ph m ln cy: phng php ny t c dng trong vi c s d ng n m i khng phng tr b nh h i cy tr ng. Tuy nhin phng tr b nh kh v n h i la, ng,...th bi n php phun ch ph m ln cy th ng mang l i hi u qu phng tr b nh cao hn.
105
Trong s n xu t nng nghi p, ng i ta s d ng ch ph m sinh h c n m i khng phng tr nhm b nh n m h i vng r , b nh kh v n h i la, ng,... Hi u qu phng tr b nh c khi t t i 80 90% trn di n tch h p. i u cho th y kh nng v tri n v ng c a vi c s d ng ch ph m sinh h c n m i khng trong phng tr nhm b nh n m h i cy tr ng c ngu n g c trong t trong m t tng lai g n. B ng 6.3. Danh l c cc vi sinh v t i khng c nghin c u s d ng trn th gi i a. Bi n php sinh h c phng tr b nh h i cy la Tc nhn vi sinh v t Tn b nh h i Nguyn nhn gy b nh phng tr sinh h c B nh o n Pyricularia oryzae Pseudomonas fluorescens Pseudomonas aeruginosa B nh tim l a Helminthosporium oryzae Bacillus sp.; Bacillus subtilis B nh b c l Xanthomonas oryzae Pseudomonas fluorescens; Pseudomonas aeruginosa; Bacillus subtilis; Bacillus pumilis; Pseudomonas glumae. B nh tim h ch Sclerotium oryzae Pseudomonas fluorescens; Pseudomonas aeruginosa; Bacillus subtilis; Bacillus pumilis. B nh kh v n Rhizoctonia solani Pseudomonas fluorescens; Pseudomonas aeruginosa; Bacillus subtilis; Bacillus pumilis; P. putida; Bacillus laterosporus; Trichoderma spp. B nh th i b l Sarocladium oryzae Pseudomonas fluorescens; Bacillus ng subtilis; Pseudomonas aeruginosa. b. Bi n php sinh h c phng tr b nh h i cy bng Tc nhn vi sinh v t phng tr sinh h c B nh gic ban Xanthomonas campestris pv. Pseudomonas fluorescens Malvacearum CRb26 fluorescens; B nh ch t r p Rhizoctonia spp., Pythium spp. Pseudomonas Gliocladium virens; Bacillus cy con (l c r , th i c r cy cereus; Pseudomonas cepacia. con) B nh th i r Macrophomina phaseolina; Pseudomonas aeruginosa; Rhizoctonia solani; Fusarium Paecilomyces lilacinus; solani Trichoderma viride; Trichoderma koningii. B nh ho vng Fusarium oxysporum f.sp. Pseudomonas fluorescens; cy bng vasinfectum Gliocladium virens; Trichoderma hamatum. Tn b nh h i Nguyn nhn gy b nh
106
c. Bi n php sinh h c phng tr b nh h i cy thu c l Tc nhn vi sinh v t phng tr sinh h c B nh th i en r Thielaviopsis basicola P. fluorescens CHAO B nh ho r g c m c Sclerotium rolfsii Trichoderma harzianum; tr ng Trichoderma hamatum v T. aureoviridae. B nh en thn Phytophthora parasitica var. Trichoderma harzianum; Aspergillus carbonarium; nicotianae Aspergillus terreus; Penecillium steckii; Bacillus cereus UW85 v Pseudomonas putida. B nh th i g c Pythium ultimum; P. Trichoderma harzianum; aphanidermatum; P. Bacillus cereus UW85. meriotylum. B nh l c r Rhizoctonia solani Trichoderma viride; Trichoderma harzianum; Verticillium biguttatum; Bacillus cereus BA55. B nh m nu Alternaria alternata Bacillus mycoides B nh m c xm Botrytis cinerea Trichoderma harzianum T39 B nh ho xanh vi Ralstonia solanacearum Pseudomonas fluorescens; khu n Bacillus subtilis. B nh tuy n trng n t Meloidogyne incognita Pasteuria penetrans; sng Paecilomyces lilacinus Tn b nh h i Nguyn nhn gy b nh d/. Bi n php sinh h c phng tr b nh h i cy l c Tn b nh h i B nh m nu Nguyn nhn gy b nh Cercospora arachidicola Tc nhn vi sinh v t phng tr sinh h c Penecillium spp; Verticillium lecanii; Fusarium spp; Bacillus cereus var. mycoides (0x-3); Pseudomonas cepacia (Pc 742). Penecillium spp; Verticillium lecanii; Fusarium spp; Bacillus cereus var. mycoides (0x-3); Pseudomonas cepacia (Pc 742). Verticillium lecanii; Penecillium islandicum; Acremonium obclavatum; Trichoderma harzianum v Bacillus subtilis AF1. Trichoderma viride; Trichoderma harzianum; Pseudomonas fluorescens FPC32; FPO4; 107
B nh m en
Cercospora personata
B nh g s t
Puccinia arachidis
B nh ho r g c m c Aspergillus niger en
B nh l c r
Rhizoctonia solani
Sclerotinia sclerotiorum B nh ho r g c m c Sclerotium rolfsii tr ng
B nh th i h ch
Bacillus subtilis AF1. Trichoderma spp; Gliocladium catenulatum P. fluorescens 2-79; Pseudomonas aeruginosa EP7 v Bacillus subtilis AF1 Gliocladium virens; Trichoderma harzianum Trichoderma spp; Talaromyces flavus; P. fluorescens 2-79; Pseudomonas aeruginosa EP7; Bacillus subtilis AF1.
e/ Bi n php sinh h c phng tr b nh h i cy ma Tn b nh h i B nh th i ma Tc nhn vi sinh v t phng tr sinh h c Colletotricum falcatum Aspergillus spp; Trichoderma harzianum; Chaetomium globosum; Acremonium spp; Pseudomonas fluorescens CHAO, Pf1, ARR1. Ceratocystis paradoxa Trichoderma viride v Trichoderma harzianum. Fusarium moniliforme v Trichoderma spp v Cephalosporium sacchari Pseudomonas fluorescens. Pythium graminicolum Trichoderma viride; Pseudomonas fluorescens CHAO v VPT14. Xanthomonas albilineans Pantoea dispersa Nguyn nhn gy b nh
B nh th i t ma B nh ho cy ma B nh th i r B nh m l vi khu n
f/ Bi n php sinh h c phng tr b nh h i cy khoai ty Tc nhn vi sinh v t phng tr sinh h c B nh th i t Erwinia carotovora Pseudomonas fluorescens v Bacillus subtilis 107. B nh ho xanh vi khu n Ralstonia solanacearum Pseudomonas fluorescens v Bacillus polymyxa FU6. B nh l c r Rhizoctonia solani Trichoderma spp; Verticillium biguttatum; Gliocladium virens. B nh th i kh c Fusarium sambucinum Pseudomonas fluorescens; Pantoea agglomerans v Bacillus sp. B nh ho Verticillium Verticillium dahliae; Talaromyces flavus v Verticillium albo-atrum Gliocladium roseum. B nh tuy n trng n t Meloidogyne incognita Arthobotrys irregularis; sng Paecilomyces lilacinus;
Tn b nh h i
Nguyn nhn gy b nh
108
Bacillus penetrans; Verticillium chlamydosporium g/ Bi n php sinh h c phng tr b nh h i cy u tng Tc nhn vi sinh v t phng tr sinh h c B nh tuy n trng bo Heterodera glycines Verticillium lecanii; nang Ichinohe Verticillium chlamydosporium; Pyrenochaeta terrestris; Gliocladium sp. B nh th i h ch Sclerotinia sclerotiorum Trichoderma harzianum; Trichoderma spp; Gliocladium virens; Coliothyrium minitans; Trichothecium roseum v Erwinia herbicola. B nh m h t v thn Diaporthe phaseolorum v Chaetomium globosum v cy Phomopsis longicolla Trichoderma spp. Tn b nh h i Nguyn nhn gy b nh h. Bi n php sinh h c phng tr b nh h i cy c chua Tc nhn vi sinh v t phng tr sinh h c B nh thn th Colletotrichum spp Trichoderrma spp; Trichoderma harzianum; B nh m vng Alternaria solani Trichoderrma spp; Trichoderma harzianum; B nh m c xm Botrytis cinerea Aureobasidium pullulans v Bacillus amyloliquefaciens B nh m en vi Xanthomonas campestris Pseudomonas fluorescens khu n pv. vesicatoria Pseudomonas chlororaphis PCL1391; B nh m l vi khu n Pseudomonas syringae pv. Trichoderma spp. Tomato B nh th i r ng thn Erwinia carotovora pv. Pseudomonas fluorescens carotovora WCS365; Pythium oligandrum; Trichoderma spp; Pseudomonas cepacia B nh th i c r Fusarium oxysporum f.sp. Pseudomonas fluorescens radicis lycopersici WCS365; Pythium oligandrum; Trichoderma spp; Pseudomonas cepacia B nh ho vng Fusarium oxysporum f.sp. Trichoderma spp; Bacillus subtilis RB14; lycopersici Bacillus cereus. B nh l c r Rhizoctonia solani Gliocladium virens
Tn b nh h i
Nguyn nhn gy b nh
109
subtilis RB14; B nh th i r , th i thn Pythium debaryanum; Bacillus Pseudomonas fluorescens Pythium ultimum Pseudomonas cepacia v Trichoderma spp. B nh ho r g c m c Sclerotium rolfsii Trichoderma spp. tr ng B nh ho xanh vi Ralstonia solanacerarum Pasteuria penetrans; Bacillus khu n Smith subtilis; Pseudomonas fluorescens B nh tuy n trng n t Meloidogyne incognita Verticillium lecanii; sng Arthobotrys dactyloides. i/. Bi n php sinh h c phng tr b nh h i qu cam qut sau thu ho ch Tn b nh h i B nh thn th B nh m c xm qu B nh th i rm qu B nh th i qu B nh m vng B nh m c xanh B nh m c l c Nguyn nhn gy b nh Colletotrichum gloeosporiodes Botrytis cinerea Phytophthora spp. Diplodia natalensis; Phomopsis citri Alternaria citri Penicillium digitatum Penicillium italicum Tc nhn vi sinh v t phng tr sinh h c Trichoderma spp; Debaryomyces hansenii; Pichia guilliermondii; Aureobasidium pullulans; Myrothecium rorodum; Pseudomonas cepacia,...
TI LI U THAM KH O CHNH 1. Chao, C.T et al, 1989. Biological control of Fusarium oxysporum f.sp. cucumerium causing cucumber wilt by Gliocladium virens and Trichoderma harzianum. Korean Journal of Plant Pathology 5: 239-249. 2. Chung, H.S., & Choi, K.S, 1991. Biological control of sesame damping off in the field by coating seed with antagonistic Trichoderma viride. Seed science and Technology 18: 451-460. 3. T n Dng, 1993. Kh nng v h n ch c a vi c s d ng ch t i khng trong bi n php sinh h c phng ch ng b nh h i cy tr ng, T p ch BVTV s 131. 4. T n Dng, 2005. Nghin c u b nh ho xanh vi khu n (Ralstonia solanacearum Smith) gy h i m t s cy tr ng vng H N i v ph c n, 1998 2003. H i th o qu c gia B nh cy v sinh h c phn t B nh h i cy c ngu n g c trong t, L n th 4 - i h c C n Th, 29/10/2004, NXB Nng nghi p 2005, tr. 49 56.
110
5. Genvieve Dfago et al, 1996. Fate of introduced Biocontrol agent Pseudomonas fluorescens CHAO in soil : Biosafety considerations, China Agricultural University Press. 6. Phae, C. G et al, 1990. Characteristics of Bacillus subtilis isolated from compost suppressing phytopathogenic micoorganisms. Soil science and Plant nutrition 36 : 575-586. 7. Postma, J., & Rattting, H. 1992. Biological control of Fusarium wilt of carnation with a non pathogenic isolate of Fusarium oxysporum. Canadian Journal of Batany 70: 1199-1205. 8. Samuel S. Gnanamanickam, 2002. Biological control of crop diseases 9. Tang Wenhua et al, 1996. Advances in Biological control of Plant diseases, China Agricultural University Press. 10. Trigalet, A et al, 1998. Element of Biocontrol of Tomato bacterial wilt. Bacterial wilt disease, p. 325 332. 11. L Lng T v CTV, 1997. Nghin c u ho t tnh i khng v kh nng ng d ng ch ph m sinh h c n m TV-96 phng tr b nh cy, T p ch BVTV s 160. 12. Wang Wei et al, 1996. Antagonism of Trichoderma viride T2 against soilborne fusarium pathogens, Advance in Biological control of plant diseases, China Agricultural University Press. M t s hnh nh nghin c u phng tr b nh l c r v b nh ho r g c m c tr ng b ng n m i khng Trichoderma viride t i Tr ng i h c Nng nghi p I H N i.
Hnh 6.4. Tri u ch ng b nh l c r do n m Rhizoctonia solani trn cy da chu t
111
Hnh 6.5. Tc d ng c a n m i khng Trichoderma viride i v i n m Rhizoctonia solani trn mi tr ng PGA (1 C y n m Trichoderma viride ring r , 2- C y n m Rhizoctonia solani ring r , 3- C y n m Trichoderma viride sau n m Rhizoctonia solani, 4- C y n m Trichoderma viride cng v i n m Rhizoctonia solani, 5- C y n m Trichoderma viride tr c n m Rhizoctonia solani)
Hnh 6.6. Th nghi m phng tr b nh l c r b ng n m i khng Trichoderma viride (1- Ngm h t c chua b ng n m Rhizoctonia solani sau em gieo, 2- Ngm h t c chua b ng n m Rhizoctonia solani sau em gieo, n khi cy c 2 l m m x l b ng n m Trichoderma viride, 3- Ngm h t c chua cng v i n m Trichoderma viride v n m Rhizoctonia solani, 4- Ngm h t c chua v i n m Trichoderma viride tr c, r i em gieo, cho n khi cy c 2 l m m th x l b ng n m Rhizoctonia solani).
112
Hnh 6.7. Tri u ch ng b nh ho r g c m c tr ng c chua
Hnh 6.8. Hi u l c c a n m Trichoderma viride i v i n m Sclerotium rolfsi (1C y n m i khng Trichoderma viride ring r , 2- C y n m Sclerotium rolfsii ring r , 3- C y n m Trichoderma viride tr c n m Sclerotium rolfsii 24 gi , 4- C y n m Trichoderma viride cng v i n m Sclerotium rolfsii, 5- C y n m Sclerotium rolfsii tr c n m Trichoderma viride 24 gi )
113
Hnh 6.9. Th nghi m phng tr b nh ho r g c m c tr ng b ng Trichoderma viride (1- Ngm h t l c b ng n m Sclerotium rolfsii sau em gieo, 2- Ngm h t l c b ng n m Sclerotium rolfsii sau em gieo, n khi cy c 2 l m m x l b ng n m Trichoderma viride, 3- Ngm h t l c cng v i n m Trichoderma viride v n m Sclerotium rolfsii sau mang gieo, 4- Ngm h t l c v i n m Trichoderma viride tr c r i em gieo, cho n khi cy c 2 l m m th x l b ng n m Sclerotium rolfsii).
Hnh 6.10. S pht tri n c a n m i khng Trichoderma viride trn mi tr ng PGA (Bn tri: sau 1 ngy v bn ph i: sau 3 ngy)
114
V/ NHM TUY N TRNG 1. Vai tr c a tuy n trng trong u tranh sinh h c S d ng tuy n trng n th t, tuyn trng k sinh trong phng ch ng sinh h c d ch h i cy tr ng v ngn ch n s pht tri n c a chng trong t nhin l m t trong nh ng bi n php quan tr ng. Bi n php ny c xu h ng chung l t o nn s i khng tr c ti p gi a cc loi tuy n trng n th t ho c k sinh (su hi cy hoc tuyn trng hi cy) lm gi m b t nh ng thi t h i do chng gy ra. Gi a tuyn trng v su hi c m t m i quan h thch ng v i nhau, chng th ng xuyn tc ng ln nhau thng qua m i quan h s d ng th c n (dinh d ng), thng qua m i tc ng c a h sinh thi trong t nhin v tc ng sinh h c khc pht tri n v sinh t n. M c tiu c a vi c i u ch nh sinh h c gi a tuy n trng i khng v cn trng ho c tuy n trng k sinh thc vt l lm gi m s l ng tuy n trng ho c cn trng h i cy trng n m c chng khng c kh nng gy h i kinh t . Trong th c t , nghin c u s d ng cc loi tuy n trng ho c cc s n ph m c a chng trong b o v cy tr ng l m t cng vi c r t ph c t p. N u chng ta khng nghin c u k v m i quan h tc ng qua l i gi a cc y u t t nhin theo t ng vng th cc loi tuy n trng k sinh, n th t s d ng trong u tranh sinh h c khng nh ng khng lm gi m c s l ng ch ng qu n v t h i m s i u ch nh sinh h c cng khng th t c s mong mu n. Khi s d ng tuy n trng trong phng chng sinh hc iu c n ch nht l hi n t ng c nh tranh, k sinh, n th t v din bin m t c a chng trong t nhin. M t tuy n trng cng cao th s tc ng cng m nh v vi c nhn sinh kh i ch ng qu n tuy n trng c th th c hi n ngay trong t nhin ho c do con ng i th c hi n. N u ch ng qu n t n m c qu cao (bo ha v m t ) th chng ng ng sinh tr ng, ng th i chng tc ng lm cn b ng t l sinh s n v t l ch t. C ng tc ng c a cc nhn t i u ch nh cng tng ln theo m t c a ch ng qu n v ng c l i. c rt nhiu nghin cu th nh cng trong vic s dng tuyn trng k sinh, gy bnh v tiu dit cn trng c ng dng trong phng tr sinh hc trn nhiu loi cy trng nhiu nc trn th gii cng nh nc ta. 2. Tuy n trng k sinh cn trng-Entomopathogenic Nematodes Tuy n trng th ng t gy c cho u trng nhng l i gy c m nh cho cn trng tr ng thnh (Shapiro, 2005) Loi tuy n trng H. mexicana (ch ng MX4) l loi m i c xc nh tr cn trng nh Tenebrio monitor, b c qu h o-Pecan weevils Curculio caryae (B Cnh c ng Coleoptera: h Curculionidae) c th tiu dit cn trng c hiu qu trong thc t nhiu nghin cu cho thy khi s d ng h n h p tuy n trng Heterorhabditis indica ho c loi Steinernema carpocapsae cng v i 2 loi n m Beauveria bassiana, Metarhizium anisopliae, ho c k t h p v i n m Paecilomyces fumosoroseus, ho c v i vi khu n Bacterium serratia marcescens s d ng cho k sinh u trng loi b c qu h o (Pecan weevil)-Curculio caryae Horn. C th s d ng n m Beauveria bassiana, Metarhizium anisopliae cng v i tuy n trng Heterorhabditis bacteriophora Poinar, Steinernema carpocapsae (Weiser), S. glaseri (Steiner) v S. rarum (Doucet) phng tr loi b n y. M t vi loi tuy n trng thu c cc gi ng Steinernema & Heterorhabditis s d ng trong phng ch ng sinh h c loi C. caryae nhng cc loi tuy n trng ny gy
115
c ch m cho u trng C. caryae, cn m t vi loi khc (S. carpocapsae) c th gy c m nh cho cn trng tr ng thnh. Ng i ta s d ng 4 loi tuy n trng ngay trn t tr ng cam chanh phng tr cc loi cnh c ng (Diaprepes abbreviatus & Pachnaeus spp.) gy h i chnh trn cam chanh Florida. Cc gi ng Heterorhabditis, Steinernema v Neosteinernema xm nh p vo c th v t ch qua v thn c a cn trng (nh ng loi c c u t o l p cutin m ng), qua xoang mi ng, l h u mn, l th ho c tuy n t r i gy b nh cho cn trng. Tuy n trng c th k t h p c ng sinh v i vi khu n k sinh di t cn trng h i cy tr ng s ng trong t nh gi ng Xenorhabdus. Tuy n trng c th nhn sinh kh i trong i u ki n in-vitro v in-vivo song hi u qu phng tr c a cc lo i ch ph m sinh h c tr cn trng cn ph thu c r t nhi u vo loi tuy n trng, k ch v cc i u ki n sinh thi khc (nhi t , m ,...). Danh l c tuy n trng c s d ng phng chng cn trng: + Tuy n trng k sinh cn trng (Entomopathogenic nematodes) thu c ngnh Giun trn (Nemathelminthes)-Nemata, B Rhabditida. C 2 h Steinernematidae v Heterorhabtidae. H Steinernematidae c 2 gi ng: Gi ng Steinernema Travassos, 1927. Trong gi ng ny c 18 loi 1. Steinernema intermedia (Poinar, 1985) Poinar, 1990 2. S. anomali (Kozodoi, 1984) Poinar and Kozodoi, 1988 3. S. kraussei (Steiner, 1923) Travassos, 1927 4. S. scapterisci Nguyen & Smart, 1990 5. S. puertoricensis Roman & Figueroa, 1994 6. S. glaseri (Steiner, 1929) Wouts et al. 1982 7. S. longicaudum Shen & Wang, 1991 8. S. affmiss (Bovien, 1937) Poinar, 1990 9. S. feltiae (=bibionis) (Filipjev, 1934) Poinar, 1990 10. S. ritteri Daucet & Daucet, 1990 11. S. riobravis Cabanillas et al. 1994 12. S. carpocapsae (Weiser, 1955) Poinar, 1990 13. S. biconutum Tallosi et al.1995 14. S. kushidai Mamiya, 1988 15. S. cubana Mracek et al., 1994 16. S. neocurtillis Nguyen & Smart, 1992 17. S. rara (Doucet, 1986) Poinar, 1990 18. S. caudatum Xu & Wang, 1991 Gi ng Neosteinernema Nguyen & Smart, 1994. Trong h ny c 1 loi. 1. Neosteinernema longicurvicauda Nguyen & Smart, 1994 H Heterorhabtidae c 1 gi ng Gi ng Heterorhabditis Poinar, 1976: g m 8 loi 1. Heterorhabditis bacteriophora Poinar, 1976 2. H. megidis Poinar et al. 1987 3. H. indicus n. sp. Poinar, 1990 4. H. marelatus n. sp. Liu & Berry, 1996 5. H. hawaiiensis Gardner et al. 1994 6. H. brevicaudis Lui, 1994 7. H. zealandica (Wouts, 1979) Poinar, 1990 8. H. argentinensis Stock, 1993
116
K t qu nghin c u c a Vi n Sinh thi v Ti nguyn sinh v t cho th y c 44 ch ng thu c 16 loi trong 2 gi ng Heterorhabditis (H. indica; H. baujardi; H. sangi; H. soci; H. thanhhi) v Steinernema (Steinernema sp1; sp2; sp3; sp4; sp5; sp6; sp7; sp8; sp9; sp10; sp11) c phn l p t m u t thu c 25 t nh thnh Vi t Nam. Cc ch ng trong 2 loi thu c gi ng Heterorhabditis (H. baujardi v H. MP11) v 5 loi thu c gi ng Steinernema: S. tami; S. sangi (ch ng S-TX1); S. loci (ch ng S-TK10); S. thanhi (ch ng S-TG10). Ch ng S-TK10 v TK3 phn l p t i Vi t Nam s d ng trong BPSH trn m t s loi su h i cy tr ng (Nguy n Ng c Chu, 2003). Ch ph m sinh h c tuy n trng nhn sinh kh i th c hi n trong i u ki n s d ng b m sp l n (Galleria mellomella), cng c th dng u trng c a loi ny nhi m tuy n trng a vo t s d ng cho rau mu, cy n qu . Nhn nui trn mi tr ng nhn t o nh m ng v t d ng c, d ng l ng. Ch ph m ng gi d ng b t, n c phun t i vo g c cy k t h p v i cc ch t bm dnh tr cc lo i su h i trn thn, l. Ngoi ra cn phun k t h p v i cc lo i thu c ha h c nhm organophosphate, chlorinated hydrocarbon, c bi t nhm thu c carbamate v a c hi u qu tr su h i l i v a di t tr c tuy n trng gy h i cy tr ng. Ch ph m sinh h c tuy n trng c tc d ng phng tr su h i khi a vo tr c ho c sau khi xu t hi n su. Cc ch ng TK10, TK3, A11 c hi u qu h n ch t t cc loi su h i nh su khoang (Spodoptera litura); su keo da lng (S. exigua); su keo (S. mauritia); su xm (Agrotis ypsilon); su o xanh (Plusia sp.); su cu n l u tng (Lamprosema indicata); su xanh bng (Helicoverpa armigera); su cu n l bng (Sylepta flava); su xanh b m tr ng (Pieris rapae); su cu n l l n (Parnara guttata); su t (Plutella xylostella); d di (Gryllotalpa orientalis); d mn (Gryllus sp.); b hung en (Catharsius molour); b hung nu (Adoretus sp.). Cc loi tuy n trng thu c gi ng Heterorhabditis v Steinernema k sinh cn trng h i cy tr ng s ng trong t ho c m t ph n vng i c a chng ph i th c hi n trong t. Ph n l n s loi thu c h Mermithidae phn b ngay g n b m t t, cn m t s loi th n m su 10 cm, chng k sinh bn trong c th c a b cnh c ng (Colorado beetle-Leptinolarsa decemlimeata) nhng khng gy h i trn cy tr ng. Cc loi ny c mu tr ng s a trng gi ng giun ch , th ng cu n trn l i nh qu bng, c th b t g p chng ring r t ng con ho c thnh t ng m m t. + Tuy n trng b t m i Chng t do trong t, h u h t n m trong h Mononchidae. Lo i Mononchus papillatus s n sinh 21-41 tr ng, trong m t ngy c th di t c 83 tuy n trng n t sng Meloidogyne v n h t 1332 u trng hi trong 12 tu n. Cc gi ng tuyn trng: Sectonema, Nygolaimus, Mononchus, Mylonchulus & Seimura c kh nng di t tr , lm gi m s l ng tuy n trng hi cy. Tuy n trng b t m i Eudorylaimus obtisicaudatus (Bastian, 1865) Andrassy, 1959 c kh nng n tr ng c a tuy n trng Heterodera schachtii Schmitdt, 1871. Trong i u ki n ngo i c nh b t l i m t vi loi tuy n trng thay i tnh n v tr thnh nh ng loi b t m i. 10 lo i thuc ging Dorylaimus , 2 lo i thu c gi ng Discolaimus, 1 lo i thu c gi ng Actinolaimus cng bi u hi n c tnh ny. Chng t n cng tuy n trng ci v u trng c a tuy n trng n t sng Meloidogyne. Cc lo i Nygolaimus spp. v Sectonema n tuy n trng bo nang Heterodera schachtii hi c c i ng, l m gim thit hi ng k. Cc k t qu nghin c u c a Steiner & Heinly, 1922; Thorne, 1927; Linford, 1937: Hollis, 1957; Hechler, 1963; Boosalis & Mankau, 1965; Taylor, 1966: Linford, 1973 cho th y Aphelenchoides, Pratylenchus, tuy n trng non c a loi M. hapla; 117
Ditylenchus dipsaci v Heterodera trifolii r t kh xm nh p qua l p v cutin c a cc loi Xiphinema v Hoplolaimus galeatus, Tylenchulus semipenetrans h i cam chanh. Tuy n trng ho i sinh c ngha l n trong u tranh sinh h c: tuy n trng tr tuy n trng (Tripula v Monhystera) lm t n thng h th n kinh v trch ht n i ch t c a tuy n trng k sinh (Diplogaster, Butlerius, Mononchus, Aphelenchoides, Seinura, Aphelenchus v Dorylaimus). 3. Bi n php sinh h c i v i tuy n trng th c v t Kh nng phng ch ng tuy n trng b ng bi n php sinh h c c p d ng t r t nhi u nm tr c y nh m m c ch s d ng cc thin ch (k sinh v b t m i) gi v ng v thi t l p s l ng cn b ng n m d i ng ng gy h i kinh t ; s d ng cc loi vi sinh v t (n m, virus, vikhu n), t o, amip, ve bt, cn trng, tuy n trng k sinh v tuyn trng n th t trong phng ch ng sinh h c c ngha l n trong s n xu t nng nghi p trn th gi i. Tuy nhin, trong th c t n u cy tr ng xu t hi n nhi u tc nhn gy b nh cng m t th i i m hay cn g i l b nh h n h p (tuy n trng v n m, tuy n trng v b nh vi khu n ho c virus,) th bi n php phng tr sinh h c g p r t nhi u kh khn. 3.1. N m-trong bi n php sinh h c tr tuy n trng: Thnh ph n n m s d ng trong phng ch ng sinh h c v i tuy n trng r t phong ph, c h ng trm lo i nm k sinh v tiu dit tuyn trng khc nhau, nh n m n i k sinh (nm xm nhp qua ming ca tuyn trng v k sinh bn trong c th ca chng) hoc n m b y tuy n trng (nm li v nm lim-ba vy, bt tuyn trng trc ri mi k sinh) Nm k sinh tiu dit tuyn trng c s dng trong nghin cu phng chng sinh hc trn c chua, cy dc liu nhiu nc trn th gii (Anh, c, H Lan, Php, c, B, M,...). Danh lc cc lo i nm i khng ln ti h ng trm lo i v chng k sinh, tiu dit tuyn trng k sinh cy trng b ng nhiu hnh thc khc nhau. Chng k sinh tiu dit cc pha sinh trng v pht trin t trng, ti trng, tuyn trng non cc tui khc nhau v tuyn trng trng th nh. Si nm pht trin nhanh sau xm nhim ch 1-3 ng y, nhiu lo i nm sinh c nh b o t phn sinh v b o t phn sinh vi s lng ln v mt s lo i cn c kh nng tit c t tiu dit tuyn trng. Ngo i kh nng tiu dit tuyn trng vi c ch bt mi v k sinh, mt s lo i nm cn c kh nng i khng vi nhiu lo i nm hoc vi khun t hi cy trng phn n o hn ch gy bnh hn hp ang rt ph bin nc ta. Danh lc 14 lo i nm kho st cho kt qu tt l m gim >50% s ti trng v tuyn trng tui 2 trong t gy hin tng nt sng trn cy h c v cy dc liu Vit Nam (Ng Th Xuyn. 2000, 2001, 2002, 2003), 4 lo i khc cng c nghin cu nhiu nc khc trn th gii cng vi 14 lo i n y. Danh l c cc loi n m h i tuy n trng 1. Hirsutella rhossiliensis (dit tuy n trng Criconemella xenoplax) 2. Dactylella oviparasitica (Meloidogyne-k sinh ti trng tuyn trng Meloidogyne v Heterodera)) 3. Paecilomyces lillacinus (Meloidogyne-k sinh ti trng, tui 2) 4. Verticillium chlamydosporium (k sinh bng si nm lan trong c th tuyn trng tui 2, ti trng, trng tuyn trng Meloidogyne) 5. Trichoderma viride 6. Monacrosporium gephyropagum 7. M. eudermatum 8. M. ellipsosporum 9. Arthrobotrys oligosporium
118
10. A. conoides 11. A. dactyloides 12. A. arthrobotroides 13. A. ellipsospora 14. Gliocladium sp. 15. Nematoctonus concurrens 16. N. haptocladus 17. Meria coniospora 18. Catenaria anguillulae (tuy n trng Panagrellus redivivus & Ditylenchus dipsaci) Cc lo i nm trn u c tc dng phng chng sinh hc vi mt s lo i tuyn trng nh Meloidogyne, Heterodera, N m k sinh tuy n trng l k th t nhin c a m t s loi tuy n trng, n m t n cng tuy n trng t t c cc pha pht tri n khc nhau (tr ng, tu i 1,2,3,4, con ci v con c tr ng thnh), trong qu trnh k sinh chng s d ng tuy n trng nh m t ngu n dinh d ng. C nhi u loi n m k sinh tuy n trng nh: n m b t m i (n m l i: nematodes-trapping), n m n i k sinh tuy n trng (endoparasite). N m pht tri n hnh thnh t n n m c c u trc nh nh ng m t l i n b t cc d ng u trng khc nhau v tuy n trng tr ng thnh. Ngoi ra, n m cn k sinh tr ng, tuy n trng ci c a cc loi tuy n trng n t sng nh tuy n trng bo nang (cyst nematodes) v tuy n trng t o n t sng trn r (root-knot nematodes) , n m b t m i th ng c kh nng s ng ho i sinh cn n m n i k sinh tuy n trng l i l nh ng n m c tnh k sinh b t bu c. N m b t m i v n m n i k sinh c vai tr quan tr ng trong phng ch ng sinh h c i v i tuy n trng gy h i cy. N m b t m i Arthrobotrys oligospore c tm ra s m nh t t gi a th k th 19 (Zopf, 1888). N m A. irregullaris c s d ng v i tn thng m i Royal 350 (1,4t/ha) h n ch tc h i c a tuy n trng n t sng trn c chua (Meloidogyne), c th k t h p v i thu c ha h c d ng h t (carbofuran) phng ch ng hi u qu tuy n trng n t sng trn da chu t. Lo i thng ph m Royal 300 c a n m A. robusta dng phng tr Ditylenchus myceliophagus c tc d ng gi m 40% m t tuy n trng ban u v tng 20% s n l ng thu ho ch la m en. Nm Arthrobotrys oligospora l loi nm bt tuyn trng theo kiu ba vy li dnh, tri u kho ui. Tuyn trng b bt cng dy da kh mnh t gii phng khi nm bt mi. Sau 2 n 3 gi quy ln, cu i cng tuyn trng nm im chu cht. Nm bt u n tuyn trng xuyn qua th nh c th, u chi phnh ra th nh mt bu c h nh, t t a i nhng si nm dinh dng lan khp c th. Nm tit ra cht tiu ha l m cho ni quan ca tuyn trng b tan th nh dch, si nm s dng ngay cht dch pht trin, sinh si ny n v ch khong 24 gi sau khi b nm k sinh c th tuyn trng th chng ch cn li v cutin (Ho ng c Nhun, 1979). Nm Paecilomyces lilacinus l nm k sinh trng ca tuyn trng, khi nm Paecilomyces lilacinus k sinh bc trng, qu trnh k sinh c tin h nh nh sau: nm xm nhp v o v trng qua cc l hng v o cc no n ho n sau m thng v kitin v nhanh chng pht trin trong bc trng lan to khp bc v ph v cutin cn non ca tuyn trng tui 1 N m b y tuy n trng d ng t o l i dnh, chng b t tuy n trng v s d ng lm th c n. Cc lo i n m ny phtt tri n ch m trong t nhin, ngay c trong mi trng nhn t o (PDA, CMA, WA,), kh nng phtt tn ch m song n u s d ng n m i khng k t h p ngu n phn bn hu c ho c carbohydrate th n m pht tri n nhanh hn, chng b t dnh tuy n trng nhng cng ng th i c th b t lun c nh ng loi tuy n trng s ng t do v nhi u loi tuy n trng khc trong t. V vy, vic xc nh th nh phn v mt tuyn trng trong t trc khi s dng bin php
119
phng chng sinh hc l ht sc cn thit trnh s mt cn bng gia cc lo i c ch vi nhau trong t nhin N m n i k sinh tiu di t tuy n trng: y l nh ng loi n m k sinh bn trong c th v tr ng c a tuy n trng. Chng xm nh p vo trong tuy n trng qua l p v cutin b ng bo t nh loi Hirsutella rhossiliensis, H. peru k sinh di t tuy n trng Criconemella xenoplax. N m Paecilomyces lilacinus, Verticillium chlamydosporium, Dactylella oviparasitica, Monacrosporium gephyropagum, M. eudermatum, M. ellipsosporum, Gliocladium sp. k sinh tuy n trng bo nang, tuy n trng n t sng, chng pht tri n t t d ng s i n m, c quan sinh s n cnh b o t phn sinh v bo t phn sinh trn mi tr ng CMA (mi trng bt ng-agar) v kh nng nhn sinh kh i nhanh hn h n cc loi n m b y dnh tuy n trng. Khi a ch ph m nhn sinh kh i vo trong t cng ch ph m h u c th c hi u qu r, tc d ng phng tr cao v khng c h i cho cy tr ng. N m Trichoderma viride c kh nng h n ch tuy n trng trong t nhin v i c ch c nh tranh th c n v v tr ni chng sinh s ng. Kt qu kho st phng chng tuyn trng nt sng bng bin php sinh hc s dng mt s nm i khng tr tuyn trng trn y ti Vit Nam trn cy ngu tt cho thy kt qu l s u sng v ti trng trn cy gim trn 50% cn s lng tuyn trng nt sng trong t gim trn 30% so vi cng thc i chng c th nghim trong chu vi v th nghim nh li (b ng 6.4.)(Ng Th Xuyn, 2000). Bng 6.4. Kt qu kho st phng chng TTNS M. incognita bng bin php sinh hc trn cy dc liu-ngu tt 1999 (Trng HNN I) Khi S ti S lng S lng S u Cng S u/cy S ti lng r sng/cy gim (%) trng/cy trng/cy TT/100g TT/t thc (g) (%) t Gim (%) Th nghim chu vi 1 10,2 246,9 178,6 187 2 11,6 90,5 63,3 68,9 61,4 125 33,2 3 12,5 87,8 64,4 74,7 58,2 114 39,0 4 10,9 94,8 61,6 76,8 57,0 108 32,2 5 11,5 89,4 63,8 70,8 60,4 112 40,2 6 10,7 99,6 59,7 69,0 61,4 123 44,2 Th nghim xi mng 1 11,6 271,8 201,5 216 2 13,2 123,7 54,5 118,7 41,1 159 32,4 3 11,8 104,5 62,6 95,6 52,6 145 32,9 4 13,1 132,6 51,2 102,7 49,0 154 38,7 5 11,4 111,5 59,0 112,8 44,0 139 35,6 6 11,7 121,3 55,4 131,3 35,8 143 33,8 Cng th c 1: Meloidogyne incognita ( i ch ng) Cng th c 2: M. incognita+Paecilomyces lilacinus Cng th c 3: M. incognita+Arthrobotrys oligospore Cng th c 4: M. incognita+Dactylella oviparasitica Cng th c 5: Mi+Monacrosporium gephyropagum Cng th c 6: Mi+Verticillium chlamydosporim
120
a.
b.
Hnh 6.11. Nm Trichoderma viride (a) v nm Monacrosporium gephyropagum (b) tiu dit tuyn trng tui 2 Meloidogyne incognita
d e Nm Paecilomyces lilacinus k sinh tiu dit tuyn trng (c,d) v Nm li Arthrobptrys oligospore (e)
Hnh 6.12. Hnh nh t website (Biological control) v kh nng phng chng sinh hc tuyn trng thc vt Ghi ch: Adheshyphae-si k sinh tuyn trng Knobs: by bt tuyn trng Females root-knot nematodes & -Pasteuria penetrans Con ci ca TTNS & vi khun tiu dit Pasteuria penetrans
121
Pasteuria penetrans: vi khun tiu dit tuyn trng (c kh nng sinh b o t xm nhim qua v cutin da ca tuyn trng) Nematoct. Nm sinh b o t k sinh tuyn trng Trapping rings: Nm li ba vy tuyn trng Hirsutelle: nm xm nhim qua ming ca tuyn trng 3.2. Vi khun dit tuyn trng: Vi khu n Pseudomonas denitrificans tiu dit Xiphinema americanum bng cch xm nhi m vo c th tuyn trng. Vi khu n n m bn trong th c qu n c a con non, ng ru t v ng d n tr ng c a con ci tr ng thnh lo i tuyn trng ny cn c ngha quan trng trong vic mang truy n lan vi khu n trong t nhin. Vi khun Pseudomonas denitrificans n tuyn trng Caenorhabditis bringgsae, Rhabditis oxycerca & Panagrellus sp.. khi nui c y vi khu n n y trong mi tr ng agar v mi tr ng l ng chng phn h y tuy n trng ch sau 6 gi . Vi khu n Bacillus subtilis, Pseudomonas fluorescens c s d ng trong phng ch ng sinh hc tuy n trng l nhng lo i i khng tuy n trng h i cy tr ng ng th i c tc d ng h n ch m t s b nh n m v vi khu n c ngu n g c t t. Loi vi khun Pasteuria penetrans k sinh tuy n trng b t bu c trn m t s cy tr ng (Tzoprtzakakis, 1995). Vi khu n xm nhi m b ng bo t v dnh ch t vo v thn cutin tuy n trng. S l ng loi tuy n trng nhi m vi khu n P. penetrans ln t i 300 loi. Tuy n trng Meloidogyne spp. tu i 2 xm nhi m vo r , th c hi n dinh d ng trong tr c khi bo t n y m m (20-30%), vi khu n Pasteuria penetrans xm nhi m vo tuy n trng lm nh hnh chp v thn ln, v cutin b v lm nhi u m nh. Con ci b vi khu n xm nhim b ph y bo t ca vi khu n c tc d ng ngn ch n qu trnh sinh s n, qu trnh pht tri n c a tr ng. Vi khu n Pasteuria penetrans l m t loi vi khu n r t c v sinh s n r t nhanh v sinh ra nhi u bo t (loi sinh bo t ), n m t n t i t kh m t vi nm. Nhi u nghin c u cho th y t v thu c ha h c t nh h ng n kh nng t n t i c a lo i vi khu n ny. Vi khu n c kh nng lan truy n trong t, qua cc khu canh tc nh lm t, vun x i v chm sc c a con ng i. Vi khun k sinh tuy n trng Pratylenchus cribneri lm gi m s l ng m t tuyn trng trong t, gi m 63% trn r u tng. Cc loi tuy n trng trong m t s nhm s ng t do trong t cng b vi khun P. penetrans k sinh. 2 lo i tuyn trng Belonolaimus longicaudatus v Meloidogyne spp. thng gy hi trn c cc sn Golf cng b vi khun P. penetrans tiu dit.
Hnh 6.13. Kt qu nghin cu kh nng tiu dit tuyn trng nt sng tui 2 (M. incognita) bng b o t vi khun P. penetrans (Ng Th Xuyn, Becker, Bo t vi khun P. penetrans c ch p nh n nh l m t tc nhn sinh h c r t c hi u qu trong phng tr tuy n trng nhi u n c trn th gi i nh Anh, B ,
122
H Lan, Php, Nh t, M . Vi c nhn nhanh sinh kh i vi khu n P. penetrans s d ng trong phng tr cn g p nhi u cng o n cha gi i quy t h t. Kt qu th nghim kt hp nm i khng Dactyllella oviparasitica; A. oligospore; Verticillium chlamydosporium; Monacrosporium gephyropagum v vi khun P. penetrans ca Ng Th Xuyn v Becker, 2002 ta trng i hc California, Riverside cho thy vi khun P. penetrans l m gim phn trm s trng n ca lo i tuyn trng nt sng M. incognita. S b o t ca vi khun k sinh trn tuyn trng tui 2 ca lo i M. incognita t cao nht ti 58,4 b o t, thp nht cng t ti 16 b o t (trung bnh ca 10 tuyn trng tui 2). Vi tc dng phng tr tuyn trng cao ch cn 1 b o t vi khun P. penetrans k sinh l m ph v cu trc lp v cutin ca tuyn trng M. incognita tui 2. y l lo i v ang c s dng rng r i trong vic phng tr sinh hc tuyn trng rt c trin vng nhiu nc trn th gii nh M, H Lan, Anh. Mi trng nhn: Bt cm-10g+Bt ng-10g+Tru-10g nc ct-25ml. Cho 4 th nh phn trn v o ti nilng, trn u, bt ming ti bng giy bc, sau em hp trong ni hp in hai ln nhit 1210C; 1,5 atm trong 45 pht. Nhn nhanh n m v vi khu n k sinh tuy n trng trong phng ch ng sinh h c c th c hi n nhi u ni, k t h p s d ng phn h u c. 3.3. ng v t k sinh tuy n trng Amip n tuy n trng Theratromyxa weberi, c th tiu di t tuy n trng trong 20 pht n 2 gi . Trong th c t khi nghin c u v Amip s d ng tr tuy n trng c nh ng k t qu . Amip di ng ch m v khng chuyn ha v v y nn chng t c s d ng trong phng tr tuyn trng. 3.4. T o k sinh tuy n trng To k sinh trn tuy n trng ch y u trn tuyn trng mi ng r ng (mm g u) v lo i tuy n trng k sinh cy trng t o b o nang Trilobus, Dorylaimus, D. carteri. 3.5. Nhm bt mi (Tardigrad). Tardigrad c tm th y trong m u r v m u t, l lo i s d ng tuy n trng lm th c n khng ch n l c, ch y u bi u hi n kh nng to c t c lin quan n tuy n trng. Tardigrad c th n tuy n trng: Trichodorus aequalis v Tylenchus sp. Cn loi b t m i Hypsibius myops lm gi m s l ng c a loi M. incognita, Ditylenchus dipsaci v Panagrellus redivivus khi Tardigrad s d ng b t m i ch sau 7 ngy. 3.6. Nh n nh n tuy n trng T nm 1957 c nh ng thng bo v nh n nh n tuy n trng Meloidogyne v Heterodera c a Murphy & Docater. C 3 nh n s d ng tuy n trng lm th c n trong t nhin. Nh n Enchytraids l loi k sinh tuy n trng Heterodera schachtii r , chng n tuy n trng non. C nhiu nghin cu cho rng ch l loi ho i sinh bnh th ng. N u c loi b t m i Turbellaria v tuy n trng non tu i 2 xu t hi n trn c chua th tuy n trng non b tiu di t tr c khi xm nh p vo r cy. 3.7. Cn trng n tuy n trng Cobb (1924); Esser (1963) quan st m t loi su thuc b 2 cnh (Dipterous) n tuy n trng Belonglolaimus. Brown (1954) c cng b v loi Isotoma n h t 1 tuy n trng trong 2-3 pht. Hai loi Collembola onychiurus v C. armatus th trn tuy n trng Heterodera cruciferae k t qu cho th y c 7% bo nang b tiu di t b i loi cn trng ny.
123
3.8. Virus v i tuy n trng: Virus tn cng tuyn trng khng biu hin r nh nm v vi khun v c rt t nhng nghin cu v chng trong phng chng sinh hc. Virus xm nhim v o tuyn trng l m cho tuy n trng tu i 2 c a lo i TTNS Meloidogyne incognita di chuy n ch m ch p, th ng v khng hnh thnh cc n t sng. Trong thc t mt s lo i tuyn trng Trichodorus, Paratrichodorus, Xiphinema, Longidorus c kh nng mang truy n vius ang l m i quan tm trong s n xu t nng nghi p c a nhi u n c trn th gi i hi n nay. TI LI U THAM KH O 1. Phan K Long, Nguy n Ng c Chu v M. Moens. 2003. S phn b c a tuy n trng k sinh gy b nh cn trng (Rhabditida: Steinernema v Heterorhabditis) Vi t Nam. Bo co khoa h c H i ngh ton qu c l n th 2, nghin c u c b n trong sinh h c, nng nghi p, y h c. Hu 25-26/7, tr.: 670-673. 2. Ph m Th Thy. 2004. Cng ngh sinh h c trong b o v th c v t. Nh xu t b n i h c Qu c gia H N i. tr. 147-148. 3. Shapiro Ilan, D.I., Jackson, M.A., Reilly, C.C., Hotchkiss, M.W. 2004. Mixing Insect Diseases to kill Pecan weevils. Pecan Grower. 15 (3): 10-13 4. Shapiro Ilan, D.I., Stuart, R.J., Mccoy, C.W. 2005. Characterization of Biocontrol Traits in the Entomopahogenic Nematode Heterorhabditis mexicana (Mx4). Biological Control, 32: 97-103. 5. Shapiro Ilan, D.I. 2004. Entomopathogenic Nematodes. Encyclopedia Of Entomology. P.781-784. 6. Ng Th Xuyn. 2000. Nematode Problem of Medicinal Crops in North Vietnam. XXXII Annual Meeting of the Organization of Nematologyists of Tropical America (ONTA). Auburn, Alabama. April 16-20, 2000- USA. 0-37 7. Ng Th Xuyn. 2000. Nematode Problems of Medicinal Crops in North Vietnam. Nematropica. Menuscript review MS. No. 630 8. Ng Th Xuyn. Van Gundy S.D. & M.C. Menuel. 2001. Vn tuyn trng trn cy dc liu v bin php sinh hc phng chng tuyn trng nt sng (M. incognita). Kt qu nghin cu khoa hc 1997-2001. Nh xut bn Nng nghip, tr. 34-40. 9. Ng Th Xuyn & J.O. Becker. 2002. Kim sot Meloidogyne incognita bng phng php sinh hc (Biological control of Meloidogyne incognita by nematophagous, Nematode-trapping fungi and Pasteuria penetrans). The 1st National Conference on Plant Pathology and Molecular Biology UAF, June 21, 2002. pp. 113-119. 10. Xuyen, T.N. 2003. Root-knot nematode problems in Vietnam and biological control of Meloidogyne incognita by nematophagous, nematode trapping fungi and Pasteuria penetrans. Biological Control and Integrated Pest Management (IPM) in Vegetables in Vietnam. Proceedings Vietnamese Norwegian Workshop. Hanoi 17-18 October, 2003. Gronn Kunnskap Vol. 7 (17): 70-80
124
Chng VII. NHM CN TRNG 1. Khi qut chung v cn trng k sinh v cn trng b t m i Cn trng k sinh K sinh c dng ch cc loi cn trng (ho c chn t khc) k sinh trn su h i. Hi n t ng k sinh l m t d ng quan h qua l i gi a cc sinh v t r t ph c t p v c trng. Hi n t ng cn trng k sinh su h i r t ph bi n trong t nhin. y l m t d ng quan h qua l i l i m t chi u, trong loi c l i (loi k sinh) s d ng loi sinh v t s ng khc (v t ch ) lm th c n v ni cho m t ph n no trong chu k vng i c a n. K sinh trong b o v th c v t l m t d ng c bi t c a hi n t ng k sinh, thng th ng v t k sinh s d ng h t hon ton cc m c a c th v t ch , v v t k sinh th ng gy ch t v t ch ngay sau khi chng hon thnh pht d c. Loi k sinh trong BVTV c cc c i m sau: Tr ng thnh ci c a loi k sinh tm v t ch tr ng, u trng k sinh khng t tm v t ch ; Trong qu trnh pht d c, m i m t c th k sinh th ng ch lin quan n m t c th v t ch ; H u h t cc cn trng k sinh su h i c bi n thi hon ton, ch pha u trng c a chng c ki u s ng k sinh, cn khi pha tr ng thnh th chng s ng t do. Cn trng k sinh trong BVTV r t a d ng. Tu theo tnh chuyn ha v i v t ch , t p tnh hay v tr trong chu i th c n m c th phn bi t thnh nhi u nhm k sinh khc nhau. Ph m Vn L m (1994, 1995) phn bi t cc nhm cn trng k sinh theo cc tiu ch v a nu nh sau: Theo v tr sinh s ng c a cc k sinh bn trong hay bn ngoi c th v t ch m phn bi t k sinh trong v k sinh ngoi. K sinh trong (hay n i k sinh) g m cc loi k sinh m qu trnh pht tri n c a chng x y ra bn trong c th v t ch . Th d , cc loi ong en kn tr ng Apanteles, Cotesia, cc ong k sinh nh ng,... K sinh ngoi (hay ngo i k sinh) g m cc k sinh m qu trnh pht tri n c a chng x y ra trn b m t c th v t ch . Th d , cc loi ong Bracon k sinh su non cn trng cnh v y, ong ki n Dryinidae k sinh trn lng r y nu, r y lng tr ng,... M i m t loi cn trng k sinh, thng th ng ch lin quan v i m t pha pht d c no c a v t ch . Theo m i quan h c a loi cn trng k sinh v i pha pht d c c a su h i m phn bi t thnh cc nhm k sinh nh k sinh tr ng, k sinh su non (k sinh u trng), k sinh nh ng v k sinh tr ng thnh. K sinh tr ng l cc k sinh m c th tr ng thnh ci c a chng tr ng vo trong tr ng su h i. Cc pha pht d c tr c tr ng thnh c a loi k sinh u x y ra bn trong tr ng su h i. Tr ng thnh c a k sinh v ho v chui ra ngoi t tr ng c a su h i. Cc loi k sinh tr ng th ng g p trong cc h Trichogrammatidae, Mymaridae, Scelionidae,... K sinh su non (hay k sinh u trng) l nh ng k sinh m c th tr ng thnh ci tr ng c a n ln pha su non (hay pha u trng) c a v t ch v k sinh hon thnh pht d c khi v t ch pha su non (hay pha u trng). K sinh su non c th g p trong cc h Ichneumonidae, Braconidae, Elasmidae,... K sinh nh ng l cc k sinh m c th tr ng thnh ci c a chng tr ng ln pha nh ng c a su h i, k sinh hon thnh pht d c khi v t ch pha nh ng. M t s k sinh nh ng c trong cc h Ichneumonidae, Chalcididae, Tachinidae,... K sinh tr ng thnh l nh ng loi k sinh m c th 125
tr ng thnh ci c a chng tr ng ln pha tr ng thnh c a su h i v k sinh hon thnh pht d c khi su h i pha tr ng thnh (khng nn nh m v i thu t ng tr ng thnh c a k sinh). Nh ng k sinh tr ng thnh khng nhi u, i n hnh l ong thu c gi ng Dinocampus (Braconidae) v h Dryinidae. Theo s l ng c th c a m t loi k sinh v s l ng loi k sinh hon thnh pht d c trong m t cc th v t ch m phn bi t k sinh n, k sinh t p th , a k sinh v k sinh a phi. K sinh n l khi ch c m t c th k sinh hon thnh pht d c c trong m t c th v t ch (nh ong kn n l ng, ong kn tr ng n). M t s k sinh n nh: Apanteles cypris, Bracon hispae, Charops bicolor, Cotesia plutellae,... K sinh t p th l khi c nhi u c th k sinh c a cng m t loi hon thnh pht d c trong m t c th v t ch . Th d nh ong Goniozus hanoiensis, Cotesia ruficrus,... a k sinh l khi ng th i c nhi u c th k sinh cng hon thnh pht d c trong m t c th v t ch , nhng chng thu c cc loi k sinh khc nhau. Th d , trong m t tr ng cu n l l n c th c ong en Telenomus v ong m t Trichogramma cng k sinh. Hi n t ng ny hi m g p ngoi t nhin. K sinh a phi khi s pht tri n thnh nhi u c th k sinh t m t tr ng ban u. y l sinh s n pha tr ng g p m t s loi thu c b Hymenoptera & Strepsiptera. M t s loi th ng g p Vi t Nam nh ong Copisomopsis coni, Copidosoma sp., Ageniaspis citricola. Theo m i quan h i v i v t ch v gi a cc loi k sinh v i nhau, c th phn bi t cc k sinh thnh nh ng nhm k sinh b c 1, k sinh b c 2, k sinh b c 3. K sinh b c 1 l cc loi k sinh tho mn ng v y khi ni m v k sinh, khng phn bi t v t ch c a chng l loi n th c v t, n ng v t, hay loi ho i sinh. Th d nh cc ong Telenomus dignus, Trichogramma chilonis, Trichogramma japonicum, Apanteles cypris, Bracon hispae, Charops bicolor, Cotesia plutellae,... K sinh b c 2 l nh ng loi k sinh trn cc loi k sinh b c 1. Th d nh ong T. apanteloctena k sinh ong Apanteles cypris, Cotesia ruficrus, C. kariyai, C. plutella,... K sinh b c 3 l nh ng loi k sinh trn cc loi k sinh b c 2. Th d ong Tetrastichus coerulescens k sinh ong Habrocytus thyridopterigis, ong H. thyridopterigis l i k sinh trn ong Itoplectis conquisitor v ong ny m i l ong k sinh trn su h i Diprion similis.
Cn trng b t m i Ni t i loi b t m i l ni t i quan h b t m i/v t m i. y l m t d ng quan h qua l i, trong m t loi (g i l loi b t m i) sn b t m t loi khc (g i l con m i hay v t m i) lm th c n v th ng d n t i ci ch t c a v t m i trong m t th i gian ng n. Loi b t m i trong BVTV cng c nh ng nt ring bi t. l, cc loi b t m i trong BVTV khng ch c ph mi ng nhai, m c c ph mi ng chch ht. Loi b t m i trong BVTV l nh ng ng v t nh cn trng, nh n... c cc c i m sau: - Ph i t tm ki m, sn b t con m i lm th c n; - Gy ra ci ch t cho con m i trong m t th i gian ng n (con m i th ng b gi t ch t ngay); - hon thnh pht d c, m i c th b t m i ph i c n tiu di t nhi u con m i. - Cc loi cn trng b t m i c hai ki u n m i l: nhai nghi n con m i nh ki u mi ng nhai (nh chu n chu n, b ng a, b ra, nh n l n,...) v ht d ch dinh d ng t con m i nh ki u mi ng chch ht (nh b xt, u trng b m t vng,...).
126
Theo s thch nghi c a cc pha pht d c v i ki u s ng b t m i, Ph m Vn L m (1994, 1995) phn bi t t t c cc loi cn trng b t m i thnh nh ng nhm sau: Nhm 1: g m cc loi c ki u s ng b t m i c pha tr ng thnh v pha u trng. Nhm ny g m r t nhi u loi nh b ra, b xt n su, nh n l n b t m i, nh n nh b t m i,... Nhm 2: g m cc loi c ki u s ng b t m i ch pha u trng, nh h ru i n r p mu i Syrphidae, h ru i b c Chamaemyiidae hay h mu i nn Cecidomyiidae. Nhm 3: g m cc loi c ki u s ng b t m i ch khi pha tr ng thnh. Nhm ny c s l ng loi khng nhi u. h ki n Formicidae, ong ki n Dryinidae, m t s loi cnh c ng ng n h Staphylinidae cn trng, c ngha th c ti n trong thu c b cnh mng v b hai cnh. d ng nhi u n c trn th gi i (b ng c nghin c u s d ng tr su h i
2. Danh l c cn trng k sinh c s d ng Cn trng k sinh c hn 80 h c a 5 b nghin c u pht tri n TSH ch l cc loi D i y l m t s loi c nghin c u s 7.1). B ng 7.1. Nh ng cn trng k sinh TT 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Tn cn trng k sinh Aphidius matricariae Amyosoma chilonis Anagrus optabilis Anicetus beneficus Apanteles erionotae Aphelinus mali Aphidius smithi Aphytis lingnamensis Aphytis melinus Aphytis yanonensis Chaetexorista javana Coccobius fulvus Cotesia flavipes Cotesia glomeratus Cotesia plutellae Cryptochaetum iceryae Dacnusa sibirica Diadegma eucerophaga Diadegma semiclausum Diglyphus isaea
Encarsia formosana
Lo i cy tr ng Cy trong nh knh La Ma Cy n qu c mi Chu i To ty C ba l, u H lan Aonidiella aurantii, A. Cy n qu c mi orientalis, Aspidiotus nerii Aonidiella aurantii, A. Cy n qu c mi orientalis, Aspidiotus nerii Unaspis yanonensis Cy n qu c mi Cnidocampa flavescens Cy che bng Unaspis yanonensis Cy n qu c mi Diatraea saccharalis Ma Pieris rapae Rau h hoa th p t Plutella xylostella Rau h hoa th p t Icerya purchasi Cy n qu c mi Liriomyza bryoniae, L. Rau, hoa trong nh trifolii, knh Plutella xylostella Rau h hoa th p t Plutella xylostella Rau h hoa th p t Liriomyza bryoniae, L. Nhi u cy trong trifolii, nh knh L. hudobrensis Trialeurodes Cy trong nh knh vaporariorum, Bemisia 127
Tn su h i l v t ch Myzus persicae Chilo suppressalis Perrkinsiella saccharicida Ceroplastes rubens Erionota thrax Eriosoma lanigerum Acyrthosiphon pisum
22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36
Habrobracon hebetor Leptomastix dactylopii Lixophaga diatraeae
tabaci Helicoverpa armigera Planococcus citri Diatraea saccharalis, Etiella zinckenella, Chilo infuscatellus Rhabdoscelus obcurus Erionota thrax Ceratitis capitata Liriomyza bryoniae Ceratitis capitata Pseudaulacaspis pentagona Aonidiella aurantii Aleurocanthus spiniferus Pieris rapae Diaphorrina citri Brontispa longissima Brontispa mariana Helicoverpa armigera, Ostrinia nubilalis, Mamestra brassicae, Laspeyresia pomonella,... Helicoverpa armigera, Ostrinia furnacalis, Cnaphalocrocis medinalis, Chilo infuscatellus,... Cnaphalocrocis medinalis, Tryporyza incertulas, Dendrolimus punctatus, Cnaphalocrocis medinalis, Tryporyza incertulas, Trichoplusia ni Hubn., Manduca spp., Helicoverpa zea,... Helicoverpa zea,... Plutella xylostella Nezara viridula
Bng Cy n qu c mi, c ph, Ma, u tng Ma Chu i Cy n qu Rau, hoa trong nh knh Cy n qu Cy du t m,... Cy n qu c mi Cy n qu c mi Rau h hoa th p t Cy n qu c mi D a Nhi u tr ng Nhi u tr ng La La, thng Rau, bng, rau Bng Rau h hoa th p t Rau, nh c c,... lo i cy
Lixophaga sphenophori Ooencyrtus erionotae Opius fullawayi Opius pallipes Opius tryoni Prospaltella berlesei Prospaltella perniciosi Prospaltella smithi Pteromalus puparum Tamarixia radiata Tetrastichus brontispae Trichogramma evanescens
37
Trichogramma chilonis
lo i
cy
38 39 40 41 42 43
Trichogramma japonicum Trichogramma dendrolimi Trichogramma pretiosum Trichogramma minutum Trichogrammatoidea bactrae Trissolcus basalis
3. Danh l c cn trng b t m i c s d ng Cn trng b t m i c trong kho ng 189 h thu c 16 b cn trng. C b cn trng v i t t c cc loi trong b u s ng ki u b t m i nh b b ng a, chu n chu n, cnh m ch. M t s h c t t c cc loi trong h u l loi b t m i nh h Reduviidae, Asilidae, Anthocoridae... Tuy nhin, quan tr ng v c ngha trong pht tri n bi n php TSH l cc loi b t m i thu c b cnh n a, cnh c ng, cnh m ch,
128
hai cnh. M t s loi cn trng b t m i c nghin c u s d ng trong TSH nhi u n c trn th gi i c ghi trong b ng 7.2. B ng 7.2. Nh ng loi b t m i c nghin c u s d ng tr su h i TT 1 2 3 4 5 6 7 8 Tn loi b t m i Adalia bipunctata Aphidoletes aphidimyza Calvia punctata Chilocorus circumdatus Chilocorus baileyi Chilocorus cacti Chilocorus distigma Chilocorus nigritus Tn su h i l v t m i Aphididae Aphididae Aphididae Aonidiella aurantii, A. orientalis, Aspidiotus nerii, Unaspis citri Aonidiella aurantii, A. orientalis, Aspidiotus nerii, Unaspis citri Pseudaulacaspis pentagona Asterolecanium bambusae Ischnaspis longirostris Pinnaspis buxi, Ischnaspis longirostris, Chrysomphalus aonidum, Aspidiotus destructor Aspidiotus destructor Panonychus citri, Tetranychus spp. Aphididae, Helicoverpa armigera, Helicoverpa zea, Tetranychus urticae, Trialeurodes vaporariorum Aphididae Porthetria dispar Aspidiotus destructor Pseudococcidae, Coccidae Heteropsylla cubana Tarophagus proserpina Trialeurodes vaporariorum Helicoverpa armigera, Spodoptera litura, S. exigua,... (su non cnh v y) Pseudococcidae Aphididae Aphididae Lo i cy tr ng Rau, u Rau trong nh knh Cy n qu n i Cy n qu c mi Cy n qu c mi Cy du t m, u , tre trc D a, c d u D a, c d u, cy n qu c mi D a, c d u Nhi u lo i cy n qu Nhi u cy tr ng
9 10 11
Chilocorus politus Chrysopa boninensis Chrysoperla carnea
12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27
Coccinella septempunctata Colosoma sycophanta Cryptognatha nodiceps Cryptolaemus montrouzieri Curinus coeruleus Cyrtorhinus fulvus Encasia formosa Eocanthecona furcellata
Khoai ty B ch dng D a, c d u Rau trong nh knh Cy keo d u Khoai s C chua, da chu t Rau, u , bng
Exochormus undulatus Harmonia axyridis Hippodamia convergens Oecophylla smaragdina
Orius tristicolor Picromeris bidens Plaesius javanus Rodolia cardinalis
Cy n qu n i Da chu t nh knh Rau, hoa trong nh knh Nhiu loi su h i trn cy lu mCay n qu c mi, nm cy i u, cy xoi, nhn Frankniella occidentalis Rau, hoa trong nh knh Cimex lectularius Nh Cosmopolites sordidus Chu i Icerya purchasi, Icerya palmeri Cy n qu c mi 129
28 29 30 31 32
Reduvius personatus Rodolia pumila Stethorus japonica Telsimia nitida Tytthus mundulus
Cimex lectularius Steatococcus samaraius Icerya seychellarum, I. aegyptiaca Panonychys citri Pinnaspis buxi Perkinsiella saccharicida
Nh Cy n qu Cy n qu c mi D a, c d u Ma
4. Vai tr c a cn trng k sinh v cn trng b t m i Vai tr c a cn trng k sinh Ong k sinh Anagrus spp. chi m 93% k sinh tr ng r y nu i B c. T l tr ng r y nu b cc ong ny k sinh khng cao, ch l 11,3-29,6% v 1 v 3,338,1% v 2. T i Fukuoka (Nh t B n), t l ny trn r y xm nh Laodelphax striatellus ch l 10-15%, trong khi Zentus v Kagawa trn r y nu t l ny t t i 44,5-66,9%. Thi Lan, trung bnh c 61% tr ng r y nu b k sinh, ch y u do ong Anagrus spp. v Oligosita sp. T i IRRI, t l tr ng r y nu, r y lng tr ng, r y xanh ui en b t p h p k sinh t ng t n cng t 15-90% trn la n c v 7-47% trn la nng (Chandra, 1980, Chang, 1982; Chiu, 1979; Katanyukul et al., 1982). Cc loi Anagrus l k sinh tr ng r y nu ph bi n nh t. T l k sinh c a ring t ng loi th khng cao, song t l k sinh c a c t p h p k sinh trn tr ng r y nu th i khi c ngha trong vi c h n ch s l ng r y nu trn ng. T l tr ng r y nu b k sinh b i t p h p k sinh tr ng bi n ng t 1,4-16,8% vng Hng Yn n 20,3-67,8% vng C n Th. B xt m xanh c kh nng n m i r t l n. Th nghi m t i Vi n BVTV cho th y kh nng n m i c a b xt tr ng thnh l n hn so v i kh nng n m i c a b xt non tu i cu i. Trong 24 gi , m i b xt tr ng thnh tiu di t trung bnh t 8,9 n 24,9 tr ng r y nu. i v i b xt non tu i cu i, ch tiu ny ch l 2,7-15,7 tr ng r y nu (.T. nh, 1984; .T. Bnh v nnk, 1992; L.M. Chu, 1989; P.V. L m, 1985; P.V. L m v nnk, 1993). n , ong Temelucha philippinensis c th tiu di t c 21,7% su non cu n l nh vo thng 4-5 hng nm. T i trang tr i c a IRRI, su cu n l nh b k sinh v i t l kho ng 40%. Ong m t Trichogramma sp. c th tiu di t kho ng 20% tr ng su cu n l nh . Trung Qu c ong Trichogramma confusum, T. japonicum, Telenomus sp. l nh ng k sinh ch y u trn tr ng su cu n l l n. Vo thng 8-9 hng nm, t l tr ng su cu n l l n b k sinh trung bnh l 10,4%. T l ny tng ln 26,6% vo thng 10-12. Nh t B n, su cu n l l n P. guttata b ch t do cc k sinh v i t l kh cao, c bi t do Apanteles baoris v Pediobius mitsukurii (Arida et al., 1990; Nakasuji, 1982; Pati et al., 1982; Xie Minh, 1993). T p h p k sinh trn tr ng nhm su cu n l i khi r t cao v c vai tr ng k trong h n ch s l ng su cu n l nh (C. medinalis) v su cu n l l n (P. guttata). Cc loi k sinh tr ng c th k sinh c 2,9-77,3% tr ng cu n l nh v 25,2-85,0% tr ng cu n l l n. Ong kn tr ng n Apanteles cypris ng vai tr r t quan tr ng trong h n ch su non cu n l nh , c th k sinh c t i 50% su non cu n l nh . Ong a phi C. coni c th tiu di t c hn 60% su non cu n l nh . Ong ngo i k sinh G. hanoiensis c th tiu di t c kho ng 20-26,2% su non cu n l nh . Ong en Cardiochiles c th tiu di t 6,9-28,6% su non cu n l nh (V. Q. Cn, 1989, 1999; H. Q. Hng v nnk, 1990; P. V. L m v nnk, 1989). Philippine, t l tr ng su c thn la b m hai ch m b k sinh t trn 60%. T i IRRI, t l tr ng su c thn la b m hai ch m b k sinh b i cc ong Tetrastichus, Telenomus v Trichogramma t tng ng l 84, 42 v 24%. Bangladesh, tr ng su c thn la b m hai ch m b k sinh b i ong T. rowani v T. schoenobii tng ng t 64 v 98%. n , ong k sinh tr ng Telenomus
130
dignus c th tiu di t c t 3,7-43,2% qu tr ng su c thn la b m hai ch m. T p h p k sinh tr ng (Tetrastichus, Telenomus v Trichogramma) c th tiu di t c 77% tr ng c thn la b m hai ch m. Sau c y 40-50 ngy, su c thn la b m hai ch m b ch t do k sinh kho ng 56%. Ho t ng c a cc k sinh nh ng, k sinh su non v v t gy b nh c th gy ch t t i 58% su c thn la vng Warangal c a n (Kim et al., 1986; Shepard et al., 1986; Subba Rao et al., 1983). T i Vi t Nam, cc k t qu nghin c u cho th y tr ng c thn la b m hai ch m b t p h p k sinh t n cng t t c cc l a trong nm. T l qu tr ng c thn la b m hai ch m b k sinh tng d n t 17,4% l a 1 (thng 3) n 72,5% l a 6 (thng 10-11). c bi t ong T. schoenobii ng vai tr r t quan tr ng trong vi c tiu di t tr ng c thn la b m hai ch m v ma t i pha B c. T l qu tr ng c thn b ong T. schoenobii tiu di t t n hn 90%. Loi ong ny c vai tr l n trong i u ho s l ng su c thn la b m hai ch m l a 5 v l a 6. Ong kn tr ng Exoryza schoenobii k sinh su non c thn la, su cu n l nh . Su non c a su c thn la b m hai ch m v c thn nm v ch u nu b ong kn tr ng E. schoenobii k sinh v i t l trung bnh 25-30%, c khi t hn 40% (V. Q. Cn, 1999; V. Q. Cn v nnk, 1987; H.Q. Hng, 1986; P.V. L m v nnk, 1983; P.B. Quy n, 1972; P.B. Quy n v nnk, 1973). T i Philippine, ong Diaphorencyrtus aligarhensis ng vai tr quan tr ng trong h n ch s l ng r y ch ng cnh Diaphorina citri. T l r y ch ng cnh Mindanao b ong ny k sinh t kh cao, bi n ng trong ph m vi 34,6-62,2% (nm 1989) v 10-60% (nm 1990). Luzon, nm 1989, ch tiu ny t 8,5-31,0% (Gavarra et al., 1990). T i ngo i thnh H N i, cc ong Diaphorencyrtus aligarhensis, Tamarixia radiata c th tiu di t c 10-40% u trng r y ch ng cnh trn cam (N.T. Vnh v nnk, 2005). n nm 1975, De Bach ghi nh n c 16 loi su h i cy n qu c mi nhi u n c v khu v c trn th gi i c duy tr tr ng thi cn b ng t nhin b i cc loi k sinh v b t m i n th t. Cc loi k sinh Aphytis chrysomphali v Aphytis lingnanensis r t c hi u qu trong kh ng ch r p v y A. aurantii (De Bach, 1975). Trn cy bng ng Nai, ong mt Trichogramma th ng k sinh kho ng 1035% tr ng su xanh H. armigera. T i Ninh Thu n, tr ng su xanh trn cy bng b ong m t k sinh kho ng 5-60%. Tr ng su xanh trn cy bng c L c b ong m t k sinh kho ng 15-29%. Tr ng su o xanh Anomis flava trn bng b ong m t k sinh v i t l kh cao, t kho ng 20-65% ng Nai v 27-44% c L c. Su non su xanh b cc loi ong kn tr ng k sinh v i t l th p kho ng 4-15% (N.T. Hai v nnk, 1996; P.H. Nh ng, 1996). Vai tr c a cn trng b t m i B xt Cyrtorhinus lividipennis l loi b t m i ph bi n trn ng la. Trong phng th nghi m, sau 24 gi , m t tr ng thnh ci v m t tr ng thnh c loi b xt m xanh (tng ng) c th n 20 v 10 tr ng r y nu. Th nghi m trong nh knh IRRI cho th y khi tng quan s l ng gi a b ra v r y nu l 1:4, th t l r y nu b ch t do b ra Harmonia gy ra l 77-91% v do b ra Micraspis gy ra l 52-93% (Chiu, 1979; Chua et al., 1986; IRRI, 1987; Reissig et al., 1986). Cc loi b t m i c vai tr l n trong h n ch s l ng su cu n l la. Kho ng 70% su cu n l nh b tiu di t b i cc loi b t m i. Cc loi b ra Micraspis crocea v Harmonia octomaculata r t tch c c tiu di t tr ng su cu n l nh . Sau 24 gi , trong i u ki n l ng l i chng tiu di t c hn 30% tr ng su cu n l nh . Cc loi d Metioche vittaticollis, Anaxipha longipennis ng vai tr r t quan tr ng trong tiu di t tr ng su cu n l nh . Trung bnh trong 24 gi , m t c th u
131
trng d M. vittaticollos c th n t i 53 tr ng cu n l nh hay 5,6 su non cu n l nh . M t tr ng thnh ci v c c th n tng ng l 86,6 tr ng hay 9,3 su non v 62,3 tr ng hay 7,0 su non cu n l nh . Chng tiu di t c 73-85% tr ng su cu n l nh i u ki n l ng l i. Ni chung, i u ki n ng ru ng, tr ng su cu n l nh b cc loi b t m i tiu di t kho ng 50% (Bandong et al., 1986; Kamal, 1981; N. T. Loc et al., 1997; Ooi et al., 1994). Conocephalus longipennis c th tiu di t c 65% tr ng su c thn la b m hai ch m. M t c th mu m mu m ny c th tiu di t c 8 tr ng su c thn la b m hai ch m trong 3 ngy. M t qu n th c a n tng khi tr ng su c thn la b m hai ch m tng (Ooi et al., 1994; Pantua et al., 1984; Rubia et al., 1990). 5. c i m ng d ng s d ng cc loi cn trng k sinh v b t m i theo h ng th b sung vo sinh qu n th ph i nhn nui chng v i l ng l n. Cn trng k sinh v b t m i r t a d ng. Vi c ng d ng chng trong TSH ph thu c vo t ng loi k sinh v b t m i c s d ng. Tuy nhin, khi ng d ng b t k loi cn trng k sinh b t m i no phng ch ng cn trng h i cng c n lu m t s i m sau: - C n s d ng nh ng ch ng a phng c a cc loi k sinh/b t m i nhn nui, nh m nng cao kh nng thch ng c a k sinh/b t m i khi th vo sinh qu n nng lm nghi p. - Tr c h t c n d bo c tnh hnh pht sinh pht tri n c a loi cn trng h i c n phng tr . Trn c s thnh l p k ho ch mua/s n xu t l ng l n loi k sinh hay b t m i c n s d ng i v i loi su h i c n phng tr . K ho ch sao cho khng c n b o qu n thin ch qu di trong nhi t th p. Sau khi nui nhn thin ch, cha s d ng ph i b o qu n nhi t th p. Th i gian b o qu n tr c s d ng cng di cng lm gi m hi u qu c a k sinh v b t m i. - Cng nh vi sinh v t, khi nhn nui trong i u ki n nhn t o cng di loi k sinh/b t m i cng b thoi ha, gi m hi u qu kh ng ch su h i. V v y, c n nh k ph c trng ngu n thin ch nhn nui l ng l n. - Ph i xc nh c th i i m th k sinh/b t m i sao cho khi th chng vo sinh qu n th ph i trng v i th i gian c pha pht d c c a su h i thch h p l v t ch /con m i c a i t ng thin ch. - Th k sinh/b t m i trnh cc th i gian n ng nng nh t trong ngy, th ng vo bu i sng ho c bu i chi u mt. - Khng th k sinh/b t m i tr c khi c gi m nh, ma. - Tu i t ng k sinh/b t m i nh s d ng m ch n pha pht d c th vo sinh qu n cho ph h p. i v i b m t vng Chrysopa carnea th s d ng u trng tu i 2 th . Ong m t c s d ng pha nh ng (trong tr ng k ch ) s p v ha tr ng th ,... - Cc k sinh/b t m i sau khi nhn nui l ng l n trong i u ki n nhn t o c em th ra ng ru ng theo hai cch: th trn ng p v th b sung t tch lu . Th trn ng p l s d ng m t l ng l n cc k sinh/b t m i th vo sinh qu n nng nghi p ni c i t ng su h i c n phng ch ng. y l cch dng cc k sinh/b t m i tr c ti p tiu di t loi cn trng h i khi n c m t cao, c th gy h i l n cho cy tr ng. Theo cch ny th ng th m t l ng c th thin ch nhi u hn c n thi t nh m p o loi h i. Do , sau khi th vi ngy, cc k sinh/b t m i s t c hi u qu nh t nh trong vi c tiu di t loi su h i c n phng tr . Th b sung t tch lu l cch th thin ch theo nh k v i s l ng c th k sinh/b t m i khng nhi u trong m i l n th . Vi c th b sung tch lu c ti n hnh vo u v gieo tr ng, khi m t loi cn trng h i c n
132
phng tr t m c th p l ngu n th c n cho loi thin ch. Trn c s , thin ch t ti p t c sinh s n v tch lu s l ng theo s gia tng s l ng c a loi h i. CU H I N T P 1. Anh ch hi u g v cn trng k sinh c a su h i ? 2. Anh ch hi u g v cn trng b t m i c a su h i ? 3. Nu vai tr v kh nng ng d ng cn trng k sinh v cn trng b t m i phng ch ng su h i cy tr ng ? TI LI U THAM KH O CHNH 1. o Tr ng nh. M t vi nt v thnh ph n k sinh thin ch su h i la v ma 1984 vng ng b ng B c B . Thng Tin BVTV, 6: 34-40. 1984. 2. Arida G.S., B.M. Shepard. Parasitism and predation of rice leaffolder, Marasmia patnalis (Brad.) and Cnaphalocrocis medinalis (Guen.) (Lep: Pyralidae) in Laguna province, Philippines. J. Agric. Entomol. 7: 113-118. 1990. 3. Bandong J.P., J.A. Litsinger. Egg predators of rice leaffolder and their susceptibility to insecticides. IRRN, Vol. 11 (3): 21.1986. 4. ng Th Bnh, Tr n Huy Th , Ph m Th Lin (1992), M t s k t qu nghin c u bi n ng qu n th r y nu trn ru ng la khu v c T Lim nm 1992. T p ch BVTV s 6: 1-3.1992. 5. Chandra G. Taxonony and Bionomics of the insect parasites of rice leafhoppers and planthoppers in the philippines and their importance in natural biological control. Philipp. Ent. 4 (3): 119-139. 1980. 6. Chandra G. Dryinid parasitoids of rice leafhoppers and planthoppers in the Philippines. Acta oecologica, Vol. 1( 2): 161-172. 1980. 7. Chang Y.D. Egg parasitism of green rice leafhopper, Nephottetix cincticeps Uhler by Gonatocerus sp. and Paracentrobia andoi in southern rice cultural areas. Korean J. of Plant Prot., vol.19 (2): 109-112. 1982. 8. Lng Minh Chu. K sinh su h i la vng mn. T/c.Nng nghi p Cng nghi p th c ph m, 1: 17-18.1989. 9. Chiu S.C. Biological control of the brown planthopper. In: Brown planthopper : threat to rice production in Asia, IRRI, Los Banos, Laguna, Philippines: 335-355. 1979. 10. Chua T.H., H. Othman. Searching efficiency and aggregative response in Cyrtorhinus lividipennis (Reuter), a predation of rice brown planthopper. In Extended Abstracts 2nd Inter. Confer. on plant protec. in the Tropics, 17-20 March 1986: 281-284.1986. 11. V Quang Cn. Cc loi k sinh v hi u qu c a chng trong vi c h n ch s l ng su cu n l nh h i la. T/c.Nng nghi p Cng nghi p th c ph m, 3: 156161. 1989. 12. Vu Quang Con. Evaluation and strategies of developing hymenopterous parasite insects for controlling rice insect pests in Vietnam. In: Proc. of 2nd joint workshop in Agronomy, 27-29 July 1999, HAU-JICA-ERCB Project Office, Hanoi: 9-19.1999.
133
13. V Quang Cn, Nguy n Vn S n. nh h ng ho t ng c a cc k sinh ln bi n ng s l ng c a hai lo i su c thn nm v ch (Chilo suppressalis Walker, Chilotraea auricilia Dudg.). Thng tin BVTV, 2: 51-58. 1987. 14. Gavarra M.R., Mercado B.G., Gonzales C.I. Progress report: D. citri trapping, identification of parasite and possible field establishment of the imported parasite, Tamarixia radiata in the Philippines. In: Proceed. of the 4th Internal. Asia Pacific Conf. on citrus rehabilitation, Chieng Mai, Thailand, 4-10th Feb., 1990. UNDP-FAO. P246-250. 1990. 15. Nguy n Th Hai. Su h i v thin ch c a chng trn cy bng. Sch: K t qu nghin c u khoa h c (1976-1996). Nxb Nng nghi p, Tp H Ch Minh, tr.108120. 1996. 16. H Quang Hng. Ong k sinh tr ng su h i la vng H N i. T/c. KHKT Nng nghi p, 8: 359-362.1986. 17. H Quang Hng, V Quang Cn. M t s k t qu i u tra th ng k ngu n gen cn trng c ch vng H N i. T/c. Nng nghi p Cng nghi p th c ph m, 2: 8488.1990. 18. IRRI. Annual Report: Parasites and predators: 250-254. 1987. 19. Kim H.S., Heinrichs E.A., Mylvuganam P. Egg parasism of Scirpophaga incertulas Walker (Lep.: Pyralidae) by Hymenopterons parasitoids in IRRI rice fiesds. Korean J. Plant Prot., 25: 37-40. 1986. 20. Pham Van Lam, 1985. Glavneishie vredteli risa i integrirovannye priemy borby s nimi v usloviiakh Vietnama. Lu n n PTS khoa h c nng nghi p, Kiev, 170 tr.1985. 21. Ph m Vn L m. Nh n d ng v b o v nh ng thin ch chnh trn ru ng la. Nxb Nng nghi p, H N i, 1994. 22. Ph m Vn L m. Bi n Php sinh h c phng ch ng d ch h i Nng nghi p. Nxb Nng nghi p, H N i. 1995. 23. Ph m Vn L m, Nguy n Th Thnh. K t qu i u tra cn trng k sinh v n th t trn ru ng la trong 2 nm 1981-1982. Thng tin BVTV, 3: 20-31.1983. 24. Ph m Vn L m, Nguy n Th Thnh. M t s k t qu i u tra v k sinh v n th t trn ru ng la. Sch: K t qu nghin c u BVTV 1979-1989. Nxb Nng nghi p, H N i, tr.104-114.1989. 25. Ph m Vn L m, Quch Th Ng , Ph m H ng H nh, Bi H i Sn, Tr n Th H ng. nh gi kh nng n r y nu c a m t s loi b t m i n th t. T p ch B o v th c v t, 3: 28-30.1993. 26. Nguyen Thi Loc; Huynh Van Hiep, Ngo Huu Luc, Nguyen Thi Nhan, E.G. Rubia, K.L. Heong. Biology and population dynamics of Metioche vittaticoll (Stal) and Anaxipha sp. living in non-rice habitats at Omon-CanTho. Omonrice 5: 33-41. 1997. 27. Nakasuji F. Population dynamics of a migrant skipper butterfly Parnara guttata (Lep.: Hesperidae). Res. Popul. Ecol., 24 (1): 157-173. 1982. 28. Ph m H u Nh ng. Nghin c u s d ng bi n php sinh h c trong phng tr su h i bng. Sch: K t qu nghin c u khoa h c (1976-1996). Nxb Nng nghi p, Tp HCM, tr.88-107. 1996. 29. Ooi P.A.C., B.M. Shepard. Predators and parasitoids of rice insect pests. In: Biology and management of rice insects (Ed. by Heinrichs), IRRI, Wiley Eastern Limited; 585-612.1994. 30. Pantua P.C., J.A. Litsinger. A meadow grasshopper, Conocephalus longipennis (Orth.: Tettigonidae) predator of rice yellow stem borer egg masses. IRRN, 9 (4): 13. 1984.
134
31. Pati P., Mathur K.C. New records of parasitoids attacking rice leaf folder, Cnaphalocrocis medinalis Guenee, in India. Curr. Sci. (India), 51(18): 904-905. 1982. 32. Ph m Bnh Quy n. Ong k sinh su c thn la hai ch m (Tryporyza incertuls Walker) mi n B c Vi t Nam. HTH, Thng bo KH sinh v t h c, 6: 3-11. 1972. 33. Ph m Bnh Quy n, Nguy n Anh Di p. D n li u v ong k sinh su c thn la hai ch m v tri n v ng s d ng chng trong phng tr sinh h c. T/c. KHKT Nng nghi p, 7: 494-498. 1973. 34. Reissig W.H., E.A. Heinrichs, J.A. Litsinger, K. Moody, L. Fiedler, J.W. Mew, A.T. Barrion. Illustrated guide to integrated pest manamgement in rice in Tropical Asia, IRRI, Los Banos, Laguna, Philippines, 411pp. 1986. 35. Rubia E.G., E.R. Ferrer, B.M. Shepard. Biology and predatory behaviour of Conocephalus longipennis (de Haan) (Orth.: Tettigoniidae) a predator of some rice pests. J. Plant Prot. Trop. 7: 47-54. 1990. 36. Shepard B.M., Arida G.S. Parasitism and predation of yellow stem borer, Scirpophaga incertulas (Walker) (Lep.: Pyralidae) eggs in transplanted and direct-seeded rice. J. Entomol. Sci., 21: 26-32. 1986. 37. Subba Rao C., Venugopal N., Razvi S.A. Parasitism, a key factor in checking rice pest population. Entomon. 8: 97-100. 1983. 38. Nguy n Thnh Vnh, Ph m Vn L m, Tr n Th H ng, Nguy n Th Kim Hoa. Kh nng h n ch s l ng r y ch ng cnh Diaphorina citri Kuwayama (Homoptera: Psyllidae) h i cy n qu c mi c a t p on thin ch. Sch: Nh ng v n nghin c u c b n trong khoa h c s s ng. Bo co KH H i ngh ton qu c 2005 v nghin c u c b n trong KH s s ng, H N i, 3/10/2005. Nxb Khoa h c & K thu t, tr. 1114-1116. 2005. 39. Xie Ming. A field survey on the parasitoids of rice hesperiids in Shaxian country, Fujian Province. Chinese J. of Biol. Control, Vol. 9 (1): 19-22. 1993.
135
Ph n D. NHN NUI V S D NG K TH T Chng VIII. NHN NUI V S
NHIN NHIN
D NG K TH T
1. V SAO PH I TI N HNH NHN NUI THIN CH NI CHUNG V CN TRNG C CH NI RING Nh chng ta u bi t sinh v t c ch c bi t cn trng c nhn nui m t s l ng l n trong phng th nghi m ho c trong tr ng nui cn trng v i nhi u m c ch khc nhau. V i kch th c nh b nhng sinh kh i l n v th i gian c a m i th h r t ng n cn trng c con ng i s d ng trong nh ng nghin c u sinh h c c b n. Tng t nh v y nh ng nghin c u nhn nui hng lo t sinh v t c ch trong phng th nghi m nng cao hi u bi t c a con ng i v t p tnh c i m sinh thi h c, bi n ng qu n th , sinh l h c v c l h c c a cc loi sinh v t th c nghi m. Cn trng cn c nhn nui hng lo t tm ki m, pht tri n bi n php phng ch ng d ch h i, ng th i nh gi kh nng c a thu c ho h c trong vi c di t, h p d n, xua u i su h i th c nghi m, tm hi u tc ng c a vi c th thm nh ng loi cn trng c ch (thin ch) v trong h sinh thi ng ru ng c a qu n th loi mang tnh t nhin. Cn trng c nui hng lo t lm th c n cho m t s loi ng v t, lm v t ch cho cc loi vi sinh v t gy b nh cho nhi u loi sinh v t k sinh, ong k sinh, lm v t m i cho nhm cn trng b t m i n th t c bi t cn l th c n cho ng v t c xng s ng v c cho con ng i hi n i ch ng h n, nui hng lo t nh Acheta domesticus lm m i b t c, th c n cho ng v t nui trong cc v n th. Nhn nui cn trng v ang tr thnh ngnh cng nghi p thu hng tri u la. Cn trng c con ng i nhn nui hng lo t t o ra s n ph m ph c v l i ch c a c ng ng nh t t m, m t ong, cn trng th c ph m cho cy tr ng... Nhn nui hng lo t sinh v t c ch (thin ch) r i th chng vo h sinh thi ng ru ng phng ch ng nhi u loi d ch h i cy tr ng gi m t vai tr quan tr ng trong qu n l d ch h i t ng h (IPM). 2. C TNH C N THI T C A K TH T NHIN (THIN CH) Thin ch c n c 2 c tnh c b n l: 1. C tnh chuyn ha cao; 2. C kh nng kh ng ch d ch h i m c tiu. C th , i v i loi b t m i n th t cn trng ho c nh n h i c n c 10 c tnh c th sau y: C th i gian pht tri n (vng i) ng n hn th i gian pht tri n c a con m i; C s c sinh s n cao; C kh nng n m i l n; C kh nng s ng st cao khi con m i t ho c r t t; C ni v s a thch k ch gi ng nh con m i; C s a thch ti u kh h u nh con m i; C kh nng tm ki m con m i t t ngay c khi con m i c m t th p; C s pht tri n v t h u theo ma gi ng nh con m i; C kh nng ch ng ch u v i cc i u ki n th i ti t kh c nghi t nh con m i; C kh nng ch ng ch u c v i cc lo i thu c tr d ch h i nh con m i.
136
N u t c cc tiu chu n trn th chnh l loi b t m i c hi u qu v l loi l t ng. Cho t i nay cha c loi no t c y 10 tiu chu n ny. Loi t c 7/10 tiu chu n v hi n c nhn nui v s d ng r ng ri nh t hi n nay l loi nh n b t m i Phytoseiulus persimilis A H (Nguy n Vn nh, 2004). Yu c u 10 c t ra m t cch r nt v hi n nay nhi u loi cn trng v nh n h i c tnh khng thu c tr d ch h i trong khi h u h t cc loi b t m i r t m n c m v i thu c. M t s phng th nghi m California t nh ng nm 1980 c chng trnh hu n luy n nh n b t m i nh Amblyseius occidentalis quen v i cc lo i thu c tr d ch h i. Khi nh p n i 1 loi ng i ta th ng quan tm n s thch nghi c a chng. Ch ng h n vo nm 1955, 38 loi k th t nhin c a vo vng California, M v nhi u n c khc phng ch ng r p sp en Saissetia oleae,ch c 15 loi cn t n t i sau m t th i gian ng n v cho t i nay ch cn m t loi Metraphycus helvolus l c ngha trong phng ch ng loi r p ny. V d 2 v ni k sinh c a loi Trioxys pallidus nh p n i t Php phng ch ng R p mu i Chromaphis juglandicola u khng c hi u qu vng thung lng c kh h u nng California. Nhng c 1 ni cng c a loi ny nh p n i t Iran l i thch nghi v phng ch ng hi u qu r p mu i y. - C ch trong vi c gi i thi u nh p n i v pht tri n loi KTTN Trong nhi u tr ng h p nh p n i, gi i thi u nh ng loi KTTN phng ch ng d ch h i b th t b i do c ch qu n l v kinh ph. Th t b i ch y u do khng c c ch thch h p nh h tr ti chnh c n thi t duy tr qu n th ho c s thi u hi u bi t c a con ng i v thi u thi t b ... V d : nhi u nm ng i ta khng c th nhn nui hng lo t Coccophagus m t KTTN c tri n v ng, mi t i nm 1937 S.E Flachders pht hi n ra con c c a loi ny pht tri n nh k sinh b c hai. 3. S THCH NGHI C A KTTN V NH NG Y U T GI I H N THNH CNG BI N PHP SINH H C S D NG KTTN Sau khi nhn nui hng lo t loi KTTN c tri n v ng s d ng phng ch ng loi d ch h i cy tr ng trn ng ru ng, ng i ta nh n th y c nhi u y u t d n n s thch nghi c a KTTN v y l i l nguyn nhn thnh cng chnh c a m i chng trnh bi n php sinh h c. M t s c i m sau y c n nghin c u: - c i m mi tr ng + Mi tr ng ni qu n th KTTN hnh thnh khng ph i l b n sao ni c a loi tr c y. + M c tc ng c a mi tr ng l i u khc bi t th 2 nh h ng r t quan tr ng n s thnh cng vi c c y c c a loi KTTN gi i thi u vo. + c tnh v t l v sinh h c c a mi tr ng cng l y u t nh h ng n KTTN khc v i ni thn thu c. + S c m t c a v t ch cng lm nh h ng n KTTN c th t n t i hay khng.
137
B ng 8.1. V d v Y u t mi tr ng m thch h p khng
nh h ng x u c a m t s i u ki n mi tr ng chnh n KTTN nh p n i K th t nhin Loi d ch h i Ngu n ti li u Clausen 1950 Huffaker. Kennett and Finney 1962 Michelbacker 1943 Clausen 1956 Clausen 1958
N c Mexico US (California) US (California) US (Louisiana) Autralia, France
Eretmocerus serius Aleurocanthus Silv woglumi Aphitis maculicornis Masi Bathyplectes curculionos Thom Several South American parasites Macrosentrus ancyliverus Roh Parotonia oleae
Nhi t qu cao Nhi t qu th p Thi u v t ch
Hypera postica Gyff Diatraea sacharalos Farb. Graphalita molesta Busck
4. B O V V NHN TH KTTN - KTTN mang tnh b n a ph h p cho m i h sinh thi nng nghi p lun gi vai tr quan tr ng trong i u ho s l ng d ch h i. Qu n th c a KTTN c tr trong m i h sinh thi ng ru ng c th c b o v b ng hng lo t nh ng bi n php canh tc k thu t. Trong s n xu t nng nghi p ng i ta c th b sung ngu n dinh d ng cho cc loi KTTN b ng cch tr ng xung quanh cy tr ng chnh nh ng cy c th t o ra ngu n th c n nh m t, ph n hoa cho chng. Chnh m t hoa v cc ngu n hydrat cacbon c trong gi t m t ho c sng m t c a cc loi r p mu i, r p sp t o i u ki n c ngha trong vi c tng th i gian s ng, kh nng sinh s n c a nhi u loi KTTN nh cc loi b cnh c ng b t m i, b cnh m ch, ong k sinh... M t khc cy tr ng xen khng b phun thu c ho h c ho c nh ng hng cy b y, cy hng ro c n tr thnh ni n nu quan tr ng cho cc loi k th t nhin. i u ny c ngha trong vi c b o v v nng cao vai tr c a KTTN s ng trn v xung quanh cy tr ng chnh trong phng ch ng d ch h i. Vai tr c a KTTN s thay i t cy tr ng ny sang cy tr ng khc, t ma v ny sang ma v khc. Hi n nay nhi u ng i nng dn ang qu n l cy tr ng mang tnh t ng h p v i kha c nh b o v v tng cao vai tr c a KTTN. - i u tra xc nh nh ng loi KTTN c a d ch h i cy tr ng ng th i nhn nui KTTN c tri n v ng s d ng trong bi n php sinh h c tr thnh tm i m c a bi n php qu n l d ch h i t ng h p (IPM). Nhi u loi KTTN c nghin c u nhn nui tr thnh s n ph m thng m i nh tc nhn sinh h c c ngha p d ng phng ch ng d ch h i c hi u qu . Thi Lan, hi n nay nhi u nng dn tr ng ma nhn nui th cng b ui km phng tr c hi u qu su c thn ma, ho c nhn nui th cng B m t vng (Chrysopa sp.) phng tr hi u qu r p h i rau.
138
B ng 8.2. M t s loi KTTN c nhn nui s d h c Ashaboa Tn c a tc nhn sinh Loi d ch h i h c c nhn nui Ong k sinh (parasitoids) Tr ng ngi g o Telenomus spp. Helicoverpa Tr ng ngi g o Trichogramma pretiosun Helicoverpa Tr ng su t, su phao v (nui hng lo t) cc su h i khc Tr ng ngi b i to, ngi Trichogramma carverae h i qu v ngi Su non su xanh Microplitis spp. Ngi h i b p c i Cotestia spp. B ph n Encasia fonnosa R p mu i R p sp t B xt xanh Nh n h i Tetranychus urticae B tr Tr ng ngi, su non Tr ng ngi, su non, r p Aphisdius spp. Aphitis spp. Trissolcus spp. Nh n b t m i Phytoseiius persimilis Montdorensis B xt b t m i Nabis kimbergii Orius spp.
ng trong bi n php sinh S d ng trn cy tr ng trn rau, qu tr ng ngoi ng trn rau, qu tr ng ngoi ng trn nho, qu tr ng ngoi ng trn rau tr ng ngoi ng trn rau tr ng trong nh l i nhi u lo i rau trn rau tr ng ngoi ng trn rau tr ng ngoi ng rau, du ty, v n m cy hoa c t, v n m trn rau tr ng ngoi ng trn rau
Trong 30 nm qua, vi c nhn nui k th th nhin c nh ng ti n b r r t. hon thi n cc quy trnh nhn nui, b o qu n, phng thch nhi u loi thin ch, gi m gi thnh thin ch trong khi tng hi u qu s d ng. B ng 8.3. li t k cc loi thin ch c nhn ni s d ng r ng ri chu u B ng 8.3.. Cc loi thin ch su, nh n h i v ng v t h i (k sinh, cn trng v nh n b t m i v cc loi vi sinh v t : tuy n trng, n m, vi khu n, virus) c s d ng ph bi n chu u nm 2000 (theo van Lenteren, 2003) Thin ch ( a phng (en)/ Ngo i (ex) D ch h i ( a phng (en) / Ngo i (ex) Nm s d ng 1998 1995 1995 1981 1986 1993 1997 1995 139
*Adalia bipunctata (en) Toxoptera aurantii (en) *Adoxophyes orana granulosis virusAdoxophyes orana (en) (en) *Aleochara bilineata (en) Delia root flies (en) Amblyseius barkeri (en) Thrips tabaci (en) Frankliniella occidentalis (ex) Amblyseius (Neioseiulus) degeneransThrips (en, ex) (ex) Amblyseius fallacis (ex) Mites (ex) *Amblyseius largoensis (ex) Mites (ex)
Thrips (en, ex) 1997 Blattidae (en, ex) 1990 Thrips (en, ex) 1992 Cicadellidae (en, ex) 1990 Pseudococcidae (en,ex) 1995 Pseudococcidae (en,ex) 1995 Macrosiphum euphorbiae (en) 1992 Aulacorthum solani (en) 1992 *Aphelinus mali (ex) Eriosoma lanigerum (ex) 1980 Aphidoletes aphidimyza (en) Aphids (en, ex) 1989 Aphidius colemani (ex) Aphis gossypii, M. persicae (ex, en ) 1992 Aphidius ervi (en) Macrosiphum euphorbiae (en) 1996 Aulacorthum solani (en) 1996 Aphidius matricariae (en) Myzus persicae (en) 1990 *Aphidius urticae (en) Aulacorthum solani (en) 1990 *Aphytis holoxanthus (ex) Diaspididae (ex) 1996 *Aphytis melinus (ex) Diaspididae (en, ex) 1985 *Aprostocetus hagenowii (ex) Blattidae (en, ex) 1990 Bacillus thuringiensis (en, ex) Lepidoptera (en, ex) 1972 Beauveria brongniartii (en) Melolontha (en) 1985 *Bracon hebetor (ex) Lepidoptera (en) 1980 *Cales noacki (ex) Aleurothrixus floccosus (ex) 1970 *Chilocorus baileyi (ex) Diaspididae (en, ex) 1992 *Chilocorus circumdatus (ex) Diaspididae (en, ex) 1992 *Chilocorus nigritus (ex) Diaspididae, Asterolecaniidae (en, ex) 1985 *Chrysoperla carnea (en, ex) Aphids (en, ex) and others 1987 *Chrysoperla rufilabris (ex) Aphids (en, ex) and others 1987 *Clitostethus arcuatus (en) Aleyrodidae 1997 *Coccinella septempunctata (en) Aphids (en) 1980 *Coccophagus lycimnia (ex) Coccidae (en, ex) 1988 *Coccophagus rusti (ex) Coccidae (en, ex) 1988 *Coccophagus scutellaris (en) Coccidae (en, ex) 1986 *Coenosia attenuata (en) Diptera (en), Sciaridae (en) 1996 Agromyzidae (en, ex), Aleurodidae1996 *Comperiella bifasciata (ex) Diaspididae (ex) 1985 *Cryptolaemus montrouzieri (ex) Pseudococcidae, Coccidae (en,ex), Planococcus citri (ex) 1992 *Cydia pomonella granulosis virus (en) Cydia pomonella (in) 1995 Dacnusa sibirica (en) Liriomyza bryoniae (en) 1981 Liriomyza trifolii (ex) 1981 Liriomyza huidobrensis (ex) 1990 Delphastus pusillus (ex) Trialeurodes vaporariorum (ex) 1993 Bemisia tabaci/argentifolii (ex) 1993 Dicyphus tamaninii (en) Whitflies (ex), thrips (en, ex) 1996 Diglyphus isaea (en) Liriomyza bryoniae (en) 1984
*Amblyseius lymonicus (ex) *Ampulex compressa (ex) *Anthocoris nemorum (en) *Anagrus atomus (en) *Anagyrus fusciventris (ex) *Anagyrus pseudococci (en) Aphelinus abdominalis (en)
140
Liriomyza trifolii (ex) 1984 Liriomyza huidobrensis (ex) 1990 *Diomus spec. (ex) Phenacoccus manihoti (ex) 1990 *Encarsia citrina (ex) Diaspididae (en, ex) 1984 Encarsia formosa (ex) Trialeurodes vaporariorum (ex) 1970 Bemisia tabaci/argentifolii (ex) 1988 Encarsia tricolor (en) Trialeurodes vaporariorum (ex) 1985 *Encyrtus infelix (ex) Coccidae (en, ex) 1990 *Encyrtus lecaniorum (en) Coccidae (en, ex) 1985 *Episyrphus balteatus (en) Aphids (en, ex) 1990 Eretmocerus californicus (ex) Bemisia tabaci/argentifolii (ex) 1995 Eretmocerus mundus (en) Bemisia tabaci/argentifolii (ex) 1995 *Franklinothrips vespiformis (ex) Thrips (ex) 1990 *Gyranusoidea spp. (ex) Pseudococcidae (en, ex) 1990 *Harmonia axyridis (ex) Aphids (en) 1995 Heterorhabditis bacteriophora Otiorrhynchus sulcatus and other spp.1984 Heterorhabditis megidis and other spp.Otiorrhynchus sulcatus and other spp.1984 *Hippodamia convergens (ex) Aphids (en, ex) 1993 *Hungariella peregrina (ex) Pseudococcidae (en, ex) 1990 *Hypoaspis aculeifer (en) Sciaridae, Rhizoglyphus echinopus1996 Rhizoglyphus rolini (en), Thrips (en,1996 (en) Sciaridae, Rhizoglyphus echinopus1994 ex) *Hypoaspis miles (en) *Kampimodromus aberrans (en) Mites 1960 (en) (Panonychus ulmi) (en) *Leptomastidea abnormis (en) Pseudococcidae (en, ex) 1984 *Leptomastix dactylopii (ex) Planococcus citri (en, ex) 1984 *Leptomastix epona (en) Pseudococcidae (en, ex) 1992 *Lysiphlebus fabarum (en) Aphis gossypii (ex) 1990 *Lysiphlebus testaceipes (ex) Aphis gossypii (ex) 1990 Macrolophus caliginosus (en) Whiteflies (ex) 1994 *Macrolophus pygmaeus (nubilis) (en) Whiteflies (ex) 1994 *Metaphycus bartletti (ex) Coccidae (en, ex) 1997 *Metaphycus helvolus (ex) Coccidae (en, ex) 1984 *Metaseiulus occidentalis (ex) Mites (en) 1993 *Microterys flavus (ex) Coccidae (en, ex) 1987 *Microterys nietneri (en) Coccidae (en, ex) 1987 *Muscidifurax zaraptor (ex) Stable flies (en) 1982 *Nasonia vitripennis (en) Stable flies (en) 1982 *Neoseiulus barkeri (en) Mites (en), thrips (en, ex) 1990 Neoseiulus (Amblyseius) californicusMites (en, ex) 1995 Neoseiulus (Amblyseiu)s cucumeris (en,Thrips tabaci (en) 1985 Frankliniella occidentalis (ex) 1986 ex) Mites (en, ex) 1990 Neoseiulus (Amblyseius) cucumeris (ex,Thrips (en, ex) 1993 *Nephus reunioni (ex) Pseudococcidae (en,ex) 1990 *Ooencyrtus kuwanae (ex) Moth (Lymantria dispar) (en) 1980 *Ooencyrtus pityocampae (ex) Thaumetopoea pityocampa (ex) 1997 *Ophyra aenescens (ex) Stable flies (en 2 spp) 1995 Opius pallipes (en) Liriomyza bryoniae (en) 1980 Orius spp. (en, ex) F. occidentalis/ T. tabaci (ex, en) *Orius albidipennis (en) 1991 Orius insidiosus (ex) 1991
141
Orius laevigatus (en) *Orius majusculus (en) *Orius minutus (en) *Orius tristicolor (ex) *Paecilomyces fumosoroseus (en) *Phasmarhabditis hermaphrodita (en) *Phytoseiulus longipes (ex) Phytoseiulus persimilis (ex) *Picromerus bidens (en) *Podisus maculiventris (ex ?)
1995 1991 1991 1995 Whiteflies (ex) 1997 Snails (en) 1994 Tetranychus urticae (en) 1990 Tetranychus urticae (en) 1968 Lepidoptera (en) 1990 Lepidoptera (en) 1996 Leptinotarsa decemlineata (ex) 1996 *Praon volucre (en) Aphids (en) 1990 *Pseudaphycus angelicus (ex) Pseudococcidae (en, ex) 1990 *Pseudaphycus flavidulus (en) Pseudococcidae (en, ex) 1990 *Pseudaphycus maculipennis (en) Pseudococcus spp. (en) 1980 *Rhyzobius chrysomeloides (ex) Matsococcus feytaudi (ex) 1997 *Rhyzobius (Lindorus) lophanthae (ex) Diaspididae (en,ex), Pseudalacapsis1980 *Rodolia cardinalis (ex) Icerya purchasi (ex) 1990 *Rumina decollata (en) Snails (en) 1990 *Scolothrips sexmaculatus (en) Mites, thrips (en, ex) 1990 *Scutellista caerulea (cyanea) (ex) Coccidae (en, ex) 1990 *Scymnus rubromaculatus (en) Aphids (en) 1990 *Spodoptera NPV-virus (en) Spodoptera exigua (ex) 1994 *Steinernema carpocapsae (en) Otiorrhynchus sulcatus and other spp.1984 (en) Steinernema feltiae (en) Sciaridae and other spp. (en) 1984 *Stethorus punctillum (en) Mites (en) 1995 Sciaridae, Rhizoglyphus echinopus1994 *Stratiolaelaps miles (en) *Sympherobius sp. (en) Pseudococcidae (en, ex) 1990 *Therodiplosis (=Feltiella) persicae (en) Mites in open fields (en) 1990 *Thripobius semiluteus (ex) Thrips (ex) 1995 *Trichogramma brassicae (en) Lepidoptera, several spp. (en) 1980 Lepidoptera, orchards, several spp1980 *Trichogramma cacoeciae (en) Lepidoptera, orchards, several spp1985 *Trichogramma dendrolimi (en) Trichogramma evanescens (en) Ostrinia nubilalis in maize (en) 1975 Trichogramma evanescens (en) Lepidoptera in greenhouses (en, ex) 1992 *Typhlodromus pyri (en) Mites in apple, pear, grapes 1985 *Verticillium lecanii (en) Whitefly/aphids (ex, en) 1990 Ghi ch: - * Th tr ng nh h p - En: c cc n c thu c EU - Ex: Ngu n g c ngoi EU, nhng c th c m t EU 50 nm ho c lu hn - Trong cc loi trn c 2 loi c nhn nui v s d ng r ng ri nh t trong nh knh l Encasia formosa v Phytoseiulus persimilis 5. I U KI N C N THI T V QUY TRNH NHN NUI KTTN 5.1. KTTN l cc loi virus Ph m Th Thu (2004) xc nh nhi u loi su h i cy tr ng Vi t Nam th ng b virus t n cng gy b nh ch t hng lo t (B ng 8.4). s n xu t ch ph m virus c n xc nh ng ch ng virus gy b nh chu n. Vi c nhn nui su h i v ly
142
nhi m virus c n tun th qui trnh ch t ch , v d nh hnh 8.1. B ng 8.4 Cc loi su h i b vius t n cng Tn virus gy b nh Virus G.V. Pr G.V. Pr NPV. Bem NPV. Jp NPV. Ha NPV. Has NPV. Hz NPV. Pg NPV. SL NPV. Se Loi su h i b t n cng Su t Plutella xylostela Su xanh b m tr ng Pieris rapae T m du Bombyx mori Su rm thng Dendrolimus armigera Su xanh bng Helicoverpa assulta Su xanh thu c l Helicoverpa zea Su h ng bng Pectinophora gossypiella Su khoang Spodoptera litura Su keo da lng Spodoptera exigua Su o xanh Anomis flava
143
Nui nhn k ch su hi
Cy nhim virus
Thu su ging
Thu su cht do virut v o bnh m u ti c np ng
Gi nhng Nhim, lc su cht bnh
Ghp cp
Thu trng
Lg su thu dn virus tinh
Nui su tp th (tui 1-2) Hn hp to ch phm Tch su nui ring (tui 3-4) Thm cht ph gia
Sn phm dch th virus ng cha bo qun s dng
Sn phm dng bt ng gi , s dng
Hnh 8.1. S quy trnh s n xu t ch ph m NPV qui m nh ( Theo Ph m Th Thu, Vi n B o v th c v t 2004) 5.2. KTTN l vi khu n B ng phng php thu th p m u su h i b b nh b i cc loi vi sinh v t gy b nh trn ng ru ng. D a vo tri u ch ng b nh xc nh loi VSV gy b nh v s d ng nui tr ng nui c y thch h p phn l p, tuy n ch n nh ng ch ng c tri n v ng trong phng ch ng su h i.
144
Ch ng Bt chu n Nhn gi ng c p 1 trn my l c Nhn gi ng c p 2 trn ni 500 lt ho c 5000 lt Kch thch ln men L c v ly tm Thu sinh kh i + Ch t ph gia <----------> S y + ch t ph gia (ng chai b o qu n) (ng gi, b o qu n s d ng) Hnh 8.2. S quy trnh s n xu t ch ph m vi khu n Bt (Theo Ph m Th Thu, Vi n b o v th c v t 2004) ng d ng thuc tr su sinh hc phc hp VIRUS V-BT L ch ph m virus v i Bt, d ng b t th m n c, c hi u l c tr su t, su xanh, su khoang, su cu n l, su c qu , su c thn v cc lo i su n l trn cc lo i cy tr ng: b p c i, su ho, sp l, cc lo i u, thu c l; su h i la v cc lo i cy tr ng khc. Cch dung nh trnh by t i b ng 8.5. B ng 8.5. Cch dng ch ph m V-BT Liu S l n lng pha Ghi ch Su h i (g/ha) long Su h i rau xanh, su t, su 750 1000 Phun thu c t t nh t vo lc sau 4h chi u khoang Su h i cy lng th c: su 1500 500 i v i su c thn ng, dng V-BT tr n u v i ct theo t l 1/50 r c vo t keo, su c thn la, ng, su cu n l i v i su xanh h i bng v nh ng su Su h i bng: Su xanh, su t 1500 500 c nn khc, phun vo th i k tr ng r , Su h i cy lm nghi p: su 1500 500 cc lo i su n l phun giai o n su non rm thng tu i 2-3. Khi dng h n h p v i thu c ho 3000 500 Su h i cy n qu : su c qu h c tr su c n pha h n h p xong phun l, to ngay. Su h i ch: su rm, su o 1500 800 (Ngun: Vin BVTV, 1997) Nh ng i m c n ch : - Phun thu c r i u trn b m t l. L ng thu c dng 1,3 1,5 kg/ha. - Thu c khng c h i v i ng i v gia sc. - Khng nn dng thu c V-BT trong v n du v cc c s nui t m
145
Khng dng h n h p v i thu c ho h c di t khu n. B o qu n ni cao ro, thong mt, thng gi. Khng s d ng trong i u ki n c n ng gay g t. Sau khi phun thu c, trong vng 3 ngy n u g p ma nn phun b xung 1 l n. 5.3. KTTN l n m Theo Ph m Th Thu (2004), thu th p v xc nh c m t s loi n m k sinh su h i cy tr ng trong h sinh thi ng ru ng nhi u vng sinh thi nng nghi p c a n c ta nh n m b ch cng Beauveria bassiana, n m l c cng Metarhizium amisopliae, Metarhizium flavoviride; n m b t Nomuraea sp., n m tan Hisutella citriformic, n m Peccilomyces sp.. - N m b ch cng Beauveria bassiana (Bb) c th k sinh hn 30 loi su h i ch y u trn rau, la, ng, ma, thng... Vi t Nam. - N m l c cng Metarhizium amisopliae v M. flavoviride c kh nng k sinh gy b nh cho hn 40 loi su h i ch y u trn cy tr ng v m i t h i cy, p, cng trnh ki n trc. Ln men trn my lc Ln men trong ni 5 lt
Nguyn liu
Nguyn liu
Kh trng
Kh trng
L m ngui
L m ngui
Cy trn ging C1
Cy ging 3%
Lc n sinh khi t cc i 72h trong 28-30oC
Ln men Kt thc ln men 48 gi, 30oC vi cht ph gia
Lc, sy, cn
Lc, sy, cn
ng chai
Xc nh lng sinh khi ch phm
Xc nh lng sinh khi ch phm
Hnh 8.3. S sn xut sinh khi Beauveria v Metarhizium bng phng php ln men chm (Vin BVTV)
146
- Hungari, Lin X (c), Philippin v Thi Lan nghin c u n m Trichoderma v s n xu t ch ph m sinh h c ny h n ch nh ng n m t n t i trong t gy h i cho cy tr ng ni chung, nh n m Rhizoctonia, Sclerorium, Fusarium, Pythium, Verticillium v Botrytis Vi t Nam trong nh ng nm g n y, Vi n B o v th c v t ti n hnh nghin c u i t ng ny. Cc th nghi m tm hi u tnh khng c a n m Trichoderma i v i n m gy b nh kh v n trn ng, la v m t s cy rau mu khc. K t qu thu c cho th y: s d ng n m Trichoderma t hi u qu gi m b nh 50%. Cc th nghi m nghin c u nh h ng c a nhi t , l ng n c, nguyn ki u lm mi tr ng cho th y thc l thch h p cho vi c nui nhn loi n m ny.. Quy trnh s n xu t v s d ng n m Trichoderma i u tra thu th p m u Phn l p ngu n
Nui nhn
Phi, s y kh
nhi t 30 45oC
ng gi ch ph m
S d ng: Tr n ch ph m v i phn lu ng: 3-4kg/so B c b (l ng b o t : 3,2 x 109 bo t /g)
Sau 10 ngy
Bn ru ng khi gieo h t ho c tr ng cy Hnh 8.4. S quy trnh s n xu t ch ph m n m b ng phng php len men trong n i 5 lt (Ph m Th Thu 1994). Ch ph m c 3,2 x 109 bo t /g v i ph gia l thc. i v i cy n qu : Dng Trichoderma phng tr n m b nh trong t nh Phytophthora v Rhizoctonia sp. b ng cch tr n 1 kg n m g c Trichoderma v i 10 kg cm g o v 40 kg phn chu ng ho i m c, r i u xung quanh g c cy li u l ng 2 -5 kg/cy v l p t nh ph ln trn. i v i cy tr ng khc Tr n u ch ph m v i phn chu ng ho i m c, r i u trn m t lu ng (n u gieo h t) sau ph ln m t l p t min r i gieo h t: r c u trn rnh ho c h c tr c khi tr ng. - Li u l ng: 4 kg ch ph m/so
147
- B o qu n: Ni thong mt - Th i gian s d ng: 12 thng k t ngy s n xu t. 5.4. KTTN l tuy n trng k sinh su h i - Tuy n trng k sinh cn trng (Entomophathogenic nematodes) vi t t t l EPN c nhi u n c trn th gi i v n c ta nghin c u v s d ng trong bi n php sinh h c phng ch ng su h i cy tr ng nng nghi p. - Tuy n trng k sinh cn trng c ngha thu c 2 gi ng chnh Steinernema v Heterorhabditis. Chng c ng sinh v i vi khu n Xenorhdus ( tuy n trng Heterorhabditi) th ng kh nng k sinh su h i trong t ho c m t s loi su h i m pha pht d c c a vng i s ng m t th i gian trong m i tr ng t tr ng cy. Khi ti p xc v i v t ch (su h i) tuy n trng nhanh chng xm nh p qua mi ng h u mn, l th , r i vo trong c th su h i. Tuy n trng gi i phng vi khu n c ng sinh. Vi khu n ny nhn ln m t cch nhanh chng v ch t c c a vi khu n l nguyn nhn gy ch t su h i trong vng 40-50 gi . Nguy n Ng c Chu (1998) thng bo tuy n trng k sinh cho hi u qu t t i v i 15 loi cn trng h i ph bi n, trong c su keo, su xm, su xanh, su t, su cu n l bng. 5.5. KTTN l ong k sinh - Vi n BVTV (1973) thu th p xc nh 3 loi ong m t quan tr ng l Trichogramma chilonis, Trichogramma japonicum v Trichogramma dendrolini. Trong T. chilonis c kh nng k sinh tr ng hn 20 loi su h i cy tr ng. - Vi n BVTV 1982 nghin c u, xy d ng quy trnh nhn nui v s d ng 3 loi ong m t phng ch ng su c thn ng (Ostrinia nubilalis), su o xanh h i ay (Anomis flava), su xanh c q a (Helicoverpa armigera), su cu n l nh h i la (Cnaphalocrosis medinalis) v su rm thng (Dendrolimus punctatus). Qu trnh s n xu t ong m t Trichogramma c a Vi n B o v th c v t c trnh by t i s 8.5.
148
Thu ngun trng ng i go (Corcyra cephalonica)
Nhn k ch ng i go (by thc n, cm, go, ng + Nhim trng v o thc n + Nui su non + Dit cc loi tp cht +Thu ngun trng th nh
Nui v duy tr ging ng i go
Thu ng i cho trng
Thu thp ong mt trn rung k sinh trng su hi
Thu trng, l m sch sn xut ong mt
Sn xut h ng lot ong mt + X l trng ng i go bng tia cc tm UV + Dn trng ng i go ln ging + Nhim ong ln cc tm trng ng i go +Thu ngun trng th nh
Nui v duy tr ging ong mt
ng gi, bo qun v s dng
Hnh 8.5. S quy trnh s n xu t ong m t (Vi n b o v th c v t 1973, 1982) nhi u n c trn th gi i, cc loi ong m t , Trichogramma spp. (OM). c nui nhn v s d ng c k t qu phng tr m t s loi su h i cy tr ng. m t s n c nh Lin X (c) nghin c u v p d ng quy trnh cng ngh s d ng OM, M , Philippin, Trung Qu c, Cu Ba v c c quy trnh nhn nui bn chuyn nghi p. Vi t Nam t nm 1998 c s ti tr c a t ch c bnh m Th gi i ti n hnh nghin c u qui trnh nui nhn, tuy n ch n cc gi ng OM v s d ng chng trong phng tr m t s loi su h i chnh (Nguyn Vn Tut v L Vn Thuyt ch bin, 2001). mi n B c n c ta c t nh t 3 loi OM l Trichogramma chilonis; T.japonicum Ash v T.dendrolimus Ash. Ba loi ong k sinh tr ng ny u a th c, chng k sinh trn tr ng c a 23 loi b m khc nhau. Cho n nay c nhi u ch ng sinh thi OM c s d ng tr su trn nh ng cy tr ng khc nhau. tr su c thn ng Ostrinia spp. ng i ta th ng s d ng cc loi ong T.maidis, T.pretisum, T.ostriniae v T.nubilabe. Vi c s d ng OM trong phng tr su h i em l i nhi u l i ch, gi m h n ho c lo i b vi c dng thu c ho h c, duy tr cc loi thin d ch v ch ng nhi m mi tr ng, em l i hi u qu kinh t cao.
149
* Tnh nng v tc d ng c a OM S d ng OM lm tc nhn sinh h c tr tr ng su h i, b i v chng c ph k ch r ng nn c s d ng nhn th tr su trn nhi u cy tr ng khc nhau. Trichogramma chilonis c s l ng u th trong cc h sinh thi ru ng c n, ru ng rau mu, cy cng nghi p v cy n qu v i chi u cao t 2,5m tr xu ng. T.japonicum c s l ng u th trong cc h sinh thi ru ng la n c. T.dendrolimus c s l ng u th trong cc h sinh thi r ng tr ng, cc cy r ng, cc v n cy n qu v i chi u cao cy trn 2,5m. * Phng php nui nhn OM C 2 phng php: Nui nhn OM trong phng th nghi m ho c x ng s n xu t quy m nh d a trn quy trnh k thu t c nghin c u xu t (hnh 8.5) T o i u kin cho OM pht sinh v pht tri n trong thin nhin nh khng s d ng thu c ho h c giai o n u v , OM tng qu n th t nhin v ong s kh ng ch su h i v t chng duy tr qu n th trong thin nhin. * Cch s d ng OM Nn s d ng OM trn m hnh IPM tng nhanh s l ng trong thin nhin, gp ph n qu n l d ch su h i. Th ong vo lc b m su h i b t u xu t hi n r . + Ong Cotesia glomerata v Diadegma semiclausum Ong Diadegma c nghin c u nui nhn v c kh nng thch nghi trong i u ki n n c ta phng tr su t h i b p c i. - Ong Diadegma c th nui nhn trong i u ki n phng th nghi m c i u ho nhi t v i t l n trung bnh 44,16%, t l ci 35,07%. Nh ng gi c 5-25 ngy trong i u ki n 70C; nhi t 240C ong n t 27 60%. Ong c th k sinh trong i u ki n ng b ng Sng H ng t 16,7 46,9% su t (t thng 11 n thng 3 nm sau). - Ong Cotesia c t l n trung bnh 70,4%, t l ci 21,1%. Ong c th k sinh su xanh ngoi ng ru ng (17 kn/200m2 rau b p c i). - Ong Diadegma d nui nhn v d thi t l p qu n th cc vng c kh h u mt quanh nm v c cao t 400 m tr ln. m t s vng c a Philippin hay nh L t (Lm ng) ng i ta s d ng ong Diadegma v i 3 l n th c th ki m sot c su t m khng ph i s d ng bi n php ho h c no. 5.6. KTTN l b xt b t m i H Quang Hng (2005) thu th p, xc nh b xt b t m i b tr gy h i rau, u rau, cam, chanh. Chng thu c h Anthocoridae, Miridae, Pentatomidae. Loi b xt b t m i Orius sauteri (Poppius) xu t hi n th ng xuyn c ngha trong i u ho s l ng b tr Thrips palmi h i rau, u rau, da chu t. H Quang Hng (2005) nghin c u xy d ng quy trnh nhn nui v s d ng b xt b t m i O. sauteri phng ch ng b tr T. palmi h i u rau, da chu t, khoai ty (hnh 8.6).
150
Thu vt mi - b tr T. palmi
Nui v duy tr ging b tr
Nui vt mi T. palmi
By thc n t nhin (u trch, da chut)
By thc n bn t nhin (u trch, da chut)
Thu cc pha pht dc ca b tr sn xut b xt bt mi
Thu b xt bt mi O. sauteri trn rung
Nhn nui h ng lot b xt bt mi + Pha b tr thch hp cho b xt bt mi + Nhim b xt bt mi
Nui v duy tr ging b xt bt mi (O. sauteri )
Thu pha su non tui 2-3 b xt bt mi
ng gi, bo qun, s dng
Hnh 8.6. S quy trnh s n xu t b xt b t m i O. sauteri (H Quang Hng, 2005) 5.6. KTTN l nh n nh b t m i Nh n nh b t m i l nh ng ng v t chn kh p s ng t do thu c h Phytoseiidae b Acarina c kch th c nh 0,3-0,5 mm. Nhi u loi c tnh chuyn ho cao, s c tng qu n th cao v s c t n cng nh n h i v nhi u loi cn trng h i nh b tr, r p cao nn v ang c nhn nui r ng ri trn th gi i. Cc loi nh n nh c nhn nui r ng ri l Phytoseiulus persimilis, Amblyseius cucurmeris Vi t Nam, Nguy n Vn nh (1994), nhn nui thnh cng loi Phytoseiulus persimilis v th nghi m s d ng chng trong phng tr nh n son Tetranychus cinnabarinus h i u . Loi Amblyseius sp. c nhn nui hng lo t phng tr nh n son Tetranychus cinnabarinus h i u nm 2005 t i i h c Nng nghi p I. Qui trnh nhn nui l kh n gi n vi cc bc sau:
151
Trng u c ve (Phaseolus vulgaris) trong lng cch ly
Thu nhn son Tetranychus cinnabarinus t ngo i ng v nui cch ly
Khi cy u c 6 l tht th nhn son v o nhn (10 con/cy)
Thu nhn bt mi Amblyseius sp. t ngo i ng v nui cch ly
Sau khi 1/3 l u c m u hi trng bc th th nhn bt mi v o (2-3 con/cy)
Ct to n b l u
Dng b n chi qut thu nhn bt mi v nhn son
ng gi bo qun ( 10oC d i nht l 1 tun) v phng thch
Hnh 8.7. S quy trnh s n xu t nhn b t m i Amblyseius sp. Trn th gi i, loi nh n b t m i c s d ng r ng ri nh t hi n nay l loi Phytoseiulus persimilis A-H. Cng nh nhi u loi nh n b t m i khc, P. persimilis c nui trn th c n, l chnh loi nh n h i m c tiu Tetranychus urticae K. Loi nh n m c tiu c nui trn cy u Phaseolus vulgaris L. Qui trnh nhn nui nh n b t m i kh n gi n. u tin l vi c gieo u trn cc khay nh a c t c x l s ch b nh v cc ng v t khc. Sau cy u m c c 3-4 tu n b t u ly nhi m nh n h i, m t 3-5 con/l. 2 tu n sau th nh n b t m i v i m t 0,2 con/l. Kho ng 2-3 tu n sau khi m t nh n b t m i cao th thu ton b l. Dng my ch i qut ho c nhi t thu nh n b t m i. a 200 nh n b t m i tr ng thnh trong 1 l nh a c ch t n l mn ca tr n v i v tr u. y n p r i a l c nh n vo gi trong t nhi t 10-15oC. Th i gian lu gi trong l 7-10 ngy.
152
Phng thch (th ) nh n b t m i: Th i i m th nh n b t m i khi m t nh n t 2-4 con/l
6. Nhn nui, c t tr , v n chuy n v phng thch thin ch

Kh c ph c nh ng t n t i c a BPSH, ch y u trong nhn nui, c t tr v nng cao hi u qu phng thch thin ch, 30 nm qua r t nhi u cng trnh nghin c u v nh ng m t ny ch ng t , th nh t, s l ng cc loi thin ch c nhn th tng r t nhanh, cc phng php nhn nui v c t tr ngy cng hon thi n do th tr ng tng m nh t i 15-20% /nm cu i th k XX. Nh ng ti n b k thu t trong nhn nui, ki m tra ch t l ng, c t tr v n chuy n v phng thch lm gi m ng k gi thnh v tng hi u qu s d ng. ng k l a sng ki n c t tr lu di thin ch (thng qua diapause) lm tng hi u qu s d ng v d dng s d ng lm cho BPSH ngy cng c ch p nh n do hi u qu cao (van Lenteren, 2003a). Nhn nui hng lo t c nhi u ti li u v v n ny. Finney and Fisher (1964) cho r ng y l m t qu trnh kho lo v t m s n xu t ra hng tri u cn trng thin ch trong phng nhn nui. Vi c nhn nui thng qua cc b c chnh nh: B c 1: Th nui thin ch trn k ch t nhin (c th d ch h i). a s cc loi thin ch c nui theo cch ny. Tuy nhin, m t s loi thin ch khng th nui nh v y c do trong qu trnh nhn nui thin ch chng c nguy c b nhi m b nh ho c b n thn vi c nui thin ch l t n km. Do v y c n c nghin c u xc nh cc v t ch thay th (th ng l trn cc cy k ch thay th ). B c 2 : Ti n hnh chuy n nui thin ch trn cy k ch chnh sang mi tr ng nhn t o. Nui cn trng trn th c n nhn t o c nghin c u t lu v vi c nhn nui trn th c n nhn t o th ng r trong cc bu ng kh h u. Tuy v y c n lu r ng c kh nhi u v n n y sinh khi nui nhn t o nh s c s ng, s c n v s c sn m i. Cho n nay, Singh (1984) t ng k t 5 i m chung v th c n khi nhn nui thin ch: 1. C kho ng 750 loi cn trng n th c v t c th nui c trong mi tr ng th c n nhn t o v bn nhn t o 2. Trong s ny c kho ng 20 loi c th nui m t vi th h hon ton trn th c n nhn t o 3. C d i 20 loi c nui v i s l ng l n 4. Ki m tra ch t l ng l c n thi t v th c n c th nh h ng n ch t l ng thin ch. V do 5. C n th nghi m sinh h c ki m tra nh h ng c a th c n n cn trng nui B c 3: Nghin c u nui thin ch trn th c n nhn t o. N u thnh cng, gi thnh nui s r t r . Cho n nay thnh cng nhn nui k sinh trong Trichogramma v k sinh ngoi (Chrysoperla). Tuy nhin k thu t nhn nui cn trng thin ch khng pht tri n b ng k thu t nhn nui cn trng k ch (Grenier & DeClerq, 2003). T i Chu u, thnh cng trong nhn nui thin ch l r t r rng, trong th k XX c 150 loi thin ch c nh p phng ch ng 55 loi cn trng v nh n h i. i u quan tr ng c n nh n m nh l cho n nm 1970 ng i ta ch ch tr ng t i BPSH c i n. Sau nm 1970, BPSH c s d ng trn di n tch r ng ri hn, c trong nh knh v trn ng ru ng. s d ng 60 thin ch nh p n i v 40 thin ch a phng phng ch ng 50 loi su h i. i u ny lm thay i quan i m ch s d ng thin ch nh p n i phng ch ng d ch h i ngo i lai. Nh v y trong chng trnh BPSH c n s d ng c 2 nhm thin ch.
153
B o qu n thin ch B o qu n thin ch cng vi c c ngha to l n. Cc l do chnh l vi c duy tr s n xu t th ng xuyn 1 l ng thin ch th ng kinh t hn nhi u so v i s n xu t m t s l ng l n theo t ng giai o n, th 2 l khng ph i lc no vi c s n xu t cy k ch cng thu n l i nh nhau v th 3 l nhu c u v s l ng thin ch cng khng gi ng nhau trong cc th i k do vi c b o qu n t t s gip c ng i s n xu t v s d ng thin ch c th lu tr l ng thin ch s d ng khi c n thi t. c kh nhi u cng trnh nghin c u v b o qu n k ch , s c s ng c a k ch v thin ch. Vi c b o qu n thin ch nh vi sinh v t th ng kh d dng trong i u ki n mt m v kh ro, ch t l ng m b o sau vi thng ho c vi nm. Tuy nhin i v i cn trng thin ch th kh khn hn. Nhi u loi ch c th s ng c trong b o qu n t i nhi t 4-150C trong th i gian ng n. Thng th ng ch c n b o qu n m t vi tu n, s c s ng c a thin ch gi m. Pha b o qu n ng n t t nh t l pha nh ng. Cc pha khc nhau c a k ch sau b n qu n c ch t l ng v m c ph h p khc nhau i v i thin ch, ch ng h n tr ng c a Sitotroga cerealella v Grapholita lineatum) sau b o qu n 5 nm (Grapholita) v n cn thch h p nhn loi Trichogramma v Trissolcus simoni. Loi Diglyphus isaea c th b o qu n trong nhi t d th p trong 2 thng m v n gi c s c sinh s n. Hagvar v Hofsvang (1991) th y r ng loi Aphidius matricariae c th b o qu n c vi tu n. Tr ng thnh loi Chrysoperla carnea trong giai o n diapause c th b o quan trong nhi t th p 30 tu n (Tauber et al., 1993). Loi Orius insidiosus c s c s ng v s c sinh s n khi b o quan giai o n diapauses 8 tu n (Ruberson et al., 1998). c bi t, b o qu n lu di n 1 nm ph i k n loi Trichogramma, trong giai o n diapauses. Thu gom v v n chuy n thin ch C n phn bi t 2 nhm thin ch b t m i khng n th t ng lo i (noncannibanistic) v b t m i n ng lo i (cannibanistic). Nghin c u ch ra r ng ngay sau khi s n xu t, cng a phng thch thin ch s m cng t t. N u sau s n xu t 2448 ti ng thin ch (k sinh v khng n th t ng loi) c phng thch s khng c n ph i ng gi m ch c n ch ng nng, ch ng l nh ho c ch ng va p m nh. Cn n u ph i v n chuy n xa vi ngy c n b o qu n chng trong phng nhi t v c thm th c n (ch ng h n nh m t ong cho k sinh v ph n hoa/v t m i cho b t m i). Thng th ng khi ph i v n chuy n di ngy ng i ta ng gi giai o n su non v a thm th c n chng ti p t c pht tri n. i v i nhm cannibanistic c n c ch c bi t (ngay nh nhm b t m i a nng, khi m t cao chng s t n cng l n nhau). Ng i ta th ng t o thm cc ch n n p nh cho thm v n gi y, cm, mn ca (van Lenteren & Tommasini, 2003). Ngy nay vi c ng gi v n chuy n l c n thi t v vi c v n chuy n th ng c th c hi n khng ch trong m t n c m cn sang cc n c khc ho c t chu l c ny n chu l c khc. Vi c t mua thin ch c th th c hi n qua m ng Internet. ng gi, b o qu n v v n chuy n ng vai tr to l n n hi u qu s d ng thin ch (van Lenteren & Tommasini (2003). Phng thch thin ch Pha phng thch Cc pha phng thch thch h p c trnh by trong B ng 8.6.
154
Vi c phng thch pha no tuy thu c vo s v n chuy n, thao tc trn ng ru ng v quan tr ng nh t l hi u qu tiu di t su h i. Nhi u ki n cho r ng d thao tc hn c l pha t di chuy n ho c khng di chuy n nh pha nh ng, ho c l tr ng. y l nh ng pha th ng c l a ch n s d ng nhi u nh t. Ngoi ra phn bi t r su h i v thin ch, ng i ta th ng s d ng thin ch tr ng thnh phng thch. B ng 8.6. Cc pha phng thch c l a ch n nhi u (theo Van Lenteren & Tommasini, 2003) Tr ng (V d Chrysoperla) Su non (V d Chrysoperla, Phytoseiulus, Amblyseius, Nh ng (V d Aphidius, Trichogramma, Encarsia) Tr ng thnh (V d Dacnusa, Diglyphus, Orius, Phytoseiulus) Cc pha (V d Phytoseiulus, Amblyseius)
Cc tu i su non khi phng thch cng c n cn nh c k l ng. Thng th ng khi m t su h i cn th p ng i ta s phng thch thin ch tu i nh (1-2) cn khi m t su h i cao c n c thin ch v i s c t n cng m nh, s phng thch tu i cao hn. Phng php phng thch C nhi u phng php phng thch: 1. Th tr c ti p nh ng v tr ng trn l, trn cy ch nh (Chrysoperla v Encarsia) ho c dnh trn gi y r i t trn cy ch (Encarsia, Trichogramma). 2. ng vo trong h p r i em th trn ng ru ng (Trichogramma). 3. ng vo trong h p cc pha pht tri n di ng c a b t m i ho c k sinh (cng v i cc ph gia nh b t cm ho c b t khong) r i r c trn cy 4. a c cy ho c ch u s n xu t thin ch vo ru ng, khi thin ch khai thc h t v t m i trn cy ny ho c khi m t chng qu cao chng s t ng chuy n sang cc cy khc trn ru ng. Nng dn Thi Lan a c ch u nhn nui b ui km cng v i l ng th c n nh t nh t tr ng ru ng ma, khi s d ng h t th c n, b ui km t pht tn tm su h i ma lm th c n. Th i i m phng thch 1. Khi pht hi n su h i: Trong r t nhi u tr ng h p, thin ch c phng thch khi pht hi n c su h i. 2. Phng thch m m m (Blind releases) i v i su h i kh pht hi n nh b ph n ho c l i v i cc loi s bng pht s l ng r t nhanh nh r p ho c b tr. Th i i m phng thch c n ch n s c m t pha su h i m chng a thch. C nh v y thin ch m i pht tri n t t v khng b ch t i Vi c xc nh li u l ng (t l thin ch v i su h i) v s l n phng thch trong 1 th i gian l nh ng v n quan tr ng n lin quan n hi u qu kinh t c a bi n php sinh h c, uy tn v ch t l ng c a s n ph m phng thch. i v i ki u phng th s m (inundative release) th t l ny khng quan tr ng l m v thin ch cn ti p t c pht tri n trong th i gian di, s n sng ch su h i pht tri n m i nhn nhanh s l ng. Nhng i v i ki u phng thch trn ng p (inoculative release) th t l ho c s l ng thin ch phng thch l r t quan tr ng. N u th qu t thin ch, khi su h i bng pht m nh, thin ch khng kh ng ch c d ch h i, cn n u phng thch qu nhi u, th nhanh chng lm c n ki t s l ng
155
su h i v do lm gi m ngay m t c a chng cng d n n tr ng h p l sau su h i ti pht tri n m nh, m t thin ch l i khng , v a gy nn lng ph v v a khng c hi u qu . u ny hay x y ra i v i s n xu t trong nh knh ho c nh cch ly c di n tch nh . M t s i m c n quan tm khi s d ng thin ch An ton Yu c u v tnh an ton c a tc nhn sinh h c c t ln hng u. c nhi u tr ng h p tc nhn sinh h c tiu di t cc loi khng ph i m c tiu. Ch ng h n tr ng h p o Moorea Thi Bnh Dng, nh p loi c sn Auglandia rosea phng tr loi c sn Achatina fulica. Loi c sn c nh p n i khng ch tc d ng km hm loi m c tiu m cn tiu di t lun c 1 loi c sn khc khng ph i m c tiu c a chng trnh, loi c sn a phng c tn l Partula (d n theo Diesche, 1996). C n ph i c p n cc tr ng h p cc tc nhn c nh p n i, trong m t i u ki n hon ton m i c th b c l thm cc c tnh m ni c chng khng c. M t trong cc c tnh l vi c tng tnh phm n, tnh chuyn ha gi m i v do chng khng ch t n cng loi m c tiu m c th t n cng cc loi a phng khng c h i khc, lm gi m a d ng sinh h c. Do c n ph i ti n hnh cc th nghi m ki m tra t m xc nh y cc c tnh b t l i c a tc nhn sinh h c. C th th y r ng tc nhn sinh h c c th mang theo m m b nh ho c siu k sinh s tr thnh m i lo ng i c a b t c chng trnh BPSH no. Vi c nghin c u thnh ph n k ch c a tc nhn sinh h c cho php lo i tr hi m h a nh v d trn. Gi thnh - Nghin c u: Vi c nghin c u, nhn nui tc nhn sinh h c th ng r t t n km, c n trang thi t b t ti n. Cc trang thi t b phng th nghi m nh ki m d ch, nh nui cch ly, cc thi t b duy tr nhn nui khc. Ty theo c i m c a tc nhn sinh h c v mi tr ng t nhin v ni tr ng x h i, n u gi i thi u thnh cng, tc nhn sinh h c c duy tr trong t nhin th tc d ng c a tc nhn sinh h c c ko di khng c n cc chi ph n a. Lc hi u qu c a tc nhn sinh h c l v cng l n nh tr ng h p c a loi b ra Rodoloa cardinalis. i v i nhm tc nhn sinh h c c n phng thch theo chu k vi c nhn nui v n c n ph i ti n hnh, qui trnh nhn nui c n c c i ti n sao cho gi thnh khng qu cao. Nhi u cng ty nh Koppert, H Lan ch ng h n c m ng l i s n xu t v tiu th tc nhn sinh h c r ng l n trn ton c u. Nhi u cng trnh nghin c u ch ra r ng cc chng trnh nghin c u 1 tc nhn sinh h c l cn trung c n 6-7 nm ho c hn ty thu c vo c tnh c a tc nhn sinh h c v loi m c tiu. Canada c n 4-5 nm nghin c u i v i 1 loi c d i ho c 4-5 nm cho 1 tc nhn sinh h c. T ng chung c n 11-24 nm nghin c u khoa h c i v i 1 loi d ch h i v ga thnh l vo kho ng 1-2 triu la M (d n theo Driesche, 1996). Trn th gi i tc nhn sinh h c (cn trng, nh n b t m i) c nhn nui hng lo t trong nh my. S n ph m cu i cng c ng trong cc h p gi y ho c h p nh a. Trong c kho ng 200-500 c th . Gi thnh kh cao, t 3000 6000 ng/h p. Tc ng c a BPSH Bi n php sinh h c khng ch c tc ng v m t t nhin, lm tng tnh a d ng c a t nhin, thi t l p cn b ng sinh h c. V m t kinh t , BPSH trong nhi u
156
tr ng h p m b o l i nhu n cho ng i s n xu t. V m t x h i, BPSH gip m b o th a mn yu c u ngy m t cao v s n ph m an ton, nng cao nh n th c c a ng i s n xu t v c a ng i s d ng d n n nng cao nh n th c c a c x h i i v i nh ng v n nh y c m hi n nay, a d ng sinh h c. Cu h i 1. Vi c nhn nui k th t nhin c n ch n nh ng v n g? 2. Vi c s d ng k th t nhin c n ch n nh ng v n g? 3. c i m chung c a cc qui trnh nhn nui k th t nhin bn cng nghi p v cng nghi p? 4. Lm th no t ch c cc h nng dn b o v , nhn nui v s d ng c hi u qu thin ch? Ti li u tham kh o chnh 1. DeBach, P., 1974. Biological control by natural enemies. Cambridge University Press, Cambridge: 323. 2. Driesche, R.G., & T.S. Bellows, 1996. Biological Control. Chapman & Hall, New York: 539 pp. 3. Nguy n Vn nh (2005). Nghin c u kh nng pht tri n qu n th c a nh n b t m i Amblyseiulus sp. (Phytoseidae: Acarina) nui trn nh n , Tetranychus cinnabarinus K. H i th o qu c gia v sinh thi v ti nguyn sinh v t (ang in) 4. Nguy n Vn nh (2004). Gio trnh nh n nh h i cy tr ng. Nh xu t b n Nng nghi p. 5. Nguy n Vn nh (2002). Nh n h i cy tr ng v bi n php phng ch ng. Nh xu t b n Nng nghi p H N i. 54 trang 6. Dinh N. Van (2001), Using the predatory mite, Amblyseius sp and fungus product of Beauverria bassiana for controlling the broad mite, Polyphagotarsonemus latus Banks. Proceedings on Biological control of Crop pests. Norway (5 - 11). 7. Nguy n Vn nh (1994). Nghin c u c i m sinh h c v kh nng phng ch ng m t s loi nh n h i cy tr ng H N i v ph c n. Lu n n ph ti n s Nng h c. 8. Dinh N. Van, A. Janssen and M.W. Sabelis (1988), Reproductire success of Amblyseius idaeus and A. anonymus on a diet of two - spotted spider mites. Experimental and applied acarology 4: 41 - 51. 9. D n VNM 8910-030. 1994. K thu t s n xu t ong m t . NXB Khoa h c v k thu t. 64 trang. 10. Helle W. and M.W. Sabelis (editors) (1985), Spider mite, their biology, natural enemies and control 2 Vols. Elsevier, Amsterdam, 405 pp & 458 pp. 11. Huffaker, C.B. & P.S. Messenger eds. 1976. Theory and Practice of Biological Control. Academic Press, New York: 788 pp. 12. H Quang Hng (1998). Phng tr t ng h p d ch h i cy tr ng nng nghi p. Nh xu t b n Nng nghi p H N i. 13. Jeppson.l.r.h.h. Keifer and E.W. Baker (1975). Mites injurious to economic plants. 14. Julien, M.H. ed. 1987. Biological control of weeds: a world catologue of agents and their target weeds. CAB International, Wallingford, Oxon: 150 pp. 15. Ph m Vn L m (1995), Bi n php sinh h c phng ch ng d ch h i nng nghi p. Nxb Nng nghi p, H N i, 234 tr.
157
16. Lenteren, J.C. van (ed.), 2003. Quality Control and Production of Biological Control Agents: Theory and Testing Procedures. CABI Publishing, Wallingford, UK: 327 pp. 17. Lenteren J.C. van (ed) 2005. IOBC internet book of biological control. www.IOBC-Global.org 18. Ho ng c Nhun 1979. u tranh sinh hc v ng dng. NXB Khoa hc v K thut. 147 trang. 19. Sabelis M. W. 1981 Biological control of two-spotted spider mites using phytoseiid predators. Pudoc, Wageningen. 242 pp. 20. Samuel S. Gnanamanickam, 2002. Biological control of crop diseases. 21. Tanaka M and Kashio T. (1977), Biological studies on Amblyseius largoensis Muma (Acarina: phytoseiidae) as a predator of the citrus red mite Panonychus citri (McGregor) (Acarina: Tetranychidae). Bulletin Fruit Tree Research Station. Japan (49 67. 22. Ph m Th Thy. 2004. Cng ngh sinh h c trong BVTV. NXB i h c qu c gia 335 trang. 23. Nguy n Vn Tu t v L Vn Thuy t (ch bin). 2001. S n xu t, ch bi n v s d ng thu c b o v th c v t th o m c v sinh h c. NXB Nng nghi p 47 trang.
158
Chng IX. BI N PHP SINH H C SU H I LA

I. NGHIN C U BI N PHP SINH H C SU H I LA N C NGOI 1.1. Nghin c u thnh ph n, vai tr c a thin ch trn ng la 1.1.1. S l ng loi thin ch pht hi n c trn la Nh ng nghin c u v thnh ph n thin ch c a su h i la c ti n hnh nhi u n c tr ng la trn th gi i t u th k XX. Nawa (1913), Shiraki (1917), Speare (1920), Maki (1930), Ladell (1930), Uichanko (1930), Esaki v Hashimoto (1931), Esaki (1932), c nh ng cng b v thin ch c a cc loi su c thn la v r y h i la Nh t B n, i Loan, Thi Lan, Philippine. T i Philippine, n nm 1978 ghi nh n c 76 loi thin ch trn ng la. Trn ng la Thi Lan n nm 1981 pht hi n c hn 100 loi thin ch. Khu h thin ch trn ng la Trung Qu c c nghin c u kh k . T ng t nh tr ng la c a Trung Qu c u c nh ng nghin c u v thnh ph n thin ch c a su h i la. T t c cc vng tr ng la c a Trung Qu c pht hi n c 1303 loi thin ch (JICA, 1981; T ng Tr m BVTV Trung Qu c, 1991). Thin ch c a su h i la g m cc k sinh, b t m i v v t gy b nh. Trung Qu c, Nh t B n, n , Malaysia v Philippine pht hi n (tng ng) c 419, 117, 136, 113 v 77 loi cn trng k sinh c a su h i la. S loi cn trng b t m i pht hi n c trn la Trung Qu c, Nh t B n, Malaysia tng ng l 460, 81 loi v 54 loi. S loi nh n l n ghi nh n c trn ng la Thi Lan, i Loan, Nh t B n, Hn Qu c v Trung Qu c l 62, 75, 90, 175 v 293 loi (tng ng). Trn ru ng la vng Nam v ng Nam pht hi n c 342 loi nh n l n b t m i. Ring Trung Qu c ghi nh n c 64 loi vi sinh v t gy b nh cho su h i la (d n theo P.V. L m, 2003). S loi thin ch pht hi n c c a r y nu, r y lng tr ng, r y xm nh Trung Qu c l 133 loi, cho c vng chu -Thi Bnh Dng l 170 loi. Ring r y nu, n nm 1979, c 79 loi thin ch ghi nh n c cc n c tr ng la thu c chu . R y lng tr ng Philippine c 199 loi thin ch. T i Trung Qu c, n , Philippine ghi nh n tng ng c 42, 19, 21 loi k sinh c a su c thn nm v ch u nu Chilo suppressalis v 41, 56, 17 loi k sinh c a su c thn la b m hai ch m Scirpophaga incertulas. N u tnh c cc loi b t m i v v t gy b nh th su c thn S. incertulas, Ch. suppressalis v Sesamia inferens Trung Qu c c t i 113, 94 v 67 loi thin ch (tng ng). Trn th gi i pht hi n c 103 loi k sinh c a su cu n l la lo i nh , trong Trung Qu c c 76 loi, n c 40 loi. T ng s cc loi thin ch c a su cu n l la lo i nh Trung Qu c l 161 loi (d n theo P.V. L m, 2003). 1.1.2. Vai tr c a thin ch trong h n ch s l ng su chnh h i la Vai tr c a thin ch trong h n ch s l ng cc loi r y h i la Thnh ph n thin ch c a cc loi r y h i la r t phong ph. Tuy nhin, s loi thin ch c th gy tc ng nh h ng n s l ng cc loi r y h i la th khng nhi u. Cc loi ph bi n bao g m Cyrtorhinus lividipennis, Pardosa pseudoannulata, Microvelia douglasi, Synharmoni octomaculata, Paederus fuscipes, Tetragnatha spp., Oxyopes spp., Oligosita yasusmatsui, Anagrus spp., Gonatocerus spp., Pseudogonatopus spp., Haplogonatopus apicalis, Tomosvaryaella spp. (Napompeth, 1990; Lee et al., 2001; Ooi et al., 1994, Shepard et al., 1991). T l tr ng r y nu b cc ong Anagrus spp. k sinh kho ng 3,3-66,9%. Tr ng r y xm nh b cc ong ny k sinh Fukuoka (Nh t B n) l 10-15%. Tr ng
159
r y nu c th b k sinh v i t l r t cao (t i 80%), nhng t l ny khng n nh. Do , k sinh khng c nh h ng l n t i qu n th r y nu. u trng v tr ng thnh cc loi r y h i la b cc ong Pseudogonatopus spp. v Haplogonatopus spp. t n cng. T l k sinh c a chng th ng th p d i 10%. T i Thi Lan, r y nu b loi Elenchus yasumatsui k sinh v i t l 30-90%. Loi ny ng vai tr l n trong phng ch ng r y nu Thi Lan. Trong khi Malaysia, cc loi cnh cu n Elenchus spp. c t l k sinh trn r y nu v r y lng tr ng r t th p, tng ng 10,0 v 13,6 %. Cc v t gy b nh cho r y nu t khi gy ch t cho r y nu v i t l cao (Chandra, 1980; Chiu, 1979). Nhi u k t qu kh ng nh cc loi b t m i c tc ng m nh hn t i m t qu n th cc loi r y h i la khi so v i tc ng c a cc k sinh. Do v y, cc loi b t m i c vai tr r t quan tr ng trong h n ch s l ng r y h i la. B xt m xanh C. lividipennis l loi b t m i r t hi u qu trong h n ch s l ng r y nu, r y lng tr ng v r y xanh ui en. Trong phng th nghi m, sau 24 gi , m t tr ng thnh ci v m t tr ng thnh c loi b xt m xanh c th n 20 v 10 tr ng r y nu (tng ng). S l ng tr ng r y nu do 1 c th b xt m xanh tiu di t s tng ln khi m t tr ng r y nu tng. Nh n si vn inh ba P. pseudoannulata l loi b t m i quan tr ng trong kh ng ch s l ng cc loi r y h i la nhi u n c ng Nam . Th nghi m trong phng cho th y m t c th nh n P. pseudoannulata trong m t ngy c th n c 17-24 u trng r y nu ho c 15-20 tr ng thnh r y nu. B ra thu c cc gi ng Harmonia, Micraspis, b xt n c Mesovelia sp., Limnogonus sp., Microvelia spp. l nh ng tc nhn gy ch t t nhin quan tr ng c a cc loi r y h i la, r y lng tr ng, r y xanh ui en (Chiu, 1979; Ooi et al., 1994). Vai tr c a thin ch trong h n ch s l ng nhm su cu n l la T i vng ng Nam cc loi thin ch r t ph bi n quan tr ng c a cc su cu n l nh g m Copidosomopsis nacoleiae, Trichogramma spp., Trichomma cnaphalocrocis, Cardiochiles philippinensis, Goniozus nr. triangulifer, Cotesia angustibasis, Temelucha philippinensis, Xanthopimpla flavolimeata, Tetrastichus ayyari, Metioche vittaticollis, Micraspis crocea, Ophionea nigrofasciata (d n theo P.V. L m, 2003). Ong Trichogramma sp. c th tiu di t kho ng 20% tr ng cu n l nh . Hng nm, Trung Qu c tr ng cu n l l n b k sinh trung bnh l 10,4-26,6%. T i IRRI, su cu n l nh b k sinh v i t l kho ng 40%. T i Nh t B n, su cu n l l n P. guttata b ch t do cc k sinh v i t l kh cao, c bi t do Apanteles baoris v Pediobius mitsukurii (Arida et al., 1990; Xie Minh, 1993). Cc loi b t m i c vai tr l n trong h n ch s l ng su cu n l la. Kho ng 70% su cu n l nh b cc loi b t m i tiu di t. Sau 24 gi , trong l ng l i b ra Micraspis crocea, Synharmonia octomaculata tiu di t c hn 30% tr ng cu n l nh v d Metioche vittaticollis, Anaxipha longipennis tiu di t c 73-85% tr ng cu n l nh . Tr ng su cu n l nh i u ki n ng ru ng b cc loi b t m i tiu di t kho ng 50% (Arida et al.,1990; Ooi et al., 1994). Vai tr c a thin ch i v i nhm su c thn la Thin ch quan tr ng i v i nhm su c thn la vng ng Nam l cc loi Tetrastichus schoenobii, T. ayyari, Telenomus rowani, T. dignus, Trichogramma japonicum, Temelucha philippinensis, Bracon chinensis, Cotesia flavipes, Tropobrracon schoenobii, Xanthopimpla stemmator, Conocephalus longipennis, Metioche vittaticollis, Anaxipha longipennis, Pardosa pseudoannulata (d n theo P.V. L m, 2003). T i IRRI, tr ng c thn la b m hai ch m b cc ong Tetrastichus, Telenomus v Trichogramma k sinh v i t l tng ng l 84, 42 v 24%. Tr ng
160
c thn la b m hai ch m Bangladesh b ong T. rowani v T. schoenobii k sinh kho ng 64-98%. Cc ong k sinh tr ng Tetrastichus, Telenomus v Trichogramma c th tiu di t c 77% tr ng c thn la b m hai ch m n . Ho t ng c a cc k sinh nh ng, k sinh su non v v t gy b nh c th gy ch t t i 58% su c thn la vng Warangal c a n . Cc ong Bracon onukii v B. chinensis c th gy ch t 20-50% su c thn la Nh t B n. Sau c y 40-50 ngy, su c thn la b m hai ch m n b ch t do k sinh kho ng 56% (d n theo P.V. L m, 2003). Cc loi b t m i cng ng vai tr kh quan tr ng trong tiu di t su c thn la. Mu m mu m nh C. longipennis c th tiu di t c 65% tr ng c thn la b m hai ch m. M t mu m mu m ny c th tiu di t c 8 tr ng c thn la b m hai ch m trong 3 ngy. M t nh n si P. pseudoannulata m t ngy c th tiu di t hng trm su non c thn la, ng th i n t n cng c pha tr ng thnh c a cc loi su c thn (Ooi et al., 1994; Rubia et al., 1990). 1.2. Nghin c u S d ng thin ch tr su h i la n c ngoi Vi c s d ng thin ch trong phng ch ng su h i la n c ngoi c ti n hnh theo h ng th b sung thin ch vo sinh qu n cy la v b o v , duy tr v pht tri n qu n th thin ch t nhin. 1.2.1. Th b sung thin ch vo sinh qu n cy la Vi c th b sung thin ch tr su h i la trn th gi i ti n hnh theo cch nh p n i thu n ha thin ch v nhn nui thin ch b n x . Nh p n i thu n ha thin ch nh p n i ong T. japonicum, Bracon chinensis, Eriborus sinicus t Nh t B n, Trung Qu c tr su c thn C. suppressalis Hawaii v nh p n i ong Trathala flavoorbitalis t Hawaii tr su cu n l M. exigua Fiji. nh p n i thnh cng cc k sinh T. japonicum, Sturmiopsis inferens t Nh t B n, n v Philippine tr su c thn S. incertulas (Ooi et al., 1994). Nhn nui thin ch th vo sinh qu n cy la Vi c nhn nui l ng l n thin ch b n x tr su h i la c b t u t nh ng nm 1930 t i Malaysia. l tr ng h p nhn ong m t T. japonicum tr su c thn Chilo polychrysus, nhng khng thnh cng. o Andama ( n ) nghin c u dng ong m t Trichogramma sp. tr su c thn la S. incertulas cho k t qu t t. Thi t h i do su c thn gi m cn 1,6% ni dng ong v l 10,3% i ch ng. T i Iran dng ong T. maidis th tr su c thn C. suppressalis. T l tr ng su C. suppressalis b k sinh t 60-85%. Ong m t Trichogramma c th tr tr ng su cu n l nh Nam Trung Qu c v i hi u qu t kho ng 80%. Tuy v y, bi n php ny cha d c p d ng r ng ri (Chiu, 1980; Ooi et al., 1994). 1.2.2. B o v pht tri n l i d ng thin ch trong t nhin Qu n th r y nu s b km ch d i ng ng gy h i kinh t n u t l gi a s l ng r y nu v s l ng c th BM t ng s l 50:1. Phng tr t ng h p r y nu thnh cng Malaysia v Indonesia l nh d a vo s d ng h p l thu c ho h c tr su nn b o v c qu n th thin ch t nhin c s n trong sinh qu n cy la (Ooi, 1982; Ooi, Waage, 1994). Nhi u nghin c u b o v , l i d ng thin ch t nhin phng ch ng su h i la c ti n hnh Trung Qu c. nghin c u xc nh c ng ng h u hi u c a m t vi loi nh n l n l thin ch c a r y nu. Loi nh n si P. pseudoannulata c kh nng kh ng ch c r y nu d i ng ng gy h i kinh t ,
161
khi tng quan s l ng c th c a n v r y nu l 1:8-9. T i H Nam (Trung Qu c) nm 1984, p d ng thnh cng k t qu ny l i d ng nh n l n b t m i trong phng ch ng r y nu trn di n tch 17 tri u m u Trung Qu c (Wang, 1988). Nhi u tc gi kh ng nh b o v thin ch c s n trong t nhin l bi n php sinh h c quan tr ng trong IPM i v i cy la. b o v c thin ch c n ph i th n tr ng khi s d ng thu c ho h c BVTV. Ch n nh ng thu c c hi u qu tr su cao m t c h i v i thin ch, p d ng cc bi n php canh tc h p l lm tng s c ch ng ch u c a cy la i v i su h i, cung c p ni tr ng cho thin ch khi thu ho ch la (Chen Xiu, 1988; Li et al., 1988; Wang, 1988). II. NGHIN C U BI N PHP SINH H C SU H I LA TRONG N C Vi t Nam
2.1. Nghin c u thnh ph n, vai tr c a thin ch trn ng la
2.1.1. S l ng loi thin ch pht hi n c trn la Vi c nghin c u thnh ph n thin ch c a su h i la n c ta c b t u t nh ng nm u th p nin 1970 (P. B. Quy n, 1972; P. B. Quy n v nnk, 1973; L. M. Khi v nnk, 1975). T i Vi n Sinh v t, t 1976 ti n hnh nghin c u thnh ph n k sinh c a nh ng loi cnh v y h i la (V. Q. Cn, 1980; V. Q. Cn v nnk, 1979). Trong nh ng nm cu i th p nin 1970 cn c nh ng ghi nh n v thnh ph n thin ch c a r y nu (Nilaparvata lugens). Nh ng ghi nh n ny tm th y trong cc cng trnh nghin c u chung v sinh thi r y nu, ch khng ph i l cng trnh nghin c u chuyn v thin ch c a r y nu (P. V. L m, 1978; N. V. Hunh v nnk, 1980; Vi n BVTV, 1980). T u th p nin 1980, vi c nghin c u v thnh ph n thin ch trn ng la n c ta c nhi u tc gi quan tm v ti n hnh v i nhi u gc khc nhau (V.Q. Cn, 1986, 1989, 1990; L. M. Chu, 1989; H. Q. Hng, 1986, 1991; H. Q. Hng v nnk, 1990; P. V. L m, 1986, 1989, 1992, 1995, 1996; 2002). T ng h p cc k t qu ny c 461 loi thin ch c a su h i la, chng thu c 14 b , 58 h c a cc l p cn trng, nh n, n m, virt v tuy n trng. pht hi n c 84 loi thin ch c a r y nu (N. lugens) v r y lng tr ng (S. furcifera). Su cu n l nh (C. medinalis) v su cu n l l n (P. guttata) c 74 v 51 loi thin ch (tng ng). Cc loi su o xanh h i la, su c n gi, su cu n l nh u en, su c thn la b m hai ch m, su cu n l l n u c s loi thin ch pht hi n c kho ng t 20-31 loi. 2.1.2. Vai tr c a thin ch trong h n ch s l ng su chnh h i la Vai tr c a thin ch i v i cc loi r y h i la Cho n nay n c ta, pht hi n c 84 loi thin ch c a r y nu & r y lng tr ng, g m 65 loi b t m i, 14 loi k sinh v 5 sinh v t gy b nh v tuy n trng (P.V. L m, 2001). Cc loi Anagrus l nh ng k sinh tr ng r y nu ph bi n nh t, chi m 50% t ng s c th trong t p h p k sinh tr ng vng C n th. T l k sinh c a ring t ng loi th khng cao, song t l k sinh c a c t p h p k sinh trn tr ng r y nu th i khi c ngha trong vi c h n ch s l ng r y nu trn ng. T l tr ng r y nu b k sinh b i t p h p k sinh tr ng r t khc nhau cc a phng khc nhau. T i vng Hng Yn c t l tr ng r y nu b k sinh th p nh t (1,4-16,8%), cn vng C n Th, t l ny t cao nh t v l 20,3-67,8% (L. M. Chu, 1989). T l r y nu b k sinh b i b cnh cu n giao ng trong kho ng 15,7-31,4%. T l r y nu b ong ki n k sinh r t th p, th ng ch d i 10%, t c ngha trong h n ch s l ng r y nu trn ng (d n theo P.V. L m, 2003).
162
B xt m xanh C. lividipennis l loi BM r t quan tr ng c a r y nu, r y lng tr ng v cc loi r y xanh h i la. B xt m xanh chi m u th kh l n trong t p h p cc loi b t m i n th t c a r y nu. m t s ni thu c ng b ng sng H ng vo th i i m r y nu pht sinh r , t tr ng c a b xt m xanh t 10,8 50,8%, ring V B n (Nam nh) t l ny t r t cao 79,8%. B xt m xanh c kh nng n m i r t l n. Th nghi m trong phng c a t i Vi n BVTV cho th y kh nng n m i c a b xt tr ng thnh l n hn so v i kh nng n m i c a b xt non tu i cu i. Trong 24 gi , m i b xt tr ng thnh tiu di t trung bnh t 8,9 n 24,9 tr ng r y nu. i v i b xt non tu i cu i, ch tiu ny ch l 2,7-15,7 tr ng r y nu. Nh ng quan st ng ru ng cho th y b xt m xanh pht sinh quanh nm. M t qu n th c a n thay i theo th i gian, khng gian, ph thu c vo t ng ni, t ng i u ki n c th . T i ni th ng xuyn phun thu c tr su, m t b xt m xanh ch l 0,6 con/khay. T i ru ng khng phun thu c c m t b xt m xanh l 0,7-50 con/khay, ru ng phun thu c ch tiu ny l 0,28-11,5 con/khay (d n theo P.V. L m, 2003). Trn ng ru ng, qu n th c a b xt m xanh tng d n t u v la n cu i v la. M t qu n th c a n tng theo s gia tng m t qu n th c a r y nu. Nh v y, b xt m xanh c ph n ng s l ng thu n i v i s thay i m t qu n th c a r y nu. Nh ng thin ch c ph n ng s l ng thu n i v i s thay i m t qu n th c a con m i/v t ch th th ng l nh ng thin ch r t quan tr ng trong km hm s l ng v t ch /con m i (P. V. L m, 1995). Nh n si P. pseudoannulata l loi th ng c m t trong qu n th r y nu h i la Vi t Nam. K t qu t cc th nghi m trong phng t i Vi n BVTV cho th y nh n si P. pseudoannulata c kh nng n r y nu kh cao. M t nh n si giai o n nh n non tu i 3 sau 24 gi c th n c 3,8-5,1 r y non tu i 4 c a r y nu. Kh nng n r y nu c a chng tng theo tu i pht d c. Nh n non tu i 8 c a loi nh n si ny trong 24 gi n trung bnh c 7,9-14,3 r y non tu i 4 c a r y nu. M t tr ng thnh ci loi P. pseudoannulata khng mang b c tr ng c s c n m i rt l n. Trong 24 gi , trung bnh n n c 17,3-34,1 r y non tu i 5 c a r y nu. Nh n si P. pseudoannulata c m t th ng xuyn trn ng la t khi la m i c y n khi thu ho ch. M t qu n th c a n tng d n t u v la n cu i v la v t nh cao vo giai o n cy la lm ng tr bng (P.V. L m v nnk, 1991, 1993, 1996). Vai tr c a thin ch i v i su c thn h i la pht hi n c 39 loi thin ch c a cc loi su c thn la n c ta, g m 32 loi k sinh v 7 loi b t m i. S l ng loi thin ch c a su c thn la b m hai ch m, su c thn nm v ch u nu, su c thn b m c mo v su c thn nm v ch u en pht hi n c tng ng l 28, 21, 11 v 6 loi. Trong s cc loi thin ch pht hi n c c a nhm su c thn la cc loi ph bi n l Trichogramma japonicum, Tetrastichus schoenobii, Telenomus dignus, Exoryza schoenobii, Temelucha philippinensis, Tropobracon schoenobii, Amauromorpha accepta schoenobii, Metoposisyrops pyralidis, Pardosa pseudoanuulata, Oxyopes javanus (d n theo P.V. L m, 2003). Ong en T. dignus l m t k sinh tr ng quan tr ng c a su c thn la b m hai ch m, c th tiu di t t vi ph n trm n 30-40%, i khi t i 60% qu tr ng c thn la b m hai ch m. Ong xanh T. schoenobii ng vai tr r t quan tr ng trong vi c tiu di t tr ng c thn la b m hai ch m. Cu i v ma pha B c, tr ng c thn la b m hai ch m b ong xanh T. schoenobii tiu di t v i t l r t cao, c khi t hn 90% qu tr ng. Loi ong ny c vai tr l n trong i u ho s
163
l ng su c thn la b m hai ch m l a 5 v l a 6 (V. Q. Cn, 1999; H. Q. Hng, 1986; P. V. L m v nnk, 1983; P. B. Quy n v nnk, 1973). Trong hn 20 loi k sinh su non trn cc su c thn la, quan tr ng hn c l ong kn tr ng Exoryza schoenobii. Su non c thn la b m hai ch m v c thn nm v ch u nu b ong kn tr ng E. schoenobii k sinh v i t l trung bnh 25-30%, c khi t hn 40% (V. Q. Cn v nnk, 1987; V. Q. Cn, 1999; P. V. L m v nnk, 1983). Vai tr c a thin ch i v i nhm su cu n l la C kho ng hn 100 loi thin ch c a nhm su cu n l la. Su cu n l nh c thnh ph n phong ph nh t v i 75 loi. Su cu n l l n u v ch nu, su cu n l l n u v ch v su cu n l nh u en c 51, 20 v 25 loi (tng ng). Cc loi ph bi n l Trichgramma japonicum, Trichogrammatoidea sp., Telenomus rotundus, Apanteles cypris, Cardiochiles sp., Copidosomopsis coni, Goniozus hanoiensis, Temelucha philippinensis, Brachymeria excarinata, Phaeogenes sp., Xanthopimpla enderleini, X. flavolineata, Charops bicolor, Casinaria ajanta, Halidaya luteicornis, Ophionea indica, Paederus fuscipes, Pardosa pseudoanuulata (d n theo P.V. L m, 2003). Cc loi ong m t c th k sinh c 2,9-67,8% tr ng cu n l nh v 19,2-59,5% tr ng cu n l l n. Ong en T. rotundus l k sinh quan tr ng c a tr ng cu n l l n, c th tiu di t c 21,4-30,7% tr ng cu n l l n. Hi u qu chung c a c t p h p k sinh trn tr ng cu n l i khi r t cao v c vai tr ng k trong h n ch s l ng su cu n l nh v su cu n l l n. Cc loi k sinh tr ng c th k sinh c 2,9-77,3% tr ng cu n l nh v 25,2-85,0% tr ng cu n l l n (P. V. L m v nnk, 1989). Cc ong A. cypris, C. coni, G. hanoiensis, Cardiochiles sp. c th tiu di t c kho ng 50, 60; 20-26,2 v 6,9-28,6% su non cu n l nh (tng ng). Hi u qu k sinh c a t ng loi ni chung khng cao, song hi u qu c a c t p h p k sinh trn su non cu n l nh l i th ng r t cao v c ngha trong h n ch loi su h i ny. T l k sinh chung c a t p h p k sinh su non cu n l nh trung bnh nhi u nm t 30-54%. Cc k sinh Ch. bicolor, Casinaria spp. v H. luteicorius c th tiu di t (tng ng) kho ng 40, 66 v 10-43% su cu n l l n. T l k sinh chung c a su cu n l l n t 20-80%. Nh ng su cu n l nh b tiu di t kho ng 60-70%. Nh ng su cu n l l n c th b tiu di t 35-55,3% (V. Q. Cn, 1989, 1990, 1999; H. Q. Hng, 1991; P. V. L m v nnk, 1989; B. T. Vi t, 1982). 2.2. Nghin c u s d ng thin ch trong phng ch ng su h i la Nghin c u s d ng thin ch phng ch ng su h i la n c ta cn t c quan tm. Nh ng nghin c u ny bao g m nhn th thin ch b sung vo sinh qu n ng la v l i d ng qu n th thin ch t nhin phng ch ng su h i la. 2.2.1. H ng nhn th thin ch b sung vo sinh qu n ng la Nghin c u s d ng ong m t tr su h i la Ong m t c nghin c u tr su c thn la b m hai ch m t nm 1974 v tr su cu n l nh t nm 1976. T l tr ng cu n l nh b ong m t T. japonicum k sinh cng th c th ong t cao nh t l 47,2-66,6%; cng th c th ong T. chilonis l 34,5% v th p nh t (19,7%) cng th c th h n h p 2 loi ong m t . T i ni khng th ong m t , tr ng cu n l nh khng th y b k sinh. K t qu cc th nghi m t i Vnh Ph (c) cho th y trong v xun (vo thng 5) th ong m t lm tr ng su c thn la b m hai ch m b k sinh 35-40%. T l ny cao hn k sinh t nhin kho ng 10-15%. Cc th c nghi m cho th y t l tr ng cu n
164
l nh b k sinh t 67-94%. Nm 1982, Vi n BVTV th nghi m dng ong m t tr su cu n l nh Ki n Xng (Thi Bnh). T l tr ng cu n l nh trong cc ru ng th nghi m b k sinh t 42-84% (d n theo P.V. L m, 2003). Vi n Sinh v t nghin c u s d ng ong m t tr su cu n l la t 19731976. K t qu thu c cho th y ong T. japonicum c hi u qu t t trong vi c tr tr ng cu n l nh . T l tr ng cu n l nh ni th ong m t t kho ng 65,484,2%. Ni khng th ong, t l ny ch t d i 9,1%. Cc tc gi khuy n co mu n c hi u qu cao c n th ong m t vo th i i m u v gi a c a th i k b m v ho r (M. Qu v nnk, 1977). Vi c nghin c u dng ong m t tr su h i la b qun lng m t th i gian di. n nm 1990-1994 m t s th c nghi m s d ng ong m t tr su cu n l la l i c ti n hnh Vn Qun (M Linh-Vnh Ph). K t qu cho th y ni th ong T. japonicum c t l tr ng cu n l nh b k sinh t kh cao (65,5-83,6%). Ni khng th ong v ni dng thu c ho h c t l tr ng cu n l nh b k sinh tng ng ch l 8-19,1 v 4-10,5%. Nm 1997-1998, m t th c nghi m c ti n hnh v i 2 loi ong m t (Trichogramma v Trichogrammatoidea sp.) tr tr ng su cu n l nh h i la Qu ng Nam. K t qu cho th y t l tr ng cu n l nh b k sinh sau khi th 2 v 3 l n ong m t t 62,5-66,7 v 71,4-75% tng ng. Ni khng th ong m t c t l ny l 25-27,3%. Vi c th ong m t lm tng 39,4-47,7% tr ng b k sinh (d n theo P.V. L m, 2003). Trong th i gian 1996-1999, tri n khai qui trnh s d ng ong m t tr su cu n l nh h i la 15 x thu c H N i, H Ty, Hng Yn, Vnh Phc. T l tr ng su cu n l nh ru ng th ong t 68,582,5% trong v chim xun v 66,5-78% v ma. M t su non cu n l nh gi m cn r t th p th p (2,0-5,0 con/m2). Trong khi , ru ng khng th ong m t c m t su non cu n l nh kh cao (17-24,5 con/m2). Trong th i gian 1990-2000, di n tch la c phng tr su cu n l nh b ng ong m t t 2.715 ha (P.B. Quy n, 2002). Cho t i nay, vi c s d ng ong m t trn la ch y u tr su cu n l nh . Trong th nghi m di n tch nh , tr ng cu n l nh ni th ong b k sinh kh cao. Hi u qu c a th ong m t c th b ng ho c cao hn so v i dng thu c ho h c. Tuy v y, r t kh pht tri n ng d ng trn di n r ng. Nghin c u hi u l c c a ch ph m t Bt i v i su h i la Su cu n l nh C. medinalis v cu n l l n P. guttata c nh gi m c m n c m i v i ch ph m Bt. K t qu cho th y c 2 loi ny u r t m n c m v i ch ph m Bt. Sau 2 ngy x l, t l su b ch t do Bt t cao hn 75%. Trong phng th nghi m, Entobacterin v Biotrol n ng 0,3-0,5%, sau 24 gi gy ch t 87,8100 v 86,8-100% su P. guttata (tng ng). Ngoi ng ru ng t l su P. guttata b ch t tng ng t 43,5-68,8 v 71,7-86,6% (N. V. C m, 1993). Nm 1995, nh gi tnh m n c m c a su c thn la b m hai ch m v su cu n l nh i v i cc ch ph m Bt trong phng th nghi m. K t qu cho th y trong i u ki n phng th nghi m, ch c 3 trong 15 ch ph m Bt c hi u l c i v i su c thn t 82,3-87,5%. l cc ch ph m Bikol, Dipel v Bitoxibacillin. Cc dng Thuringienis, Kurstaki, Galleniae c hi u l c i v i su cu n l nh trong phng th nghi m t 89,3-91,2%. Cc ch ph m Bt v i tn g i l Bitoxibacillin, Lepidocid, Bacin, Bicol, Dipel, Sliver, Biosafe v Belocid c hi u l c i v i su cu n l nh trong phng th nghi m t 78,8-98,6% (Baranov v nnk, 1995). Cc ch ph m ny khng c ti p t c nh gi hi u l c c a chng i v i 2 loi su th nghi m trong i u ki n ng ru ng. Do v y, cc k t qu ny t c gi tr th c ti n.
165
Nghin c u n m cn trng tr su h i la Nh ng th nghi m nh l i t i Vi n BVTV trong nm 1991-1992 cho th y ch ph m n m Beauveria v Metarlihizium v i n ng d i 200 tri u bo t /ml cho hi u qu th p i v i r y non tu i 3 c a r y nu. n ng 500 tri u bo t /ml, cc n m th nghi m cho hi u qu i v i r y non tu i 3 c a r y nu t 72-75%. T thng 4 n thng 11 nm 1992-1993, cc n m Beauveria v Metarhizucum c ti p t c th nghi m trong nh l i tr r y nu, nhng n ng s d ng c tng ln 600-650 tri u bo t /ml. Hi u l c c a c 2 lo i n m u t t 65 n 80%. Trn c s k t qu th nghi m trong nh l i, ti n hnh th nghi m ngoi ng dng n m tr r y nu. Th nghi m c ti n hnh Vi n BVTV, t nh Ti n Giang, H Nam, B r a-Vng Tu. Di n tch c a cc th nghi m thay i t 100m2 n 5000m2. K t qu cho th y sau 10 ngy phun ch ph m, cc th nghi m, hi u l c i v i r y nu c a n m Beauveria, Metarhizium t 47,5-69,9 v 20,6-79,5% (tng ng). Hi u l c ny ko n ngy th 15 sau phun n m (P. T. Thu v nnk, 1996). Sau nh ng th nghi m ny, khng c cc nghin c u ti p v s d ng cc n m ny tr r y nu. T i Vi n La ng b ng sng C u Long nghin c u tc ng c a n m B. bassiana i v i r y nu. K t qu cho th y n u k t h p n m B. bassiana v i l ng thu c ho h c (Triazophos, Quinalphos) d i li u gy ch t th r y nu n r t t v ch t vo ngy th 2-4 sau khi b nhi m n m Beauveria. N u ph i h p n m v i thu c th o m c th r y nu c th s ng c 4-7 ngy sau nhi m b nh. Nh v y, vi c h n h p n m B. bassiana v i thu c tr su ho h c, th o m c s h n ch tc h i c a r y nu trong khi chng m i b nhi m b nh m cha ch t (N. T. Loc, 1997). 2.2.2. H ng l i d ng thin ch t nhin phng ch ng su h i la Trong i u ki n thm canh v chuyn canh s n xu t nng nghi p hi n nay, vi c b o v , duy tr, pht tri n qu n th thin ch t nhin c coi l h ng chnh c a BPSH ch ng d ch h i. B o v , duy tr, pht tri n qu n th thin ch c s n trong t nhin chnh l p d ng cc nguyn l sinh thi trong phng ch ng d ch h i, nh m b o v cc m i quan h qua l i gi a cc loi c h i v thin ch trong sinh qu n nng nghi p ni chung v sinh qu n ng la ni ring. M c ch l lm tng t l ch t t nhin do thin ch gy ra cho cc loi su h i. Tuy cha nhi u song cng c nghin c u theo h ng ny trong phng ch ng su h i la. Cc nghin c u theo h ng ny i v i su h i la n c ta c th g m cc v n sau: Nghin c u ni c tr, t n t i, chu chuy n c a thin ch c a su h i la c gi i php h u hi u trong b o v , duy tr, pht tri n qu n th thin ch t nhin, vi c nghin c u ni c tr, t n t i v s chu chuy n c a thin ch chnh c a su h i la khi khng c la trn ng l r t c n thi t. T i C n Th, cc b c quanh ru ng la, v n qu g n ru ng la l nh ng ni c tr quan tr ng c a thin ch c a su h i la. M t nh n si P. pseudoannulata b c quanh ru ng la tng ng nh ru ng la (5,10 con/m2). b c m t b xt n c M. douglasi atrolineata l 4,38 con/m2 v b xt m xanh C. lividipennis l 1,5 con/m2 (T.T.N. Chi v nnk, 1995). T i ng b ng sng H ng, th i gian ma ng cng l th i gian khng c la trn ng ko di kho ng 2 thng. Trong th i gian ny, c nhi u loi k sinh c a cn trng cnh v y h i la t n t i pha tr ng thnh. pht hi n t nh t 5-14 loi k sinh pha tr ng thnh (Apanteles cypris, Goniozuss hanoiensis, Cardiochiles sp., Phaeogenes sp., Temelucha philippinensis, Apanteles schoenobii, Charops bicolor,) tr ng trong cc cy b i b ng ho c v n cy n qu g n ng la (P. V. L m, 1995; K. . Long v nnk, 1991). Khi khng c la, nhi u loi thin ch a th c c a su h i la chuy n sang s ng trn cc su h i ng, u tng. vng H N i v ph c n pht hi n c t nh t c 15 loi thin ch t ng la chuy n sang ng ng v 12 loi thin ch t ng la chuy n sang ng
166
u tng. Cc loi b xt b t m i nh A. spinidens, E. furcellata, R. fuscipes chuy n sang t n cng su non cnh v y trn ng ng v u tng. Ong C. ruficrus trn su c n gi la chuy n sang ng ng cng v i k ch c a n. Cc loi cn trng b t m i a th c ph bi n nh O. indica, O. ishii, P, fuscipes, P. tamulus, chuy n sang ng ng tiu di t r p ng, sang ng u tng tiu di t r p u tng, cu n l u tng. Cc ong k sinh X. enderleini, X. flavolineata, X. punctata, T. flavo-orbitalis , Microplitis sp. k sinh su h i la chuy n sang k sinh su cu n l u tng, su khoang (P. V. L m, 1995). Khi khng c la trn ng, cc cy c m hoa c m t l ni c tr c a nhi u thin ch, v m t hoa v ph n hoa l ngu n th c n thm c gi tr c a nhi u loi thin ch. vng C n Th ghi nh n c 30 lo i cy c l ni tr ng c a nhi u loi thin ch c a su h i la nh P. pseudoannulata, P. fuscipes, O. indica. M t c a chng kho ng 15-20 con/b i c , vo cu i v ng Xun c khi t i hng trm con P. fuscipes trn 1m2 (L.M. Chu v nnk, 1987). T i vng H N i pht hi n c kho ng 28 loi thin ch c a su h i la (M. discolor, O. indica, O. ishii, P. fuscipes, P. tamulus, O. javanus, C. bicolor, T. philippinensis, X. flavolineata, G. hanoiensis) th ng xuyn c m t trn cc cy c , cy b i c hoa trong sinh c nh ng la (P.V.L m, 1995). T nh ng k t qu trn, c th a ra m t trong cc nguyn t c b o v duy tr pht tri n thin ch c a su h i la l ph i b o m tnh a d ng th c v t trong h sinh thi ng la. c bi t lu t i nh ng cy th c v t v i hoa c ch a ngu n m t, ph n hoa l th c n thm cho thin ch. Tm hi u ng ng h u hi u c a nh n l n BMAT i v i r y nu Khi x y ra hi n t ng chy r y, tng quan s l ng c a nh n l n b t m i v r y nu (NLBM:RN) th ng bi n ng t 1:24,5 n 1:1339,0. Trong tr ng h p khng x y ra chy r y, tng quan NLBM:RN ch l 1: 0,7 n 1: 22,8 (P.V. L m v nnk, 2002). R y nu ru ng khng phun thu c tr su khi la tr c m t cao nh t l 38,7 con/khm v tng quan s l ng c a nh n l n b t m i v i r y nu l 1:10,8. Ru ng phun thu c tr su 5 l n/v , khi la giai o n lm ng, r y nu c m t t i 90,8 con/khm v tng quan s l ng c a nh n l n b t m i v i r y nu t 1:44,0. Do phun kp 2 l n thu c bassa tr r y nu. Tuy nhin, n khi la tr , m t cao nh t c a r y nu ru ng phun thu c (55,8 con/khm) v n cao hn so v i ru ng khng phun thu c (38,7 con/khm), tng quan s l ng c a nh n l n b t m i v i r y nu v n m c cao (1:32,8). Do v n ph i ti n hnh phun thu c tr r y nu. K t qu ny m t l n n a kh ng nh r ng khi tng quan s l ng c a nh n l n b t m i v r y nu m c 1:20 v th p d i hn th t p h p nh n l n b t m i c th km hm c r y nu khng c n phun thu c m khng x y ra chy r y.
167
TI LI U THAM KH O CHNH 1. Arida G.S., B.M. Shepard (1990), Parasitism and predation of rice leaffolder, Marasmia patnalis (Brad.) and Cnaphalocrocis medinalis (Guen.) (Lep: Pyralidae) in Laguna province, Philippines. J. Agric. Entomol. 7: 113-118 2. Chandra G. (1980), Dryinid parasitoids of rice leafhoppers and planthoppers in the Philippines. Acta oecologica, Vol. 1( 2): 161-172. 3. Lng Minh Chu (1989), K sinh su h i la vng mn. T/c.Nng nghi p Cng nghi p th c ph m, 1: 17-18. 4. Chiu S.C. (1979), Biological control of the brown planthopper. In: Brown planthopper : threat to rice production in Asia, IRRI, Los Banos, Laguna, Philippines: 335-355. 5. V Quang Cn (1980), Bi n php pht tri n cc loi thin ch h n ch s l ng su h i la. Vi n thng tin KHKT Trung ng, Thng tin chuyn s 41: 29-31. 6. V Quang Cn (1986), c i m t o thnh cc h th ng V t ch -k sinh cc loi b m h i la. Vi n KHVN , Thng bo khoa h c, t p 1: 55-62. 7. Vu Quang Con (1999), Evaluation and strategies of developing hymenopterous parasite insects for controlling rice insect pests in Vietnam. In: Proc. of 2nd joint workshop in Agronomy, 27-29 July 1999, HAU-JICA-ERCB Project Office, Hanoi: 9-19. 8. H Quang Hng (1986), Ong k sinh tr ng su h i la vng H N i. T/c. KHKT Nng nghi p, 8: 359-362. 9. Nguy n Vn Hunh, Hunh Quang Xun, Lu Ng c H i (1980), K t qu nghin c u b c u v m t s loi thin ch c a r y nu. Sch: K t qu cng tc phng ch ng r y nu cc t nh pha Nam 1977-1979. NXB Nng nghi p, H N i: 134-142. 10. Falcon L.A. Development and use of microbial insecticides. In: Biological control in Agricultural IPM Systems. Academic Press, Inc. New York, p.229242. 1985. 11. Harley K.L.S. and I.W. Forno. Biological control of Weeds. Inkata Press, Melbourne, Sydney. 1992. 12. L Xun Hu . Ong k sinh tr ng h Scelionidae. ng v t ch, t p 3. Nxb KHKT, H N i. 2000. 13. H Quang Hng. Thnh ph n ong k sinh tr ng su h i la vng H N i; c tnh sinh h c, sinh thi h c c a m t s loi c tri n v ng. Tm t t lu n n PTS Nng nghi p. H N i. 1984. 14. Ph m Vn L m (1994), Nh n d ng v b o v nh ng thin ch chnh trn ru ng la. Nxb Nng nghi p, H N i, 94 tr. 15. Ph m Vn L m (1995), Bi n php sinh h c phng ch ng d ch h i nng nghi p. Nxb Nng nghi p, H N i, 234 tr. 16. Ph m Vn L m (1995), B c u tm hi u s chu chuy n c a m t s loi thin ch chnh trn ng la. T/c. BVTV, 5:36-41. 17. Pham Van Lam (1999), Strategies of using predacious insects and spiders for controlling rice pests in Vietnam. In: Proced. of the 2nd joint workshop in Agronomy, 27-29 July, 1999, HAU-JICA-ERCB Project Office. HaNoi: 85-90. 18. Ph m Vn L m (2003), Nghin c u bi n php sinh h c tr su h i la. Sch: Cy la Vi t Nam th k 20. T p II. Nxb Nng nghi p, H N i, tr. 321-375.
168
19. Lee J. H (2001), Use of Spiders as natural enemy to control rice insect pests in Korea, Proc. of Inter. Seminar on Biological control of Insect pests in economic crops, May 14-18, Suwon, Korea: 181-200. 20. Khu t ng Long. Ong k sinh kn tr ng gi ng Apanteles Foerster (Hymenoptera, Braconidae: Microgasterinae) mi n B c Vi t Nam v kh nng l i d ng chng trong phng tr t ng h p su h i. Tm t t lu n n PTS khoa h c Sinh h c. H N i. 1994. 21. Khu t ng Long, V Quang Cn (1991), S tr ng c a m t s loi k sinh su b m h i la vng ngo i thnh H N i. Thng tin BVTV, 4: 11-15. 22. Napompeth B. (1990), Use of natural enemies to control agricultural pests in Thailand. In: The use of natural enemies to control agricutural pests, FFTC Book series No 40, Taiwan: 8-29. 23. Hong c Nhu n. u tranh sinh h c v ng d ng. Nxb Khoa h c&K thu t, H N i. 1979. 24. Hong c Nhu n. B ra Vi t Nam. Nxb KHKT, H N i, 1982 (t p 1), 1983 (t p 2). 25. Ooi P.A.C., B.M. Shepard (1994), Predators and parasitoids of rice insect pests. In: Biology and management of rice insects (Ed. by Heinrichs), IRRI, Wiley Eastern Limited; 585-612. 26. Ooi P.A.C., J.K. Waage (1994), Biological control in rice: applications and research needs. In: Rice pest Science and Management (Ed. by Teng, Heong, Moody) IRRI, Los Banos, Laguna, Philippines: 209-216. 27. Mai Ph Qu, Tr n Th Li, Tr n C m Phong, Nguy n Th Quyn (1977), K t qu th c nghim vi c dng ong m t mu en tr su cu n l nh . T/c. KHKT Nng nghi p, 7: 493-499. 28. Ph m Bnh Quy n (1972), Ong k sinh su c thn la hai ch m (Tryporyza incertuls Walker) mi n B c Vi t Nam. HTH, Thng bo KH sinh v t h c, 6: 3-11. 29. Ph m Bnh Quy n (2002), M t s k t qu nghin c u s d ng ong m t phng tr su h i cy tr ng t i m t s vng sinh thi i n hnh Vi t Nam. Sch: Bo co khoa h c H i ngh cn trng h c ton qu c (l n th 4), H N i, 1112/04/2002, Nxb Nng nghi p: 395-400. 30. Ph m Bnh Quy n, Nguy n Anh Di p (1973), D n li u v ong k sinh su c thn la hai ch m v tri n v ng s d ng chng trong phng tr sinh h c. T/c. KHKT Nng nghi p, 7: 494-498. 31. N. Ramakrishman. The use of Baculoviruses and cytoplasmic viruses for pest suppression. In: Microbial control and pest management. TNAU, p. 60-75. 1985. 32. Shepard B.M., A.T. Barrion, J.A. Litsinger (1987), Friends of the rice farmer: Helpful insects, spiders, and pathogens. IRRI, Los Banos, Laguna, Philippines, 136 pp. 33. Ph m Th Thu, Nguy n Th B c, ng Thanh, Tr n Thanh Thp, Hong Cng i n, Nguy n u Ton (1996), Nghin c u cng ngh s n xu t v ng d ng ch ph m n m Beauveria v Metarhizium phng tr m t s su h i cy tr ng (1991-1995). Tuy n t p cng trnh nghin c u BVTV 1990-1995, Vi n BVTV, Nxb Nng nghi p, H N i: 189-201. 34. T ng tr m BVTV Trung Qu c, 1991 (ti ng Trung Qu c), 244 tr.
169
T V NG GLOSSARY
Bi n php canh L nh ng bi n php k thu t canh tc t o ra i u ki n sinh thi tc BVTV thu n l i cho s sinh tr ng v pht tri n c a cy tr ng cng nh thin ch v khng thu n l i cho s pht sinh, pht tri n, tch lu v ly lan c a d ch h i Bi n php sinh L ho t ng c a k sinh, b t m i ho c cc loi vi sinh v t trong h c (biological v c gi m t qu nth c a 1 loi khc xu ng d i m t control) thng th ng khi thi u chng. Bi n php sinh L vic duy tr mt qun th ca 1 lo i trong mt thi gian nht h c (Natural nh nh cc yu t sinh hc hoc sinh hc mi trng control) Bin php sinh L nh p n i v thu n ha 1 loi thin ch kh ng ch 1 loi hoc c in d ch h i c ngu n g c t i ch ho c ngo i lai (Classical) Bin php sinh L nghin c u t o i u ki n thu n l i v ni c tr, dinh d ng hc b o t n cho thin ch b n a pht huy ti m nng sinh h c kh ng ch d ch (Conservation) h i. Bin php sinh L nhn nui v th thin ch chng km hm d ch h i t i ch hc tng cng ho c ngo i lai (Augmentation) Chuyn tnh, L k sinh trong iu kin t nhin ch tn cng trn 1 lo i k ch Host specific (monophagus), khc vi nhm a nng (generalist) Dch hi ngoi L dch hi xm nhp t ngo i vng nguyn sn n lai (Exotic pest) c tnh L kh nng ca c th vi sinh v t xm chim v gy hi m ca (Virulence) cy ch K sinh/ L hin tng 1 lo i sng nh bn trong hay bn ngo i vt ch, Parasite gy hi vt ch K sinh/ L k sinh git cht vt ch, trong nhiu trng hp vn c th Parasitoid dng Parasite K sinh hp, L k sinh tn cng trn nhm hp k ch (oligophagous) Stenophagous Ly nhi m s m L vi c th (phng thch) thin ch s m chng pht tri n qu n (inoculative) th v th h sau c s l ng km hm thnh cng d ch h i Ni c t L cht c c vi sinh v t sn sinh trong t b o nhng khng Endotoxin tit ra mi trng Ngoi c t Exotoxin Nui nhn (Rearing) Phng thch (Release) Phng tr VSV (Microbial control) Sinh sn/ L cht c c vi sinh v t sn sinh c gii phng v o mi trngnhng khng nh hng n VSV L vic nhn nui vi s lng ln thin ch trong iu kin nhn to Vic th thin ch c nhn nui trn ng rung phng tr su hi L phng tr sinh hc cn trng hi (hoc sinh vt khc) bng vic s dng vi sinh v t Con c pht trin t trng khng c th tinh, con con ci pht 170
Arhenotoky Sinh sn/ Deuterotoky Sinh sn/ Thelyotoky Thuc tr su sinh hc (Bio insecticide) Th trn ng p (inundative) bnh (Incubation) Vt bt mi n tht
trin t trng c th tinh (dng sinh sn n tnh ngu nhin) Mt dng ca sinh sn Thelyotoky nhng c sinh ra con c Con ci lng bi trong iu kin khng c c vn sn sinh ra con ci lng bi S dng mt lo i sinh vt km h m qun th ca lo i su hi L vi c th v i s l ng l n thin ch chng (ch khng ph i th h sau c a chng) km hm qu n th d ch h i L thi gian t lc vi sinh v t v o c th n khi xut hin triu chng bnh L thin ch s dng (n) nhiu vt ch trong qu trnh sng
171
M CL C
L I NI U ....................................................................................... 1 Ph n A................................................................................................... 3 M U ............................................................................................... 3 Chng I. NH NGHA V N I DUNG .......................................... 4 1. INH NGHA ............................................................................... 4 2. HI N TR NG V XU TH PHT TRI N............................... 6 3. CC LO I BI N PHP TR SINH H C .............................. 11 Chng II. L CH S BI N PHP SINH H C ............................... 14 I. NGHIN C U V BI N PHP SINH H C TRN TH GI I ................................................................................................ 14
1. TR C TH K 18............................................................................... 14 2. TH K 18 .............................................................................................. 14 3. TH K 19 .............................................................................................. 15 4. TH K 20 .............................................................................................. 19
II. NGHIN C U V BI N PHP SINH H C
VI T NAM ...... 23
1. Khi qut chung v tnh hnh nghin c u bi n php sinh h c Vi t Nam.............................................................................................................. 23 2. K t qu ch y u trong nghin c u pht tri n BPSH n c ta............. 24
2.1. B o v duy tr v pht tri n qu n th thin ch c s n trong t nhin.......................................................................... 24 2.2. Nghin c u b sung thin ch vo sinh qu n cy tr ng nng lm nghi p...................................................................... 26 a. Nh p n i, thu n ha thin ch tr d ch h i ngo i lai................ 26 b. Di chuy n thin ch trong cng khu phn b c a loi.................. 27 c. Nhn th thin ch tr d ch h i ............................................... 27 * Nghin c u sinh v t i khng tr v t gy b nh cy...................... 30 * Nghin c u vi khu n gy b nh tiu ch y tr chu t.................... 30 * Nghin c u vi sinh v t tr c d i ................................................... 30 III. CC T CH C U TRANH SINH H C .............................. 31 3.1. T CH C QU C T V U TRANH SINH H C (IOBC) ......................................................................................................... 31 3.2. CC T CH C C LIN QUAN N BI N PHP U TRANH SINH H C....................................................................... 32 Ph n B. C S KHOA H C C A U TRANH SINH H C ...... 39 Chng III. CN B NG SINH H C .................................................. 39 3.1. KHI QUT V QU N X SINH V T ................................. 39 3.2. CN B NG SINH H C ........................................................... 41 3.3. CC QU TRNH I U CH NH T NHIN TRONG QU N X SINH V T V PHNG H NG S D NG ....................... 42
3.3.1. Y u t i u ch nh v y u t bi n i ................................................. 43 3.3.2. Cc c ch i u ch nh s l ng cn trng ........................................ 43 3.3.3. Ph n ng ch c nng v ph n ng s l ng...................................... 44 3.3.4. C ch c nh tranh trong loi............................................................. 47 4.3.5. C ch thay i (lun phin) u th .................................................. 47
172
Chng IV. M T S THNH T U C A BI N PHP SINH H C...... 52 1. THNH T U C A BI N PHP SINH H C.......................... 52 2. THNH T U C A BI N PHP SINH H C CH U ...... 54 3. THNH T U C A BI N PHP SINH H C CHU M .. 54 4. THNH T U BI N PHP SINH H C TRNG PHNG CH NG SINH H C C D I ........................................................... 55 5. NH NG LO I S N PH M SINH H C ANG S D NG TRONG BI N PHP U TRANH SINH H C ........................ 58
3.3.6. a d ng sinh h c c a cc loi sinh v t chn kh p trong cc h sinh thi nng nghi p .......................................................................................... 49
5.1. Nhn nui s l ng l n cn trng k sinh, cn trng v nh n b t m i ...................................................................................................................... 58 5.2. Ch ph m vi sinh v t (n m, vi khu n, virus) v tuy n trng ............. 59
Chng V. CC BI N PHP NNG H C V BI N PHP SINH H C..................................................................................................... 63 A. BI N PHP CANH TC TRONG B O V TH C V T ......... 63 1. K thu t lm t ................................................................. 63 2. Lun canh cy tr ng ........................................................... 64 3. Xen canh cy tr ng ............................................................. 65 4. Th i v gieo tr ng thch h p.............................................. 66 5. M t gieo tr ng h p l .................................................... 66 6. Gieo tr ng gi ng ng n ngy................................................ 67 7. S d ng phn bn h p l.................................................... 67 8. T i tiu h p l................................................................... 68 9. Tr ng cy b y...................................................................... 69 10. V sinh ng ru ng ........................................................... 69 B. S D NG GI NG CY TR NG BI N I GEN ................... 70 C. GI NG CH NG CH U ............................................................ 72
I. GI I THI U CHUNG V BI N PHP CANH TC BVTV ............... 63 II. BI N PHP CANH TC BVTV C P D NG ..................... 63
I. Khi ni m cy tr ng bi n i gen (CMO)............................................... 70 II. Thnh t u chnh trong t o v dng gi ng cy tr ng bi n i gen........ 70 I. KHI NI M V TNH KHNG SU B NH C A CY TR NG...... 72 II. C CH V CC LO I TNH KHNG SU B NH C A CY TR NG ....................................................................................................... 73
1. C ch khng su h i.......................................................... 73 2. C ch khng cc b nh h i ................................................. 74 3. Cc lo i tnh khng su b nh c a cy tr ng...................... 75
III. S S P TNH KHNG SU B NH C A CY TR NG .......... 76 IV. CHI N L C S D NG GI NG KHNG SU B NH.................. 77 V. S D NG GI NG KHNG SU B NH VI T NAM..................... 77
D. NGHIN C U NG D NG CH T C HO T TNH SINH H C CAO (CH T I U HO SINH TR NG, CH T D N D SINH H C, V CC CH T KHC).................................................... 77

I. Nghin c u ch t d n d gi i tnh cn trng ........................................... 77
173
1. Gi i thi u chung v ch t d n d gi i tnh.......................... 77 2. c trng c a ch t d n d gi i tnh c a cn trng .......... 79 3. Phng php s d ng ch t d n d gi i tnh ..................... 79 1. Gi i thi u v ch t i u ho sinh tr ng cn trng ........... 80 2. Nguyn l tc ng c a cc ch t tng t hocmn cn trng ........................................................................................ 82 3. K t qu ng d ng ............................................................... 82 Ph n C. K TH T NHIN C A D CH H I: VAI TR V C I M NG D NG ............................................................................ 86 Chng VI. CC TC NHN GY B NH CN TRNG .................86 I. NHM VIRT CN TRNG.......................................................... 87 1. Khi qut chung v virt cn trng........................................... 87 2. Danh l c virt cn trng c s d ng .................................... 88 3. Vai tr c a virt cn trng ............................................................ 89 4. c i m ng d ng..................................................................... 89 IV/ VI KHU N V N M I KHNG ........................................ 101 1. Nhm vi khu n.............................................................................. 101 1.1. Danh l c vi khu n s d ng.................................................... 101 1.2. Vai tr c a vi khu n i khng............................................. 102 1.3. c i m ng d ng................................................................ 102 2. Nhm n m..................................................................................... 104 2.1. Danh l c n m s d ng........................................................... 104 2.2. Vai tr c a n m i khng .................................................... 104 2.3. c i m ng d ng................................................................. 104 V/ NHM TUY N TRNG.............................................................. 115 1. Vai tr c a tuy n trng trong u tranh sinh h c .................. 115 2. Tuy n trng k sinh cn trng-Entomopathogenic Nematodes ....................................................................................................... 115 3. Bi n php sinh h c i v i tuy n trng th c v t .................... 118 3.1. N m-trong bi n php sinh h c tr tuy n trng:............ 118 3.3. ng v t k sinh tuy n trng........................................... 123 3.4. T o k sinh tuy n trng ................................................... 123 3.6. Nh n nh n tuy n trng................................................. 123 3.7. Cn trng n tuy n trng................................................ 123 3.8. Virus v i tuy n trng: ..................................................... 124 Chng VII. NHM CN TRNG ................................................... 125 1. Khi qut chung v cn trng k sinh v cn trng b t m i........ 125 2. Danh l c cn trng k sinh c s d ng............................... 127 3. Danh l c cn trng b t m i c s d ng................................... 128 4. Vai tr c a cn trng k sinh v cn trng b t m i ............... 130 5. c i m ng d ng................................................................... 132 Ph n D. NHN NUI V S D NG K TH T NHIN......... 136
II. Nghin c u ng d ng ch t i u ho sinh tr ng cn trng ................. 80
174
Chng VIII. NHN NUI V S D NG K TH T NHIN .. 136 1. V SAO PH I TI N HNH NHN NUI THIN CH NI CHUNG V CN TRNG C CH NI RING .................... 136 2. C TNH C N THI T C A K TH T NHIN (THIN CH) ............................................................................................ 136 3. S THCH NGHI C A KTTN V NH NG Y U T GI I H N THNH CNG BI N PHP SINH H C S D NG KTTN ....................................................................................................... 137 4. B O V V NHN TH KTTN ............................................ 138 5. I U KI N C N THI T V QUY TRNH NHN NUI KTTN ............................................................................................ 142
5.1. KTTN l cc loi virus ....................................................................... 142 5.2. KTTN l vi khu n............................................................................... 144 5.3. KTTN l n m...................................................................................... 146 5.4. KTTN l tuy n trng k sinh su h i ................................................ 148 5.5. KTTN l ong k sinh .......................................................................... 148 5.6. KTTN l b xt b t m i ...................................................................... 150 5.6. KTTN l nh n nh b t m i ................................................................ 151 Nhn nui hng lo t .................................................................................. 153 B o qu n thin ch................................................................................... 154 Thu gom v v n chuy n thin ch........................................................... 154 Phng thch thin ch .............................................................................. 154 M t s i m c n quan tm khi s d ng thin ch .................................. 156
6. Nhn nui, c t tr , v n chuy n v phng thch thin ch...... 153
Chng IX. BI N PHP SINH H C SU H I LA ....................... 159 I. NGHIN C U BI N PHP SINH H C SU H I LA N C NGOI........................................................................................... 159
1.1. Nghin c u thnh ph n, vai tr c a thin ch trn ng la .......... 159
1.1.1. S l ng loi thin ch pht hi n c trn la ... 159 1.1.2. Vai tr c a thin ch trong h n ch s l ng su chnh h i la .................................................................................... 159
1.2. Nghin c u S d ng thin ch tr su h i la n c ngoi...... 161
1.2.1. Th b sung thin ch vo sinh qu n cy la ............... 161 1.2.2. B o v pht tri n l i d ng thin ch trong t nhin ..... 161 II. NGHIN C U BI N PHP SINH H C SU H I LA TRONG N C ............................................................................................ 162
2.1. Nghin c u thnh ph n, vai tr c a thin ch trn ng la Vi t Nam............................................................................................................ 162
2.1.1. S l ng loi thin ch pht hi n c trn la...... 162 2.1.2. Vai tr c a thin ch trong h n ch s l ng su chnh h i la .................................................................................... 162
2.2. Nghin c u s d ng thin ch trong phng ch ng su h i la ........ 164
2.2.1. H ng nhn th thin ch b sung vo sinh qu n ng la .......................................................................................... 164
175
2.2.2. H ng l i d ng thin ch t nhin phng ch ng su h i la .................................................................................... 166 T V NG ............................................................................... 170
176
PH L C M TS HNH NH V CC LOI K TH T NHIN
B h b n m B. Bassiana k sinh
B h b n m M. Anisopliae k sinh
Nhn sinh kh i n m B.b th cng
Nhn sinh kh i n m M.a. th cng
Thu tr ng ngi g o chu n b cho ong k sinh
Th nghi m nui b ui km Collembola
177
L ng k th t nhin
Tranh v cc loi thin ch
Thi Lan
178

Bien Phap Sinh Hoc Trong BVTV - Nguyen Van Dinh 2004

Transféré par

Informations du document

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Bien Phap Sinh Hoc Trong BVTV - Nguyen Van Dinh 2004

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

B GIO D C V O T O TR NG I H C NNG NGHI P H N I

NGUY N VN NH (ch bin) T N DNG, H QUANG HNG,

PH M VN L M, PH M BNH QUY N, NG TH XUYN

BI N PHP SINH H C TRONG B O V TH C V T

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Tc nhn vi sinh Cnh v y h i v loi khc v t Cotesia spp. c thn ma

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

+(hng nghn) +(700,000) + (?)

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Honduras Su h i rau v ma b ng Diadegma and Cotesia, resp. Mexico

+/- (?) +1,500,000 +/- (?) +(4,500) + (100,000) + (>1,300)

+/- (<100) + (4,300) 17

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Chng II. BI N PHP SINH H C

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

biorend bioagro biotop.fr certiseurope.co.uk bugsforbugs.com.au bug@islandnet.com

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Ph n B. KHOA H C C A U TRANH SINH H C Chng III. CN B NG SINH H C

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

5 Cnh tranh trong lo i 4 Mt 3 2 1 0 Thi gian

Bch dch Thin ch chuyn ho

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

a dng cc lo i thin ch (vt n tht, bt mi, k sinh, nm bnh)

a dng cc lo i n thc vt a dng cc lo i thc vt Cc qu trnh ca h sinh thi nng nghip

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

0 46(56%) 11 4 5 3 3 3 3 2 2 2 1 0 2 1 0 1 1 1 1 0 0 15 (79%) 5 3 2 1 1 1 1 1 25 (71%) 11 5 4 3 2 0 2 (50%) 2 0 3(75%) 1 1 1 1(100%) 1 3(60%) 2

0 15(18%) 3 1 2 0 3 1 2 1 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 8(42%) 4 1 1 1 0 0 1 0 4(11%) 2 1 1 0 0 0 1 (25%) 1 0 2 (50%) 0 1 1 0 (0%) 0 2 (40%) 1 57

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Tetranichidae Galumnidae N m Uredinales Hyphomicetes Ustylaginales Coelomicetes Nematodes Enguinidae T ng s

1 0 8(100%) 5 1 1 1 1(100%) 1 170 (63%)

1 0 5 (63%) 3 0 1 1 0 (0%) 0 70 (26%)

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Thrips palmi Karny Thrips tabaci Lindeman Thrips palmi Karny

2. Bradyrhizobium japonicum 3. Pimelobracter sp. Psendomonas Fluorescents 4. Psendomonas cepacia

5. Streptomyces spp. 6. Peacilomyces lilacinus

13. Glomus inrradices

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

14. Glomus leptichum

C chua C chua Bng C chua

Parveen et (1991) Lewis et al. (1990) Lewis et Papavizas C on et al. (1986)

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Stine, USA Bio Agri, Sweden

Supresivit Root rot Rootshield Planter box Trichodex Trieco Trichopel

Trichoderma Mycocontrol, Israel 2000

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t

Tr ng i h c Nng nghi p H N i Gio trnh Bi n php sinh h c trong B o v th c v t