การบงชี้และการประเมินความเสี่ยง (ตอน 2)

สุรชัย วิวัจนสิรินทร*
วศิน มหัตนิรันดรกุล**

จากบทความคราวที่แลว ที่ไดกลาวถึงความจําเปนของโรงงานทั้ง 12 ประเภท ที่ตองจัดทํา

การประเมินความเสี่ยงและแผนงานบริหารจัดการความเสี่ยง ตามประกาศของกรมโรงงานอุตสาห
กรรม พ.ศ. 2543 พรอมกันนั้นคณะผูเขียนไดกลาวถึงเครื่องมือที่ใชในการชี้บงอันตรายตัวที่หนึ่ง
คือ Check List พรอมยกตัวอยางการใช ยังเหลืออีก 5 เครื่องมือ ซึ่งจะกลาวถัดไปเรื่อยๆ เครื่องมือ
วิเคราะหความเสี่ยงตัวที่ 2 คือ What If Analysis โดยรูปแบบการดําเนินการประเมินความเสี่ยงจะ
เปนการตั้งคําถามโดยใชคําวา ถา โดยคําถามหลักของเครื่องมือนี้ คือ
- ถาเกิดเหตุ…………….จะเกิดอะไรขึ้น?
- จะเกิดอะไรขึ้น ถาเกิดเหตุ……………?
คําถามทั้งสองนี้จะเปนคําถามหลักที่ใชในการวิเคราะหความเสี่ยงดวยวิธีนี้ ลองมาดูในราย
ละเอียดซึ่งเริ่มตั้งแตเนื้อหาในสวนกอนหนานี้ที่กลาวถึงการทํา Preliminary Hazard List โดยใชวิธี
Preliminary Hazard Analysis (PHA) จะพบวาแนวคิดการประเมินความเสี่ยงจะพิจารณาความ
เสี่ยงจากปจจัยหลัก 3 ตัว คือ วัตถุดิบ, เครื่องจักร และกระบวนการ เชนเดียวกัน What If Analysis
การตั้งคําถามก็จะพิจารณาจาก 3 ปจจัยนี้เชนกัน โดยจะมองปจจัยแตละตัววาจะมีความลมเหลว บก
พรอง หรือเปลี่ยนแปลงไดอยางไร หลังจากนั้นก็จะพิจารณาที่จะเกิดขึ้นจากการเปลี่ยนแปลงนั้นๆ
ทีละกรณี โดยวิธีการเราอาจจะมองจากทีละปจจัย แลวเริ่มพิจารณาทีละความลมเหลว, บกพรอง,
เปลี่ยนแปลง หรือจะพิจารณาทั้ง 3 ปจจัย โดยเริ่มจากขั้นตอนการปฏิบัติงานทีละขั้น ตั้งแตเริ่มและ
ตอดวยขั้นตอนถัดไปเรื่อยๆ ก็ได ถาจะพิจารณาในรายละเอียดความลมเหลว บกพรองหรือเปลี่ยน
แปลงในแตละปจจัยก็จะเปนไดดังนี้
1. วัตถุดิบ - หกรั่วไหล
- สัมผัสอากาศ/ประกายไฟ/ความรอน
2. เครื่องจักร - เครื่องจักรชํารุด/เสียหาย
- เครื่องมือวัดชํารุด/เสียหาย
- อุปกรณในระบบ/อุปกรณความปลอดภัยชํารุดเสียหาย เชน อินเตอรลอค,
สัญญาณเตือน หรือ วาลวระบายแรงดัน (Safety Valve) เปนตน
- อุบัติเหตุจากบริเวณขางเคียง เชนจากงานยกของ งานบํารุงรักษา

* ผูจัดการสวนธุรกิจบริการระบบความปลอดภัยและสิ่งแวดลอม บริษัท ปโตรเคมีแหงชาติ จํากัด (มหาชน)

** ผูจัดการดานวิชาการ ThaiFactory.com : องคกรพัฒนาคุณภาพอุตสาหกรรมไทย
 3. กระบวนการ - คาควบคุมในกระบวนการเปลี่ยนแปลง เชน แรงดัน, อุณหภูมิ, pH
เปนตน
- ระบบสาธารณูปโภค เชน ไฟฟา น้ํา ลมเหลว
- ระบบควบคุมลมเหลว/ชํารุด
- ไมไดดําเนินการในขั้นตอนสําคัญที่กําหนดไว
ทั้งหมดนี้คือเหตุในตัวคําถาม ดังนั้นในการตั้งคําถามแตละคําถามก็จะทําใหผูประเมินมีแนว
ที่จะคิดตอวา จากเหตุดังกลาวจะทําใหเกิดผลอะไรขึ้นไดบาง ซึ่งจากผลดังกลาวเราก็จะสามารถ
ทราบถึงความรุนแรงของผลกระทบ เพื่อจะหาแนวทางควบคุม ปองกัน และแกไขตอไป เชน
- ถากรดกํามะถันหกรั่วไหล จะเกิดอะไรขึ้น
- ถากาซ LPG รั่ว สัมผัสกับประกายไฟจะเกิดอะไรขึ้น
- ถาสัญญาณเตือนภัยไมทํางานจะเกิดอะไรขึ้น
- จะเกิดอะไรขึ้น ถา Crane ที่อยูขางโรงงานหักลมมาโดนถังน้ํามันเชื้อเพลิง
- จะเกิดอะไรขึ้นถาพนักงานบํารุงรักษาเขามาทํางานที่มีประกายไฟในพื้นที่ควบคุมโดย
ไมขออนุญาต
- จะเกิดอะไรขึ้นถาแรงดันในถังเกินกวา 7 กก./ตร. ซม.
- จะเกิดอะไรขึ้นถาระบบหลอเย็นไมสามารถจายน้ําหลอเย็นได
- ถาคอมพิวเตอรควบคุมการทํางานเกิดชํารุด จะเกิดอะไรขึ้น
- ถาชวงการขนถายน้ํามันเตามิไดคีบสายกราวนที่ตัวรถ Tank Car จะเกิดอะไรขึ้น

ลองมาตั้งคําถามกันดูซัก 1 ตัวอยาง กอนที่จะไปถึงตัวอยางจริงในการประเมินความเสี่ยง

โรงงาน
ตัวอยาง: นายสุรชัย ตื่นเชาขึ้นมาตองเดินทางไปถึงที่ทํางานในเวลาไมเกิน 08.00 น. ดังนั้นคําถาม
ควรจะเปนตามขั้นตอนตั้งแตเริ่มตนจนถึงทายสุดในกระบวนการดังนี้

ตื่น แตงตัว/อาบน้ํา ทานอาหารเชา ขับรถยนต ตอกบัตรทํางาน

คําถาม ในแตละขั้นตอน
1. ตื่น - ถา นายสุรชัย ตื่นสาย จะเกิดอะไรขึ้น
- ถานาฬิกาปลุกไมปลุก ตามเวลาที่ตั้งจะเกิดอะไรขึ้น
- ถาตื่นขึ้นมาหลัง 08.00 น. จะเกิดอะไรขึ้น
- ถาลืมตั้งนาฬิกาปลุกจะเกิดอะไรขึ้น

* ผูจัดการสวนธุรกิจบริการระบบความปลอดภัยและสิ่งแวดลอม บริษัท ปโตรเคมีแหงชาติ จํากัด (มหาชน)

** ผูจัดการดานวิชาการ ThaiFactory.com : องคกรพัฒนาคุณภาพอุตสาหกรรมไทย
2. อาบน้ํา/แตงตัว
- ถาน้ําประปาไมไหลจะเกิดอะไรขึ้น
- ถาไมไดอาบน้ํากอนไปทํางานจะเกิดอะไรขึ้น
- ถาชุดทํางานยังไมไดซักจะเกิดอะไรขึ้น
- จะเกิดอะไรขึ้นถายังไมไดรีดชุดทํางาน
3. ทานอาหารเชา
- ถาไมมีอาหารเชาจะเกิดอะไรขึ้น
- ถาอาหารเชายังไมเสร็จจะเกิดอะไรขึ้น
4. ขับรถยนต
- ถาน้ํามันรถยนตหมดจะเกิดอะไรขึ้น
- ถาน้ํามันเชื้อเพลิงรถยนตเหลืออยูนอยจะเกิดอะไรขึ้น
- จะเกิดอะไรขึ้นถาสตารทรถยนตไมติด
- จะเกิดอะไรขึ้นถาไมไดตรวจสภาพรถยนตกอนขับออกไปขางนอก
- ถาน้ําทวมปากซอยจะเกิดอะไรขึ้น
- ถารถติดมากจะเกิดอะไรขึ้น
- ถาลืมใบขับขี่จะเกิดอะไรขึ้น
- ถาลืมหยิบกระเปาสตางคไปจะเกิดอะไรขึ้น
- ถาเกิดอุบัติเหตุรถที่ขับเฉี่ยวชนกับรถยนตคันอื่น จะเกิดอะไรขึ้น
- ถาขณะขับออกถนนใหญเกิดเครื่องดับ สตารทไมติดจะเกิดอะไรขึ้น
จะเห็นวาในแตละขั้นตอนสามารถตั้งคําถาม “ ถา…………” ไดมากมาย ดังนั้น เมื่อสามารถ
ตั้งคําถามอยางแคลวคลองแลว ขั้นตอนตอไปตองรูจักคัดเลือกเฉพาะคําถามที่เปนจุดสําคัญและได
ประโยชน ทั้งนี้ในการฝกฝนแรกๆ อาจใชทุกคําถาม แตหลังจากพิจารณาตอบแตละคําถาม จนเสร็จ
สิ้นกระบวนการคือ จนได มาตรการปองกัน/ควบคุม ความเสี่ยงแลว จนเชี่ยวชาญ ก็จะรูจักเลือกถาม
เปนบางคําถามที่จําเปนเอง
ตารางการชี้บงอันตรายและการประเมินความเสี่ยงดวยวิธี What If Analysis
คําถาม ผลหรือ มาตรการปองกัน ขอเสนอ การประเมินความเสี่ยง
What If อันตรายที่จะ และควบคุม แนะ โอกาส ความรุนแรง ผลลัพธ ระดับความ
เกิดขึ้นตามมา อันตราย เสี่ยง

* ผูจัดการสวนธุรกิจบริการระบบความปลอดภัยและสิ่งแวดลอม บริษัท ปโตรเคมีแหงชาติ จํากัด (มหาชน)

** ผูจัดการดานวิชาการ ThaiFactory.com : องคกรพัฒนาคุณภาพอุตสาหกรรมไทย
ในชองแรก.....”คําถาม What If”.......เปนชองคําถามที่ไดทดลองตั้งตามอธิบายไวในชวงตน
ในชองที่ 2 .....”ผลหรืออันตรายที่จะเกิดขึ้นตามมา” ใชเติมผลของเหตุการณตามคําถาม ซึ่งก็เชน
เดียวกับ Check List คือพิจารณาผลไปถึง
- พนักงานในองคกร
- ความเสียหายของทรัพยสิน/โอกาสผลิต
- ชุมชน/โรงงานโดยรอบ
- สิ่งแวดลอม
ในชองที่ 3.....”มาตรการปองกันและควบคุมอันตราย” เปนมาตรการที่องคกรมีอยูเดิมทั้งอยูในรูป
ของ Hardware เชน อุปกรณปองกันตางๆ อินเตอรลอคที่เกี่ยวของ หรืออยูในรูป Software
อันไดแก ระเบียบ/วิธีการปฏิบัติงาน คําสั่งบริษัท รวมถึงแผนการบํารุงรักษาเชิงปองกัน โดย
มองทั้ง 3 มุมมอง คือ
- มาตรการปองกัน: จุดประสงคเพื่อปองกันไมใหเหตุเกิด
- มาตรการตอบโต/แกไข: จุดประสงคเพื่อลดความสูญเสีย เมื่อเหตุหรือปญหาเกิด เชน
สัญญาณเตือนภัย แผนฉุกเฉิน อุปกรณฉุกเฉิน
- ลดผลกระทบ: จุดประสงคเพื่อลดผลกระทบจากการเกิดปญหา เชน แผนฉุกเฉินกรณี
หกรั่วไหล มาตรการลดผลกระทบสูสิ่งแวดลอม
ในชองที่ 4..…”ขอเสนอแนะ” มุมมองเชนเดียวกับชองที่ 3 คือ มาตรการปองกันและควบคุมอันตราย
ที่ควรจะมีเพิ่มเติมเพื่อทําใหการปองกัน/แกไข หรือ ลดผลกระทบสูสิ่งแวดลอมเปนไปไดดี
ขึ้น

ตัวอยาง : การขนถายน้ํามันเตา (Fuel Oil Bunker C) จากรถ Tank Car เขาสูถังเก็บน้ํามันเตา ดังรูป

LIA

Valve
ถังน้ํามันเตาเก็บ ปมป
LIA = Level Indicator and Alarm

* ผูจัดการสวนธุรกิจบริการระบบความปลอดภัยและสิ่งแวดลอม บริษัท ปโตรเคมีแหงชาติ จํากัด (มหาชน)

** ผูจัดการดานวิชาการ ThaiFactory.com : องคกรพัฒนาคุณภาพอุตสาหกรรมไทย
 คําถาม What If ผลหรืออันตรายที่จะ มาตรการปองกันและ ขอเสนอแนะ การประเมินความเสี่ยง
เกิดขึ้นตามมา ควบคุมอันตราย โอกาส ความ ผล ระดับ
รุนแรง ลัพธ ความเสี่ยง
1.อะไรจะเกิดขึ้นถา อาจเกิดอุบัติเหตุเฉี่ยว ตรวจสอบเสนทาง - ตรวจสภาพรถกอน
รถสภาพไมสมบูรณ ชน พนักงานบาดเจ็บ เดินรถเปนประจํา เขาโรงงาน
ทรัพยสินเสียหาย -อธิบายทําความเขาใจ
ระเบียบปฏิบัติที่เกี่ยว
ของกับคนขับรถ
2.อะไรจะเกิดขึ้นถา อาจเกิดอุบัติเหตุเฉี่ยว -ตรวจสอบสภาพคน -อบรมคนขับในเรื่อง
คนขับรถมีสภาพไม ชนพนักงานบาดเจ็บ ขับรถ กฎความปลอดภัยของ
พรอมเชน เมาเหลา ทรัพยสินเสียหาย บริษัท
3.อะไรจะเกิดขึ้นถา -สารเคมีรั่วไหลจาก -Safety Audit -ติดปายเตือนความสูง
รถเฉี่ยวชนทอ ทอ -ตรวจสอบเสนทาง -อบรมกฎความปลอด
-อาจเกิดไฟไหม เดินรถเปนประจํา ภัยคนขับ
-พนักงานบาดเจ็บ -กําหนดเสนทางและ
ความเร็วเดินรถ
4.อะไรเกิดขึ้นขณะ -น้ํามันหกรั่วไหลสูสิ่ง -แผนบํารุงรักษา -ตรวจความพรอม
ตอทอน้ํามันแลวทอ แวดลอม ระบบทอ กอนเริ่มขนถายน้ํามัน
รั่ว/แตก -อาจเกิดไฟไหม -ระเบียบปฏิบัติงาน เตา
ทรัพยสินเสียหาย การขนถายน้ํามันเตา -อบรมระเบียบปฏิบัติ
พนักงานเสียชีวิต -ตรวจสอบระบบทอ งานการขนถายน้ํามัน
ของรถกอนขนถาย เตาใหคนขับทราบใน
สวนเกี่ยวของ
5.ขณะขนถายลืมคีบ อาจเกิดประจุไฟฟาอยู ระเบียบปฏิบัติงาน -บํารุงรักษาเชิงปอง
สายดินจะเกิดอะไร ที่จุดที่เปนโลหะอาจ การขนถายน้ํามันเตา กันระบบสายดิน
ขึ้น ทําใหเกิดประกายไฟ -บํารุงรักษาเชิงปอง
ทําใหไฟไหม กันระบบสายลอฟา
พนักงานบาดเจ็บ
ทรัพยสินเสียหาย
6.อะไรจะเกิดขึ้นถา แรงดันน้ํามันสูงขึ้น -ทํากําแพงเก็บกักการ -ตรวจสอบตําแหนง
วาลวปด ทอแตก/รั่ว น้ํามัน รั่วไหล (Bunding) วาลวกอนขนถาย
ไหลสูสิ่งแวดลอม -Bund Valve ปด (Line Up)
เสมอ -กําหนดพนักงาน
ตรวจสอบสภาพทั่ว
ไปตลอดขนถาย
7.................
8.................

* ผูจัดการสวนธุรกิจบริการระบบความปลอดภัยและสิ่งแวดลอม บริษัท ปโตรเคมีแหงชาติ จํากัด (มหาชน)

** ผูจัดการดานวิชาการ ThaiFactory.com : องคกรพัฒนาคุณภาพอุตสาหกรรมไทย
 จากตัวอยางขางตนจะเห็นไดวา ถาสามารถตั้งคําถามไดดี ก็จะสามารถทําใหการประเมิน
ความเสี่ยงโดยวิธี What If Analysis มีประสิทธิภาพ แตถาผูใชวิธีนี้มีความคุนเคย ก็อาจจะเลือกถาม
เฉพาะปญหาที่เปนประเด็นสําคัญ ดังที่ไดกลาวแลวขางตน

สําหรับการใชเทคนิค What If Analysis มีขอดี คือ เปนวิธีงายๆ เริ่มจากการตั้งคําถามจาก

กระบวนการเริ่มตนจนถึงกระบวนการสุดทาย, ไมตองใชขอมูลมากมายในการเริ่มตนตั้งคําถาม และ
รูปแบบการดําเนินการไมสลับซับซอน สวนขอเสียของวิธีก็มีเชนกัน ดังเชน ตองมีความรูความเขา
ใจในการตั้งคําถาม, ปญหาที่เกิดจากเหตุการณมากกวาหนึ่งเหตุการณสัมพันธกัน เชน ตองเหตุการณ
A และ เหตุการณ B จะทําใหเกิดปญหา ลักษณะเชนนี้มองเห็นไดไมชัดเจนโดยวิธีดังกลาว และถา
การตั้งคําถามไมครบถวนจะทําใหขาดประเด็นสําคัญไป แตอยางไรก็ตามวิธีนี้ก็เปนวิธีพื้นฐานหนึ่ง
ที่องคกรสามารถประยุกตใชไดตามความเหมาะสม ฉบับหนาจะบรรยายถึงวิธีอื่นอีก 4 วิธี พรอมตัว
อยางตอไปครับ

* ผูจัดการสวนธุรกิจบริการระบบความปลอดภัยและสิ่งแวดลอม บริษัท ปโตรเคมีแหงชาติ จํากัด (มหาชน)

** ผูจัดการดานวิชาการ ThaiFactory.com : องคกรพัฒนาคุณภาพอุตสาหกรรมไทย