T.C.

DOKUZ EYLL NVERSTES

ATATRK LKELER VE NKILP TARH ENSTTS

ARAP-SRAL SAVALARININ TRK KAMUOYUNA YANSIMALARI

(19481967) Yksek Lisans Tezi

Hazrlayan Yavuz PEHLVAN

Danman Yrd. Do.Dr. Kenan KIRKPINAR

ZMR, 2006

Yksek lisans Arap-srail Savalarnn Trk Kamuoyuna Yansmalar (1948 1967), adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin bibliyografyada gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

Yavuz PEHLVAN

05 / 07 / 2006

II

TUTANAK
Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstitsnn ...../...../2006 tarih ve ...... sayl toplantsnda oluturulan jri, Lisansst retim Ynetmeliinin............... maddesine gre Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Anabilim Dal yksek lisans rencisi Yavuz Pehlivann Arap-srail Savalarnn Trk Kamuoyuna Yansmalar (1948-1967) konulu tezi incelemi ve aday ..../...../2006 tarihinde, saat .........da jri nnde tez savunmasna alnmtr.

Adayn kiisel almaya dayanan tezini savunmasndan sonra ................ sre iinde gerek tez konusu, gerekse tezin dayana olan anabilim dallarndan jri yelerince sorulan sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin ........................................ olduuna oy ........................ ile karar verildi.

BAKAN

YE

YE

III

YKSEKRETM KURULU DKMANTASYON MERKEZ TEZ VER FORMU

Tez No:

Konu No:

niv. No:

Tezin Yazarnn Soyad: Pehlivan

Ad: Yavuz

Tezin Trke Ad: Arap-srail Savalarnn Trk Kamuoyuna Yansmalar (19481967) Tezin Yabanc Dildeki Ad: Affection of Arab-Israel wars to the Turkish Public Opinion (1948-1967)

Tezin Yapld niversite: Dokuz Eyll

Enstit: Atatrk lkeleri ve nklap Yl: 2006 Tarihi Dili: Sayfa Says: Referans Says: Trke 127 171

Tezin Tr: 1- Yksek Lisans x 2- Doktora 3- Tpta Uzmanlk

Tez Danman: Yrd. Do. Dr. Kenan Krkpnar Trke Anahtar Kelimeler: 1. Arap 2. srail 3. Ortadou 4. Filistin 5. Kamuoyu ngilizce Anahtar Kelimeler: 1. Arab 2. Israel 3. Middle East 4. Palestine 5. Public Opinion

IV

ABSTRACT
In every terms of history the Middle East has been the center of the world. Because of Its specialties and strategic priority, The Middle East has always been an inflection center. Because of this The Middle East has always been an area of the wars has been occurred. From the begging of 20. Century because of its energy sources Middle East has been a place where it is always wanted. Sharing of this area has always been an important problem. In this sharing struggle, especially big countries use Jewish people as a pincers to establish them in this area an Israel Government Because of this until today they are always in a war with Arabians. Especially after II. World war Arab-Israel wars has been an area of two big countries, In this world, that two big countries are sovereign, Turkey, that wants to take a place of this self with west countries, is effected deeply. With this study that we made, we try to explain how effects Turkish Public with Arab-Israel wars and how The Turkish external politic effects.

ZET
19481967 dneminde srail ile Araplar arasnda yaanan savalarn Trk kamuoyundaki yansmalarna baktmzda gerek i politikada, gerek uluslararas sistemde meydana gelen deiikliklerin kamuoyunu ve Trkiyenin d politikasn derinden etkilediini grmekteyiz. Bu nedenle yaklak yirmi yllk bu dnemde Trkiyenin Ortadou politikasnda nemli deiikliklerin olduunu syleyebiliriz. srail ile Araplar arasnda yaanan Filistin sorunu ve 1948 sava Trk kamuoyunda ilgiyle izlenmi ve Araplar lehine haberlere ve makalelere yer verilmitir. Dnemin gazeteleri Filistin sorunun ortaya kna geni yer vermi ve srail devletinin kuruluunun sadece srail ile Araplar arasnda yaanan bir sorun olmad, Batl devletlerin de bu sorunun kmasnda etkili olduu vurgulanmtr. 1950li yllardan itibaren Trkiyenin Arap devletleriyle ilikilerinde nemli deiiklikler olmaya balamt. Trkiyenin Truman Doktrini ve Marshall Plan altnda ABDden yardm almaya balamas, zellikle NATOya girerek Batl devletlerle ittifak ilikileri iine girmesi Arap Devletleriyle ilikilerinde ters bir gelimenin yaanmasna neden olmutu. Msr devlet bakan Nasrn Svey Kanaln milliletirmesi ve arkasndan da sorunun byyerek savaa dnmesi Ortadouda byk bir buhrann yaanmasna neden olmutu. Trkiye bu buhran srasnda Batl Devletlerin yannda yer alarak sorunun zmne katkda bulunmaya almt. Bu da Arap Devletlerinin Trk d politikasna ynelik eletirilerde bulunmasna neden olmutu. 1960'larda Trkiye'nin Arap devletleriyle ilikilerinde nemli deiiklikler yaand. Trkiye bu dnemde Arap devletleriyle eitlik ve karlkl sayg erevesinde ikili ilikileri gelitirmeye ynelik bir blge politikas uygulamaya alt. 1967 Sava srasnda Trk kamuoyu ve Trk hkmeti olaylar yakndan takip ederek bu politikay uygulama frsat bulmutur. Trkiye bu sava srasnda tarafsz olduunu aklamasna ramen, Araplara kar sempatiyle baktn da aka sylemekteydi.

VI

NDEKLER
NSZ............................................................................................................................1 GR...............................................................................................................................2

I - 1948 ARAP-SRAL SAVALARI VE TRK KAMUOYU.............6

A- BRLEM MLLETLERN FLSTN TAKSM KARARI VE TRKYE.......................................................................................................6 1- Genel Durum........................................6 2- Trkiyenin Tutumu.....................................................7 B- SRALN KURULUU VE SAVA....................9 1- srailin Kuruluu..........................9 2- Savan kmas..........................14 3- Savan Sonucu...................................................................18 C- TRKYENN TUTUMU...........................................................20 1- Filistin Uzlatrma Komisyonu yelii..........................................20 2- srailin Tannmas..........................................................................21

II 1956 ARAP-SRAL SAVAI VE TRK KAMUOYU................28

A- SVEY BUHRANININ ORTAYA IKII...........................28 1- Nasrn Svey Kanaln Milliletirmesi........................................31 2- Birinci Londra Konferans......................................35

VII

3- Msrla Grmeler.........37 4- kinci Londra Konferans37 5- B.M. Gvenlik Konseyi Grmeleri.38 B- SAVAIN IKMASI....................41 C- SAVAIN SONA ERMES..........................................................42 D- SAVAIN SONUCU............44 E- TRKYENN TUTUMU...............................................................46 1- Londra Konferanslar ve Trk Kamuoyu.......................................47 2- Sava Karsnda Trkiye...............................................................53 3- sraildeki Bykelinin ekilmesi57 4- Savan Trkiye Asndan Sonucu64

III - 1967 ARAP-SRAL SAVAI VE TRK KAMUOYU..66

A- SAVA NCES DURUM..........................................................................66 B- SAVAIN NEDENLER...67 C- SAVA VE TRK KAMUOYU..............................80 D- SAVAIN SONULARI..............................................................99 E- SAVAA GDEN GELMELER KARISINDA TRKYENN TUTUMU....................................................................................................100 F- SAVA KARISINDA TRKYENN TUTUMU......................103 G- TRKYENN BRLEM MLLETLERDEK TUTUMU..........106

VIII

SONU.........................................................................................................................111 KAYNAKA..............................................................................................................115 EKLER.........................................................................................................................121

IX

KISALTMALAR
ABD a.g.e. a.g.m. ASBF B.M. Bkz. ev. DE Haz. S. SSCB TTK Yay. : Amerika Birleik Devletleri : Ad geen eser : Ad geen makale : Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi : Birlemi Milletler : Baknz : eviren : Dokuz Eyll niversitesi : Hazrlayan : Say : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii : Trk Tarih Kurumu : Yaynlar

NSZ
Tarihin her dneminde dnyann merkezi konumunda bulunan Ortadou sahip olduu zellikler ve stretejik nemi nedeniyle srekli bir ekim merkezi konumunda bulunmutur. Ortadounun bu durumu bu blgede savalarn ve egemenlik mcadelelerinin her dnemde yaanmasna neden olmutur. 20. yzyln bandan itibaren de sahip olduu enerji kaynaklar nedeniyle emperyalist devletlerin itahn kabartan bir blge konumda bulunan Ortadounun paylalmas meselesi, nemli bir sorun haline gelmitir. Bu paylam mcadelesi ierisinde, zellikle emperyalist devletlerin bu blgeye egemen olma amacn gerekletrimede bir ara olarak kullanlan Yahudilerin Ortadouya yerleerek srail devletini kurmalar, bu blgenin halk Araplarla aralarnda gnmze kadar devam eden savalarn yaanmasna neden olmutur. zellikle kinci Dnya Sava sonrasnda Arap-srail Savalar iki kutuplu dnyann mcadele alan haline dnmtr. ki kutuplu dnyada kendisine yer elde etmeye alan Trkiyenin Batl ttifaklar ierisinde yer almaya balamas bu savalar srasnda izleyecei politikay da derinden etkilemitir. Yapm olduumuz bu almayla, Arap-srail Savalarnn Trk kamuoyuna nasl yansdn ve bunun Trk d politikasn nasl etkilediini ele almaya alacaz. Bu konuyu bana tez konusu olarak nermekle kalmayp gr ve nerilerini benimle paylat ve baz noktalara dikkatimi ektii iin Tez danmanm, Hocam Yrd. Do. Dr. Kenan Krkpnara teekkr ederim.

GR
kinci Dnya Sava'nn sona ermesinden sonra dnya gndemini youn bir biimde igal etmeye balayan Arap-srail sorununun temelleri, Birinci Dnya Sava srasnda Batl devletlerin Osmanl devletini paralamak iin yrttkleri politikalarda yatmaktadr. ngiltere ve Fransa 16 Mays 1916'da gizli Sykes-Picot Anlamasn imzalayarak Osmanl devletinin Orta Doudaki topraklarn paylamlard. Bu anlamaya gre, Akka'dan itibaren, Beyrut da dahil olmak zere, kuzeye doru Suriye'nin tm ky eridi ile Adana ve Mersin Fransa'ya, Badat-Basra arasndaki Dicle-Frat blgesi de ngiltere'ye braklyordu. Anlamada Filistin'in hangi devletin egemenliine verilecei konusu dzenlenmemiti. ngiltere, sava sonras dzende Filistin blgesinin kendi etki alanna girmesi iin youn bir faaliyet yrtt. Bu dnemde ingiltere'nin blgeyle ilgili politikas, ngiltere Siyonist Dernekleri Federasyonu Bakan Lord Rotschild'in giriimlerinden etkilenmekteydi. Lord Rotschild'in 2 Kasm 1917'de kaleme ald ve ngiltere Dileri Bakan Lord Balfour'un imzasyla yaynlanan deklarasyon, Filistin Sorununun geliim sreci ierisinde ok nemli bir yer igal etti. Balfour Deklarasyonunda, "Majestelerinin hkmeti, Filistin'de Yahudi halk iin bir ulusal yurt kurulmasn uygun karlamaktadr ve bu amacn gereklemesi iin her trl abay harcayacaktr" denilmekteydi. Her ne kadar deklarasyonda, Yahudiler iin ulusal bir yurt kurulmasnn, bu lkede yaayan ve Yahudi olmayan toplumlarn medeni ve dinsel haklarn hibir ekilde ihlal etmeyecei ifade ediliyorsa da, Yahudilerin siyasal haklar n plana kartlyordu. Filistin zerindeki belirsizlik, Nisan 1920'de toplanan San Remo Konferansnda almaya alld. Bu toplantda Osmanl devletinin Orta Dou topraklarn yeniden paylaan ve bylece Sykes-Picot'yu deitiren ngiltere ye Fransa; Suriye ve Lbnan'n Fransz "manda"sna, Filistin, rdn ve Irak'n da ngiliz mandasna sokulmasn kabul ettiler.

ngiltere'nin manda ynetimi altnda Filistin'e g eden Yahudilerin saysnda hzl bir trman grld. 19201922 dneminde blgeye 25.000 Yahudi geldi. Bu durum ister istemez Araplarla Yahudiler arasnda, zellikle Kuds ve Yafa gibi nemli kentlerde atmalar yaanmasna, gerginliin trmanmasna yol at. Blgede bulunan ok sayda Yahudi rgt, faaliyetleriyle bu atmalarn yaylmasna neden olmaktayd. ngiltere 3 Haziran 1922'de Dnya Siyonist rgtne bir aklama gndererek, Balfour Deklarasyonunun bir Yahudi Filistin yaratmay amalamadn, Yahudiler iin sadece ulusal bir yurdun tesis edilmesinin sz konusu olduunu, stelik ngiliz hkmetinin blgedeki egemenliini Yahudi rgtleriyle paylamak niyetinde olmadn bildirdi. ngiltere'ye gre, Filistin'de yaayan herkes Filistin vatandayd. Yahudiler ise geni Filistin nfusu ierisinde ancak bir topluluk olarak nitelendirilebilirdi. Milletler Cemiyeti Konseyi de Filistin'in geleceine ynelik 24 Temmuz 1922 tarihli kararnda ngiltere hkmetinin yaklamn aynen benimsedi. ngiltere, Balfour Deklarasyonunun belirsiz ifadelerini ak hale getirmek ve ktye kullanlmasn nlemek iin yrtt bu ve benzeri abalara ramen, blgedeki gcn ve etkinliini yava yava yitirmeye balad. ki sava aras dnem, bir yandan Yahudilerin Filistin'de ulusal bir yurdun tesinde, bir Yahudi Devleti kurulmas iin yrtt abalara, dier yandan da Araplarn, Yahudilerin bu amalarn gerekletirmelerini engelleme giriimlerine sahne oldu. Filistin'deki Araplar ile Yahudilerin 1920, 1921 ve 1929'da kez atmalar, bu atmalarn yaylmasnn nlenmesinde ngiliz glerinin etkisiz kal ve Avrupa'da Yahudi kartlnn glenmesiyle de ilikili bir biimde, blgeye g eden Yahudilerin nfus dengesini altst etmesi, sorunu 1930'dan itibaren iinden klmaz hale getirdi. 1930'larm banda kurulan Arap ve zellikle Yahudi terr rgtlerinin birbirlerini ve ngilizleri hedef alan eylemleri Filistin'de izleri uzun yllar silinmeyecek tahribata neden oldular. ngiltere zaman zaman asker g kullanarak, zaman zaman da soruna siyasi zm nerileri getiren "Beyaz Kitap"lar yaynlayarak, Filistin'de ortaya kan durumu

ortadan kaldrmaya altysa da, bunlar ne Yahudi ne de Arap toplumunu ve siyasi liderlerim tatmin etti. Gerginlik ve atma ortam kinci Dnya Sava srasnda da srd. Sava sonrasnda, Milletler Cemiyeti dneminden Birlemi Milletler'e miras kalan en nemli ve en karmak konulardan birisi olarak Filistin sorunu bu rgtn gndemini youn bir biimde igal etmeye balad.

kinci Dnya Sava'ndan sonra Filistin Sorununun zme ulatrlmas iin ngiltere ve ABD'nin yrtt almalar bir sonu vermeyince, ngiltere konuyu 2 Nisan 1947'de Birlemi Milletlerin gndemine getirdi. Bylelikle, uzun yllar kendisine yk olan bir konudan kurtulmay amalyordu.

BM Genel Kurulu, 15 Mays 1947'de "Birlemi Milletler Filistin zel Komisyonu" adl zel bir alma grubunun kurulmasna, Komisyon yelerinin Filistin'e gidip almalar yapmasna ve bir rapor hazrlamasna karar verdi. Komisyon, 1 Eyll 1947'de BM Genel Sekreterine teslim ettii raporda, komisyon yelerinin oybirliiyle benimsenen bir ilkeler demeti, oyokluuyla kabul edilen bir "ounluk Plan" ve birka ye tarafndan desteklenen bir de "Aznlk Plan" yer alyordu. Oybirliiyle benimsenen ilkelere gre, manda ynetimi derhal sona erdirilecek ve Filistin'in bamszl kabul edilecekti. "ounluk Plan"na gre, bamsz Filistin Devleti aralarnda ekonomik birlik bulunan Arap ve Yahudi devletleri eklinde ikiye blnecek, Kuds ehri ise uluslararas denetim altnda tutulacakt. Aznlk Planndaysa, Filistin'in, bakenti Kuds olan ve Arap ve Yahudi federe blmlerinden oluan federal bir yapya sahip olmas ngrlyordu. Araplar, Filistin topraklar zerinde ancak bamsz bir Arap devletinin kurulmasndan yana olduklarn dile getirerek, taksim fikrine batan kar ktlar. Fakat, ABD ve SSCB'nin 10 Kasm 1947'de Filistin'in taksim edilmesi ynndeki neriye destek verdiklerini aklamalarndan ve ingiltere'nin 13 Kasmda, Filistin'deki askerlerini kademeli olarak ekerek 14 Mays 1948 gn manda ynetimini sona erdireceini bildirmesinden sonra, 29 Kasmda BM Genel Kurulunda yaplan oylamada Filistin'in Araplarla Yahudiler arasnda taksim edilmesine karar verilmitir.

Bu gelimelerin yaanmas ve ardndan da Filistinde 15 Mays 1948 tarihinde Yahudi devletinin kurulmas, Ortadouda gnmze kadar devam edecek ve belki de dnya gndemini en uzun sre megul edecek bir savan ortaya kmasna neden olmutur. 1948 ve 1967 yllar arasnda Arap Devletleri ile srail arasnda gerekleen bu savalarn Trk kamuoyundaki yansmalarn deerlendirdiim aratrmamda en fazla yararlandm kaynak dnemin siyasi gazeteleri olmutur. Bu gazeteler iinde Cumhuriyet, Ulus, Hrriyet, Milliyet, Akam, Sabah, Vatan, Tercman, Zafer gazeteleri almamn ana kaynan tekil etmektedir. Aratrmam blmden olumaktadr. Birinci blmde 1948 yl Arap-srail Savann Trk kamuoyuna yansmalar deerlendirilmitir. Bu blmde ncelikli olarak savaa neden olan Birlemi Milletlerin Taksim karar ve Yahudi devletinin kuruluunun Trk kamuoyunda nasl karland ele alnm, arkasndan Arap-srail sava ve kamuoyuna yansmalar deerlendirilmitir. Bu deerlendirmelerin aradnda da Trkiyenin bu sava karsnda alm olduu tutum incelenmeye allmtr. kinci Blmde 1956 yl Arap-srail savalar ele alnmtr. Bu blmde ncelikli olarak, savaa neden olan gelimeler iersinde nemli bir yere sahip olan Msrn Svey kanaln milliletirmesi konusu ele alnm, arkasndan savan k ve gelimeler deerlendirilmitir. Son olarakta Trkiyenin tutumu ve kamuoyundaki deerlendirmelere yer verilmitir. nc blmde ise 1967 yl Arap-srail Sava ( Alt Gn Sava)nn Trk kamuoyuna yansmlar ele alnmtr. Savan nedenleri ve gelimeler deerlendirildikten sonra, savan kmas ve sonularnn kamuoyundaki yansmlar ele alnmtr. Son olarakta Trkiyenin bu sava srasndaki tutumu ve bu tutumun kamuoyuna yansmalar incelenmeye allmtr.

I- 1948 ARAP-SRAL SAVALARI VE TRK KAMUOYU

A. BRLEM MLLETLERN FLSTN TAKSM KARARI VE TRKYE 1. Genel Durum kinci Dnya Savann sona ermesinden sonra Filistin sorunun zm konusu tekrar nem kazanmtr. Sava sonrasnda ngiltere ve ABDnin sorunun zmne ynelik att admlarn sonu vermemesi zerine, ngiltere 2 Nisan 1947 tarihinde Filistin konusunu Birlemi Milletlere havale etti. ngiltere'nin bavurmas zerine 29 Nisan15 Mays tarihlerinde toplanan BM Genel Kurulu Byk Devletlerin dahil olmad bir soruturma komitesinin kurulmasna ve Komitenin Filistin'e bizzat giderek bir rapor hazrlamasna karar verdi1. Birlemi milletler Filistin zel Komitesi adndaki bu komitenin 11 yeden olumas ve hazrlayaca raporu en ge 01 Eyll 1947 tarihine kadar Genel Kurula sunmas kararlatrld2. Komite 16 Haziran24 Temmuz tarihleri arasnda, Filistin'de yapt incelemelerden sonra, 31 Austosta vard sonularn aklad. Komite oybirliiyle birtakm noktalar tespit etmi, ayrca bir ounluk ve bir de aznlk raporu hazrlamt. Oybirliiyle benimsenen noktalarda, Filistin'de manda ynetiminin en ksa zamanda sona erdirilmesi ve bamszlk tannmas ngrlyordu. Oy okluuyla kabul edilen raporda, Filistin'in, aralarnda ekonomik birlik bulunan bamsz Arap ve Yahudi devletlerine blnmesi ve Kuds ehrinin her iki devletin dnda, uluslararas kontrole tbi olmas teklif edilmekteydi3. Komisyon'un bir ksm yelerince benimsenen aznlk raporunda ise Filistin'de merkezi Kuds olan ve Arap ve Yahudi devletlerinden oluan bamsz bir Federal Devletin kurulmas ngrlyordu. 10 Kasm'da ABD ve SSCB'nin, Filistin'in taksimi
Baskn Oran, Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, letiim Yay., stanbul, 2001, s. 637. 2 Filistin zel Komitesine seilen devletler: Avustralya, Kanada, ekoslovakya, Guatemala, Hindistan, ran, Hollanda, Peru, sve, Uruguay ve Yugoslavya.
1

yolundaki teklifi kabul ettiklerini aklamalar zerine, ngiltere de, 13 Kasm'da, 1 Austos 1948'e kadar Filistin'in tamamen boaltlacan ve ngiliz kuvvetlerinin, Araplarn ve Yahudilerin istemedikleri bir zm yolunun zorla kabul ettirilmesinde kullanlmayacan bildirdi. BM Filistin Komitesi'nin, yapt grmelerde son eklini verdii taksim projesi, 26 Kasm'da Genel Kurul'a getirildi. Genel Kurul da 30 Kasm'da taksim kararn ald4. Karar 10 ekimser, 13 aleyhte oya kar 33 oyla alnmt. Byk devletlerden ABD, SSCB. ve Fransa kararn lehinde oy kullanm, ngiltere ise ekimser kalmt. Karara aleyhte oy veren 13 lke ise Arap lkelerinden baka, Afganistan, Kba, Yunanistan, Hindistan, Pakistan, Iran ve Trkiye idi5. kinci Dnya Savandan sonra dnyay sava tehlikesinden korumak ve btn dnya uluslarnn ibirliini salayarak dnya barn gvence altna almak gibi amalarla kurulan Birlemi Milletler, kendi ald kararla dnya barn srekli tehdit edecek olan ve blgemize son eyrek yzyl iinde drt kanl sava yaatan Orta Dou uyumazlnn kurdelesini kendi elleri ile kesiyordu. Filistin'in taksimini kararlatran Birlemi Milletler, bundan byle, Orta Dou'da gnmze dek srecek olan bar arama faaliyetlerine giriecekti6. 2. Trkiye'nin Tutumu Trkiye, Arap Orta Dou'suyla ilikilerinde II. Dnya Sava sonras izledii politikaya uygun olarak BM'deki Filistin grmelerinde Arap lkelerinin yannda yer almtr. Trkiye, BM Genel Kurul'unun Filistin konusundaki grmelerinde, Arap lkelerinin Filistin'e bamszlk verilmesi iin sunduklar karar tekliflerini desteklemitir. Filistin konusunu incelemek zere BM Genel Kurulunun bir soruturma
rfan C. Acar, Lbnan Bunalm ve Filistin Sorunu, TTK. Basmevi, Ankara, 1989, s. 4344. BMnin Filistin iin blnme plan nerisi iin bkz: Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Ortadou, Siyaset Sava ve Diplomasi, Alfa Yay. stanbul, 2005, s.220-221., Mete ubuku, Bizim Filistin, Bir Direniin Tarihesi, Metis Yay., stanbul, 2002, s.194. 5 mer Krkolu, Trkiyenin Arap Orta Dousuna Kar Politikas ( 19451970), Sevin Matbaas, Ankara, 1972, s.21. 6 Cengiz andar, Direnen Filistin, May Yay., stanbul,1976, s.23-24.
4 3

Komisyonu kurmasyla ilgili oylamalarda da Trkiye, Arap lkeleriyle birlikte hareket eden az saydaki lkelerden biri olmutur. Filistin Komitesi'nin raporlar zerinde yaplan grmelerde de Trkiye, Arap lkelerini desteklemi ve nihayet Genel Kurul'un 30 Kasm'daki taksim kararna Arap lkeleriyle birlikte aleyhte oy kullanmtr. Filistin sorununda, Arap lkelerine arka kacak bir byk devlet yoktu. II. Dnya Sava sonrasnda Ortadouda daha etkin bir siyaset izlemeye alan Sovyetler Birlii de, o tarihte Filistin'in taksimini desteklemiti. Sovyet Rusya, B.M. deki mzakerelerde taksim bata gelen savunucularndan olmu ve 29 Kasm 1947 kararnda da Amerika ile birlikte taksim lehinde oy kullanmtr. Amerika Yahudileri destekledii iin taksimi savunuyordu. Fakat Sovyet Rusya ise Yahudi aleyhtar idi. Stalin Yahudi dmanlnda eski Rus geleneini devam ettiriyordu. Lkin, Sovyet Rusyann Orta Doudaki ihtiraslar gerekleecek ise, ngiltere bu blgeden atlmal ve blgede bir boluk yaratlmalyd. Kendisi Orta Douya girmek iin bu boluktan yararlanabilirdi. Ne var ki, Sovyetlerin bu hesaplarla, Amerika ile birlikte taksimi desteklemeleri, birok yenin de ayn ekilde oy kullanmasna sebep olmutur7. te bu durumda, Arap lkelerini destekleyen birka lkeden birinin de Trkiye olmas nem kazanyor ve Arap lkelerinde de olumlu karlanyordu. Bu olumlu tepki, Trkiye ile ilikileri iyi bir ereve iine giremeyen Suriye'nin Cumhurbakan kr El Kuvvetli tarafndan BM oylamasndan hemen sonra Trkiye Cumhurbakan nnye gnderilen teekkr mesajnda ifadesini bulmutu8. Suriye Devlet Bakan kr El Kuvvetli'nin Cumhuriyet gazetesine verdii ve Ankarada ilgiyle karlanan demecinde de, Trkiye'nin Filistin davasnda Araplar desteklemesinin, Arap devletleriyle arasndaki balantlarn kuvvetini artrdn belirtirken ekledii u szler ilgi ekicidir: ...Unutulmamas gereken bir cihet de Siyonistlik tehlikesinin Trkler tarafndan dikkatle gzetilen dier bir tehlikeyle olan mnasebetidir ki Arap milletleri bu tehlikeye kar Trklerle ayn duyguyu tayorlar.
7

Fahir Armaolu, Filistin Meselesi ve Arap srail Savalar (1948-1988), Bankas Kltr Yay., stanbul, 1994, s.89. 8 Cumhuriyet, 2 Aralk 1947.

Btn bu tarihi, hissi ve siyasi mlahazalarn Arap lkeleri ile Trkiye arasndaki balarn gittike salamlaaca hakknda bana kanaat veriyor. Siyonizmle mcadelede Trkiyenin Araplar desteklemesi iki millet arasndaki dostluun en bariz, en yksek tezahr olacaktr9. Cumhuriyet Gazetesi de, Arap dnyasnda Trkiyeye ynelik ortay kan olumlu havay Beyrut kaynakl haberde u ekilde zetliyordu. ...Filistin meselesinin halli hususunda dnya devletlerinin gstermi olduklar gayret ve faaliyet... Arap lemini ikna ve tatmin etmekten uzaktr. Bu karanlk ve mitsiz vaziyet iinde Trkiye'nin Arap ve Filistin davalarna kar taknm olduu vaziyet, yegne teselli ve mit kaynadr10.

2. SRAL'N KURULUU VE SAVA 1. srail'in Kuruluu BMnin taksim karar, Arap lkelerinde tepkiyle karlanm ve Amerikan, Sovyet ve BM aleyhtar gsterilere yol amt. Aralk 1947 balarndan itibaren, Filistin'de, Arap ve Yahudiler arasnda gittike artan bir gelime gsteren atmalar ortaya kmt. BM'in taksim kararnn uygulanmasn imknsz klan bu gelimeler, bir yandan Gvenlik Konseyi'nde ele alnrken, te yandan Genel Kurulda durumu grmek zere toplantya arlmt. Genel Kurul'un 19 Nisan 1948'de balayan grmeleri, ngiltere'nin Filistindeki manda ynetiminin resmen sona erdii 15 Mays gn, hibir nemli karar alamadan sresiz olarak ertelenirken, Tel Avivde toplanan Yahudi Milli Konseyi yeleri tarafndan 14 Maysta Filistin'de srail devletinin kurulduu iln ediliyordu11.

Cumhuriyet, 2 Haziran 1948. Cumhuriyet, 27 Haziran 1948. 11 Ulus, 15 Mays 1948.

10

Tel Aviv'de toplanan Yahudi Ulusal Konseyinin 14 Mays 1948 tarihinde aklad bamszlk bildirisinde u ifadeler yer alyordu: "srail topraklar Yahudi halkn doum yeridir... Bu tarihsel bala hareket eden Yahudiler yzyllar boyunca babalarnn toprana dnebilmek iin ve tekrar devlet olabilmek iin aba harcadlar. Son yllarda kitleler halinde buraya dndler... lkenin btn sakinlerine ilerlemenin nimetlerini getirdiler ve bamszl kazanacaklar gn beklediler. ...Ulusal Konseyin yeleri olan bizler Filistin'deki Yahudi halkn ve Dnya Siyonist hareketinin temsilcileri olarak, bugn Filistin'de ngiliz mandasnn sona erdii gn, Yahudi halkn doal ve tarihsel haklarnn ve Birlemi Milletler Genel Kurulu'nun (Taksim) kararnn verdii yetkiyle kutsal bir toplant yaptk. Bu nedenlerle, Mediath Yisrael (srail Devleti) ad verilmek zere Filistin'de Yahudi Devletinin kurulduunu ilan ediyoruz. ...Yahudi Devleti, dnyaya dalm olan btn Yahudilerin gne ak olacaktr; lkede yaayan herkesin yararna lkenin kalknmasn salayacaktr; srail peygamberlerince kavranm olduu gibi, zgrlk adalet ve bar ilkelerine dayanacaktr; btn yurttalar iin toplumsal ve siyasal eitlii tam olarak salayacaktr; rk, din ve cinsiyet ayrm gzetmeden din, bilin eitim ve kltr zgrln garanti edecektir; btn dinlerin Kutsal topraklarn gven altna alacaktr; Birlemi Milletler Szlemesi'nin ilkelerine tam ballkla uyacaktr12 lk srail kabinesi ayn gn David Ben Gurion babakanlnda kuruldu. srail Devleti, bamszln ilan edilmesinden ok ksa bir sre sonra ABD tarafndan tannd13. SSCBde 17 Maysta yeni devleti tandn aklad14. rdn Kral Abdullah Yahudilerin devlet ilan etmelerine cevaben yaynlad beyannamede u ifadelere yer veriyordu15:
12 13

Cumhuriyet, 15 Mays 1948, Tayyar Ar, a.g.e., s.228. Ulus, 15 Mays 1948. 14 Cumhuriyet, 18 Mays 1948. 15 Ulus, 15 Mays 1948.

10

1. ngiliz manda himayesinin sona ermesiyle, Yahudilere Balfour Beyannamesiyle addediyorum. 2. Filistinde Yahudilere hibir hak tanmyorum. 3. Yahudiler, evvelce yapm olduu teklifleri kabul etmi olduklarndan, bundan byle Filistinde kendilerine hibir mahalli muhtariyet imtiyaz tannmayacaktr. 4. Filistinlilerin kendi mukadderatlar tayin edecekleri hakkndaki vaadimi teyid ediyorum. Grld gibi Ortadouda kurulan bir Yahudi devletinin Araplar tarafndan tannmas pek mmkn grnmyordu. srail devletinin kurulmu olmas gnmze kadar kanayacak bir yarann almas anlamna geliyordu. Trkiye ise Filistin'de, bir Arap Devleti olmakszn kurulan srail Devletini endie ve temkinle karlad. Hkmet, kamuoyuna yansyan ekliyle iki temel nedenden tr srail devletinin kurulmasna kar kmaktayd: Birincisi, Filistin Sorunu Milletler Cemiyeti ve Birlemi Milletler sistemleri ierisinde uzun yllardr zlmeye allm, fakat giderek iinden klmaz bir hal almt. En karmak noktaya ulat bir dnemde, Araplarn tm muhalefetine ramen Yahudilerin bir devlet kurmas, Filistin'de bara ulalmasn daha da gletirecekti. BM grmeleri srasnda Araplardan desteini esirgemeyen Trkiye, batan beri kar olduu bir sonucun ortaya kmasn memnuniyetsizlikle karlamaktayd. kincisi, Trkiye, kendisine ok yakn bir corafi blgede kurulan srailin, ikinci Dnya Sava sonrasnda olumaya balayan iki bloktan hangisi iinde yer alaca konusunda derin pheler tayordu. Devletin kurulmasnda byk pay olan Yahudi terr rgtlerinin SSCB ile yakn ilikiler iinde olmalar, ek yapm silahlarn 1946'dan itibaren SSCB'nin yardmyla blgeye sokulmas, komnistlerin denetimi altndaki dou Avrupa Yahudilerinin yine SSCB'nin yardmlaryla Filistin'e gitmelerine yaplm olan btn vaatleri feshedilmi

11

izin verilmesi ve manda ynetimi srasnda Yahudi yerleim birimlerinde sosyalist anlayla kurulunan iletmelerin var olmas gibi olgular, yeni devletin Orta Dou'da bir Sovyet uydusu olaca endiesini dourmutu16. Hkmete yaknlyla bilinene Ulus Gazetesi srailin kurulmas ve Filistin sorunu ile ilgili olarak u deerlendirmeleri yapmaktadr: Filistinde ngiliz manda idaresinin sona ermesiyle bamsz bir srail devletinin kurulmas, Ortadounun aslnda zlmesi g bir siyasi problemini, bsbtn kmaza sokmu bulunuyor. Vaingtondan bildirildiine gre Bakan Truman, yeni Yahudi Devletinin Birleik Amerika tarafndan tanndn aklamtr. Eer bu haber doru ise, dier baz devletlerin de bu tanmaya katlmalarnn beklemek yerinde olur. Dier yandan, Msr Babakan, bozulan asayii yerine getirmek ve siyonist haydutlar tarafndan Araplara ve insanla kar giriilen katliam ve terr hareketlerini nlemek zere Msr kuvvetlerine, Filistine girme emrinin verildiini aklamtr. Kral Abdullahn artk Filistinde Yahudilere hibir hak tanmayacan belirten bir beyannamesiyle birlikte rdn Bakanlar Kurulu da, Siyonistlere kar harp ilan etmitir. Suriye ve Irakn bunu takip edecekleri phesiz olduuna gre, Filistinde sonu nasl bitecei ve ne gibi ihtilatlara sebep olaca bugnden kestirilmeyen kanl bir sava resmen balam oluyor. Dnya meselelerinin hallinde harbin, sefaleti artrmak ve dmleri biraz daha kartrmaktan baka hibir ie yaramadn bu stunlarda tekrarlam ve Filistin davasnn ancak ilgililer arasnda karlkl anlay zihniyetiyle bar yolundan mspet bir neticeye ulatrlabilecei kanaatinde srar etmitik. Bugn artk i rndan km olduuna gre, son ve kesin szn sylenmesi, kuvvet ve silaha braklm demektir. Bundan en ok zarar greceklerin ise gene Yahudiler olmas byk bir ihtimal dahilindedir.

16

Baskn Oran, a.g.e., s.638-639.

12

2 Kasm 1917 tarihli Balfour Beyannamesiyle Filistin Meselesinin siyasi bir ihtilaf konusu haline girmesinden beri, ifrat Siyonist liderleri, davay kuvvet ve nfuz ile kendi lehlerine halletme hatasnda srar ettiler. O blgeye iki bin yldan beri fiilen tasarruf etmekte olan asl ev sahipleri Araplarla bir anlama yoluna girmediler. Baka milletlerin yerletikleri ve sahip olduklar bir yerde zorla bir Yahudi anavatan yaratma dileinin zararl siyasi bir macera mahiyetini alacan asla idrak etmek istemediler. Gerekte Filistinde kurulacak olan bir srail devletinin - zayf bir ihtimallebekas salansa bile genel olarak Yahudi meselesini halle yaramayaca meydandadr. Bilindii zere Yahudi meselsi aslnda iki cepheli bir problemdir. Bir yandan dnyann her tarafna yaylm, servet ve nfuza kavumu Yahudiler bir ana vatan itiyak peinde komakta, dier yandan da dier milletler z yurtlarnda nfuz ve servetini ekemedikleri Yahudilerden kurtulmaya almaktadrlar. Bu yzden doan karlkl kin ve dmanlk duygular, birok memleketlerin siyasi rejimini tayininde bile messir olmaktadr. Siyonist liderlerin Filistinde bir Yahudi devleti kurma teebbsleri, - baaryla neticelense bile ne bu itiyak gidermee, ne de o kini yattrmaya yaramayacaktr. nk bu dnyadaki Yahudilerin Filistinde toplanmasna maddeten imkn yoktur. stelik Filistinde yerleen Yahudilerin de aradklarn bulamayarak kendilerine has zek ve beceriklilii kaybettikleri Arthur Koestler gibi gene Yahudi yazarlarn son yazlar ile ispat edilmitir. Grlyor ki devrimize has kararszlk, aresizlik, honutsuzluun ifadesi olarak ifratla mdafaa olunan Yahudi anavatan davas, bizzat onu gdenler iin hayr ve selamet getirmekten uzaktr. Dnyann her tarafna dalarak servete, kudrete ve ilme sahip, basna hakim, halk efkarna nafiz bir hale gelen Yahudiler, 1896da yaynlanan Thedor Herzlin mehur kitabndan beri Yahudi devleti hlyasna kaplarak huzur ve rahatlarn kaybettiler. Bazlar bu huzursuzluu daha eser kar kmaz duymulard. imdi yalnz fikir alannda deil, siyaset ve tatbikat sahasnda da ayn huzursuzluk, kin ve nefret duygular hatta kanl savalar haline genileyerek srp gidiyor.

13

Yahudi meselesinin dnya lsnde ve btn ilgilileri memnun edecek tek hal aresi, her zaman ve memleket iin Yahudilerle Yahudi olmayanlar arsnda tahamml edilir mterek bir hayat imknn salayacak zemin ve vastalar hazrlamaktan ibarettir. Bunun iin de Yahudi liderleri, btn dnyada olduu gibi Filistinde de, asl ev sahiplerinin kabule yanamayacaklar mfrit dileklerden vazgemelidirler. Bu taktirde bugn Filistin de yerlemi olan Yahudilerin Araplarla birlikte yekdierine karlkl sayg besleyen hr vatandalar halinde yaamalar imkan dahiline girer. Yoksa Filistin kmaz, insanlkla beraber Yahudi rkn da felakete srkleyecek nlenmesi imknsz daimi bir tehlike vasfn tamakta devam eder17 . 2. Savan kmas Msr, Irak, Suriye, Lbnan, rdn, Suudi Arabistan ve Yemen Dileri Bakanlar, 812 Aralk 1947 de Kahire'de yaptklar toplant sonunda yaynladklar bildiride, B.M. kararna kar mcadeleye kararl olduklarn, bu mcadeleyi baarl bir neticeye ulatracaklarn, taksimi nlemek iin kesin tedbirler almaya karar verdiklerini, taksim kararnn "self-determinasyon" prensibinin bir ihlli olduu, taksim karar ile 500.000 Arabn Yahudi boyunduruu altna gireceini sylyorlard18. baladlar19. galin hemen ardndan rdn Kral Abdullah, Cumhuriyet Gazetesine verdii beyanatta yle diyordu: ngilizlerin ekilmesiyle bize den vazife Filistinde emniyeti salamaktr. Yahudiler tekliflerimi kabul ederlerse kendilerine muhtariyet verilir. Fakat mukavemetin karl tenkildir. Vazifemizi ifaya baladk. Mesele btn Arap ve slam alemini ilgilendirmektedir. Trkiye her halde cenup hudutlarnda Siyonist bir devletin kurulmasn istemez20 Yahudi devletinin ilann ardndan bu grlere uygun olarak, 1415 Maysta Filistin'i igale

17 18

Filistin kmaz, Ulus, 16 Mays 1948. Fahir Armaolu, a.g.e., s. 90. 19 Cumhuriyet, 15 Mays 1948. 20 Cumhuriyet, 16 Mays 1948.

14

Ortaya kan bu yeni durum karsnda B.M., 20 Maysta, taraflar arasnda arabuluculuk yapmak zere sve Kralnn yeeni Kont Bernadotte'u grevlendirdi. Fakat bu arada da, Arap lkelerinin saldrs zerine, srail 15 Maysta Gvenlik Konseyine ikyette bulunmu ve Arap saldrlarnn durdurulmasn istemiti. Bu istek Amerika tarafndan da desteklendi. Bunun zerine Gvenlik Konseyi 22 Maysta ald S/773 sayl kararnda, taraflar 36 saat iinde her trl asker harekt ve arpmay durdurmaya ard. Bu karar srail tarafndan kabul edilmekle beraber, Arap devletlerinin kimisi kabul etti, kimisi baz artlar ileri srd21. Gvenlik Konseyi, 29 Maysta taraflara 4 haftalk mtareke teklifinde bulunan bir karar ald22. Arap lkeleri ve srail 1 Haziran'da bu arya uyacaklarm bildirdiler23. Bu srada BM temsilcisi Bernadotte da Orta Dou'daki temaslarna balad. Bernadotteun uzun sren ve taraflar tatmin edemeyen temaslar srasnda 11 Eyllde Kudste bir Yahudi tedhii grubu tarafndan ldrlmesi24 zerine, arabuluculuk grevine yardmcs Ralph Bunche atand. te yandan, BM Genel Kurulu 12 Aralkta ABD, Fransa ve Trkiye temsilcilerinden oluacak bir Filistin Uzlatrma Komisyonu kurulmasna karar verdi. Filistin Uzlatrma Komisyonuna Trk delegesi olarak stanbul Milletvekili Hseyin Cahid Yaln, Trkiye hkmeti tarafndan seilmitir.25 Gvenlik Konseyi de 29 Aralkta derhal ate kesilmesini ngren bir arda bulundu. Msr ve srail Ocak 1949 banda, ate-kes kararna uydular. 13 Ocak'taki Rodosta R. Bunche araclyla grmelere baladlar26. Bu arada srail ile Lbnan temsilcileri arasnda da "snrda atekes anlamas grmeleri yaplmaktayd. srail-Msr grmeleri, 24 ubatta bir anlamann imzalanmasyla sonuland. Anlamaya gre srail ve Msr, BM Gvenlik Konseyinin arsna uygun olarak askeri

Fahir Armaolu, a.g.e., s.96. Cumhuriyet, 01 Haziran 1948; 29 Maysta S/801 sayl karar ile 1 Haziran 1948 gn saat 18.00 den itibaren olmak zere, yeniden ate-kes arsnda bulundu. Bu seferki ary taraflar kabul etmekle beraber, bu sefer ate-kesin artlar konusu ortaya kt. Neticede, arabulucu Kont Bernadotte'un 8 Haziranda Araplara ve sraile sunduu 9 maddelik artlar her iki tarafa da kabul edilince, 10 Haziran 1948 gn New York saati ile 18.00 de ate-kes yrrle girdi. Fahir Armaolu, a.g.e., s.96. 23 Cumhuriyet, 02 Haziran 1948. 24 Cumhuriyet, 23 Eyll 1948; Akam, 18 Eyll 1948. 25 Cumhuriyet, 05 Ocak 1948. 26 Rodos Grmeleri iin bkz.: Cumhuriyet, 14 Ocak 1949.
22

21

15

harekta bavurmaktan ve birbirlerine kar saldrya girimekten kanmay taahht ediyorlard. Anlama, mtareke hattn da iziyor, fakat bu snrlarn siyasal veya lkesel snrlar olmad belirtiyordu. Tayin olunan snr hatt Gazze ile Nofah arasndadr. ki taraf bu hatt amayacakt. ki taraf esirleri mbadele etmeyi kabul ediyor ve muhtelif bir mtareke komisyonu kuruluyordu. Komisyona iki taraftan her biri er ye gnderecek ve bakanl yapacak, yedinci ye Birlemi Milletler Mtareke Komisyonu kurmay reisi veya mahid heyetince iki tarafn tasvibiyle tayin olunacak yksek rtbeli bir subay olacaktr27. Anlama, taraflar arasnda bar bir zme varlncaya kadar yrrlkte kalacakt. srail-Msr anlamasndan sonra, 11 Mart'ta da srail ile rdn arasnda nce bir ate-kes anlamas28, daha sonra da 3 Nisan'da da mtareke snrlarn tespit eden anlama imzaland. 23 Mart'ta srail ile Lbnan da mtareke imzaladlar. 13 Nisan'da da srail ile Suriye arasnda ate-kes anlamas imzaland, fakat mtareke grmelerinden uzun bir sre olumlu sonu alnamad. Nihayet, 20 Temmuz'da srail ve Suriye de mtareke anlamasn imzaladlar29. Bundan sonra BM Filistin Uzlatrma Komisyonu'nun teebbsyle, 27 Nisan'da, srail ile drt Arap komusunun temsilcileri, Lozan'da bir araya geldiler ve savatan sonra ortaya kan nemli sorunu, yani Arap mltecilerinin gelecei, Kuds'e uluslararas stat verilmesi ve snrlarn izilmesi konularn grmee baladlar. Fakat 2 ay kadar devam eden bu grmeler zellikle mlteciler konusundaki gr ayrlklar yznden 25 Haziran'da kesildi. Filistindeki Arap Yahudi anlamazl hakknda Cumhuriyet gazetesinde u deerlendirmeler yaplyordu: Ortaarkta bir Yahudi devleti kurulmas meselesinin bir harbe sebeb olduu gayet aikardr. Bu harbin imdiki halde Yahudiler tarafndan, yahud Araplar tarafndan kazanlm olmas, mhim bir mesele deildir. Mesele, bu kazan veya kaybn neticeleridir ve bu neticelerin Ortaark hayat zerindeki tesirleridir.
27 28

Cumhuriyet, 25 ubat 1949. Cumhuriyet, 12 Mart 1949. 29 Cumhuriyet, 21 Temmuz 1949.

16

Yahudilerin Ortaarkta bir devlet kurmaktan maksadlar nedir? Bu suale cevab verilirse meseleyi kknden halletmek mmkn olur. Maksad, mazlum Yahudilie bir ilticagh bulmaksa, Filistin byle bir ilticagh tekil edecek yer olmaktan ok uzaktr. nk Filistin dar bir memlekettir ve buras Avrupadan vesair yerlerden hicret edecek btn Yahudileri, ancak yerli halk kklerinden skmek hesabn barndrabilir. Yerli halk imha edip Yahudileri yerletirmek ise, kimsenin kabul edebilecei bir durum deildir. Bu ak ve kati hakikati destekleyen fiili bir durum, Yahudilerin, kendi blgelerinde ikamet eden drt yz binden fazla Arab kendi yurtlarna iade etmemek iin her areye bavurmalardr. nk Yahudiler, tazyik altnda hicret eden bu Arablarn yerine Yahudi muhacirler yerletirmek emelindedirler ve bu yzden Arablar tekrar kabul etmemek iin ellerinden geleni yapmaktadrlar. Bugn durum bu merkezde olduuna gre yarn Yahudilerin nfus kesafeti daha fazla artt takdirde ne yapacaklar ve genilemek iin durmadan silah stnlne bavuracaklar gayet aktr. O halde Yahudilerin Filistinde bir devlet kurmalar, daima mtecaviz bir varlk olarak Ortaarkta yer alacaklarn imdiden belirtmektedir ve Yahudilerin Filistinde yerlemeleri iin Arablarn oradan ayrlmalar icab etmektedir. Yabanc bir milletin, iki bin sene evveline aid tarihi haklara dayanarak halen yaamakta olan bir milleti yerinden atarak ve vatanndan mahrum ederek yerini almas, bu asrn vicdanna kabul ettirilecek bir i deildir. u neticeye varyoruz: Yahudilik Filistinde yerlemek iin mtecaviz olmak ve genilemek siyasetini takip etmek, yani daimi bir harp amili olmak zorundadr. Yahudilerin durumu bu merkezdedir. Buna mukabil Araplarn teklif ettii hal aresi, Arablarn imdiye kadar hicret etmi olan Yahudilerle elbirlii yaparak mterek bir devlet kurmak ve bu devlet iinde Yahudilerin haklarn tanmaktr.

17

Fakat Yahudiler, mutlaka bir milli hkmet ve devlet kurmak fikrinde olduklar iin Araplarn bu ok isabetli tekliflerini kabul etmemekte ve bu yzden iki taraf arasnda bir anlama zemini bulmak son derece glemektedir30. BM Filistin arabuluculuu grevini yrten Ralph Bunche, 27 Temmuzda Gvenlik Konseyi'ne sunduu raporda, Filistin atmasnn asker aamasnn sona erdiini bildiriyordu. te yandan, ABD, ngiltere ve Fransa hkmetlerinin 25 Mays 1950de ortaklaa yaynladklar bildiride, her lkenin blgede bar ve istikrarn kurulmasna nem verdikleri ve blge devletleri arasnda kuvvet kullanlmasna kar olduklar belirtiliyordu. Bildiride ayrca lkenin; herhangi bir blge devleti, snrlar veya mtareke hatlarn ihlle hazrland takdirde, byle bir teebbs nlemek zere gerek BM iinde ve gerekse dnda derhal harekete geeceklerini de ifade ediliyordu31. 3. Savan Sonucu Ancak, 1948 Savann ortaya kard sorunlar dil ve kesin bir zme balamak mmkn olamad. Savan yaratt fiil durumlar devam ettirildi. BM tarafndan ngrlen zm yollar uygulanmad. Bir kere srail de rdn de, Kuds'n uluslararas stat altna konmasna kar gelerek Sava srasnda, ehrin iki lke arasnda paylalmasyla ortaya kan blnmenin devamnda srar ettiler. te yandan, rdn, Sava srasnda Arap ordular tarafndan igal edilen Arap Filistininin, Msr'n kontrolndeki Gazze dndaki ksmn ilhak karar ald. srailrdn snr Kuds'n iinden geiyordu. Bylece, srail'le komular Lbnan, Suriye ve Msr'la, mtareke hatlarnn; rdn'le ise bu ilhak kararnn ortaya kard fiil snrlar, BM taksim kararnda ngrlenden farkl bir durum yaratm oluyordu. Kuds ve snrlar konusunun yannda nc balca anlamazlk konusu olan mlteciler sorununda ise, geici ve fiil de olsa bir zm yoluna varlamad. Bu noktada taraflar birletirmek mmkn olamad. Byle olunca da, Filistin mltecileri konusu, etkisini

30 31

mer Rza Dorul, Filistinde Arap- Yahudi Uzlamas Mmkn M?, Cumhuriyet, 24 Aralk 1948. mer Krkolu, a.g.e., s.29.

18

bugne kadar devam ettiren ve Arap- srail uyumazlnn adeta dm noktas haline gelen bir sorun olarak ortada kald. 1948 Arap-srail Savalarnn Ortadounun yapsna ynelik ok nemli sonular olmutur. Sava Filistinde yaayan bir milyon kadar Arab yerinden yurdundan etmi ve bir mlteciler meselesi ortaya kmtr. Yahudilerden korkan birok Arap yurtlarn terk ederek komu Arap lkelerine sndklar gibi baz Arap komutanlar da, muhtemel muharebe sahasnda yaayan Araplar buralardan ayrlmaya tevik etmitir. Komu lkelere iltica eden bu Araplarn says hakknda kesin rakamlar mevcut deildir. 500 bin ile 940 bin arasnda deien rakamlar telaffuz edilmitir. Mlteciler meselesi gnmze kadar eitli safhalardan geerek bugn bir Filistin meselesi haline gelmitir. Arap lkeleri iinde en kuvvetli orduya sahip olduu sanlan Msrn, savata en ar yenilgiye urayan lke olmas Msrda monarinin yani Kral Farukun iktidarnn sona ermesine neden olmutur. Yenilgide devlet ynetimindeki yozlamann nemli pay olduunu dnen baz Msrl gen subaylar, Yarbay Cemal Abdulnasrn nclnde gizli bir rgt olan Hr Subaylar Komitesi kurdular. Bu komite 23 Temmuz 1952de gerekletirdii darbeyle Kral Faruku tahtan indirip monariye son verdi. Bu hadise Msrda ve Ortadouda yeni bir dnem balatmtr. ktidar ele alan Bakan Nasr nceliini gerici olarak deerlendirdii Arap monarilerini sosyalist cumhuriyetlerle deitirmeye vermitir. Bu yndeki abalar blgedeki hassas durumun daha kritik hale gelmesine ve iktidar mcadelelerinin artmasna neden olmutur. Arap ordularyla kyaslandnda zayf grnen srail ordusu karsnda bir Arap devletinin askeri gcnn yenilmesi Arap camiasnda milliyeti duygular krkleyerek Arap Milliyetili hareketini tetiklemitir. Zira Arap milliyetilii de Nasrn eseridir. Bu milliyeti duygular tahrik eden ve Araplar milli bir kimlik kazandrmak iin gayret sarf eden zellikle Nasrdr. Nasr btn ve milli bir Arap dnyasnn liderlii hayalini tamaktadr.

19

Birinci Arap-srail savann atekes anlamalaryla neticelenmesi kalc bir bar ortamnn tesis edilmesini salayamamt. Araplarn hazmedemedii bu durum, milliyetilik duygularnn kabarmasyla birlikte gelecekte sraile aralarnda yaanacak savalarn da tohumlarn atmt. C. TRKYE'NN TUTUMU 1. Filistin Uzlatrma Komisyonu yelii B.M. Filistin grmelerinde Arap lkelerini destekleyen ve taksim kararna kar kan Trkiye bir sre daha bu grn devam ettirmi32 ve bu arada 12 Aralk 1948de ABD. Fransa ve Trkiye temsilcilerinden oluacak bir Filistin Uzlatrma Komisyonu kurulmasna karar verilmitir33. Ve genel kurul 29 Aralkta ate kes ars yapt. Msr ve srail bu karar uydular. 13 Ocak 1949da Rodosta grmeler balad ve bu grmeler 24 ubatta bir antlamayla sonuland. Antlamaya gre taraflar askeri harekta bavurmaktan kanacakt. Anlama mtareke snrn iziyor, fakat bu snrlarn siyasi ve lke snr olmad belirtiliyordu34. Filistin Uzlatrma Komisyonunca 27 Nisanda, sraille 4 arap lkesi bir araya getirildi ve Arap mltecilerinin gelecei Kudse stat verilmesi, snrlarn izilmesi konusunda grmeler balad. Ancak bu grmeler bir sonuca ulaamad ve 25 Haziranda kesildi.

Bu konuda, hkmetin yar-resmi organ Ulus gazetesi, ubat 1948'de unlar yazyordu: ...kanaatimizce, Birlemi Milletler, Filistin'in yarsn Yahudilere vermekte srar ederse, bu bitip tkenmez bir mcadeleye kap amaktan baka bir ey olmayacaktr... Ayn Tarihi, Say: 171, ubat 1948, s. 240'dan; Filistin'de Kopacak Frtnalara Hazrlk, Ulus, 28 ubat 1948. Ayn gazetenin d politika yazar da bu konuda yle diyordu: Birlemi Milletler Asamblesi tarafndan Filistin'in Yahudilerle Araplar arasnda paylalmas hakknda verilen karar meseleyi bsbtn kartrm ve Yakn Dounun barn tehlikeye drmtr. Geen sonbaharda verilen Asamble kararnn tatbik kabiliyeti olmad anlalmtr...; A. kr Esmer, Filistin kmaz, Ulus, 7 ubat 1948. 33 Ulus, 12 Aralk 1948; Ayrca bu komisyona Trkiyenin seilmesi gazetede Araplar memnun etti eklinde haber kt. Ulus, 13 Aralk 1948. 34 Armaolu, a.g.e., s. 101.

32

20

te Filistin sorunun da Trkiye'nin Araplara yakn tutumundan uzaklamas somut olarak bu ekilde ortaya kmtr. nk Komisyonun kurulmasna Arap lkeleri aleyhte, Trkiye ise lehte oy vermitir. stelik, Trkiye, Arap lkelerinin, kurulmasna kar ktklar bir Komisyon'da grev alyordu. te yandan, kurulan Komisyon'un amac uzlatrma olduuna gre, bizatihi Komisyon yelii de dil ve tarafsz bir tutumu gerektiriyordu. Bu durumda Trkiye'nin Araplara yakn politikasndan uzaklaarak tarafszla doru kaymas tabiiydi. Bu arada Msr'da yaynlanan El Msr gazetesi, Uzlatrma Komisyonundaki Trk temsilcisi (gazeteci ve milletvekili) Hseyin Cahit Yaln aleyhinde yayn yapmakta ve Yahudilere yardm ve Yahudi menfaatlerini tercih etmek bakmndan Yahudi murahhaslarndan daha ileri gitmek... ve srail'in ilhamyla hareket etmekle sulamaktayd35. Ancak ne var ki, Trkiye, iki Batl lkenin, yani ABD ve Fransa'nn yannda, Arap lkelerinin, kurulmasna kar ktklar bir Komisyon'da grev almakla; genel plnda olduu gibi, Orta Dou'da da Batyla politika paralelliine girmee ve dolaysyla Arap Orta Dousundan da uzaklamaa balam oluyordu. 2. srail'in Tannmas srail'in kurulmas Trkiye'de nce endieyle karlanmt. Hkmetin yarresm organ durumundaki Ulus gazetesi bu konuda yle diyordu: Filistin'de ngiliz Manda idaresinin sona ermesiyle bamsz bir srail Devletinin kurulmas, Orta Dou'nun aslnda zlmesi g bir siyas problemini bsbtn kmaza sokmu bulunuyor...36 te yandan, srail devletine, Trkiyede, yeni bir Sovyet peyki gzyle baklmtr37. Bu konuda bir yazar yle diyordu :38 ...Yahudilere, Ruslarn yardm ettikleri sylenmektedir. Hatta Stern (Yahudi tedhii) grubunun Romanya'dan ve Balkanlardan gelen Yahudi'ler vastasyla devaml surette Rusya ile temas halinde bulunduu ifa edilmitir. Bu arada Polonyal Yahudiler
35 36

Ayn Tarihi, Say: 187, Haziran 1949, s. 120121. Filistin kmaz, Ulus, 16 Mays 1948. 37 Abidin Daver, Kan ve Ate inde Doan Bir Devlet, Cumhuriyet, 16 Mays 1948. 38 M. Faik Ferik, Filistin'de arpan Menfaatler, Vatan,1 Mays 1948.

21

de faal bir rol oynamaktadrlar. Yahudilerin tarafnda Rus subaylarnn bulunduu aa vurulmutur. Demek, Araplarn arkasnda ngilizler, Yahudilerin arkasnda Ruslar vardr... Orta arktaki ihtillin Rusya'nn menfaatlerine hizmet etmesine msaade edilecek midir? Bu takdirde Komnizm, Orta arkn en mhim stratejik noktasn eline geirmi olacaktr... Filistin komnistletii takdirde, Rus basks yukardan aaya deil, aadan yukarya doru, Trkiye'ye de tevcih edilmi olacaktr. O halde bu hareketlerin iinde btn Akdeniz'in emniyeti bahis mevzuudur... Arap- Yahudi atmalarnda Trk kamuoyu Araplar desteklemekteydi39. Basnda kan haberlerin arlk noktas atmalarla ilgiliydi ve bunlar yorumsuz olarak veriliyordu. Araplar lehine tutum sergilemesinin bir nedeni de Yahudilerden duyulan kukuydu. Sovyetlerin Yahudileri desteklediine dair bir inan vard ve bu dorultuda haberlere sk sk rastlanyordu. Yahudiler arasnda Komnizmin yaygn olduu eklinde bir inan vard. Trkiye kendi gvenliine yneltilecek tehdit olarak yalnz komnist Rusyay gryordu. Ruslarn Yahudileri desteklemesi Trkiyede kukuyla karlanmakla birlikte Filistin konusunda Araplar desteklemekten de yava yava vazgeiliyordu. Bu deiiklik ulus gazetesinde Filistin probleminin asl memleketin sahipleriyle konuularak, dtan ve kuvvet yolu ile zmlenmesinde mmkn olamayaca; tutulacak en iyi yolun intizam ve yattrma politikas olduu; Yahudiler msfit ve taksim dileklerinden vaz geerse Filistin meselesinin zamanla btn ilgilileri tatmin edecek ekilde zmlenecei eklinde yorumland40. Taraflar arasnda bir uzlamay Trkiye savunmaya balad. Basnda kan yazlarda Arap kardelerimiz diye sz edilirken dier taraftan Yahudi dostlarmz deniliyordu41.

Filistini kurtarmak tm Arap leminin grevidir. Filistinde bir Siyonist devletin kurulmasnn tm Arap lemi iin tehlike olduuna iaret ediyor. mer Rza Dorul, Gittike Byyen Tehlike, Cumhuriyet, 24 Nisan 1948. 40 Ulus, 26 Mart 1948. 41 Ulus, 15 Mays 1948.

39

22

Trkiye'nin srail'e kar bu tutumu bir yandan Filistin Uzlatrma Komisyonu yeliinden itibaren Arap lkeleriyle yollarn ayrlmaa balamasna ve te yandan da, srail'in yeni bir Sovyet peyki olmadnn ortaya kmasna paralel olarak deime gstermitir42. Nitekim, hkmetin yar-resm organ Ulus gazetesinin d politika yazar, Trkiye'nin Filistin Uzlatrma Komisyonu'na seiliinden hemen birka gn sonra yaynlanan makalesinde, ...mevcut vaziyet ve artlar altnda Filistin'de kurulmu olan srail devletinin tanmamak mmkn olmayacaktr... diyordu43. Dileri Bakan Necmettin Sadak da 8 ubat 1949 gn Anadolu Ajans'na verdii demete, bu konuya temasla unlar sylyordu: srail Devleti bir vakadr. Otuzdan fazla devlet tanmtr. Arap temsilcileri de srail temsilcileriyle konumaktadrlar. Trkiye'ye gelince, Uzlatrma Komisyonunda vazifemizi daha iyi grebilmek iin bugnk durumumuzu deitirmemei daha faydal buluyoruz44. Dileri Bakan'nn bu szlerinden ksa bir sre sonra, 28 Mart 1949'da Trkiye, bu yolda karar alan ilk Mslman lke olarak srail'i resmen tand45. Tanma karan zerine Trk basnnda yer alan baz haberler, Trkiye'de srail'e kar, o kadar ksa sre iinde ne kadar farkl bir gzle baklmaa balandn gstermesi bakmndan ilgi ekicidir: Biz kendi hesabmza, hudutlarmzdan pek uzak olmayan bu devletin teekkln memnunlukla kaydediyoruz. Arap Birliini tekil eden devletlerin arzular her ne kadar bu merkezde deilse de, ortada hakikati kabul etmek zarureti vardr. Zamanla mevcut przlerin halledileceine phe yoktur. alkan bir millet olan Yahudilerin ticarette olduu kadar siyasette de muvaffak olacaklarna inanyoruz. Arabistan lnn ortasnda modern bir mamure kurmak istemeleri ve buna da ksmen muvaffak olmu olmalar ti iin iyi mitler

Bu ikinci noktayla ilgili olarak, zellikle ABD'nin, srail'in kuruluundan hemen birka saat sonra srail hkmetini tanmas, Trkiye'de srail konusunda duyulan endieleri yumuatan ilk gelime olmutur. Bu konuda bir yazar yle diyordu: ...Truman'n yeni Yahudi Devletini tanmakta istical etmesi Filistin'de harp eden Yahudi eflerini btn btn Moskova'nn kollar arasna atmamak endiesi ile izah olunabilir... Asm Us, Amerika, Yahudiler ve Araplar, Ulus, 17 Mays 1948. 43 A.kr Esmer, Filistin Anlamazl, Ulus, 18 Aralk 1948. 44 Ayn Tarihi, Say: 183, ubat 1949, s. 176. 45 Cumhuriyet, 29 Mart 1949.

42

23

beslememize msaittir. Biz bata olmak zere btn devletlerin arzusu, Filistin'de nihayet sknun avdetinden ibarettir. Bu alkan komumuzun yakn zamanda sa'yinin semeresini greceine ve Asya'da kk bir svire gibi verimli bir Devlet haline geleceine eminiz46. Cumhurbakan smet nn de 1 Kasm 1949da TBMM'ni a nutkunda srail konusunda unlar sylyordu: Yeni doan srail devleti ile siyas mnasebetler almtr. Bu devletin Yakn Dou'da bir bar ve istikrar unsuru olacan mit ediyoruz47 . Bu ekilde srail konusundaki tutum deiiklii, Trkiye'nin Arap Orta Dousuyla yollarnn ayrlmasnn somut belirtisi oluyordu. Trk d politikasnda 1945ten sonra, Bat'ya ynelme eklinde kendini gsteren genel gelimenin, 1940'larn sonuna doru, Trkiye'nin Orta Dou politikasn da etkileyen balca faktr halini ald grlmektedir. srail'in bamszln ilan etmesinden ok ksa bir sre sonra 30 Haziran 1948'de Trkiye ile srail arasnda bir posta anlamas imzaland. Tel Aviv'in srarlarna ve srail Dileri Bakan Moe aret'in Ankara'ya yollad rica telgraflarna ramen Ankara henz sraili tanmaya yanamyor, bekle ve gr politikas izlemeyi tercih ediyordu. mzalanan posta anlamas Arap lkeleri tarafndan protesto edilince Ankara, srail'de 10.000'in zerinde Trk vatandann yaadn vurgulayarak, anlamann yalnzca insan nedenlerle yaplm olduunu ifade etti. te yandan Arap-Yahudi atmasnn balamasndan sonra Ankara tarafsz bir tutum taknm48 ve blgeye giderek taraflarn yannda savaa katlmak isteyen Trk
srail Hkmeti, Hrriyet, 30 Mart 1949. Kazm ztrk, Cumhurbakanlarnn Trkiye Byk Millet Meclisini A Nutuklar, Ak Yay., stanbul, 1969, s.415. 48 Trkiyenin bu dnemde tarafszlk politikas konusunda gr birlii vardr. Ayrntl bilgi iin bkz.: Haluk Ulman, Trk D Politikasna Yn Veren Etkenler, ASBF Dergisi, Eyll 1968, CXIII, No.3, s.244;
47 46

24

vatandalarnn seyahatlerini kstlayc nlemler almt. Fakat Eyll 1948'den itibaren atmann younluunu kaybetmesine paralel olarak Trk hkmeti Filistin'e gideceklere uygulanan seyahat yasan kaldrd. Ankara radyosundan yaplan aklamalarda Trk vatandalarnn istedikleri lkeye g edebilecekleri ynnde yaynlar yaplmaya balad. Bylece, srail'e g etmek isteyen Trk vatanda Musevilerin n alm oldu. 1948'in son aylarndan itibaren Trkiye ile Yahudi Ajans arasnda yaplan ibirlii erevesinde binlerce Trkiye Musevisi srail'e tand. Bu rakam 1950'lerin ilk yarsnda 50.000'e ulaacaktr. Trk hkmetinin bu liberal tutumunun arkasnda gayrimslim aznlk unsurlarndan arndrlm, homojen bir ulusdevlet yaratmay hedefleyen, en azndan ittihat ve Terakki dneminden beri biimlendirilen bu anlayn izlerini bilinaltnda hisseden kadrolarn giriimlerinin de etkili olduu da sylenebilir. srail devletinin kurulmasndan sonra Trkiye Cumhuriyeti vatanda Yahudilerinde Filistine g ettii haberleri gazetelerdeki yerini almaktayd. stanbul Milletvekili Salomon Adotto, stanbuldan Filistine ynelik Yahudi aknyla ilgili olarak, Filistine gitme merakn, seyahat acentelerinin tahrik ettiini, bunlarn, Filistinin bir cennet olduu hakknda masallar uydurduklarn, fakat haris menfaatler temini iin gidecek olan bu zavalllarn orada feci akbetlerle karlacaklarn sylemitir49 . Trkiye, Filistin Uzlatrma Komisyonundaki grevinin devam ettii bir srada, 28 Mart 1949'da sraili resmen tanyan ilk Mslman lke oldu. Tanma kararnn alnmasndan bir sre nce, Dileri Bakan Necmettin Sadak, Trkiye'nin Komisyon'daki grevini tarafsz olarak yrtebilmesi iin, o tarihe kadar 30 devlet tarafndan tannan sraile baknn deimesi gerektiini ifade ederek, kararn gerekesini aklamt. Trkiye'nin srail'i tanmas Arap dnyas tarafndan sert tepkilerle karlanmtr. Bundan sonraki yllarda Araplarla-srail arasnda meydana gelen
Cumhuriyet, 20 Ekim 1948; Filistine Yahudi gleri ile ilgili Cumhuriyet gazetesinde yaplan deerlendirmede, Filistine glerin Ortadouda etkin hale gelmeye alan Sovyet Rusyann bir plan olduu zerinde durulmaktadr. mer Sami Coar, Cumhuriyet, 23 Ekim 1948; Dier haberler iin bkz.: Hrriyet, 22 Ekim 1948, Hrriyet, 05 Kasm 1948, Cumhuriyet, 16 ubat 1949.
49

25

olaylarda Arap yanls bir politika izlenerek tepkiler ortadan kaldrlmaya allmtr. Ancak gelecekte birleik bir Arap cephesi karsnda yalnz kalmamak iin, Trkiyesrail ile olan ilikilerim tamamen dlamaktan da kanmtr50. srail'in tannmas kararnn alnmasnda baz nemli nedenler daha vard. Trkiye'nin kinci Dnya Sava sonrasnda izlemeye balad Bat yanls d politika, bu kararn alnmasn gerektirmekteydi. Dileri Bakan Sadak'n szn ettii sraili tanyan 30 devlet arasnda SSCB ve Dou Avrupa lkeleri de yer almakla birlikte, arlk Batl devletlerdeydi. Kurulu almalar devam eden NATO'ya ye olmay arzulayan Trkiye, d politikasn muhtemel mttefiklerinin d politikalaryla uyumlatrmay zorunlu grmekteydi. Ayrca Sadak, Nisan banda Washington'da Bakan Truman ile bir grme yapacakt. ABD'den daha fazla siyas ve mal destek bekleyen Ankara, katksz bir srail yanls tutum sergileyen Truman'a bir jest yapmay dnmt. Bunun yannda, srailin kuruluundan sonra yaanan gelimeler bu devletin blgede bir Sovyet uydusu olabilecei ynnde Trkiye'de dile getirilen endielerin yersiz olduunu gsterdi, srail, SSCB'nin gizli bir mttefiki olmadn, ABD ile kurduu yakn ilikiyle ortaya koydu. Sk bir anti-komnist olan Hseyin Cahit Yaln bile sraile yapt geziden sonra Trk gazetecilere "Herhangi bir yabanc devletin srail'e etkide bulunduuna dair hibir gsterge yoktur" eklinde aklamalar yapabiliyordu srailin tannmasndaki dier nemli bir nedende, hkmetin izlemi olduu Arap yanls politikaya aydnlarn yapm olduu eletirilerin artmasdr. zellikle Birinci Dnya Sava srasnda kan Arap ayaklanmas srasnda Trk askerinin arkadan vurulmasnn yaratt psikolojik etkinin izleri hl silinmemiti. Trk aydnlarna gre, srailin, Osmanl Devletinin Birinci Dnya Sava'ndaki dmanlaryla arplarak kurulmu olmas, Orta Dou diplomasisinde yzyllardr geerli olan "dmanmn dman dostumdur" anlay erevesinde bu devletle scak ilikiler kurulmasn gerektiriyordu. te yandan Trk kltrnn ve toplumunun Arap motiflerinden
Harp Akademileri Komutanl, Bamsz Filistin Devletinin Douu ve Gelecei, Harp Akademileri Kom. Yay., stanbul, 1994, s. 56.
50

26

temizlenmesi srecinde, aydnlar arasnda Arap devletlerine kar oluan olumsuz bak as da srailin tannmas kararnn alnmasnda etkili oldu51.

51

Baskn Oran, a.g.e., s. 640.

27

II- 1956 ARAP-SRAL SAVAI VE TRK KAMUOYU

A. SVEY BUHRANININ ORTAYA IKII

Badad Pakt'nn imzalanmasyla ortaya kan gelimeler, ksa sre iinde nemli bir buhrana yol amtr. Svey Kanal zerinde kan bu buhran, bir anlamda kinci Dnya Savandan sonra, ngiltere ile Msr arasndaki srtmelerin devam ve tabi sonucuydu. ngiltere'yi, Orta Dou'dan ekilmesinin kanlmaz olduunu grmee balamasndan itibaren en fazla dndren konu, Sveyteki ssyd. Badad Pakt ncesinde, ngiltere tarafndan ortaya atlan, zellikle Orta Dou Komutanl projesinin balca amac, Svey ssn Msr iin daha tahamml edilebilir hale sokmakt. te, 19451954 arasnda52 Msr'n ngiltere ile ilikilerinde temel konuyu tekil eden Svey, 1955 ylnda Badad Pakt'nn imzalanmasyla ortaya kan ve Msr'n Bat'dan uzaklamasn hzlandran gelimeler sonucu, 1956 ylnda uluslararas bir buhrann da nedeni olmutur. srail devletinin kuruluu ve 194849 savanda Araplarn yenilgisi de, Msrda, Bat, fakat bilhassa Filistinin mandater yneticisi olan ngiltere aleyhine youn bir dmanlk havasnn ortaya kmasnda byk rol oynad. Bu savataki yenilginin tesir ve tepkisiyle, Msr Ordusuna mensup bir ksm subaylarn kurduu Hr Subaylar grubu, 23 Temmuz 1952 de bir darbe yaptlar ve Kral Faruk'u devirerek monariye son verdiler. Askeri ynetim ierde otoritesini kurabilmesi iin, bu mhim meseleyi sona erdirmek amac ile ve ngiltere de, monarinin gidii ile kaybettii destei yeni asker ynetimde bulmak midi ile, 19 Ekim 1954 de 13 madde ve 2 Ek'ten meydana gelen bir anlama imzaladlar. Bu anlama ile, bir yandan 26 Austos 1936 tarihli ngiliz-Msr ittifak ile, te yandan, Sudan zerindeki ngiliz-Msr ortak egemenliini kuran 19 Ocak 1899 tarihli anlama yrrlkten kaldrlyor ve ayn
1954 ngiltere-Msr Anlamasyla Svey sorunu bir zme balanm grnyordu. Anlama hakknda bkz.: Fahir Armaolu, Filistin Meselesi ve Arap srail Savalar (1948-1988), Bankas Kltr Yay., stanbul, 1994, s.119.
52

28

zamanda da, hem Sudan'n bamszl tannyor ve hem de ngiliz kuvvetlerinin Msrdan ve Svey Kanalndan 20 ay iinde ekilmesi salanyordu. Bununla beraber, Svey Kanalndan serbest geii salayan 29 Ekim 1888 tarihli stanbul Anlamas da teyit ediliyordu. Anlamann 6. Maddesine gre de, Arap Ligi Ortak Savunma Antlamas devletlerinden birine veya Trkiyeye silhl bir saldr halinde, Msr, ngiltereye her trl kolayl salayacakt. Bylece Trkiye, ngiliz-Msr anlamasnn veya anlamazlnn ve dolaysyla ngilterenin Orta Dou politikasnn bir paras haline gelmekte idi. Osmanl Devletinin yklarak blgeden ekilmesinden sonra, bu durum Trkiye iin mhim bir gelime idi. Osmanl mparatorluunu Orta Doudan tasfiye eden ngiltere, 35 yl sonra, Orta Douda tutunabilmek iin, onun yerini alan Trkiyeyi kullanmak zorunda kalyordu. Trkiye'nin Orta Douya girmesi ve blgenin karmak politikasna bulamas bu kadarla da kalmad. ngiliz-Msr Svey anlamasndan bir ka ay sonra ortaya kan Badat Pakt, blgeyi kartrd gibi, Trkiye'nin Arap dnyas ile mnasebetlerini de bozdu53. Albay Abdnnasr, 17 Haziran 1954 de cunta lideri General Necib'i iktidardan indirerek babakanla geldi. Ayn yln Temmuz aynda ngiliz-Msr Svey anlamas parafe edildi ve 19 Ekim 1954de de imzaland. Nasrn bu politikasna Batllar mitle baktlar. nk Nasr Bat taraftar grnmekteydi. Nitekim, daha Svey Anlamas 27 Temmuzda parafe edildii zaman Nasr, "Msr ve ngiltere ile Batl lkeler arasnda, karlkl inan, gven ve ibirliine dayanan yeni bir dostane mnasebetler dnemi almtr" diyor ve unu ekliyordu: "Kalplerimizdeki nefret duygularndan kurtulmak ve ngiltere ile, 70 yldr mnasebetlerimizde eksik bulunan karlkl inan ve gvenin salam temeline dayanan mnasebetler inasna balamak istiyoruz". Fakat Badat Pakt Nasr'n btn tasarlarn ykt ve politikasnca derin deiiklere sebep oldu.
53

Badat Pakt iin bkz.: mer Krkolu, Trkiyenin Arap Orta Dousuna Kar Politikas ( 1945-1970), Sevin Matbaas, Ankara, 1972, s.51-81; Fahir Armaolu, 20.Yzyl Siyasi Tarihi ( 19141995), Alkm Yay., stanbul, 1997, s. 524-528.

29

Badat Paktnn gerekletirmek istedii, Orta Douda bir kollektif savunma sistemi kurma fikri, esasnda Amerika Dileri Bakan John Poster Dulles'den gelmitir. Amerika, Avrupadaki Sovyet yaylmaclna ve emperyalizmine kar 4 Nisan 1949 da NATO'nun kurulmasn saladktan sonra, 195053 Kore Sava zerine de, 1951 de Japonya, Filipinler, Avustralya ve Yeni Zelanda ile bir dizi ittifaklar yapm ve gneydou Asya lkelerini de SEATO denen bir ittifak sistemi iinde toplayarak milletleraras komnizmin Asyadaki yaylmasna kar da "durdurma" (containment) tedbirleri almt54. NATO ile beraber Atlantik'ten Pasifice uzanan bu ittifak sistemleri iinde bir tek ak nokta olarak Orta Dou kalyordu. Blgede, Sovyet emperyalizmine kar kurmak istedii ittifak sistemine "Kuzey eddi" diyen Dulles, 1953 Maysnda, Ankara da dahil, blge lkelerini ziyaret ettikten sonra, artlarn byle bir ittifaka msait olmadn grerek bu tasardan vazgeti. Fakat Amerikann brakt bu tasary Trkiye ele ald. Trkiye'nin, bilhassa Svey Anlamasnda kendisine de yer verilmi olmasndan ve bunu Nasr'n da kabul etmi bulunmasndan cesaret ald anlalmaktadr. Bu anlamadan sonra Trkiye'nin yapt zemin yoklamalar, ne Msrn ve ne de dier Arap devletlerinin bu ittifak sistemine katlmayacaklarn gstermesine ramen, Msrn dndaki dier Arap lkelerinin sonradan katlacaklar midi ile, Trkiye ve Irak 24 ubat 1955 de "Badat Pakt" adn alan ittifak imzaladlar55. ttifakn ilk yanll urada idi ki, Vahhabilerin Suudi Arabistan, Haimilerin Irak'nn tarihi dman olduu gibi, "ilerici" ve "sosyalist" Nasr da, Arap dnyasn kendi etrafnda birletirebilmek iin nce "gerici" monarileri ykmaya kararl idi. Nasr "ilerici" rejimlerin hakim olduu Arap dnyasndan, Dou ile Bat arasnda bir denge rol oynayabilecek bir "nc Blok" yaratmay dnyordu ve bunun ilk adm olarak da bir "slm Konferans" toplamay tasarlamakta idi. Badat Pakt imdi bu tasarlara, Nsr'n bu byk hayallerine darbe indiriyordu. nk, ona gre, Trkiye ve Irak, Orta Dounun liderliini ele almak iin ortaya kmlardr.
54 55

Bu ittifaklar iin bkz.: Fahir Armaolu, a.g.e, s. 456-462. Ayn Tarihi, ubat 1955, No:225, s.185188.

30

Hele ngilterenin 4 Nisan 1955te Badat Paktna katlmas, Orta Dounun geleneksel smrgecisi olmas dolaysyla, Badat Paktn daha da bir "umac" haline getirdi. Bu sebeple, Msr, Suriye, Suudi Arabistan ve Yemen arasnda, Badat Paktna kar, hemen bir blok teekkl etmitir. Blgenin bu bloklamas karsnda, rdn ve Lbnan bunlarn dnda kalmak suretiyle, Badat Pakt sayesinde Orta Dou, sraili de hesaba katarsak, drde blnm olmaktayd ki, bu blnmlk Sovyet Rusyann, ar Petro'dan beri ilk defa olarak, Orta Douya girmesini kolaylatracak bir atmosfer yaratacaktr. Eer Trkiye, Nasrn, Orta Douyu kendi egemenlii altnda birletirme tasarlarn ksteklemek iin Badat Paktn ortaya karm ise, dorusu amacna ulam idi. Fakat ne var ki, Nasrn tasarlarnn nlenmesi de, daha sonra Trkiye'nin bana, bugne kadar dert olan "Orta Doulu Rusya" faktrn ortaya karacaktr. Badat Paktna srail dahi tepki gsterdi. sraile gre Badat Pakt kendisine kar kurulmutu ve sraile kar Arap saldrganln arttracak mahiyette idi. Bu sebeple de Amerikan ve ngiliz hkmetlerine bu endielerini bildirerek, bu iki lkenin dikkatini ekmitir. Bir yandan Araplarn, te yandan srailin bu tepkileri karsnda, daha nce Trkiye'ye fiili destek vaat eden Amerika, Pakta katlmaktan vazgemitir. Nasl ngiltere'nin Badat Paktna katlmas bu ittifak zayflatm ise, Amerikann katlmamas da daha da zayflatmtr. srailin Msr ile snr atmalarnn younlat ve Msr iin silahlanma ihtiyacnn n plana kt 1955 yl ortalarnda, Orta Dounun "milletleraras erevesi" byle bir yapya sahiptir. Bununla beraber, dorudan doruya Arap-srail mnasebetlerine tesir eden dier baz faktrlere temas etmeden de, 1956 Svey Sava'nn zeminini tam olarak izmek mmkn olmayacaktr.

31

1. Nsr'n Svey Kanal'n Milliletirmesi 1956 Svey Buhrannn kmasnda an neden tekil eden konularn banda, Msr'n Nil nehri zerinde kurmay tasarlad Asvan Baraj gelmektedir. Msr ekonomisi bakmndan zel nem tayan56 bu baraj iin, Msr hkmeti ABD'nden 55 milyon dolar, ngiltere'den 15 milyon dolar ve Dnya Bankas'ndan da 200 milyon dolar yardm taahhd elde etmiti. Fakat 15 Temmuz 1956'da ABD yardm sznden geri dnd. ABD'nin yardm taahhdnden dn nedeni, Msr'n 1955 Eyllnde ekoslovakya ile silh anlamasn imzaladktan sonra, sosyalist blokla ilikilerin gelitirmesinin ABD'nde uyandrd endie olsa gerekir. Msr, en son olarak 1956 Maysnda in Halk Cumhuriyetiyle diplomatik iliki kurmutu. te yandan, ABD Bakan Eisenhowern zel danman R. Murphy'nin bu konuda syledii u szler ilgi ekici saylabilir: Dulles'la beraber alan bizlerden hibirine neden byle aniden harekete geildii aka izah edilmi deildir. Bizim tahminimize gre, asl neden, Nsr'n Austos 1956 balarnda Moskova'ya yapmas sz konusu olan ziyaretti. ABD, Asvan Baraj'nn finansmanna katlmay kabul ettii takdirde, Nasr, Moskova'da Ruslarla ikinci byk silh anlamasn imzalamak iin eline bir koz geirmi olacakt. Yardm taahhdnde bulunmu olan dier iki kaynak da ABD'ni izlediler. Nsr'n buna cevab, hemen birka gn sonra, 26 Temmuz'da, Svey Kanal'n millletirmek oldu57.

Asvan Barajnn projesine gre, Baraj sular 60.000 km. karelik araziyi kaplayacak, Msr'n tarma elverili topraklarn te bir orannda arttracak ve Msr'n elektrik enerjisini de % 50 orannda arttracakt. mer Sami Coar, Bir Barajn Hikyesi, Cumhuriyet, 18 Temmuz 1956. 57 Msr Cumhurbakan Nasr, Nil zerindeki baraj meselesinde kendisine yardm etmekten vazgeen batya, Svey Kanal beynelmilel kumpanyasna el koymakla, kanal ve tesislerini devletletirmekle cevap vermitir. Nasr, Asvan Baraj iin kredi ararken bat ile dou arasnda rekabeti davet maksad ile politik bir manevra evirmek istemiti. Bu manevra fiyasko ile neticelendikten sonradr ki Msr Cumhurbakan, Svey Kanaln Devletletirme kararn vermi ve bunu derhal tatbik mevkiine koymutur. Bu ikinci teebbs birincisinden farkl bir netice verecek midir? mer Sami Coar, Svey Kanal Kozu, Cumhuriyet, 28 Temmuz 1956.

56

32

Msr cumhurbakan Cemal Abdlnasr Kral Farukun Msrdan kovuluunun drdnc yl mnasebetiyle mhim bir konumada beynelmilel Svey Denizcilik irketinin bugnden itibaren devletletirilmi olduunu aklamtr. Cemal Abdlnasr bu hususta ittihaz edilen ve kanun mahiyetinde olan ve yine bugn resmi gazetenin zel bir nshasnda yaymlanan karar okumutur. Kararda, irketin byk tesislerine ve kanal ilerine el konulduunu, devletletirilme ameliyesinin ikmalini mteakip hisse sahiplerine tazminat denecei, Sveyte seyrseferin ticaret vekletine bal mstakil bir heyet tarafndan idare edilecei ve yine irketin btn msr dhilinde ve haricinde envaline el konulaca, heyetten izinsiz olarak hibir memur ve iinin iinden ayrlamayaca karara muhalefet eden ii ve memurlarn hapse mahkm edilecekleri belirtilmektedir. Amerikann Msra Asvan baraj iin yardm kesmesi hadisesine temas eden Msr cumhurbakan Svey kanal bize be sene de be yz milyon dolar gelir salayacaktr. Artk Msrn Amerikann yetmi milyon dolarlk mali yardmna ihtiya kalmamtr demitir58. Nasrn 1956 Temmuzunda Svey Kanal irketini milliletirdiini aklamas Ortadouya bomba gibi dmt. Bu gelime Nilin fazla sularn toplayacak olan Asvan Barajnn yapm iin vaat edilen Amerikan ve ngiliz kredilerinin geri ekilmesine tepki olarak ortaya kmt. Baraj Msrn artan yksek nfusu iin ekilebilir topraklarn geniletmenin yannda endstrileme hamlesinde elektrik retimi iin de byk nem tamaktayd. Asvan Baraj projesinin finansman iin gerekli olan 1,3 milyar dolarn yaklak 400 milyon dolarlk ksmnn ABD, ngiltere ve Dnya Bankas tarafndan finanse edilecek olmasna karlk Nasrn balantszlk politikasna kaymas, dou Blouyla yakn bir

58

Cumhuriyet, 27 Temmuz 1956.

33

iliki iinde olmas, 1955 Eyllnde yaplan bir anlamayla ekoslovakyadan silah satn almas sz konusu lkeleri bir hayli rahatsz etmiti. Nasr, 27 Eyll 1955teki aklamasnda byle bir anlamann yapldn u ekilde ifade ediyordu: ...Msra silah verilmesini ngren bir ticari anlamay geen hafta ekoslovakya ile imzaladk. Anlama Msrn silah karlnda ekoslovakyaya pamuk ve pirin gibi maddeler vermesini ngrmektedir... Bugn bu konumay yaparken, orada burada Londrada Washingtonda- protesto seslerinin ykseldiini duyuyorum. Bu sesler bizi kontrol ve nfuz altnda tutmak isteyenlerin sesidir. Bu kontrol ve nfuzu ykmak iin savaacaz...59 Bu nedenle Nasr, Yugoslavyada, Tito ve Nehruyla bulutuu srada Amerikan Dileri Bakan John Foster Dullesda Amerikann baraj yapm iin sz verdii krediyi vermekten vazgetiini aklamaya hazrlanyordu. Sonuta 19 Temmuzda ngiltere, 20 Temmuzda da ABD Asvan Baraj projesinin mevcut artlar altnda finansmannn mmkn olmadn kamuoyuna akladlar60. Bu gelimeler zerine, Nasr devriminin drdnc yldnm olan 26 Temmuz 1956da ok aklamasn yapt ve Svey Kanal irketinin btn tesisleri ve mallaryla milliletirildiini ilan etti. Nasr, Kanaln yllk 100 milyon dolarlk gelirinin Asvan Barajnn inaasna harcanacan bildirmekteydi. Nasr, zaten kanal irketinin imtiyaz sresi 1869dan itibaren 99 yl olduu iin 1968de biteceinden, bu tarihte bu tarihte irketin Msrn eline geeceini ifade ederken, Osmanl mparatorluunun da taraf olduu 1888 stanbul Antlamasnn ngrd ekilde kanaldan serbest geiin devam edeceini ve Msrn btn uluslar aras taahhtlerine bal kalacan aklamaktayd61. Nitekim Msr, Kanal irketinin milliletirilmesini bir i sorun olarak kabul ederken kendini konuyla ilgili sayan Batl devletlerin ar saldrlarna hedef oldu. lk etapta ngiltere, Fransa ve ABD Msra ait olan dviz rezervlerini dondurulmas da dahil

mer Krkolu, a.g.e., s.70. Mehmet Gnlbol, Olaylarla Trk D Politikas 1919-1990, Siyasal Kitabevi, Ankara,1993, s. 279; Fahir Armaolu, a.g.e., s. 149-151. 61 Hseyin Bac, Trk D Politikasnda 1950li Yllar, ODT Yay., 2001, s.7980.
60

59

34

ekonomik yaptrmlar uygulamaya balad.62 Ayrca bu devletler tarafndan 2 Austosta yaynlanan bildiri ile 1888 Antlamasna taraf olan ve kanal kullananlarn davet edildii toplant 16 Austosta Londrada almalarna balad. 2. Birinci Londra Konferans Nasrn tepkilere yol aan millletirme karan zerine 29 Temmuz'da Londra'da bir araya gelen ABD, ngiltere ve Fransa yetkilileri, 2 Austosta yaynladklar bildiride, Svey sorununu grmek zere 16 Austosta Londra'da bir Konferans toplanmasna karar verdiklerini akladlar. Svey Kanalmdan geii dzenleyen 1888 tarihli stanbul Szlemesine taraf olanlarla63, Kanal'dan en fazla yararlanan lkelerin arld Konferans, 16 Austosta Londra'da 22 lkenin katlmasyla almalarna balad. Msr'n katlmama karar ald Konferansta eitli grler ne srlmtr ki, bunlarn balcas ABD Dileri Bakan Dulles'in adn alan Pln'dr. Svey Kanal'nn, 1888 Szlemesi'ne uygun olarak serbest bir uluslararas suyolu olmasn ngren Pln'n ana hatlar u ekildeydi: Svey Kanal'n uluslararas bir kurulu ynetecektir. Bu kurulu Birlemi Milletler'e bal olmaldr. Svey Kanal, 1888 stanbul Szlemesine uygun olarak btn lkeler tarafndan hibir snrlamaya tbi tutulmadan serbeste kullanlmaldr. Kanal' ynetecek olan uluslararas kurulu bir antlamayla kurulacaktr. Bu kuruluta, Msr da yer alacak, hibir devlet veya devletler grubu hkim bir duruma gemeyecektir. Msr hkmetine makul ve adalete uygun bir gelir temin edilecektir. Svey Kanal irketi'ne adalet erevesinde bir tazminat verilecektir.
Sir Anthony Eden Avam Kamarasnda yapt konumada ngilterenin Msra yapt btn harb malzemesi ihracatnn durdurulduunu sylemitir. Babakan Msr hkmetinin Svey Kanal irketi memurlarn almaya zorlamas veya kendilerine Rehine olarak tutmasn hibir suretle kabul edemeyeceini sylemitir. Babakan Eden yle devam etmitir: Byk bir milletler aras deniz yolu olan Svey kanalnn kontrolne son hadiselerin gsterdii gibi sadece milliyeti gayelere alet edecek bir tek memleketin eline brakacak bir hal aresini ngiltere hkmeti kabul etmeyecektir, Cumhuriyet, 31 Temmuz 1956. 63 Szlemeyi imzalayan lkeler unlard: Osmanl Devleti, ngiltere, Fransa, Almanya, talya, AvusturyaMacaristan imparatorluu, Rusya, Hollanda ve spanya.
62

35

Son iki nokta zerinde kacak uyumazlklar, Milletleraras Adalet Divan'nn seecei mahkemelerce zmlenecektir64. Dulles Pln'na karlk, Msr' destekleyen Sovyet Dileri Bakan epilov, 1888 szlemesine taraf olan lkelere ilveten, Svey Kanal'ndan faydalanan btn lkelerin de katlaca daha geni bir uluslararas Konferans istemitir65. epilov, Svey Kanal sorununun iki yn bulunduunu, bunlardan birincisinin Kanaln millletirilmesi olduunu ve buna hibir lkenin mdahale edemeyeceini, sorunun ikinci yn olan Kanal'dan serbeste geiin ise dier lkeleri de ilgilendirdiini sylemitir. Sovyet Dileri Bakan daha sonra, Kanal'dan geii dzenlemek zere uluslararas bir kuruluun meydana getirilmesi yolundaki Bat teklifini yermi ve byle bir hareketin, smrgeci bir nitelik tayan ve 20. yzyln artlarna aykr eski Kanal irketini baka bir grn altnda tekrar canlandrma sonucunu douracan ne srmtr. epilov, Kanal'dan serbeste geii temin edecek zm yolunun bulunmas iin yaplacak almalara Msr'n katlmasnn salanmas gerektiini sylemi ve egemen bir devlet olarak Msr'n hak ve karlarnn korunmasnn nemi zerinde durmutur. epilov, daha sonra, yeni bir uluslararas szlemenin veya 1888 Szlemesine ek yeni bir anlamann hazrlanmasn istemitir. Konferansta yaplan grmeler sonunda, Pakistan, Trkiye, ran ve Habeistan'n getirdikleri deiikliklerle66 son eklini alan Amerikan Pln, ounluk gr olarak benimsendi67. Ayrca, Avustralya, Habeistan, ran, sve ve ABD'nden kurulu bir komitenin, Konferans'ta tespit edilen esaslar zerinde Msr'la temasa gemesi kararlatrld.

Cumhuriyet, 21 Austos 1956. Msr Devlet Bakan Nasr, 12 Austos 1956 gn yapt aklamada Msr'n Konferans'a katlmayacan bildirirken, 1955 ylnda Kanal'dan 45 lkenin faydalanm olmasna karlk Konferans'a sadece 24 lkenin arlm olmasn yermiti. 66 Bu deiiklik teklifinde en nemli nokta, Msr'n egemenlik hakkna sayg prensibinin ayr bir madde olarak metne konmasyd. 67 SSCB, Hindistan, Endonezya ve Seyln bu pln benimsemediler.
65

64

36

3. Msr'la Grmeler Birinci Londra Konferans'nda tespit edilen 5'li Komite adna, Avustralya Babakan Menzies, Msr hkmetine grme teklifinde bulundu. Msr'n teklifi kabul etmesi zerine 3 Eyll'de Kahire'de grmeler balamtr. Kahire'de 5'li Komite ile Msr hkmeti arasnda 39 Eyll tarihleri arasnda yaplan grmeler bir kmazla sonuland. Grmelerde Msr Devlet Bakan Nasr, Msr'n Svey Kanal'nn uluslararas bir, denetim altna konulmasn kesinlikle kabul etmeyeceini ve Kanal zerindeki egemenliinden vazgemeyeceini ortaya koymutu. Bu iki nokta kabul edildii takdirde Nasr, Svey Kanal'ndan btn lkeler iin gei serbestsini garanti etmee hazr olduunu belirtmitir. Grmelerden bir sonu alnmaynca, 5'li Komite Kahireden ayrld. 4. kinci Londra Konferans Kahire grmelerinden sonu alnamamas zerine ngiltere ve Fransa'nn tutumlarn sertletirdii grlmtr. 1011 Eyll arasnda ngiltere'yi ziyaret eden Fransa Babakan Mollet ve Dileri Bakan Pineau'nun ngiliz hkmetiyle yaptklar temaslar sonunda yaynlanan ortak bildiride, Bakan Nsr'n, 5'li Komite'nin teklif ettii esaslar erevesinde mzakerelere girimei reddetmesinin ok vahim bir durum yaratt ne srlyor ve ngiltere ile Fransa'nn, alnacak tedbirleri grtkleri ve tam mutabakata vardklar belirtiliyordu. Bu srada bir ksm Fransz birliklerinin, gerektiinde Svey blgesindeki Fransz vatandalarn korumak zere, ngiltere, hkmetinin izniyle, Kbrsta slendikleri bildiriliyordu. Ayn zamanda Msra kar ortak hareket iin sraille grmelere baladlar. ngiltere ve Fransa'nn bir sava gze alabileceklerini gsteren bu belirtilere karlk byk Bat'l lkeden ABD ise, Bakan Eisenhowern 11 Eyll'deki basn toplantsnda akland ekilde, bir saldr hareketine katlmamak niyetindeydi. ABD Bakan Eisenhower, yapt basn toplantsnda, ABD'nin, daha bandan itibaren,

37

Svey sorununun, bar ve tutarl bir zm yoluna ulatrlmasn istediini sylemitir. Bu ortam iinde, 14 Eyll'de ngiltere Dileri Bakanl bir aklama yaparak yeni bir Londra Konferans'nn toplanacan ve Birinci Konferanstaki plan kabul eden 18 lkenin davet edildiini aklad68. 18 lkenin katld kinci Londra Konferans, 1921 Eyll 1956 tarihleri arasnda topland. Toplant sonunda bir bildiri yaynland ve ayrca, Svey Kanal'n Kullananlar Birlii ad altnda bir kurulu meydana getirildi. Bildiride, Birinci Konferansta gr birliine varlan esaslar teyit ediliyordu69. Svey Kanal'n Kullananlar Birlii'nin ise Svey sorununa bir zm bulmak zere, Msr hkmetiyle ibirlii halinde alacak bir kurulu olduu aklanyordu70. 5. BM Gvenlik Konseyi Grmeleri kinci Londra Konferans'ndan da sonu alamayan ngiltere ve Fransa, 23 Eyll'de BM Gvenlik Konseyi'ne mracaat ederek Msr Hkmetinin Kanal milliletirmesi sonucu ortaya kan Svey sorununun ele alnmasn istediler. Hemen arkasndan Msr, Gvenlik Konseyi'ne bavurarak ngiltere ve Fransa'nn Msr'a kar hareketleriyle uluslararas bar ve gvenlii tehlikeye soktuklarn ve BM Yasas'n ihlal ettiklerini ne srd71. BM Gvenlik Konseyi, 5 Ekim'de her iki tarafn da ikyetini ele almak zere topland. 512 Ekim tarihleri arasnda yaplan grmeler sonunda, Alt Prensip adn alan esaslar zerinde anlamaya varld. Toplantlara katlan Msr Dileri Bakan'nn da destekledii ve Gvenlik Konseyi'nde oybirliiyle kabul edilen bu esaslar unlard:

Ulus, 15 Eyll 1956. Cumhuriyet, 22 Eyll 1956. 70 Svey Kanaln Kullananlar Birlii (SCUA), aralarnda Trkiyenin de bulunduu kurucu 15 memleketin itiraki ile kurulmutur, Cumhuriyet, 2 Ekim 1956. 71 mer Krkolu, a.g.e., s.85-86.
69

68

38

 Svey Kanal'ndan gei mutlak surette serbest olmal; hibir politik veya teknik snrlama olmamaldr. Msr'n egemenliine sayg gsterilmelidir. Kanal'n iletilmesi, herhangi bir lkenin politikasndan ayr tutulmaldr. Kanal'dan gei har ve cretleri, Msr'la dier lkeler tarafndan ortaklaa tespit edilmelidir. Kanal gelirlerinin mkul bir blm, Kanal gelitirme iinde kullanlmaldr. Kanal irketi ile Msr hkmeti arasndaki sorunlar hakemlik yoluyla zmlenmelidir72 . Grld gibi, baz noktalar zerinde gr birliine varlm olmasna ramen, sorunu tamamen zmleyecek belirli bir forml tespit edilememiti. Yani, Msr'n Svey Kanal zerinde tek otorite olmak istei ne aka kabul ediliyor, ne de reddediliyordu. Ulus gazetesi d politika yazar Birlemi Milletlere sevk edilen Svey meselesiyle ilgili olarak u deerlendirmeleri yapmaktadr: Svey Meselesi hakknda Birlemi Milletler tarafndan verilen karar Abdlnasr iin bir zafer olduu gibi ngiltere ve Fransada da hayal krkl dourmutur. ngiltere ve Fransa Svey meselesini zora bavurarak halletmeyi dnmlerken Amerikann mukavemeti ve ngilterede ii partisinin basks neticesinde davay Birlemi Milletlere gtrmlerdir. Kanal meselesini grmek iin Msrla kar karya gelmenin baka aresi de kalmamt. Birlemi Milletler grmeleri daha ok bakanlar konferans mahiyetini alm ve grmelerin en nemli safhalar gizli olmutur. Batllar Londra Konferansndaki on sekizler forml erevesi iinde bir teklifi Msra kabul ettirmee almlarsa da muaffak olmamlardr. Neticede alt prensip zerinde anlalmtr... Bu alt prensipte
72

Ahmet kr Esmer, Svey Meselesi ve B. Milletler, Ulus, 21 Ekim 1956.

39

ngiltere ve Fransann srar ettikleri milletleraras kontrol ve iletmeden bahis yoktur. Bundan baka bunlarn tatbikatnda Msr balayacak meyyide de mevcut deildir. Prensipler Londra Konferansnda Hindistan tarafndan ileri srlen teklife uygun bir rejimin kurulmasna varacaktr ki, Batllar bunu Londarada kabul etmi olsalard, buhran oktan kalkm olurdu. Bu neticenin ksr olduunu gren ngilter ve Fransa Londra Konferansndaki on sekizler beyannamesinin kanal meselesinin zlmesinde adalete uygun bir forml olduuna dair bir teklifi son dakikada konseye sunmularsa da bu teklif Rusya tarafndan veto edilmitir. Yugoslavyada Rusya ile birlikte yrm dier dokuz devlet Amerika, ngiltere, Fransa, in, Avusturulya, Belika, Kba, ran, Peru- lehte oy vermilerse de Rusyann vetosu teklifin kabulne engel olmutur. Svey Kanal meselesindeki teklifi reddederken Rusya yetmi sekizinci vetosunu kullanyordu. Tekliflerinin veto edileceini bildikleri halde ngiltere ve Fransann bunu konseye sunmalarnda bir maksat bulunmak gerektir, kendilerine baz artlar altnda kuvvet kullanmak frsatn vermek iin byle bir kararna ihtiya grm olabilirler. Herhalde ngilterenin kuvvet kullanmaktan kesin olarak vazgemediini ve baz artlar altnda zora bavurabileceini Babakan Eden Konsey toplantsndan sonra da sylemitir. te yandan ngiltere ve Fransa Svey Kanaln kullananlar Birliini faaliyet geirmek iin gayret sarf etmektedirler. Milletleraras iletme ve murakabe tekilatn kuramayan ngilterenin kanal kullananlar Birliinden faydalanmaya alaca grlmektedir. Yalnz Msrn bu birlikle ne dereceye kadar i birlii yapaca bilinemez. Herhalde kanal meselesi etrafnda yeni anlamazlklarn kmas beklenir. Birlemi Milletler karar Abdlnasrn prestijini daha da ykseltmitir. Oysaki, ngiltere ve Fransa yani bir Hitler vaziyetinde beliren ve Ortadou bar iin tehlike tekil eden Nasr itibardan ve nihayet iktidardan drmeyi tasarlamaktadrlar. Bu bakmdan da netice Batllar iinde bir yenilgi olmutur. Kanal davasndaki zaferin salad prestije dayanarak Rusyann da tevikiyle Abdlnasrn yeni teebbslere

40

gemesi beklenir. Abdlnasr iin tehlike nerede duracan bilinmemesindedir. Hitlerde bu yzden dmemi midir? Ancak derken Hitler Avrupay felakete srkledii gibi Abdlnasrn da Ortadouyu felakete srklemesi mmkndr 73. B. SAVAIN IKMASI

Bar teebbslerle yumuatlmas mmkn olmayan Svey sorunu, nihayet 29 Ekim 1956'da srail'in Msr'a saldrmasyla balayan bir savaa yol amtr. srailin Msr'a saldrs, bu lkeyle ngiltere ve Fransa arasnda Ekim aynn ortalarnda Fransada yaplan gizli grmelerde kararlatrlmt. Bu grmelerde, srail'in 29 Ekim'de Msr'a saldrmasna karar verildi. Bu saldr zerine, ngiltere ve Fransa, srail askerlerinin, Kanal'n sol kysna ulamalar iin gerekli zaman brakmak amacyla, 30 Ekim'de her iki tarafa da ltimatom vereceklerdi. Bu ltimatomu srail kabul edecek ve askerlerini Kanal'dan 15 km. geriye ekecekti. Bunun zerine ngiliz ve Fransz hava kuvvetleri, 31 Ekim'den itibaren Msr hava alanlarm bombardman edecekler ve 6 Kasm gn, yani ABD'nde Bakanlk seimlerinin yapld gn, Msr'a asker karmaa balayacaklard.74 srail, 28 Ekim'de ksmi seferberlik karar alm ve gereke olarak da, srail'e kar giriilen komando (fedayeen) saldrlarn, Msr-rdn-Suriye ortak asker kumandanlnn kurulmasn, Msr, rdn ve Suriye yneticilerinin srail'i ortadan kaldrmay hedef edindikleri yolunda demeler vermelerini ve Irak kuvvetlerinin srail snrnda ymak yapmalarn ne srmtr. 9 Ekim'de de srail, Msr'a saldrmtr. 30 Ekim'de de ngiltere ve Fransa hkmetleri, Msr ve srail'e gnderdikleri 12 saatlik ltimatomda, savaa derhal son vermelerini ve Kanaln her iki yakasnda 10'ar millik bir alann gerisine ekilmelerini istediler. ngiltere ve Fransa, ortak kuvvetlerini Port Said, smailiye ve Svey'e karmak zere ve savaan taraflar ayrmak ve Kanal'dan gei gvenliini salamak amacyla, Msr hkmetinden izin istediler.
73 74

Ahmet kr Esmer, Svey Meselesi ve B. Milletler, Ulus, 21 Ekim 1956. Fahir Armaolu, a.g.e., s. 160-161.

41

ltimatomu srail kabul, Msr ise reddetti. Bunun zerine, Kbrsta slenmi bulunan ngiliz ve Fransz kuvvetleri, Msr'a kar saldrya getiler75. Saldr hareketi zerine BM Gvenlik Konseyi 30 Ekim gn topland. Fakat ngiltere ve Fransa, gerek ABD ve gerekse SSCB tarafndan sunulan ve taraflara, kuvvet kullanmna son vermeleri arsnda bulunan karar tasarlarn veto ettiler. Bunun zerine Gvenlik Konseyi, 31 Ekim'de yapt toplantda, Msr'a kar giriilen hareket hakknda tavsiyelerde bulunmak zere BM Genel Kurulu'nun olaanst toplantya arlmasn kararlatrd. 1 Kasm'da toplanan Genel Kurul, balca u esaslar kapsayan bir karar ald: Btn taraflar derhal ate kesmeli ve silhl harekete son vermelidirler. Taraflar, (1949) mtareke anlamalarnda ngrlen hatlarn gerisine ekilmeli ve anlamalara tam olarak uymaldrlar. Atekes'ten sonra, Svey Kanal'nn yeniden almas ve gei serbestsinin tekrar salanmas iin gereken tedbirler alnmaldr76. Genel Kurul, 34 Kasm'da yapt toplantda da, atmalarn sona erdirilmesini denetlemek zere BM Bar Gc'nn kurulmasn kabul etti. C. BUHRANIN SONA ERMES

Bunun zerine 5 Kasm'da ngiltere Dileri Bakan S. Lloyd, Parlamento'da yapt konumada, Msr ve srail, BM kararlarn kabul ettiklerini akladklar takdirde, ngiltere ve Fransa'nn btn asker harekt durduracan aklad. 9 Kasm'da da srail Babakan Ben Gurion, Svey Kanal blgesine uluslararas kuvvetlerin gelmesinden sonra srail'in Sina Yarmadasndaki77 askerlerini geri ekmee hazr olduunu bildirdi.

Akam, 31 Ekim 1956. Cumhuriyet, 02 Kasm 1956. 77 srail, sadece Sina yarmadasndan ekilmekten bahsediyor, 1948'de Msr tarafndan ele geirilen ve imdi srail kuvvetlerince igal edilmi bulunan Gazzeyi ise brakmak niyetinde olmadn gsteriyordu.
76

75

42

ngiltere ve Fransa, BM'de yalnz kaldklar gibi, mttefikleri ABD'den de destek bulamadlar. Bu arada, Bakanlk seimlerinin yaplmakta olduu ABD, ngiltere ve Fransa'nn hareketini tasvip etmediini aklamt. te yandan, Babakanlarna Macaristan olaylar yattka Orta Dou'daki tutumunu mektuplarla bu lkeleri tehdit etmitir. Bulganin,

sertletiren Sovyetler Birlii, Bulganin tarafndan 5 Kasm'da ngiltere ve Fransa gnderilen mektuplarnda, SSCB'nin Orta Dou'daki saldry kuvvet kullanarak durdurmaa kararl olduunu, savan dier lkelere de srayarak nc bir dnya savanaa yol aabileceini belirttikten sonra, ngiltere ve Fransa'nn, kendilerinden daha gl bir devlet tarafndan ve roketlerle saldrya uradklar takdirde ne yapacaklarn sormutur. Sovyetler Birlii, bu ak tehdidinin yannda, Svey savana gnll gndermekten bahsetmi ve daha sonra da ortak bir Amerikan-Sovyet kuvvetinin atmalara mdahale etmesini istediyse de, ngiltere ve Fransa'nn saldr hareketini tasvip etmemi olmasna ramen, ABD bu Sovyet isteklerine kar kmtr. Uluslararas alandaki basklar karsnda, ngiltere ve Fransa, 3 Aralk (1956)'da Msr'dan geri ekileceklerini akladlar. Bunun zerine, srail birlikleri de Sina yarmadasndan ekilmee balad. Ancak, srail, yeterli garantiler elde etmedike, Akabe Krfezi'nin batsndan, arm el eyh ve Gazze blgesinden ekilmemekte srar ediyordu. Bir yandan BM'in basklar devam ederken, te yandan da ABD, 11 ubat 1957'de srail'e verdii memorandumda Gazze ve arm el Seyh'den ekilmesini istedi. ABD, bu blgelere BM kuvvetlerinin gireceini ve Akabe Krfezi'nden serbest ve zararsz gei hakknn salanmas iin dier lkelerle ibirliine hazr olduunu bildiriyordu. Bu arada, 22 ubat 1957'de BM Genel Kurulu'na sunulan bir karar tasarsnda BM yeleri, srail'e yaptklar her trl asker, ekonomik ve mal yardma son vermee arlyordu. Bu basklar karsnda, srail, BM'in karar almasna frsat brakmadan, 1 Martta Gazze blgesinden ve arm el Seyh'den ekileceini aklad. 8 Martta da srail askerlerinin geri ekilmesi tamamland ve bu blgelere BM kuvvetleri yerletirildi.

43

te yandan, Msr hkmeti, 24 Nisan 1957'de yaynlad bir bildiriyle, 10 Nisan'da yeniden trafie alan Svey Kanal'nn gelecekteki ynetimiyle ilgili esaslar tespit etti. Bildiriye gre, Msr 1888 Szlemesi'nin geerliliini teyit etmekteydi. Kanal'n ynetimini Msr hkmetince, 26 Temmuz 1956'da kurulan Svey Kanal Makam yrtecekti. Kanal'dan gei cretleri de bu Makam'a denecekti. Bu durumda, Svey Kanal irketi'nin millletirilmesine en fazla itiraz ede gelen ngiltere ve Fransa iin de artk yapacak bir ey kalmyordu. Nitekim, ngiltere Babakan Macmillan; 13 Maysta yapt aklamada, bundan sonra ngiliz gemi sahiplerinin Svey Kanal'n kullanmamalar yolunda ngiliz hkmetinin herhangi bir telkinde bulunmayacam bildirdi. Fransa, bir sre daha Kanal boykota devam ettiyse de, o da 13 Haziran 1957'de boykota son verdi. Bylece, Msr istediini elde etmi ve millletirme kararyla yaratt durumu kabul ettirmi oluyordu. D. BUHRANIN SONUCU

Svey Buhran, ki Sava Aras (19191939) dneminden beri, Orta Dou'da balca sz sahibi olan iki Bat'l lkenin durumunda nemli bir deiiklik yapmtr. ngiltere ve Fransa'nn Orta Dou'dan kesin olarak ekilmelerinde 1956 Svey krizi bir dnm noktas tekil etmitir. ngiltere ve Fransa'dan boalan yeri, bir baka Bat'l byk devlet yani ABD doldurmak isteyecektir. Nitekim, ABD, ngiltere ve Fransa'nn saldr hareketini desteklememi ve frenleyici bir rol oynamaa almtr.156 te yandan, ABD'nin bu saldry tasvip etmeyii, Sovyetler Birlii'nin de ngiltere ve Fransa'ya kar sert kn deta kolaylatrmtr. Svey buhran, Sovyetler Birlii'nin Orta Dou'daki durumunu daha glendirmitir. Hatta denilebilir ki, ngiltere ve Fransa'nn brakt ve ABD'nin kapatmaa alaca boluu aslnda SSCB doldurmu olmaktayd. Svey buhrannn Nasr'n zaferiyle kapanmas, Orta Dou'daki Bat aleyhtar glerin durumunu kuvvetlendirmitir. Svey buhrannn sonucunu u ekilde zetlemek mmkndr:

44

ngiliz-Fransz hareketinin dnya umumi efkr zerindeki derin tepkisi... uzun zaman silinemeyecektir. Bunun iin gaye ne kadar yksek olursa olsun, hareket tarz Batllar iin kazantan ziyade kayp olmutur. Bu hareket, Asya-Afrika memleketlerinde emperyalizm ve mstemlekecilik endiesinin tekrar uyanmasna sebep olmutur. Batl devletlerin srail'i destekledikleri kanaati de bu hareket sebebiyle kuvvetlenmitir. imdi Orta Dou'da hsl olan durumu yle hlsa edebiliriz: Rusya'nn bu blgede nfuzu artm, Birleik Amerika dahil olmak zere Batllarn nfuzu azalmtr. Nasr eskisinden daha fazla kuvvet ve taraftar kazanmtr...78

78

Ayn Tarihi, Say: 276, Kasm 1956, s. 276.

45

E.

TRKYE'NN TUTUMU

Svey buhran, bir yandan, Msr'a kar saldrya geen devletlerden ngiltere'nin Badad Pakt yesi olmas, te yandan da buhrana neden tekil eden Svey Kanal'ndan geii dzenleyen 1888 stanbul Szlemesi'nin akitlerinden olmas dolaysyla, Trkiye'yi yakndan ilgilendirmitir. Ayrca, 1954 ngiliz-Msr Anlamas, Kanal'dan ngiltere'nin faydalanabilme halleri srasnda Trkiye'nin bir saldrya uramasn da sayd ve Msr'n Kanal'n ynetimine el koymasyla ortaya kan durum ngiltere'nin Kanal'dan yararlanabilmesini geni lde zorlatrd iin Trkiye'nin bu bakmdan da ilgi ve endiesi sz konusu olmutur79. Trkiye, sava srasnda ilgin bir tutum sergiledi; ngiltere ve Fransa'nn saldrsn uluslararas hukukun ihlli olarak deerlendirmekle birlikte, olaylarn sorumlusu olarak Msr' gsterdi ve Nasr' sulad. Ayrca, bu olay dolaysyla SSCB'nin yarar saladn ve Orta Dou lkelerinin gvenliinin Badat Paktna katlmakla salanacann bir kez daha anlaldn vurgulad80. Bu konuyla ilgili olarak Parlamentolar Birlii toplantsna gitmekte olan Trk Parlamento heyeti bakan Fatin Rt Zorlu u aklamay yapmtr: Orta Dou memleketlerinin emniyeti Badad Pakt ve NATO Pakt gibi antlamalara iltihak etmektedir. Eer Orta- Doudaki memleketler, Badad Paktna katlm olsalard bugn mevcut durum husule gelmezdi. imdi yabanc kuvvetler Msrdan ekilmeli ve ihtilaf, Birlemi Milletler Tekilat vastasyla halledilmelidir. Msr devlet reisi Nasr, Sveyin devletletirildiini ilan ettii zaman tek tarafl olarak hareket etmitir. ayet Nasr bu arada alakal memleketleri de bir konferansa davet etmi olsa idi daha iyi yapm olurdu81.

79 80

mer Sami Coar, Svey Kanal Kozu, Cumhuriyet, 28 Temmuz 1956. Baskn Oran, a.g.e., s.628-629. 81 Milliyet, 13 Kasm 1956.

46

1. Londra Konferanslar ve Trk Kamuoyu Svey konusunu grmek zere Londra'da toplanan iki Konferans'a da Trkiye arlmtr. Londra Konferanslarnda, Trkiye, Bat'l lkelerin yannda yer almtr. Birinci Londra Konferansnda Trk delegesi, M. N. Birgi, Trkiye'nin tutumunu u ekilde ifade ediyordu: ...Trkler Mslman dinine mensuptur. Trkiye, yalnz szleri ile deil, hareketleriyle de bittabi Msr da dahil olmak zere btn Arap devletlerinin sadece mutlak hkimiyetini ve istikllini deil, kuvvetli, mreffeh ve her nereden gelirse gelsin her trl tecavzden ve her ne ekilde olursa olsun tazyiklerden masun bulunmalarn hararetle arzu etmitir. Eer, kendisine kar beslediimiz hisleri tarif ettiim Msr milletinin hkimiyetine, istiklline veya prestijine halel getirilmesinin mevzubahis olduu hususunda en ufak bir phemiz olmu olsa idi, bugn burada bulunmazdk. ...Kanal'dan geiin beynelmilel mahiyetini teslim hususunda tam bir mutabakat mevcut olduuna gre, tamamen kendisine mnhasr bulunan hususiyetler arz eden ve nevi ahsna, mahsus olan vasflarn gz nnde tutarak tetkik etmek mecburiyetinde bulunduumuz nmzdeki meselede, geilere mteallik muamelelerden birounun tarafsz ve beynelmilel bir teminat altna alnmas lzumunu neden teslim etmemeli? Burada Msr'n hkimiyeti ve prestiji ile telif kabul etmeyen ne vardr? ...Btn bu sebeplere binaen ve ihtilf soukkanllkla ve tarafszca tetkik etmi olarak Trk delegasyonu, Hariciye Vekili Mister Dulles'in beyanatnda ortaya koyduu telkinlere, yapc ve munsifane bir mzakere esas olmak zere iltihak etmektedir...82 Londra Konferansnda Trkiyenin izledii politikayla ilgi olarak Cumhuriyet gazetesinin d politika yazar u deerlendirmeleri yapmtr83:
82 83

Ayn Tarih, Say: 273, Austos 1956, s. 115. mer Sami Coar, Trkiye ve Svey, Cumhuriyet, 19 Austos 1956.

47

Zaman zaman tehlikeli safhalar arz etmi olan Svey meselesini ele alan Londra konferans pek yaknda kapanlacaktr. Evvelki gn baz yabanc radyolar bu konferansta Trkiyeyi temsil eden heyet bakannn, Birleik Amerika d ileri bakan Dulles tarafndan ileri srlen plan desteklediini bildirmilerdi! Yalnz, Trk heyeti bakannn szlerinin ok acele tefsir edildiini imdi gryoruz. Trkiye bu konferansta Amerikan plann tam olarak desteklemi deildir. Hariciye vekleti ktibi umumisi Muharrem Nuri Bilgin, Trk delegasyonunu meseleyi tarafszca tetkik ettiini belirttikten sonra Dullesin, beyanatnda, ortaya koyduu telkinlere, yapc ve munsifhane bir mzakere esas olmak zere iltihak etmeliyiz. demitir. yle anlalyor ki Trkiye Cumhuriyeti Hkmetinin temsilcisi, bu konferansta ortaya atlan iki ayr gr badatrmaya almaktadr. Trkiye evvela prensip itibariyle Msrn milliletirme kararn tasdik etmekte ve dier baz devletler gibi buna kar cephe almamaktadr. Londra konferansnda Svey meselesi ile alakal kati bir karara varlamayaca ve hemen bu meselenin bir anlamaya balanamayaca aikrdr. Batllar, Svey Kanalnn beynelmilel kontrole tabi tutulmasn istemilerdir. Rusya ve Hindistan yeni ve daha geni bir konferansn toplanmasn ve bu meselenin orada bir anlamaya balanmasn talep etmilerdir. Bu iki gr badatrmak mmkn olacak mdr? Boazlara sahip bulunan Trkiyenin, nevi ahsna mnhasr vasflar bulunmasna ramen Svey kanal meselesinde batnn ileri srd beynelmilel kontrol tekilat planna katlmas beklenemez. Esasen Londra konferansnda Trk delegasyonu ihtilafn beynelmilel bir anlama ile halledebileceine iaret etmitir. Bu

48

beynelmilel anlamann Msrn meru haklarna tecavz etmeyecek ekilde kaleme alnmas arttr. Lozan Konferans srasnda boazlarn tekil ettii ve Svey gibi olamayan beynelmilel su yolu nasl bir anlamaya balanmt? Bu mesele Trkiyenin baz haklar inenerek halledilmiti. Boazlar civarndaki Trk topraklar gayri Askeri blgeler haline getirilmi ve bir boazlar komisyonu kurulmutu. Byle olmakla beraber Trkiye Cumhuriyeti Lozanda imzalad akidnameye sadk kalm ve 1936 ylnda da tek tarafl olarak deil, fakat btn alakal devletlerin itiraki ile bu anlamay feshetmi, btn haklarn koruyan yeni bir anlamaya kavumutu. Bunu, btn milletlere telkin ettii itimat hissi ile salamt. Byle devreler geirmi olan Trkiyenin, bugn Msrn Svey Meselesinde meru haklarn ineyecek bir anlama altna imza atmasn istemesi beklenemez. Bu sebepledir ki Trkiye delegasyonu, Amerikan teklifinin ileride yeni grmeler iin mzakere mevzuu olarak ele alnmasn, bu telkinlerin gz nnde bulundurulmasn talep etmekle iktifa eylemitir. Yarn Svey kanal meselesinin boazlar anlamas gibi bir beynelmilel bir antlamaya balanmas ve bu ekilde bu gerginliinde ortadan kaldrlmas muhtemeldir. Yalnz, kanaln bakmnn tekil ettii ciddi ve mulk dava ne ekilde halledilecektir? Bugn Msr kendi teknisyenleri ile bu davay halledemeyeceine gre bu ii kimlere devredecektir? Batl devletler, askeri gsteri hareketleri ile deil fakat hislerine kaplmadan hareket ederek bu bakm iinin baka ellere gemesine mani olmaldrlar. Birinci Londra Konferans'nda, Trkiye; ran, Pakistan ve Habeistan' da yanna alarak baz yeni tekliflerle, Dulles Pln'n desteklemitir. Trk delegesinin yukardaki ifadesinden de anlalaca gibi, Trkiye, Kanal'n nevi ahsna mahsus olan vasflarn gz nnde tutarak, geilere mteallik muamelelerden birounun tarafsz ve beynelmilel bir teminat altna almamasn ngryordu. Ancak, tarafsz ve

49

beynelmilel teminatla neyin kastedildii pek ak deildir. Bununla beraber, Trkiye bu teminatn, Msr'n egemenliine aykr olamayaca yolunda bir tdil teklifi getirmitir. Ayrca, Kanal'n kendine zg niteliklerini de dikkate almas gerektiini belirterek, deta, Trk Boazlarn uluslararas ynetim altna koyan Lozan Boazlar Szlemesi'nden honut olmayan84 ve Montreux Szlemesiyle bu uluslararas ynetimin kaldrlmasn salayan Trkiye'nin Svey Kanal iin beynelmilel teminat istemesinin elikili bir tutum olmadn gstermek istemitir. Oysa, Svey Kanal sorunuyla Boazlar konusu arasnda bir benzerlik kuran Msr Devlet Bakan Nasr 1956 Temmuzunda Trkiye'den arabuluculuk yapmasn istemiti85. Ancak, yle anlalyor ki, Trkiye'nin Svey sorununu yorumlaynda politik dncelerin zel arl olmutur. Svey sorunu, Trkiye'de sadece hukuki bir problem deil86, ayn zamanda, politik bir atma konusu olarak da karlanmtr. Bu nokta, bir yazarn u ifadesinde aka grlmektedir: ...Eer bugn Msr meselesinde de bat dnyas korkak, gevek bir hareket hatt takip ederse dvay, hrriyet ve hayat dvasn kat'i surette kaybetmi olacaklarn... syleyebiliriz. Orta ve Yakndou'yu Bolevik nfuzu altna terk edecek bykler, Avrupa'dan ekilip gitmee mahkm demektirler. Avrupa ve Afrika'y kaybedecek Amerika ise btn dnyay penesine geirmi olan Boleviklik ile mcadele edemez. Bugn mcadele Nasr ile Bat Avrupa arasnda deildir. Nasr bir glgedir... Svey Kanal'nn Nasr kapamyor. Kapayanlar Boleviklerdir...87
84

Feridun Cemal Erkin, Trk-Sovyet likileri ve Boazlar Meselesi, Banur Matbaas, Ankara, 1968, s. 63. 85 Bu konuda bkz.: Cell Tevfik Karasapan, Trkiye Dileri Bakan'nn Kahire Ziyareti, Ortadou, Yl: 7, Say: 57 (Ocak, 1967), s. 7 ve H. C. Yaln, Kanal Meselesi ve Trkiye, Ulus, 19 Austos 1956. 86 Sorunu hukuki ynyle inceleyen yazlara rnek: kr Kaya, Svey Harbi ve bir Hukuk Mlahazas, Hrriyet, 07 Kasm 1956; A. . Esmer, Svey Kanal Meselesi, Ulus, 05 Austos 1956.
87

H. C. Yaln, Durum Vahimdir, Ulus, 04 Austos 1956; Ayn yazar, bir baka yazsnda da yle diyordu: ...Ortada, bat ile dou, demokrasi ile komnistlik arpyor... te bu hakikati grdmzden ve anladmzdan dolaydr ki mesele karsnda btn sempatimiz bat ile beraberdir. Yoksa alelade, klasik emperyalizme kar hakik bir milliyetilik dvas bahis konusu olsayd tam hrriyet ve istikllini elde etmek ve batnn emperyalist kapitalizminin boyunduruundan kurtulmak iin bir mill mcadeleye

50

Trkiye, Birinci Londra Konferans'nda olduu gibi, ikinci Konferansta da ayn tutumunu devam ettirmi ve Bat'l byk devlet ABD, ngiltere ve Fransa tarafndan teklif edilen Svey Kanal'n Kullananlar Birlii'nin kurulmasn savunmutur. Birliin kurulmas zerine, Trkiye ilk katlan lkelerden de biri olmutur88. Trkiyenin Londra Konferanslar srasnda Bat yanls bir politika izlemi olmas, Msr kamuoyu tarafndan tepkiyle karlanmtr. Msr devlet Bakan Kanal Kullananlar Birliini reddediyor ve Trkiyeyi sadece Arap dnyasnda deil, Balantszlar hareketi iinde de Bat emperyalizminin polisi olarak suluyordu89. Baz Arap gazetelerinde Trkiye aleyhine yaynlanan haberlerin arkasnda, Svey ihtilafnn bir Dou-Bat mcadelesi haline getirmek isteyen Rusyann olduu dnlmektedir. Bu ynde deerlendirmeler yapan d politika yazar mer Sami Coar Cumhuriyet gazetesindeki kesinde unlar yazmaktadr: Baz Arap gazeteleri neriyata baladlar. Diyorlar ki -Londra konferans kimin Arap dostu olduunu bize gsterdi, Rusya bizimle beraberdir. Trkiye, Pakistan, ran gibi devletler bize kardr menfaatlerimize kardr! Svey konferans ve bununla alakal hadiselere kendi propagandasna gre sslemi olan Sovyet radyolar ve gazeteleri byle bir hava yaratmak iin alyorlard. Londra konferansna giden Sovyet temsilcileri, Svey ihtilafn bir dou mcadelesi haline getirmek istemilerdir. Ksacas kendilerini Arap dostu geri kalan milletleri de Arap dman ve emperyalist olarak gstermeye kalkmlardr. Arap

atlm ve hakkn elde etmi olan Trkiye, btn kalbiyle Msr dvasn desteklerdi..., H. C. Yaln, Bat Medeniyeti Tehlikededir, Ulus, 15 Eyll 1956. Trkiye'nin Londra Konferansmdaki tutumunu politik ve hukuk ynleriyle inceleyen bir yaz iin bkz.: Cihad Baban, Svey Dvasnda Trk Gr, Tercman, 20 Mart 1956. 88 Ayn Tarihi, Say: 274, Eyll 1956, s. 225. 89 Kahire Radyosunda 18 Aralk 1956 yaynlanan Radyo Tiyatrosu adl programda Know Your Enemy isimli programda Babakan Menderes Batnn ibirlikisi olarak lanetleniyordu. Hseyin Bac, Trk D Politikasnda 1950li Yllar Trk D Politikasnda 1950li Yllar, ODT Yay., Ankara, 2001, s.80.

51

basnnda Sovyet kavaln almay adet edinmi gazetelerde imdi bu minval zerinde yazlarn hazrlayp duruyorlar. Fakat bununla Arap menfaatlerine hizmet etmedikleri de aikr! Svey meselesi evvela Msr alakadar eden bir meseledir. Bugn Trkiye, Pakistan, ran devletletirme keyfiyetini kabul etmilerdir. Yalnz ihtilafn milletler aras apta bir ihtilaf olduunu belirtiyorlar ve bunu bu ekilde bir konferansta halledilmesini tavsiye ediyorlar. Sovyet propagandasna ayak uydurarak Svey ihtilafn bat dou mcadelesi iine srkleyenler, ne Msra ne dier Arap devletlerine, ne orta douya ve nede Dnya barna hizmet ediyorlar. Msr Cumhurbakannn bu oyuna gelmeyecei temenni edilir. Kendisinin batl komisyonla bulumay kabul etmi olmas bile iyiye alamettir. Bat teklifi kabul edilmeye bilir. Msr mukabil teklifler yapar, bunlar zerinde ba baa verilir, grlr, bar bir zihniyet ierisinde bir hal aresine baklr. Rusyann, Svey meselesini bat dou mcadelesi seyrine kaptrmas muhakkak ki, batllarn yanl hareketleri ile mmkn olabilmitir. Fransann ve ngilterenin Msra kar askeri harekete bavuracaklar hissini yaratmaya matuf haberleri, basn kampanyalar, donanma gsterileri Rusyann ekmeine ya srm, ortal da bulandrmtr. Svey meselesi bundan byle tehditlerden uzak, askeri gsteri haberlerinden azade bir ekilde ele alnmaldr. Bu ekilde bir anlama zemini bulunaca muhakkaktr. Beyrutta bir Arap gazetesi, Londra konferansndan bahsederken Rusyay Arap dostu diye ilan ediyor ve bizlere atyor, ortal bulandrmaya alyor. Arap memleketlerinde Trk dmanl yaratmaya kalkanlara kk bir tavsiye: Eski koleksiyonlar kartrn, yakn tarihi okuyun! Trk Arap dostluunu zedelemeye alanlar, Trkler ile Araplar arasnda dmanlk yaratmak isteyenler hep emperyalistler olmutur. Evvelden Franszlar, ngilizler bu oyuna bavuruyorlard. imdi de Rusya ile Orta doudaki Rus taraftarlar bu oyuna drt elle sarlmlar ve ne

52

gariptir ki Msr gibi emperyalistlere kar mcadele atn ilan eden bir Arap devleti bile bu oyuna geliyor90 . Trkiye lehine oluan bu olumsuz havaya ramen Ortadou ve Arap dnyasyla ilgili Babakan Adnan Menderesin yapt deerlendirme Trkiyenin Arap dnyasn tamamen karsna almamak istedii gstermekteydi. Babakan Adnan Menderes TrkArap dostluuna ilikin unlar sylemitir: kendilerine dini, vicdani, tarihi, itimai bir rabta ile bal bulunduumuz Arap milletlerine kar byk bir muhabbet duymakta olduumuz tekrar etmek isterim. Ayn blgenin sakinleri olarak emniyet ve istiklal davamzn mterek olduunu da buna ilave eylemek isterim 91. 2. Sava Karsnda Trkiye ngiltere'nin Fransa ile birlikte Msr'a saldrmas, Trkiye'yi g durumda brakmtr. Bu iki lke Trkiye'nin NATO iindeki mttefikleri olduu gibi, ngiltere, ayrca Badad Pakt'nn da yesiydi. 1956 Kasmnda Parlmentolar Birlii'nin Bangkoktaki toplantsnda Trk heyeti bakan F. R. Zorlu, bu konuda yle diyordu: ...mttefiklerimizin Msr'a kar silh kullandklarn grmekten mteessir olduk. Sebebi ne olursa olsun bu hareketi devletler hukukunun prensiplerinin ihlli kabul etmemek imknszdr92 Bununla beraber, Trkiye'nin ngiltere ve Fransa'nn saldr hareketine muhalefetini ihtiyatla karlamak gerekir. F. R. Zorlu, yukardaki konumasndan hemen birka gn nce 12 Kasm 1956' da Karai'deki basn toplantsnda, Msr'daki ngiliz-Fransz mdahalesinin, hi olmazsa Msr ile srail arasndaki savalar durdurmak suretiyle bir yarar saladn sylemi ve unlar eklemitir:
90 91

mer Sami Coar, Msrn Cevab, Cumhuriyet, 28 Austos 1956. Hrriyet, 05 Ekim 1956. 92 Ayn Tarihi, Say: 276, Kasm 1956, s. 341.

53

Orta Dou memleketlerinin emniyeti Badad Pakt ve NATO pakt gibi antlamalara iltihak etmektedir. Eer Orta Dou'daki memleketler Badad Paktna katlm olsalard bugn mevcut durum husule gelmezdi93 Cumhurbakan Celal Bayar da, 1 Kasm 1956'da, TBMM'ni a nutkunda, Orta Dou sorunu hakknda unlar sylyordu: Orta-ark'n zor durumunu kendi menfaatleri iin istismar edenlerin, hatt yine ayn maksatla mtemadiyen mkller ve ihtilflar yaratanlarn, tahakkm maksadyla birtakm keyf ve fevri siyaset takibedenlerin, bu blgede ihdas ettikleri son derece cidd ve nazik vaziyetin, ok vahim hdiselere meydan verdiine ahit olmaktayz...94 Yukardaki ifadeden de anlalaca gibi, Trkiye dolayl olarak Msr' suluyor ve ortaya kan buhrandan bu lkeyi sorumlu gryordu. Dileri Bakam Vekili E. Menderes de, 28 Aralk 1956da TBMM'de yapt konumada Msr' u ekilde suluyordu: ...Msr'n bugnk idarecileri tek tarafl olarak Svey kanal meselesini ihdas ettikleri vakit, bunu, son derece kesif komnist propagandas ve baz ntralistlerin yardm ile bir ark-Garb mcadelesi, btn Afrika ve Asya memleketlerini alkadar eden, bir stikll Sava eklinde gstermee teebbs etmek ve kendilerini de, Arap leminin, slm leminin ve hatt btn ark'n kurtarcs gibi gstermek imknn bulabilmilerdir. yle bir hava yaratmak istemilerdir ki, hi kimse, meselenin u veya bu cephesi bakmndan Msr idarecileri, hakszdr, yolsuz hareket etmilerdir, diyecek olursa, Msr milletinin hkmranlna, Arap leminin, slm leminin ve btn ark'n eref ve istiklline dil uzatmakla itham olunsun95 Hkmetin yar-resm organ Zafer gazetesinde ise, bu konuda yle deniliyordu: ...Msr ile Suriye, Sovyet emperyalizmini Orta-douya sokarlarken, su93 94

Ayn eser., s. 337. ztrk, Cumhurbakanlarnn Trkiye Byk Millet Meclisini A Nutuklar s. 634. 95 Ayn Tarihi, Say: 277, Aralk 1956, s.162.

54

st yakalanmlardr. Btn Sina-Svey hdisesi beynelmilel siyas gmrk idaresinin bu kaakl yakalayp tasfiye etmesinden ibarettir... 96 te yandan ngiltere ve Fransann Sveye asker karmas Bat dnyasnda anlamazlklarn ortaya kmasna neden olmutur. zellikle ABD ve birok Avrupa devleti ngiltere ve Fransann bu giriimini tasvip etmediklerini aklamtr. konuyla ilgili Cumhuriyet gazetesinde u deerlendirmeler yaplmaktadr: Baz hadiselerde Londra ile Parisin tek bana hareket etmeleri, silaha bavurarak Ortadou ihtilaflarna are bulmaya almalar Batl devletler arasndaki tesand tehlikeli bir ekilde sarsmtr. Birleik Amerika ile daha birok Avrupa devletleri ngiliz- Fransz hareketini tasvip etmediklerini ilan etmilerdir. Birlemi Milletler tekilatnn ksa tarihinde ngiltere ilk defa veto yemi Rusyann deil fakat mttefiki Amerikann bir teklifini reddettirmek iin bu silah kullanmtr! Ve ne gariptir ki, ngiltere ile Fransay karsnda bulan Birleik Amerika ilk defa olarak Moskova tarafndan desteklenmiti97 te yandan, Trkiye'nin Svey sava karsndaki tutumuna, yesi bulunduu Badad Pakt'nn buhran srasnda konuyu grmek zere yapt toplantda k tutmaktadr. Orta Dou'da savan kmas zerine, Badad Pakt'nn ngiltere dndaki drt yesinin Babakanlar Tahran'da bir toplant yapmlardr. Toplantya ngiltere arlmamtr. nk, Msr'a kar giriilen saldr karsnda, nihayet o da bir Arap lkesi olan Irak, Msr tahliye edilinceye kadar, ngiltere'nin Badad Pakt grmelerine katlmamasn istemi ve Fransa ile de diplomatik ilikilerini kesmiti98. Bu

96

Burhan Belge, Serlevhasz..., Zafer , 27 Aralk 1956. Ayrca bkz.: Ayn Tarihi, Say: 276, Kasm 1956, s. 512-514'den, Nereye Gidiyorlar?, Zafer, 23 Kasm 1956. 97 mer Rza Dorul, Svey Bombalanrken, Cumhuriyet, 1 Kasm 1956. 98 te yandan, 1315 Kasm tarihleri arasnda Beyrut'ta toplanan ve Irak'n da katld Arap Devlet Bakanlar Konferans, Msr topraklarndan ekilmedikleri takdirde, ngiltere, Fransa ve srail'e kar kuvvet kullanma karar almt.

55

Badad Paktnn Tahran toplantsndan sonra yaynlanan ortak bildiride99 yalnz srail'in saldrs knanyor, ngiltere ve Fransa'nn ise askerlerini geri ekmeleri ve Msr'n bamszlk, toprak btnl ve egemenliine sayg gstermeleri isteniyordu. Blgede bar ve istikrarn nemi zerinde durulan ortak bildiride, ABD'nin Birlemi Milletlerde giritii sratli hareketin takdirle karland da belirtiliyordu100. Grld gibi, Badad Pakt'nn blgesel yeleri, ngiltere'yi toplantya armamak ve ngiltere ve Fransa'nn Msr topraklarndan ekilmesini istemekle, Arap lkelerinde Bat aleyhine ortaya kan havaya uymak istemiler veya bu havay belki de yumuatmay dnmlerdi. Ancak bu k snrl olmaktan teye gidememitir. Bir kere, ngiltere ve Fransa knanm deildir. kincisi, her ne kadar buhran srasndaki Amerikan politikas Msr'da da olumlu karlanmakla beraber101, iki Bat'l lkeye kar kda bulunulurken, nc bir Bat'l lkenin yani ABD'nin tutumunun takdirle karlandn zellikle belirtmek gerei duyulmutu. Bildiride ayrca, Filistin sorununun zm iin, BM'in 1947 ylnda kabul ettii kararn bir anlama mzakeresine esas olabilecei gr belirtilmitir ki, Arap lkelerinin bu karar kabul etmedikleri bilinen bir gerekti. Byle olunca, Tahran bildirisinin, Arap lkelerini tatmin edebileceini dnmek, herhalde iyimserlik olacakt. Oysa, Trkiye, Tahran toplantsn Badad Paktnn zaferi olarak grmtr. Hkmetin grn yanstan Zafer gazetesinde bu konuda yle deniliyordu: ...Bu suretle, u hibir ie yaramayaca, esasen l doduu yahut Arap Birliini tasfiye gayesiyle kurulduu iddia olunan Badad Paktnn, hem hayatiyeti hem de ehemmiyeti sabit olmutur... Hlsa, u Tahran toplantsnn dost ve karde milletlerle olan mnasebetlerimizde, hakikaten bir dnm noktas tekil etmesini beklemek hakkmzdr. Bilhassa onlarn bize inanmalar ve aksi hibir zaman vrid olmadna gre, kendimiz ve kendileri hakkndaki grlerimizin selmetini artk ltfen tasdik

99

Ayn Tarihi, Say: 276, Kasm 1956, ss. 168169.

100 101

Bu konuda bkz.: Badad Paktnn Karar, Cumhuriyet, 9 Kasm 1956, s. 3. Msr Dileri Bakan Mahmut Fevzi'nin bu konudaki demeci iin bkz,: Ayn Tarihi, Say: 277, Aralk 1956, s. 278.

56

ederek, kendilerinden beklemekte olduumuz ibirliine yanamalar ve almalar bakmndan102 Dileri Bakan Vekili E. Menderes de, 28 Aralk 1956'da TBMM'de yapt konumada ayn konuda unlar sylemitir: ...Badad Paktnn, Msr hkmetinin beynelmilel Svey kanal buhrannda, kendi lsnde hayrl tesirlerini icra etmekten hli kalmadn takdir etmek icap eder...103 Msr'a saldrsndan dolay Tahran toplantsna katlmayan ngiltere'ye kar, Badad Pakt'nn drt blgesel yesinin knn snrl olduunu yukarda belirtmitik. Trkiye, buna ek olarak ngiltere'ye kar cephe alm grnmekten ayrca dikkatle kanm tr. Nitekim, Babakan Menderes, 10 Kasm 1956'da ngiltere ve ABD'nin, Trkiye'deki Bykelilerini kabul etmi ve sonradan renildiine gre, Babakan, ngiltere'nin Tahran toplantsna arlmaynn, yalnzca geici bir zorunluluk olduunu zellikle belirtmitir. Ankara Radyosu'nun 26 Kasm 1956'daki yar-resm yorumunda da, Tahran toplantsnn bir Badad Pakt toplants olmaktan ziyade, Pakt'n drt yesinin blgesel sorunlar grmek zere yaptklar bir toplant olduu ve ngiltere'nin de bu nedenle katlmad ne srlm, bu katlmamann Pakt'n zayflamas eklinde nitelendirilemeyecei belirtilmitir.

3. srail'deki Bykelinin Geri ekilmesi srail'in Msr'a saldrs Trk basnnda zellikle u noktadan eletirilmitir: srail kuvvetlerinin Msr topraklarna tecavz etmeleriyle Dnyann dikkati Macar ihtillinden ayrlm Orta Dou zerinde toplanvermitir... srail, bu tecavzyle, Orta Dou'da son derece tehlikeli bir durum yaratt gibi, Sovyetlerin Macar ihtilli
102

Badad Paktnn Zaferi, Zafer, 11Kasm 1956. Ayn Tarihi, Say: 277, Aralk 1956, s. 158. Dileri Bakanl Genel Sekreteri M. N. Birgi de Tahran toplantsnn, Badad Pakt'nn birliini kurtardn sylemitir.
103

57

karsnda kaybettikleri prestiji de deta unutturmaa yaram, dolaysyla da hr dnyann dvasna ktlk etmitir. Macar ihtilli karsnda gevek davranp esasl bir tepki gsterilmemesi, fakat srail'in saldrs zerine derhal harekete geilmesi ve hele ngiltere ve Fransa'nn Msr'a ltimatom vererek gsterdikleri hassasiyet, Macar ihtillcilerinin hr dnyann dvasna yaptklar hizmeti tehlikeye drmtr...104 Trk hkmeti, srail'e kar gerek kamuoyunda ve zellikle de Arap lkelerinde beliren tepkiler zerine, srail'deki Bykelisini geri ekme karar almtr. Dileri Bakanl, 26 Kasm 1956'da yapt aklamada bu karar u ekilde bildiriyordu : Trkiye hkmeti, Filistin meselesinin Birlemi Milletler Asamblesinin kararlar dairesinde halledilmesini teden beri desteklemi ve bu yolda gerek Birlemi Milletler tekilt iinde, gerek dnda devaml gayretler sarf etmitir. Yakn arkta ok esasl bir huzursuzluk ve tehlike unsuru olmakta devam eden bu meselenin elan halledilmemi olmasn esefle kaydeden Trkiye hkmeti, Filistin ii dilne ve niha surette bir hl ekline raptedilinceye kadar vazifesi bana avdet etmemek zere, Telviv'deki elisini geri armaa karar vermitir.105 Burada dikkati eken nokta, Trkiye, yukarda belirtildii gibi, srail saldrsn knayan Tahran bildirisine imza koyduu halde, Telviv'deki elisini geri ekme kararn aklarken, srail'in Msr'a kar giritii saldryla ilgili bir ey sylememitir. Basnda kan baz haberler ise sraile kar izlenen politikada meydana gelen deiikliklerin nedenlerini u ekilde aklamaktadr: Trkiye, srael devleti ile mnasebetlerini tekrar gzden geirmek lzumunu bugn neden hissetmektedir.

104 105

mer Sami Coar, Orta Dou'da Harb, Cumhuriyet, 31 Ekim 1956, s. 3. Milliyet, 27 Kasm 1956.

58

1948 ylnn Mays gecesi saat 12 de Filistinde ngiliz mandas sona eriyordu. Yllardan beri sregelmekte olan Filistin htilaf Birlemi Milletler Tekilat iinde de bir hal aresine balanamamt. ngiltere Balfor deklarasyonu ile bu topraklarda bir Yahudi devleti kurulmasn kabul etmi bulunuyordu. Bu vaziyet karsndadr ki ngiltere hkmeti, Filistin zerindeki manda sona erer ermez, kuvvetlerini geri alm ve Araplarla Yahudileri bu ihtilafla ba baa brakmt. Londra ekilirken, davann silahla halline gidileceini ok iyi gryordu. 14 Mays 1948 gecesi bir taraftan Yahudi Devletinin kurulduu resmen ilan ediliyor ve dier taraftan da Arap devletlerinin taarruza getikleri, savan balad bildiriliyordu. O gnlerde Rusyadan ve peyklerinden silahlar srail ordusuna gnderiliyordu! Aradan hemen hemen bir yl getikten sonra, Birlemi Milletler tekilatnn mdahalesi ile mtareke grmelerine balanmt. Bu mtarekenin henz katilemedii bir srada, 1949 ylnn Mart aynda, Trkiyenin srail devletini resmen tand ilan edilmiti. 7 yl sonra bu kararn tekrar gzden geirilmesi, yalnz baz Arap devletlerinin devaml surette Trk-srail mnasebetlerini istismar etmelerinden, bunu ortadouda Trk aleyhtar bir hava yaratmak iin kullanmalarndan ileri gelmitir, denilemez. Trkiyenin ald karar, dorudan doruya srail devletinin 1949dan buyana ve bilhassa son yllar esnasnda takip ettii siyasetten domutur. Bu siyaset, Ortadouda son derece geni karaszlk yaratm, istikrarn salanmas iin sarf edilen gayretleri boa kartm ve Boleviklere de bu blgeye szmak imknlarn bahetmitir. srail, Birlemi Milletler Tekilat tarafndan resmen kurulan ilk devlettir. Byle olmakla beraber, Tel-Aviv hkmeti bu tekilatn Ortadou ihtilaflarn hal iin ald birok kararlar dinlememitir. Bunu yapmakla da, Arap-Yahudi gerginliini hafifletilmesine yardm etmemitir. Birlemi Milletler Tekilatnn, ne Kudsn

59

beynelmilelletirilmesi ve ne de Arap mltecileri ile alakal kararlar srail tarafndan kabul edilmitir. Trkiye, srail ile hemhudut olmamakla beraber, zamanla grmtr ki, Birlemi Milletlere bu meydan okuma siyaseti Trkiyenin de milli menfaatlerini tehlikeye drebilecek bir hava yaratmaktadr. Bilhassa Msra kar giriilen son tecavz, bir mddetten beri Kahire istikametinde yaplmakta olan Rus silah aknn Suriyeye tevcihine yol am, Rus subaylar ile teknisyenlerinin, bizimle ok geni mterek hududu olan bu Arap devletine yerletikleri, orduda vazife aldklar bildirilmitir. uras muhakkak ki srail devleti, Birlemi Milletler kararlarna hrmet etmi, daha 1949 ylnda etrafndaki Yahudi aleyhtarln daha da tahrik edecek hareketlerden kanm olsayd, Nasr gibi, Suriyedeki niformal benzerleri gibi kimselerin sivrilmeleri de mmkn olamazd. Bunlar bugn bile ayakta tutan srail devletinin takip etmekte olduu siyasetten baka bir ey deildir. srail, bidayetten beri kendisini desteklemekte olan Birleik Amerikann, her eye, her harekete ramen bu yoldan ayrlmayacan da hesaplam ve bu gvenle hatal politikasnda srar ededurmutur. O Amerika ki Marshall Plannn devam ettii gnlerde, Yakn ve Ortadou devletlerine yardmda, bilhassa zirai gelimeleri tevik eder, sanayi bakmndan sraile dnlmesini, oraya balanlmasn salayacak ekilde dikkatini Tel Aviv zerinde toplard. Fakat bugn yaratlan tehlike, Birleik Amerikay bile srail siyasetini desteklemekten al koymaktadr. Birlemi Milletler, yalnz son tecavz hadiseleri ile alakal kararlarn deil, fakat srail- Arap ihtilaf ile alakal olarak bugne kadar ald dier btn kararlar da tatbik mevkiine koydurmak mecburiyetindedir106 .

Trkiye'nin bu karar, bir jest olmaktan ileri gidemedi ve Arap lkelerini ve zellikle de Msr' tatmin etmedi. Trkiye'nin geri ekme kararn almasndan birka gn

106

mer Sami Coar, srael le Mnasebetler, Cumhuriyet, 26 Kasm 1956.

60

sonra, Kahire'deki El Cumhuriye gazetesinde yaynlanan bir makalesinde Msr yneticilerinden Enver Sedat, Trkiye'ye atarak yle diyordu: Esasen, Trkiye, Badad Pakt kanalyla ngiltere'yi ilk defa Msr'a taarruza tevik eden memlekettir. Trkler, Suriye'nin Msr'n yardmna koacan; Msr'n yenileceini mit etmekteydiler ve byle bir hl vukuunda Komnizme kar koymak bahanesiyle Suriye'de bir hkmet darbesi tertipleyeceklerdi. Bu pln, Msr'n dmana kahramanca kar koymas ve Cumhurbakan Nsr'n Suriye'yi harbe kartrmamak karar sayesinde suya dmtr...107 Grld gibi, Trkiye'nin; gerek kendi aleyhinde ve gerekse mttefiklerinin zararna yaplmakta olan irkin propagandalarn zehrini bir dereceye kadar almak... ve efkra nisb bir huzur getirmek amacyla108 ald, srail'deki Bykelisini geri ekme karar, istenilen sonucu verememitir. Genellikle srailin resmi grlerini aksettiren Jeru Salem Post gazetesi Trkiyenin Telaviv Sefiri efkati stinyelinin hkmeti tarafndan geri arlmasn u ekilde yorumlamtr: Trk Hkmetinin kararnn Irak, ran ve Pakistann tesirlerinin bir neticesi olduu anlalmaktadr. Badat Pakt erevesi dahilinde Trkiyenin mttefiki olan bu Arap taraftar memleketler bir tesant tezahrnde bulunulmasn istemilerdir. Irak esasen ngiliz ve Fransz kuvvetleri Msrda kaldka ittifakn beinci azas ngilterenin hazr bulunaca herhangi bir Badat Pakt toplantsna katlmayacan ilan etmitir. Irak ayrca Badat Paktna kar cephe olan Arap memleketlerinin ittifakn bat emperyalizminin bir aleti olmadna ve srailin Sinada giritii harekta muarz bulunduuna getirmelerinin elzem olduu grn de mdafaa etmitir.

107

Cumhuriyet, 29 Kasm 1956, s. 5. Kahire Radyosu da ayn ekilde Trkiye'yi sularken, E. Sedat, El Cumhuriye'deki bir baka yazsnda da, emperyalistler Msr'a kar srail'i kullandlard; imdi de Suriye'ye kar Trkiye'yi kullanmak istiyorlar diyordu. Cumhuriyet, 2 Aralk 1956, s. 5. 108 Dileri Bakan Vekili E. Menderes'in 28 Aralk 1956'da, TBMM'nde yapt konumadan, Ayn Tarihi, Say: 277, Aralk 1956, s. 163.

61

Trkiye ile srail arasnda sk ve mtakabilen istifadeli mnasebetler kurulmu olduunu hatrlatn Jeru Salem Post unlar ilave etmitir: Sefirin geri ekilmesi bu mnasebetleri inktaa uratmayacaktr. Ancak bu mnasebetlerin az ok zarar grecei de kanlmaz bir keyfiyettir. Bu itibarla resmi srail mahfilleri yeni gelime karsnda teessr izhar etmekle beraber, buna pek hayret etmemilerdi109. te yandan kamuoyunda, Trkiyenin izlemi olduu Ortadou politikasn ve bu politika dorultusunda alm olduu son kararlar eletiren yorumlar da yaplmtr. zellikle Ulus gazetesinde yaynlanan makalelerde Demokrat Partinin izledii Ortadou politikas u ekilde eletirilmektedir: ...Teblide, Elimizin, Filistin ii adilane ve nihai bir surette hal ekline reptedilinceye kadar vazifesi bana avdet etmemek zere geri arld bildiriliyor. Bizim bildiimiz, Filistin ii nin adilane bir hal ekline balanabilmesi iin birinci art, Arap Devletlerinin srail Devletini bir vaka olarak kabul edip resmen tanmalardr. Oysa imdi Trk Hkmeti, Elisini geri armakla srail Devletini tanmayan devletlere yaklam, onlarn bu tutumu desteklediini ifade etmi oluyor. Trkiye iin, Filistin ii nin adilane bir hal ekline balanmasna yardm etmenin yolu hi de bu olmasa gerektir. Bu durumda, Trkiye Dileri Bakanlnn teblii ancak, sraildeki Trk Elisinin geri arldna dair bir haberden, bir dorultudan ibaret saylabilir. Bu tebli herhalde, Trk Hkmetinin hareketinin bir izah deildir... ...Yoksa Trk milleti kendini, ne su ilediini, kendine ne ktlk ettiini bilmedii bir millete ksmee zorlanm durumda hissedecektir. Kendini byle bir durumda hissetmekse, tarih boyunca diplomatik mnasebetlerinde adillikten, hakseverlikten ayrlmamaa alm bir milletin hi de houna gitmeyecektir110.

109 110

Ulus, 28 Kasm 1956. Blend Ecevit, Trk Elisi Niin Geri arld? Ulus, 28 Kasm 1956.

62

Nedir sraildeki Elimizi geri ekiimizin sebebi? Trk milletinin vicdann huzura kavuturabilmek iin, bize imdiye kadar ancak dostluk gstermi olan srail Devleti, tarafmzdan bu kadar ar bir tedbiri gerekli klan nasl bir su ilemise bu su aklanmaldr! Bylece de Trk milleti, mesela Sovyetler Birliiyle beraber bize kar komplolar hazrlad iktidar szcs gazete tarafndan da ima edildii ve Ortadou iin ok daha kayg verici bir huzursuzluk kayna olarak gsterildii halde Suriyeye kar bile almak lzumunu grmediimiz bir tedbirin neden sadece sraile kar alndn renme frsatn bulabilmelidir!..111 Cumhuriyet Trkiyesi Araplar arasnda kendilerine kar beslenen phe ve kuruntuyu silmee Arap Dnyasn i ilerinden uzak durmak ve Arap memleketleriyle mnasebetlerinde Batl dostlarndan mstakil hareket etmek sayesinde muvaffak olabilmitir. Demokrat Parti iktidarnn aktif diye vasflandran, fakat aslnda Trkiyeyi ziyadesiyle pasif duruma drm olan siyaseti ise bu yoldan gitgide ayrlmtr. NATO yelii gerekleir gereklemez Trkiye, ilerisini hi dnmeden, Batl mttefiklerinin, o arada bilhassa ngilterenin sanlan bir tarzda, Arap Dnyasnn i ileriyle ilgilenmee balam, bu blgede emperyalist olarak tannan Batl mttefiklerinin temsilcisiymi gibi zaman zaman onlar nam ve hesabna hareket edermi gibi grnmeyi kabul etmitir Araplarn, hakl veya haksz Batl mttefiklerimize kar besledikleri menfi hislerin balca hedefi, en yakn hedefi, Trkiye olmutur. stelik Araplarn, ilhamn bizim Kurtulu Savamzdan alan en meru hak talepleri ve mcadeleleri karsnda bile Trkiye, mttefiki Fransay incitmemek kaygsyla, kaytsz kalarak, hatta bazen aktan aa aleyhte cephe alarak Arap Dnyasnda kendisine kar yeniden uyanan kuruntuyu, pheleri bsbtn krklemitir. Btn bunlar, Sovyetlerin Arap Dnyasna bize kar kkrtabilmelerini ok kolaylatrmtr.

111

Blend Ecevit, Trkiyenin Ortadou Politikas nedir? Ulus, 30 Kasm 1956.

63

Bugn Araplarn gvenini yeniden kazanabilmek iin bavurur grndmz fevri ve birbirini nakzeden tedbirlerse, ya ok ge kalmtr ya da prestijimizi hi artrmayacak, kendimize de mttefiklerimize de bir fayda salamayacak tedbirlerdir. Hatta bu tedbirler yznden, Arap Dnyasnn i ileriyle, bizi ok g ve tatsz durumlara srkleyebilecek kadar; manevi liderlik imknlarndan bsbtn yoksun brakabilecek kadar hair neir olma yoluna gidilmitir. Ortadoudaki Arap Devletleri iin en ciddi tehlike bu devletlerin en az ciddiye alr grndkleri Sovyet tehlikesi olduuna gre, Trkiyenin bu devletlere yapabilecei en byk hizmet, Ortadouda Sovyet tehlikesine kar salam bir set durumunu muhafaza etmekten ibarettir. D siyasetimizdeki aktif diye vasflandrlan yeni ceyeransa, Ortadouda Trkiyeye kar komnistlerin kolayca istismar edebilecekleri honutsuzluk ve pheler domasna imkn vermi ve Sovyet nfuzunu Gneyden de bizi kuatmaya balamasna yol amt112. Esasen, Trkiye de bu hareketi yalnzca bir jest olarak yaptn ortaya koymutu. Nitekim, srail'den geri alnan Trkiye Bykelisi Hasan stinyeli, srail Dileri Bakanl'na verdii izahatta, Trk Hkmetinin bu kararnn srail'e kar yneltilmi olmayan Badad Pakt'n glendirme amacn tadn, Trkiye'nin srail'le olan dostane ilikilerini ve ticaretini bozmak niyetinde olmadn sylyordu. Zaten, srail'le diplomatik ilikilerin kesilmesi de sz konusu deildi ve ilikiler maslahatgzar dzeyinde devam edecekti.

4. Savan Trkiye Asndan Sonucu Svey buhrannn genel olarak Bat aleyhine bir sonu vermi olmas, buhran srasnda ve zellikle Londra Konferanslarnda Batllarn yannda yer alan Trkiye'nin
112

Blend Ecevit, Trkiyenin Ortadou Politikas nedir? Ulus, 30 Kasm 1956.

64

Arap Orta Dou'suyla ilikilerini de olumsuz ynde etkilemitir. ngiltere ve Fransa'nn, yani iki Bat'l mttefikinin Msr'a saldrsna, Trkiye'nin gerek Badad Pakt iinde ve gerekse Paktn dnda yapt kn ne kadar snrl olduu yukarda belirtilmiti. Bu durumda, Trkiye'nin bir jest olmaktan teye gidemeyen, srail'deki Bykelisini geri ekmek ynndeki karar da, Arap lkelerinin ve zellikle de, Msr'n Trkiye aleyhindeki tutumunu yumuatamayacakt. Sonu olarak, Svey buhran, Trkiye'yi Orta Dou'daki Bat aleyhtar glerle bir kere daha kar karya getirmi oluyordu.

65

III - 1967 ARAP-SRAL SAVAI VE TRK KAMUOYU

A. SAVA NCES DURUM

19481956 arasnda olduu gibi, Orta Dou'da 1956 Svey buhranndan sonra gerginliine devam eden ortam, yine aa yukar 10 yllk bir devrenin sonunda, 1967 ylnda yeni bir savaa yol amtr. 19601980 aras Orta Dou gelimelerinde, 1967 Arap-srail Sava bir dnm noktas tekil eder. nk, bu savata srail'in Araplar karsnda kazand kesin zaferler neticesinde, topraklarn savatan ncekinin drt misli geniletmesi, Arap-srail meselesine ok byk boyutlar kazandrm ve neticelerini gnmze kadar getirmitir. Keza, bu sava kendisinden nceki savalardan ve kendisinden sonraki Arap-srail savandan da ok farkl bir mahiyette ortaya kmtr. 194849 Arap-srail sava srailin bir "kurulu" sava idi. 1956 Svey Sava ise, Msr ile Bat'y kar karya getiren sava olmu ve srail bir bakma yardmc kuvvet roln oynamt. 1967 Arap-srail sava ise, srail ile btn Arap dnyasn kar karya getiren ve neticeleri bakmndan da Orta Douda, tesirlerini gnmze kadar devam ettirecek yeni bir dnem amtr. 1967 Maysnda Orta Dou'daki kuvvetler dengesi, Araplarn lehine grnyordu. nk srail'in, 1956'dan farkl olarak 1967'nin uluslararas artlarnda ngiltere ve Fransa'nn silhl desteini elde etmesi sz konusu olamazd, srailin dayanabilecei tek kuvvet olan ABD ise ngiltere'den de, Fransa'dan da daha glyd, fakat bu srada Vietnam sorunuyla mcadele etmekteydi. Byle olunca da, srail'in yannda yer almas ok gt. Bu da, tabiatyla, SSCB'nin ve dolaysyla da Araplarn durumunu kuvvetlendiriyordu113.

113

A. kr Esmer, srail-Arap atmas, Ulus, 30 Mays 1967.

66

1948 Arap-srail savan Araplar tahrik etmitir. 1956 Arap-srail sava ise, ngiltere, Fransa ve srail'in Msr'a saldrlar dolaysyla meydana gelmitir. Lkin 1967 Arap-srail sava ise, srail deil, Araplar istedii iin kmtr. u farkla ki, sava karmak isteyen Araplar, ilk saldrganl srail'in yapmasn istemiler ve bu da olmutur. Fakat Araplar iin, daha savan ilk gnnde bir hezimet oldu. Araplarn 1967 savann kmasn istemelerinde ve sava kkrtmalarnda nemli baz sebepler rol oynam grnmektedir. Bu sebepler, Bakan Nsr'n gerek 1948, gerek 1956 savann ve her iki savataki yenilginin intikamn almaya kararl olmas. Bu, Nasr iin bir prestij meselesi idi. Eer sraili yenecek olursa, intikamn gerekletirmekle kalmayacak, ayn zamanda kazand prestijle btn Orta Dou' da Msr'a byk bir stnlk salam olacakt ki, bunun siyas neticeleri de ok geni olabilirdi;1956'dan beri Sovyet Rusya Msr ve Suriye'yi o kadar silhlandrmt ki, srail ile yaplacak bir savan neticesinden sadece Msr ve Suriye deil, Sovyetler dahi gayet emin grnyorlard. Bu sebeple, 1967 Arap-srail savan Sovyetlerin de tahrik ettiklerini sylemek mmkndr; Bu srada Amerika'nn Vietnam bataklna saplanm olmas ve dolaysyla srail'in arkasnda yer alamayaca dncesi olarak ifade edebiliriz. B. SAVAIN NEDENLER

Alt gn srd iin Alt Gn Sava adn alan 1967 Arap-srail savann balang gelimelerini, 1966 ylnn son aylarnda olumaya balayan Suriye-srail gerginlii tekil eder. 1966 ubatnda Suriye'de iktidarda bulunan Baas Partisi'nin sol kanad bir darbe yaparak, iktidar ele geirdi. Bu sol iktidar ile birlikte, Suriye-srail snrnda hdiseler kmaya balad gibi, bu yeni Baasclar, Bakan Nsr' sraile kar yumuak davranmak ve Birlemi Milletler'in kanadnn altna snmakla suluyordu. 1966 Ekiminden itibaren de Suriye topraklarndan hareket eden El-Fetih fedayini srail topraklarna saldrlara baladlar.

67

srail bu saldrlar Gvenlik Konseyine ikyet ettiinde, oradan Suriye aleyhine bir karar karmak mmkn olmad. Zira her karar Sovyet Rusya veto etmekteydi. Bu ise Suriye'yi daha da tahrik etti. Suriye Babakan Ekim aynda Biz srailin gvenliinin bekisi deiliz diyordu.7 Kasm aynda ise, Suriye ile Msr (Birleik Arap Cumhuriyeti) arasnda bir savunma antlamas imzaland. Bu gelimeler zerine srail, fedayin saldr ve aknlarna kar, Kasm aynn ortalarndan itibaren, yaplan en kk bir saldrya kar, en ar bir ekilde ve ar silhlarla karlk verilmeye baland. Bu suretle, bir yandan Suriye-srail, bir yandan da rdn-srail snrlarnda gerginlik her geen gn biraz daha artmaya balad. Ocak-Nisan 1967 dneminde Suriye-srail snrlarnda kk atmalardan, tank, topu ve hava atmalarna kadar her trl faaliyet ortaya kt. 7 Nisan 1967 gn Suriye ile srail arasndaki hava muharebesinde srail uaklar am zerinde utuu gibi, alt tane de Suriye uan drdler. 7 Nisan hdisesi Suriye ve Araplar iin haysiyet krc olmutu. Bilhassa drlen uaklarn Sovyet yaps olmas, Sovyetler iin de hdisenin prestij krc olmasna sebep oldu. Bundan dolay, Sovyetler Suriye'yi daha silhlandrdklarndan baka, Suriye zerindeki kontrollerini da arttrdlar. yle grnyor ki, 7 Nisandan sonra meydana gelen en kk bir hdise, srail'e komu Arap lkelerinin srail ile mnasebetlerinin gerginlemesine, kendi apndan daha byk katkda bulunmutur. Mays ayndan itibaren Suriye'den srail topraklarna fedayin aknlar daha da younlamaya balad. srail Babakan Levi Eshkol 11 Maysta radyoda yapt bir konumada yle diyordu : srail hkmeti gayet iyi biliyor ki, terristlerin merkezi Suriye'dir. Fakat biz prensibimizi tespit ettik: Saldrgana mukabil darbeyi vurmann zamann, yerini ve vastasn biz seeceiz114 . Eshkol'n bu szlerinden sanld ki, srail Suriye'ye kar harekete gemeye karar vermiti. Sonradan grld ki, srailin setii hedef Msr'dr. Bu yanlg

114

Fahir Armaolu, 20. yzyl Siyasi Tarihi (1914 -1995), Alkm Yay., stanbul,1997, s.704.

68

dolaysyladr ki, Msr Genelkurmay Bakan 14 Maysta am'a giderek grmelerde bulundu. Bundan sonra hadiseler hzla akmaya balad. 16 Maysta Msr silhl kuvvetleri alarm durumuna geirildi. Esasen 14 Maystan itibaren Msr kuvvetleri, 1956'dan beri Birlemi Milletler bar gcnn kontrolnde olan Sina'ya girmeye balamt. Yine 16 Maysta Msr, gerek Sina yarmadasnda ve Gazze'de bulunan ve gerek Akabe Krfezi'nin Kzldenize k noktas olan Tiran boazndaki arm el-eyh'deki Birlemi Milletler askerlerinin buralardan ekilmesini istedi. B.M. askerleri 19 Maystan itibaren buralardan ekilmeye balad ve yerlerini Msr askerleri ald115. Bu hdise Arap-srail gerginliinde mhim bir trmanma tekil etmekteydi116. Msr bu hareketi ile iki cepheden sraile kar pozisyon alyordu. Biri, Sina'y tamamen kontrol altna almak sureti ile sraile kar dorudan hareket imknn kazanmas ve arada B.M. kuvvetlerinin mevcut olmamasyd. kincisi ise, arm el-eyh'e askerini sokmakla, srailin Kzl Deniz'e k olan Tiran Boazn kontrol altna alyordu. Nasr bununla da yetinmedi ve 22 Maysta Tiran Boazn srail gemilerine ve 24 Maysta da btn deniz trafiine kapad117. Bu sonuncu tedbir ile, srail'e baka lke gemilerinin yardm getirmesini nlemi olmaktayd. 22 Maystan itibaren Tiran Boaz'nn ve arkasndan Akabe Krfezi'nin kapatlmas, Orta Dou'daki havay birdenbire gerginletirdi. nk, srail Msr'n bu hareketini, kendisine yneltilmi bir saldr olarak kabul etti. Bu sebeple, 23 Maystan itibaren Amerika ve Sovyetler hareket geerek, bir sava nleme abalarna giritiler. Vietnam savann Kongrede uyandrd tepkiler dolays ile Bakan Johnson srail meselesinde fazla ileri gitmekten korkuyor ve ellerini bal hissediyordu. Onun iin, Sovyet Rusya'nn da Orta Dou'da herhangi bir avantaj elde etmesini nlemek iin, bu devletle beraber hareket etme karar ald. Bu Sovyetlerin de iine geldi. nk 7
Cumhuriyet, 20 Mays 1967. srail ile Arap lkeleri arasndaki yeni gerginlik Ortadouda yeni bir sava tehlikesinden bahsedilmesine sebep olmakta, baz gzlemciler ikinci Svey harektndan ciddi bir ekilde korkmaktadr, Abdi peki, Milliyet, 19 Mays 1967. 117 Milliyet, 25 Mays 1967.
116 115

69

Nisandaki hava muharebesinde Suriye'nin srail karsnda hi bir ey yapamamas, Sovyetlerin Araplara olan gvenini sarsmt. Fakat Sovyetler bir yandan da Araplarn gvenini kaybetmek istemiyorlard. Bu sebeple, bir yandan Amerika srail'i, te yandan da Sovyetler Suriye ve Msr' yattrmaya altlar. ki byk devletten gelen bu yattrma faaliyetinin hi bir faydas olmad. Hava yataca yerde, daha da gerginleti. Nasr 26 Maysta yapt bir konumada yle diyordu: Eer sava gelecek olursa, bu top yekn bir sava ve hedefimiz de srail'i yok etmek olacaktr. Bu sava kazanacamza inanyoruz ve imdi srail ile sava iin hazrz. Bu sefer 1956'daki gibi olmayacak. O zaman srail ile deil, ngiltere ve Fransa ile savamtk Al Ahram gazetesinin bayazar Muhammed Heykel de, yine ayn gn, Sava kanlmazdr. Araplar ilk defa olarak iradelerini srail'e kabul ettirebileceklerdir diyordu118. Ortadouda tansiyonun ok yksek olduu bir dnemde, Cumhuriyet Gazetesi d politika yazar Kayhan Salamer srail asndan meydana gelen btn olumsuz gelimelerin ciddi bir savaa dnmeyecei deerlendirmesini yapmaktadr. imdi gzler Akabe Krfezi zerindedir. Akabe Krfezinin az Tiran Boaz, Msr ve Suudi Arabistann denetimindedir. Akabe Krfezindeki hayati srail liman Eilata gidecek gemiler, Tiran Boazndan Msr kuvvetlerinin ate menzili iinde ilerler. Dolaysyla Msrllarn Tiran Boazn Eilata gidecek gemilere kapatmas her zaman iin mmkndr. srail devlet adamlar, herhangi bir mdahalenin sava hareketi saylacan eitli vesilelerle belirtmilerdir. Bir sava patlak verdii taktirde tarafsz askeri uzmanlar, zaferde israile bire kar iki veya ans tanmaktadrlar. Yahudilerin 1948 ve 1956da Araplar yenmesi, srail ordusunun moralinin yksekliine, daha iyi dvmesine ve stn silahlarna balanmaktadr.

118

mer Krkolu, Trkiyenin Arap Orta Dousuna Kar Politikas ( 19451970), Sevin Matbaas, Ankara, 1972, s.140.

70

Ne var ki, srailin nfusu 2 milyon 650 bindir. Bir sava kt taktirde katlacaklar hemen hemen kesin be Arap lkesinin - Msr, Suriye, Irak, rdn ve Lbnann- toplam nfusu ise 53 milyon. atma topyekn bir imha savana dnr ve uzarsa, Yahudilerin Arap kalabaln arl altnda ezilecekleri veya denize dklecekleri neredeyse phesizdir. U-Thantn bayku vari demelerine ramen ortalkta ciddi bir sava kokusu duyulmamaktadr. Genel sekreter, Her iki taraf da kendine hakim olmad takdirde bir ok mahalli atmann vuku bulacan tahmin etmek kolaydr. Kk srtmeler de byk bir muharebeye yol aabilir demitir. Daha da ileri giderek, Ortadouda durumun bugn, ngiliz ve Franszlarn Svey kanaln istila ettikleri 1956dan ok daha vahim olduunu ileri srmtr. Hlbuki Sina lndeki Msr kuvvetlerinin komutan Orgeneral Murtaza, Bir kurun kutsal sava balatmaz. Byk ve ciddi bir saldrnn vukuu bulmas gerekir eklinde konumutur. srail ise herhangi bir saldr niyetini tamad teminatn vermitir119 Bu arada Gvenlik Konseyi de 23 Maystan itibaren toplantlar yaparak ve bir takm kararlar alarak bir krizin patlamasn nlemeye alt. Fakat bunlar da sava nlemeye yetmedi. 30 Maysta Msr (Birleik Arap Cumhuriyeti) ile rdn arasnda bir savunma antlamas imzaland. Bu anlamaya 4 Haziranda Irak da katld. Msr Bakan Nasr bu katlma dolaysyla yapt konumada, ...Bugn onlara unu sylyoruz: savamak iin karnzdayz. 1956 ihanetinin intikamn almak iin savan balamasn iddetle arzuluyoruz. Bu sava btn dnyaya Araplarn da, srail'in de ne olduunu anlatacaktr120 diyordu.

Kayhan Salamer, En son Gelimeler, Cumhuriyet, 23 Mays 1956; Heran patlamaya hazr bir barut fs haline getirilmesine ramen, Ortadouda topyekn bir savan kabileceine ihtimal vermek hal g, Kayhan Salamer, Zayf htimal, Cumhuriyet, 25 Mays 1956. 120 Cumhuriyet, 05 Mays 1967.

119

71

srail ve Msr arasnda yaanan gerginliklerde Msr devlet bakan Nasrn rolyle ilgili olarak Ecvet Gresin Cumhuriyet gazetesinde u deerlendirmeleri yapmaktayd: Olaylara stnden bakld zaman bakan Nasrn birden bire harekete geii bir kaprisin sonu olarak da yorumlanabilir. Nitekim ilk gnlerde Batllarn ou, davran blf olarak grmler, blf ise Nasrda uzun sredir mahede edilen eziklie balamlardr. Oysa klarn devam, kararlarn arka arkaya hem de gittike sertleerek, alnmas meseleyi kapristen baka nedenleri aratrmann daha gereki bir gr olacan ortaya koymaktadr. Hele bakan Nasrn nceki tutum ve davranlarn gz nne alnnca son hareketin kapristen ok yeni bir taktik olduu belirlenmektedir. Gerekten Ortadouda Bakan Nasr tarafndan krklene veya yaratlan buhranlarda ya bir pazarln ya da tasarlanan siyasi manevralarn hazrl vardr. Ve artk bu davranlarn Msr devlet bakannn, uygulamalar ayr fakat esas deimez taktii haline gelmitir. Bu bakmdan gnmzdeki buhranda hem bir pazarln, hem de yeni siyasi manevralarn hesaplarn aramak hatal olmayacaktr. Mesela, Msrn ekonomik durumu son yllarda ktlemekte yahut kalknma hamlelerinden beklenen sonu alnamamaktadr. mitler geri Asuvan Barajna balanmtr. Ancak o mitler gerekleinceye kadar durumu kurtarmak iin lkenin d krediye ihtiyac vardr. Nitekim, dnya bankasndan kredi talebinde de bulunmutur. Ayrca Msr, Yemendeki i savaa fiilen yardm yapmaktadr. Nasr iin Yemen sava, hem bir prestij meselesidir, hem de Suudi Arabistan ile devam eden mcadelesinde tutunacak noktalardan biridir. Ne var ki, Yemen sava zayf olan ekonomik bnyeyi de gn getike sarsmaktadr. Btn bunlarn yannda Aden meselesi vardr, Suriyedeki ar Baas iktidarnn zayflamas, Nasrcla doru gidiinin belirtileri vardr. Kral Suudun yeniden aktif bir Msr mcadelesine gireceine dair dolaan sylentiler vardr ve nihayet Vietnam konusunda daha deiik, daha tehdit edici bir politika izlemeye

72

balayan Sovyetlerin Ortadouda ve Afrikadaki nfuz mcadeleleri vardr. Ksacas bakan Nasrn davrann deerlendirirken bu olaylar ele almak ve hareketlerin gerisinde mevcut olaylara gre hesaplar aramak gerekir. Herhalde yakn gnler hesaplarn Nasr tarafndan nasl yapldn ve hangilerine ncelik verildiini gsterecektir121 . 30 Mays ile 7 Haziran tarihleri arasnda 10 Sovyet sava gemisinin Trk Boazlarndan, Akdeniz'e geeceinin aklanmas ve buna karlk Amerikan Altnc Filosu'nun Akdeniz'de Girit civarnda toplandnn bildirilmesi, Orta Dou'da durumun cidd olduunu gsteriyordu. Birleik Arap Cumhuriyeti devlet bakan Cemal Abdlnasr Kahirede yapt basn toplantsnda, Akabe krfezinin azndaki Tiran Boaznn Msr karasular olduunu ileri srerek, Dnyada hibir kuvvet Msrn egemenliine el sremez demitir. Birleik Arap Cumhuriyeti Devlet Bakan Msrn egemenliine herhangi bir mdahale teebbsnn imdiden kestirilemeyecek ihtilaflara yol aacan da belirttikten sonra unlar sylemitir: srailin herhangi bir Arap lkesine saldrmas topyekn bir saldr addedilecek ve btn Arap lkelerinden bir cevap alnacaktr. Nasr gazetecilerin sorularn cevaplarken Amerika deniz piyadeleri, sraile karlar, srailde bize hcum ederse, bu hcumu Amerikadan gelmi ve btn Arap milletine yneltilmi bir tecavz sayacaz. Amerika ile Rusya arasnda bir atma olmasn istemiyor ve temenni ediyoruz. Byle bir atma yeni bir dnya sava demek olacaktr. Biz de bunu arzu etmiyoruz. srailin El Oca tarafsz blgesini boaltmas artyla Karma Mtareke Komisyonuna dnlmesini kabul edebiliriz. Tiran Boaznn Msr karasular olduunu tekrar belirtmek isterim bu boazn abluka edilmesi ve Msrn son iki hafta iinde ald dier btn tedbirler bir saldr hazrl deil, aksine bir saldry def etme gayesi tamaktadr122.

121 122

Ecvet Gresin, Ortadoudaki Buhran Cumhuriyet, 25 Mays 1967. Cumhuriyet, 31 Mays 1967.

73

Do. A. Haluk lman Ortadoudaki Arap-srail anlamazlklar ile ilgili yapt deerlendirmede unlar sylemektedir123: srail devletinin on dokuzuncu kurulu yldnmne rastlayan gnlerde, Eshkol Hkmetinin, Suriyeden szan Al Fatah komandolarnn yeni baltalamalarna kar srail-Suriye snrna yapt byk askeri ynaktan doan son Ortadou buhran, her nedense Batl Devletleri derin bir uykuda yakalama benziyor. Tpk srail gibi bu devletler de, drt yla yakn bir sredir 60 bin askerini Yemene balamak zorunda kalan bakan Nasrn, Tel Avivin am karsndaki tutumu ne kadar sertleirse sertlesin, Suriyenin yardmna komaya kalkacan herhalde hi ummuyorlard. Oysa bu kez evdeki hesap pazara uymamtr. Suriye snrndaki srail ynan pek sert tepki gsteren bakan Nasr, Birlemi Milletler Genel sekreterini Sina blgesindeki Birlemi Milletler kuvvetlerini geri ekmeye zorlam, zrhl birliklerini Gazze blgesine sokmu ve hepsinden nemlisi, srailin Asya ile Afrikaya alan kaps olan Tiran Boazn srail gemilerine kapamtr. Btn dnyay iki haftadr alkalayp duran buhrann zeti ite budur. kinci Dnya Savann bittii gnden buyana gerek bir bar yz gremeyen Ortadou blgesinde Arap-srail geimsizliini ve bu geimsizliin neden ikide bir dnya barn tehlikeye dren byk buhranlara yol atn anlayabilmek iin, nce u gerekleri iyi bilmek gerekir: 1. srail, Araplarn yzyllardr kendilerinin saydklar topraklar yznden, Batnn zoruyla ve yz binlerce Arabn yerinden yurdundan edilmesi pahasna kurulmu bir devlettir. 2. Batnn eliyle kurulmu olan bu gen devlet, pek ksa bir srede ve gene batnn geni yardmlaryla Ortadoudaki genel yaama dzeninin pek zerine ykselmiken, blgedeki Arap lkeleri hala geri kalmln penesindedirler. 3. Araplarn zorla kurulan bu devleti ellerine geecek ilk frsatta ykmak isteyeceklerini pek iyi bilen Batllar, sraile; Ortadoudaki ileri dzenleri kazanmak

123

A.Haluk Ulman, Rzgr Eken, Frtna Bier, Cumhuriyet, 31 Mays 1967.

74

abasnda olan Sovyetler Birliinin de Birleik Arap Cumhuriyeti, Irak ve Suriyeye akttklar silahlar yznden, bu blge son yllarda dnyann patlamaya en hazr ve en byk barut flarndan biri olmutur. 4. Durmadan ayn kan tamakla vndkleri halde, byk devletlerin uluslar aras politika oyunlar yznden kendi ilerinde parampara blnm olan Arap lkeleri yalnz srail karsnda birleebildikleri iin Arap dnyasnda birlik ve liderlie oynayan her ynetici srail tehlikesini her zaman canl ve ayakta tutmaya almaktadr. 5. Btn bu nedenlerle sk sk patlak veren Arap- srail atmalar ou zaman Batl devletlerin biri, ya da teki tarafndan Ortadoudaki ilerici ynetimlerin alaa edilmesi hi deilse zayflatlmas, Sovyetler Birlii tarafndan da Batnn bu blgedeki son itibar krntlarnn da temizlenmesi araclyla kullanlmakta ve bu davranlar, kan atmalar, ksa bir srede, uluslar aras dengeyi zorlayan byk buhranlar durumuna getirmektedir. Eer bakan Nasr Batllarn hi ummad bir srada gene batllarn hi ummad davranlar gstermise, bunun birinci nedeni, srail sorunun Araplar iin bir akl sorunu deil, duygusal bir sorun olmasdr. Gerekten de, daha ikinci Dnya savann sonlarna kadar Yahudilerin pek aznlkta olduklar topraklarda, kanlmaz etnik ve siyasal zorunluluklarla deil, fakat ngilterenin Birinci Dnya Sava srasnda Siyonistlere fazla dnmeden verdii szler, Birleik Amerikann devaml i politika gerekleri ve Ortadouda saysz karlar bulunan btn Batl devletlerin uyanan Arap milliyetiliine kar bir bask ss yaratmak istekleri yznden bir srail Devleti kurulursa bu kuruluun zerinden 20 yl bile gemedii ve alan yaralarn kapanmad gnmzde, Nasrn son davranlar karsnda arlabilir mi? stelik o Nasr ki, Arap uluslarnn kalknp birlemesine n ayak etmek istedii lkesinde kurmaya alt yeni dzenin sraile milyonlar dken Batllar tarafndan devaml olarak baltalamak, hatta 1956 Svey buhran srasnda olduu gibi yklmak istendiini grmekte ve gene o Nasr ki, srail karsnda son 10 yldr koruduu hareketsizliin uluslararas politika oyunlar yznden parampara olan Arap dnyasnda kendisine pahalya patlamaya balad pek iyi anlamaktadr.

75

Ancak uras da bir gerektir: hangi dncelerle ve ne gibi aclar pahasna yaratlm olursa olsun, bugn Ortadouda bir srail devleti vardr. Bu gerek de grmezlikten gelinemez. stemeye istemeye dahi olsa, Araplar eninde sonunda srail ile bir arada yaamak zorunda olduklarn anlayacaklardr. Hatta baz gereki Arap yneticileri, belki bakan Nasr bile, bunu daha imdiden anlamlardr. Fakat srail devletinin kuruluu srasnda Filistinden gmek zorunda kalan Arap gmenlerin durumu kanayan bir yara olmaya devam ettike, Arap liderlerinin srail karsnda yeni ve gereki bir politika izlemeleri ok gtr. te yandan, Batnn Ortadoudaki ayrcal ocuu srail ile Batl devletlerin siyasal ve ekonomik egemenliinden kurtulmak iin rpndka d yardm kaynaklarnn kuruduunu gren Arap lkeleri arasndaki hayat dzeyi uurumu srp gittike, duygularn yerini akln almasn beklemek fazla iyimserlik olmayacak mdr? 1967 Mays ay iinde Orta Dou'da hzla gelien olaylar - Nsr'n BM Bar Gc'nn geri ekilmesini salamas, Akabe Krfezi'ni srail gemilerine kapatmas, srail'i evreleyen Arap lkeleri arasnda ittifak antlamalar imzalanmas - Araplarn bir savaa hazrlandklarn aka gsteriyordu. Fakat, yukardaki ifadeden anlalaca gibi, Nasr, sava bizzat balatmak sorumluluunu da zerine alamyordu. Nasr, sava srail'in balatmasn bekliyordu. Byle olduu takdirde, srail'in saldrgan ve siyonist emeller peinde koan bir lke olduu yolunda ne srle gelen Arap gr de teyit edilmi olacakt. te yandan, saldrgan bir srail'e, gvenebilecei tek devlet olan ve zaten Vietnam'la yeteri kadar megul bulunan ABD'nin yardm etmesi de ok daha gleecekti. Nadir Nadi de Cumhuriyet gazetesinde yaynlanan makalesinde Ortadoudaki durumun iki sper devletin g gsterisi olduu vurgulayarak u deerlendirmeleri yapmaktadr: Akabe yznden patlak veren bunalm Araplar arasnda hzl bir yaknlamaya yol at. Daha dne kadar Amerikann uydusu halinden Bakan Nasra kafa tutan Arap efleri, sraille silahl bir atma sz konusu olur olmaz hemen birleiverdiler. Kral Faysal, ortak dava uruna silaha sarlacan ilan etti. Bu gibi sz ve davranlaryla soydalarn desteklediini belirtti. Kral Hseyin Kahireye uarak Nasrla 5 yl sreli bir savunma pakt imzalad. Bylece Arap aleminin nderlii

76

konusunda teden beri iddia sahibi olan Bakan Nasrn prestiji birden bire ykselmeye balad. Bu grnt bizim kimi basn evrelerinde eitli tepkilere yol aacak eilimini dourmutur. Amerika Birleik Devletlerinin arkas sra imdiye dein bir slam Birlii politikas yrtmeye alanlar, durumdan son derece rahatszdrlar. Zira, dardan Araplar destekleyen sper devlet Amerika deil, din dman Sovyet Rusyadr. Birleik Amerika ise kesin olarak srailin koruyucusu halinde Araplara, daha dorusu Araplarn da tesinde Sovyet Rusyaya cephe almtr. Bu yzden bizim slam Birlii ampiyonlar Yukar tkrsem bym, aa tkrsem sakalm durumunda kalmlar. akna dnmlerdir. Amerikay gcendirmeden Araplar nasl tutabileceklerinin formln aratrmaktadr bu adamlar. slam Birlii lksne metelik vermeksizin Amerikan politikasndan yana olanlara gelince, bunlar da bir ksm sol yazarlarn Akabe davasnda Araplar hakl bulmalarn Moskof uyduculuu saymakta, blgemizi atee atabilecek u tehlikeli bunalmdan yararlanarak sa da, solsu da sus pus edici bir faist ynetimin zlemi iinde rpnmaktadrlar. Oysa bu aknlklar, bu rpnlar ne Birleik Amerikann, ne de Sovyet Rusyann umurundadr. Blgemizde ba gsteren bunalm, iki sper byk arasnda oktandr srp giden ve ne zaman nasl geliecei pek de bilinmeyen uzun sreli bir atmann sadece bir aamasndan ibarettir. Hakt, hakszlkt, slam Birlii idi Yahudi birlii idi gibi soyut kavramlara bu atmann n plannda yer yoktur. Bunu bylece bilmez ve davranlarmz da ona gre gereki bir adan hesaplayamazsak ulusal karlarmz korumakta tehlikeli durumlara debiliriz. unu unutmayalm ki, Akabe bunalm, iki sper devlet arasnda patlak veren bunalmlarn ne ilki ne de sonuncusudur. imdiki bunalm ne biimde geliirse gelisin devlerin grei daha bir sre, belki de uzun bir sre devam edecee benzer. Bizim dikkat etmemiz gereken nokta, ara yerde skp ezilmemek olmaldr. Araplarn sraile kar dmanl bir realitedir. Ama srailin varl da bir realitedir. Araplar sraile kar birletiren Sovyet Rusya saylmayaca gibi, srailin

77

kurucusu da ABD saylmaz. ki sper devlet nasl Uzakdoudaki durumdan yararlanarak birbirlerine kar stnlk salamaya alyorlarsa Ortadouda ayn eyi yapmaktadrlar. Uzakdou bunalmna Amerika, Ortadoudakine Rusya sebep olmu olabilir. atmann zn deitirecek nedenler deildir bunlar. Bamszl zerine her an titremesi gereken bir milletin ocuklar olarak bu noktalar hatrdan karmamak, olaylar karsnda duygularmza kaplmayarak onlar daima objektif bir gzle incelemeye bakmalyz124. Bu arada, dikkati eken bir grmenin de Orta Dou'da savaa giden gelimelere etkisi olduunu sylemek mmkndr: 1967 Martnda, SSCB Dileri Bakan Gromiko ile Birleik Arap Cumhuriyeti Devlet Bakan Nasr arasnda Kahire'de olaanst gizlilikte cereyan eden grmeler yaplmt125. Bu grmelerde, ok ksa bir sre sonra kendisini gsterecek ve Birleik Arap Cumhuriyeti'nin nemli rol oynayaca gelimelerin de mzakere edilmi olmas muhtemel grnmektedir126. Arap lkelerine, sava kendilerinin balatmamalarn ve ilk saldry srail'e brakmalarn, bizzat SSCB'nin telkin ettiini sylemek ar bir iddia olmasa gerekir. nk, Araplar, ba baa kaldklar takdirde srail'i bu sefer ar bir yenilgiye uratacaklarna inanyorlard. srail'in yardmna ABD'nin komas, Vietnam dolaysyla belki gt, fakat imknsz da deildi. Bu durumda SSCB'nin de Araplarn arkasnda yer almas gerekirdi. Oysa, SSCB, Vietnamda olduu gibi, Orta Dou'da da ABD ile atmaya girmek istemezdi. O halde, Araplar deil de srail saldrya getii takdirde, gerek dnya kamuoyunda ve gerekse BM'de, srail knanaca iin, ABD de byle bir durumda, srail'in yardmna komaa cesaret edemezdi. O zaman SSCB iin de savaa mdahale etmek zorunluluu ortadan kalkyordu.

Nadir Nadi, Sakal Byk, Cumhuriyet, 01 Haziran 1967. mer Krkolu,a.g.e., s.142. 126 Rusyann Ortadoudaki etkinlii ile ilgili olarak bkz: Kayhan Salamer, Rusya ve Ortadou, Cumhuriyet, 30 Mays 1967; kr Baban , Amerika sraili, Sovyetler Msr, Tercman, 31 Mays 1967.
125

124

78

Sabah gazetesi d politika yazar Suat Atl Rusyann Ortadoudaki amalaryla ilgili u deerlendirmeleri yapmaktadr: Arap dnyas ile srail arasndaki son olarak ortaya kan ihtilafta komnist dnyann davran hayli ilgi ekicidir. Bata Sovyet Rusya olmak zere dier komnist devletler Araplarn hkmdar Msrn yannda olduklarn resmen beyan etmilerdir. Bu arada Kzl in yetkilileri de Araplarn bu davalarn desteklediklerini hatta kacak bir savata Araplarn safnda savamaya hazr olduklarn beyan etmilerdir. Komnist Dnyann bu davrannn iki sebebi ve manas vardr. Birisi Ortadoudaki lkelere batllarn girmesine engel olmak, girmise kmalarn temin etmektedir. Bunun iinde, Arap devletleri idarecileri ile gizli bir takm bariz antlamalar yapmaktadrlar. kinci ise kendi ideolojilerini buralarda yaayan insanlara alamak iin, onlarn yannda olmay frsat bilmektedirler. nk bu vesile ile karlkl temsilciler gidip gelmekte, radyolar karlkl olarak birbirlerini methetmekten ve aralarndaki geleneksel dostluktan bahsetmektedirler. Arap dnyasnn ihtilaflarnn fazlal, onlarn komnist dnyas ile mnasebetlerini artrmtr. Bu arada Sovyetlerle teknik yarmlar da mevzu bahis olmaktadr ki bu yardmlar, Sovyet elemanlar tarafndan bizzat ve mahallinde icra edildiinden, komnizmin Arap lkelerine girmesi gayet kolaylamaktadr127 Msr Devlet Bakan Nasr, srail ile kacak bir harp sadece bizim ve Suriyenin snrlarnda kalmayacak, toplu bir sava olacak ve srail mahvedilecektir demitir. Kahire radyosu tarafndan yaynlanan konumasnda Nasr, Akabe krfezindeki haklarmzdan vazgemeyeceiz. Krfez sraile kapal kalacaktr. imdi srail ile harp etmeye hazrz dedikten sonra Msrn kuvvetlerini artrmak iin imdiye kadar beklendiini sylemitir. Konumasnda ABD ve ngiltereye atm, fakat General De Gaulleyi tarafz tutumundan dolay vmtr128.

127 128

Suat Atl, D Politika, Sabah, 06 Haziran 1967. Milliyet, 28 Mays 1967.

79

Araplarn, btn sava hazrlklarna ramen, srail'e kar ilk saldrya gemekten dikkatle kanmalarnn ve srail'i bir saldrya deta tesvit etmek istemelerinin nedenini bu ekilde izah etmek mmkndr. C. SAVA VE TRK KAMUOYU

1967 Hazirannn gergin ortamnda Araplarn istedii gibi ilk saldry srailyapt. Fakat Araplara ilk ve ar bir darbe indirmek iin 5 Haziran 1967 sabah 7.30dan itibaren havalanan srail uaklar, Msr, Suriye ve rdn havaalanlarn bombardman etmeye baladlar. Msr'a yaplan basknda, srail uaklar, Msr radarlarna yakalanmamak iin Akdeniz zerinde ok alaktan uarak, Msr'n Bat snrlarna ulamlar ve saldrlarn batdan yapmlardr. srail'in 5 Haziran'da saat 7.45teki saldrsyla balayan ve Alt Gn Sava olarak bilinen sava Msr tarafndan fark edildiinde saatler 10.35i gstermekteydi. Fakat artk Msr'n ne srail saldrsna kar koyacak ne de srail hedeflerine saldr dzenleyecek bir hava gc bulunmaktayd. Msr hava gc daha henz yerde iken etkisiz hale getirilmi ve devre d braklmt. Bundan sonra sz konusu olacak olan bir kara hareketi bir hava savunmasndan yoksun ve srail saldrlarna kar korumasz halde yrtlecekti. Bu da zellikle Sina gibi corafik konumu dolaysyla savunma olanaklarnn daha kstl olduu bir blgede yrtlen savata Msr asker kuvvetlerinin ar kayplar vererek geri ekilmesini beraberinde getirecekti. Daha ilk saatlerde Msr hava kuvvetlerinin bu denli ar kayplar verdiinden Suriye, Irak ve rdn'n haberi yoktu. Hatta Nsr'n kendisinin bile saatler sonra haberi olmutu. Nitekim, savan daha ilk gnnde Msr'n 360 uandan yaklak 300', ayrca Suriye'nin 50 ve rdn'n 20 ua daha yerde iken imha edilmiti. srail'in saldrsyla balayan 1967 Sava'nn nceden yaplm bir pln uyarnca yrtld ortadayd. Araplarn gerekte srail'le savaa girmeye ne kadar az niyetli olduklarn en ak olarak, srail saldrs karsnda tamamiyle hazrlksz olmalar ortaya koyar. Hemen hemen btn Msr uaklar, yerde ve hangarlarda tahrip edildi. srailliler, ustaca planlanan ve hataszca uygulanan bir yldrmsava yrttler... Amerikan basnna

80

gre, Mart aynda Pentagon'da gzden geirilmi olan srail sava plannn uygulanmas o kadar ustaca geliiyorduki; btn taktik hedeflere bir hafta iinde ulalmt. Bu, Pentagon kompterlerinin hesap sonularna gre, atmann optimal sresiydi. israillilerin, arka planda tarafsz olarak duran batl mttefiklerinin bir mdahalesine de ihtiyalar yoktu. Bunun yerine, bunlar, B. M.'de atekes iin uluslararas abalarn ok erken deil, tersine ancak tespit edilmi hedeflere eriildikten sonra ortaya kmasn salayabiliyorlard. Washington ve Tel-Aviv arasndaki przsz diplomatik ibirliinin bir dier ustaca baarsdr129. srail Hava Kuvvetleri Komutan Mordeay Hod da byle bir plnn daha nceden tasarlanp gelitirildiini ifade etmitir. srail daha ilk gnde bylece Msr ve komu Arap lkelerinde toplam yirmi be hava alanna saldrm, sonra Sina'ya karadan yrm, iki cephede srdrd bu harekt sonucu 9 Haziranda Sina, Bat eria ve Golan Tepeleri srail'in eline gemitir130. Hava gc stnln daha ilk gnden ele geiren srail, 7 Haziran'da Tiran Boaz'n denetim altna alm, 8 Haziran'da Sina'nn denetimini ele geirmitir. Ayn gn Msr'n koulsuz olarak atekes istemesiyle 9 Haziran'da atekes yrrle girdiinde ise Sina'nn btnyle denetimi srail'in eline gemiti131. Dier cephede rdn hava gcnn de tahrip edilmesinin hemen ardndan 5 Haziran'da Bat eria'ya saldran srail'in ilk hedefi Dou Kuds' ele geirmekti ve bunu rdn kuvvetlerinin ehri boaltmalaryla beraber 6 Haziran'da gerekletiren srail ehri denetim altna alm, hatta ayn gn Gazze'yi de ele geirerek 7 Haziran'da tm Bat eria'da kontrol salam ve (Ramallah, Tulkarim, Kalkilya, Cenin ve Nablus) ve eria Nehri kylarna dayanmtr. Bunun zerine 7 Haziran'da rdn hkmeti atekes istemek zorunda kalmtr. Bu durumda Suriye iin artk yapacak bir ey kalmamt. srail karsnda fazla dayanamayarak 9 Haziran sabahnn ilk saatlerinde atekesi kabul etmekle beraber ele geirdii yerleri yeterli bulmayan srail'in, Suriye
Walter Hollstein, Filistin Sorunu, Filistin atmasnn Sosyal Tarihi, Ycel Yay., stanbul, 1975, s. 265266. 130 Trkkaya Atav, Afrika Ulusal Kurtulu Mcadeleleri., ASBF. Yay., Ankara, 1973, s.73.
129

81

topraklarnda ilerlemeye devam ederek Golan Tepeleri'ni eline geirinceye kadar sava srdrmesinden132 dolay, srail ve Suriye arasnda atekes ancak 10 Haziran'da yrrle girmitir133. Savan sonu Araplar iin tam bir hezimetti. Savatan sonra bir Arap asker gc kalmamt. Msr Sina'ya 80100 bin kiilik bir kuvvet srmesine ramen bir ey yapamamt. Msr 600800 tank kaybetmiti. 100'den fazla kullanlabilir Sovyet yaps tank srail'in eline gemiti. Yine Msr'n 400 topu ile 10.000 asker arac Sina'da tahrip edilmiti. Tahrip edilen Arap uaklarnn says 441 olarak tespit edilmitir ki, bunun iinde Sovyet yaps 280 Mig ve 60 llyuin ua da bulunmaktayd. Baka bir deyimle, 1967 Arap yenilgisi, ayn zamanda Sovyet silhlarnn da yenilgisi idi. Araplarn bu silh kayb, Sovyetlerin bu lkeleri tekrar silhlandrmak iin daha sk kontrolleri altna almalar ve Orta Dou'da daha fazla sz sahibi olmak iin de bir frsat olmaktayd. 1967 zaferi ile srail topraklarn drt misli daha geniletmitir. Gazze ve btn Sina yarmadas srail'in eline getii iin, srail Svey Kanalna dayanm ve gneyde de arm-el-eyh'i alarak Tiran Boaz'nn kontrolne sahip olmutur. Yine Sina'nn kuzeydousundaki Gazze blgesi de srail'in eline gemitir. Savata saldrgan tarafn Msr olduu ynndeki Siyonist iddialar Nasr'in sava ncesine dayanan meydan okumalarn dayanak gstermekteydi. Ancak buna srail politikaclarnn kendileri de inanmam olacaklar ki Menahem Begin yle demekteydi: "1967 Haziran aynda ans bir kez daha bize gld. Sina'da toplanan Msr ordusunun yaknlamas, Nsr'n gerekten bize saldrmay dndn gstermezdi. Kendimize kar drst olmalyz. Saldrmaya karar veren taraf biz olduk134". Baka baz Yahudiler tarafndan da Msr'n meydan okumasn kesin ve ak bir saldrganlk durumu olarak kabul etmenin imknszl zerinde duran aklamalar yapld. Ancak bu srada Nsr'n
Tayyar Ar, a.g.e., s.319. srail kuvvetlerinin 10 Haziranda Kuneitray igali zerine Sovyetler yaynladklar bir bildiri de, srail ile diplomatik mnasebetlerini kestiklerini akladlar ve srail, askeri harekata son vermez ise dier bar sever lkelerle birlikte sraile yaptrmlar tatbik edeceklerini akladlar. Bunun zerine srail 10 Haziran gn saat 16.30 dan itibaren btn askeri harekat durdurdu. Fahir Armaolu,a.g.e., s.264-265. 133 Trkkaya Atav, a.g.e., s.73. 134 Noam Chomsky, Kader geni: ABD, srail ve Filistinliler, ev.: Bahadr Sina ener, letiim Yay.,
132 131

82

snr blgesini yattrmaya dnk abalarn arptan ve onu bir sava kkrtcs gibi gsteren yorumlar New York Times'n n sayfalarn doldurmutu. Chomsky'nin ifadesiyle "Burada ak ve seik bir durum varsa o da srail destekilerinin benimsedii amigovari tavrdr". Nitekim, srail igal ordusu Gazze eridi'ni ele geirdikten sonra tam bir vahet sergileyerek ve Deir Yasin'i geri de brakr derecesinde bir yntemle Han Yunus'ta ev ev silh ve Fedayin ararken en az 275 Filistinliyi, Refah mlteci kampnda ise Filistinliyi yargsz infaza tabi tutmutu135. Savan balad ilk gn Cumhuriyet gazetesi yazar Ecvet Gresin Ortadoudaki buhrann nc Dnya Savana dnp dnmeyecei sorusuna cevap aryor: Ortadoudaki buhran nc dnya harbinin hazrlmdr? Yoksa aksine dnya harbini nleyecek bir dengenin kuruluu mu tamamlanmaktadr? Baz Batl yazarlara ve bizim karamsarlarmza gre Akabe Krfezi olay hazrlk deil hatta pek yaknda patlayacak bloklar aras savan ilk basamadr. Daha ok teki ynl olan bu grn arakasnda hemen hissedilmektedir ki saflarmz sklatralm, eer bir srail- Arap atmas balarsa, kuvvetimizi Amerikann ve srailin kefesine koyalm, tehlike ancak bu yolla nlenebilir hesab vardr ve aslnda yllardan beri uygulanan tek yanl trmanma politikasnn hesabdr bu. Oysa gelimeler ve olaylar gsteriyor ki, durum artk eskisi gibi deildir. Sava imdi bir tarafn saflarn sklatrp saldrcy himaye etmesi, saldrcnn yannda olmasyla deil aksine kuvvetlerin dengelenmesiyle ve saldrclarn saldrdan vazgemeye mecbur braklmasyla nlenecektir. Halen Ortadouda yaplan budur. Nitekim Amerika gerei grm, ihtiyatl bir politika izlemeye balamtr. Son gnlerde meseleyi bir krfezden faydalanma babnda uluslar aras hukuk alanna ekmeye almakta, bylece buhran bir noktaya teksif edip iin iinden kmak istemektedir. Ksacas Ortadou buhran tehlikeli inisiyatifi, tamamen deilse bile, ksmen Amerikann elinden alm, Akdenizdeki Ortadoudaki dengelenme abalar bir nc dnya sava ihtimalini yaknlatrmak deil, uzaklatrmtr.
stanbul, 1993, s. 131. 135 Noam Chomsky, a.g.e., s.132-133.

83

Ancak Ortadoudaki buhran, bu buhran dolaysyla giriilen kuvvet gsterilerini, dengeleme yarn sadece bir blge ile ilgili olaylar olarak kabul etmemek gerekir. Aslnda buhran Vietnamda srdrlen savaa kar hesapl olarak almak istenen bir ikinci cephe dir. Daha dorusu Ortadou, Vietnam meselesini halletmek iin terazinin teki kefesine konulan arlktr. Sovyet Rusyann yakn aylarda deien politikasn hatrlayanlar iin byle bir arln kefeye konmas hite srpriz olmasa gerek. Gerekten Sovyet Komnist partisi sekreteri Brejnevin son gezilerinde syledii szler, zellikle Bulgaristanda yapt konuma, Ruslarn aktif bir tutuma girmee altklarn ve hem Kzl in karsnda ypranmaktan hem de ncelii daima Amerikann elinde brakm grnmekten kurtulmak istedikleri gsteriyordu. Nitekim Brejnevin szlerinin daha mrekkebi kurumadan Ortadou buhran patlak vermitir ve Sovyetlerin bu buhrandaki tutumlarnn alelacele alnm kararlara deil, planlanm bir politikaya dayand belli olmutur. Bu bakmdan Ortadou meselesini, yukarda da iaret ettiimiz gibi, sadece Arap-srail atmas olarak deerlendirmemek, her halde olaylar bir blgesel ihtilaf eklinde grmemek gerekir. Hele Trkiyenin jeopolitik durumu, byle grmemei bsbtn gerektirir. Zira dengelenme srasnda ve trmanma yarnda olaylar bir lde byyebilir, karlkl kuvvet denemeleri, ya da pazarlklar ihtilaf mevzi savaa kadar srkleyebilir. Yine bu denemelerde Amerika Ortadoudaki lkelerle mevcut ikili antlamalara dayanarak, sava nleme kumarn da oynayabilir. Trkiye btn bu ihtimaller karsnda hislere dayanan ve yahut kr krne bat dayanmasna bal bir politika deil, trmanma yarna giren, denge noktalar arayan dev kuvvetler arasnda gelecekteki karlarn koruyacak, o karlar tehlikeye srklemeyecek bir politika izlemelidir. Sanrz ki byle bir politika ayn zamanda dnya barna da yardmc olur136. Zonguldak Milletvekili Kenan Esengin Ortadou da kan bu savala, blgenin tarihi kaderini tekrar yaadn ve sava sonunda bu blgede yeni paylamlarn ortaya

136

Ecvet Gresin, Byk Oyunlar Arasnda Trkiye, Cumhuriyet, 5 Haziran 1967.

84

kacan syleyerek u deerlendirmeleri yapyor: Ortadou tarihi kaderini yeniden yayor gibidir. Olaylar, nfuz blgeleri kurulduunu ve planl olarak bunun gelitirildiini gstermektedir. 1954te bir ranl yle diyordu: Zengin petrol kaynaklarmz hem varlmz, hem de ok kere felaketlerimiz olmutur Sezilen ve grlen udur ki Ortadouda yeniden blmeler olmaktadr. Dnyay paylama politikas, Amerika ile Rusya arasnda oktan beri zirvede yaklama anlama politikasn dourmutur. Amerika ile Rusya arasndaki mcadele bir ideoloji mcadelesi deildir. Amerika bunu, hakim olmak istedii az gelimi memleketler halk iin bir bahane olarak kullanmaktadr. Esas mcadele ekonomiktir. Pazar hkimiyetidir, zengin kaynaklara sahip olmak mcadelesidir. Bu mcadele kinci Dnya sava sona erdii gn balamtr. Devam etmektedir ve devam edecektir. Bunu grmemek mmkn deildir. Bu bakmdan da ok uyank olmak, balangta ucuz ve cazip grlen hususlarn sonradan ok pahalya mal olmamasn iyi lmek zorundayz. Gelecekte yaayabilmemiz buna baldr137. Nadir Nadi ise savan ilk gnlerindeki yorumunda savan Amerika ve Rusya tarafndan krklendiine dikkat ekerek: Ortadouda patlak veren son bunalmn Amerika ile Sovyet Rusya arasnda teden beri sre gelen sinsi ekimeyle olan balants biliniyordu. Stalinin lmnden, hele Krucefin dmesinden bu yana daha da uysal bir tutuma giren Sovyet politikasna karlk, Washington hkmeti gittike atlgan bir rol tutmaya balam, Vietnam savanda kulland iddet metotlaryla da bunu bir stnlk yar haline getirmek istediini belli etmiti. Bata Birlemi Milletler Genel Sekreteri U-Thant olmak zere dnya bar uruna aba harcayanlar bakan Johonsonun dnyay Amerikan komutas altnda kendine zg bir bara zorladndan yaknyor, her frsatta bunun tehlikelerine deinmekten geri kalmyorlard. Washington hkmetinin gsterdii bu stnlk duygusuna kar teki sper devleti temsil eden Kremlinin de bir aalk duygusuna kaplmas beklenebilirdi. Byle bir duyguya kaplmasalar bile Ruslarn Amerikan stnln sonuna dein sineye

137

Kenan Esengin, Ortadounun Bir Yan, Cumhuriyet, 06 Haziran 1967.

85

ekmelerinin havsalann kolayca alaca eylerden deildi. Ortadouda patlak veren bunalm, byk lde ite bu denge bozukluunun dourduu bir tepkidir. imdi, Amerika olsun, Rusya olsun, yeni bir denge kurmann hevesine yrekten paylamakta mdrlar? Paylasalar bile olaylara bundan byle ne derece halim olabileceklerdir? Ortadou bunalmnn k zerinden gnler ve gnler getii halde taraflar hibir ey yapmamlar ve ummadklar bir anda atein bacay sarmasna engel olamamlardr. Gelen haberlere baklrsa durumun imdilik daha ok Washingtonu telalandrd anlalmaktadr. Gerekten, gn ncesine dek sraili desteklediini, hatta Akabe Krfezini amak iin zor kullanacan aklamaktan ekinmeyen ABD Hkmeti Araplarla Yahudiler arasnda sava baladktan sonra tarafszln ilan etmi Ruslardan bir ses kmaynca da hemen arakasndan bir szcs aracl ile tarafszln kaytsz artsz anlamna gelmeyeceini bildirerek yeni bir dzeltmeye bavurmutur. Bu hal ister istemez bir pazarlk havas tar grnmektedir. Bu durum karsnda olaylar yarn nasl gelieceini kestirmek elbette gtr. Amerikann tehlike karsnda sraili kendi haline brakamayacan Sovyet Hkmeti yakndan bilir. Sovyetin Araplar desteklemekten vazgemeyecekleri de herhalde Washingtonca malumdur. Bu itibarlarla taraflarn en ksa yoldan bir denge zerinde anlaarak dnya barn kurtarmalar akla manta uymaktadr. Ne var ki, bir kez bu silahlar patlayp da kan dklmeye baladktan sonra olaylara halim olmak kolay deildir. Bu bakmdan nmzdeki gnlerin hatta saatlerin nemi azmsanmamaldr. Vakit kaybedilirse dnyaya yazk olacaktr demitir138 Arap-srail Savann gelmi olduu noktay Ecvet Gresin u ekilde deerlendirmektedir: ster saldrc olsun ister olmasn srail, Ortadoudaki kuvvet denemesini kazanmtr. Bu savata ilk darbeyi vurann kazanaca biliniyordu. On bir yldr hazrlanan Araplar sadece grltl propagandalar Tel Avivde bulualm sloganyla bir savan kazanlamayacan tekniin akln bunlarn yannda fanatizme varan inancn say hatta silah stnln yeneceini iki gn iinde grdler, hem de

138

Nadir Nadi, Ateli Pazarlk, Cumhuriyet, 07 Haziran 1967.

86

pek ac grdler. Manevra sahas dar olan srailin sava kazanma ans iin banda birka etkene dayanyordu. Etkenlerden biri kararl ve sratli davranabilmek ve nce kar tarafn hava gcn harekete gemeden felce uratmakt. srail saldrs stratejinin ilk safhasnda bu srati gstermi Msrn byk hava meydanlarn birka saat iinde kullanlmaz hale getirdii gibi uaklarn aa yukar drtte n saf d brakmtr. Araksndan balayan kara harektnda yine srail, hava stnlne dayanarak, kar kuvvetlerin younlamasn nlemi tecrit safhasnda da ksa srede baarl olmutur. Tecridin baarsn ise havadan yaplan destekle motorlu ktalarn ilerleyii izlemitir. srailin sratli davran baarl stratejisi karsnda Araplarn tutumu ise gerekten iler acsdr. nce sraile kar harekete geen lkelerin silahl kuvvetleri arasnda koordinasyon salanamamtr. Nitekim Bakan Nasr grltl propagandalar arasnda teki lkeleri ortak harekete mtemadiyen davet etmitir. Etmitir ama zaten savan balamasndan 24 saat sonra da i iten gemitir. Ayrca Araplar say bakmndan tank ve zellikle insan stnlne gvenmilerdir. Gerekten uak ve silah says Araplarda iki kat idi. nsan says ise bire on olarak gsteriliyordu. Ne var ki btn bu stnlkler hesaplanrken kuatlm srailin sava kazanmak iin yapaca saldrlar iin gll kmsenmitir. Ayrca srail ordusunun disiplini silahlar kullanma yetenei, dolaysyla sava gc imdi anlalyor ki kt deerlendirilmi yahut hi kale alnmamtr. Bu arada Msrn on bir yl nceki atmadan nasl olup ta ders almadn kestirmek imknszdr. Zira, srailin nce hava gcn saf d etmeye alaca, ikmal slerini felce uratacan dnmek iin dorusu pek byk strateji uzman olmak gerekli deildi. Nitekim daha sava balamadan nce oralarda bulunan Batl gazeteciler bile Moe Dayann ilk darbeyi hava yoluyla vuracan ve 24 saat iinde sonu almaya alacan ak ak yazmlardr. Btn bunlar olmutur ve imdi Araplar yenilgilerini trl nedenlere balamaya almaktadrlar. Bu propaganda ve iddialarn pazarlk srasnda geip gemeyeceini yakn gnler bize gsterecektir. Ve yle sanrz ki grltlerle netice almak hayli zor olacaktr.

87

srail baarsnn hzll ve geniliinin asl zerinde durulacak yan Ortadouda huzurun tekrar salanp salanamayacadr. Aslna baklrsa baar, huzuru kolay kolay getiremeyecektir. Zira Arap yenilgisi bir gerek olmakla beraber bu gerei Araplarn sknetle karlayacaklar ve hayallerinin ykln kabul edecekleri beklenemez. Aksine eziklik Araplar arasnda imdi dzen ykc davranlar arttracak ve tahriklerde devam ettii taktirde anarik hareketler muhtemelen birbiri kovalayacaktr. Arap srail sava, Ortadou buhrannn birinci perdesidir. Oyun ise tek perdelik deildir139 . Dnya gazetelerinin ba makaleleri Ortadouda patlak veren savaa ayrlmtr. Washington Post gazetesi, Ortadouya gerekli olann atekes olmadn ileri srmektedir. Gazetede zm derinlemesine yaplmad takdirde imdi olduu gibi, lkelerin durumu deitirmek iin yeniden savaa balayacaklar belirtilmekte, bir yandan srailin gvenliine daha byk bir garanti altna alacak te yandan da, Arap lkelerinin hakl endie ve zntleri ortadan kaldracak maddeleri olan bir ate-kes anlamas imzalanmas teklif edilmektedir. Gazete ayrca anlamazl sadece bir atekesle durdurmaktan daha srekli bir are bulmasnn Amerika gibi rya iinde daha byk menfaatler salayp salamayacan aratrlmasn ne srmtr. Meselenin bu haliyle, iki lkeyi kar karya getirebilecei hatrlatlarak bunun bile atekes salamaktan baka, daha etken bir zm gerektirdii belirtilmektedir. MADRT- YA Gazetesi bunalmda Sovyetler Birliinin siyasetini knayarak Rus Hkmeti dnyada bar salayacak messir bir lke olarak itibar kazanma imknn elden karmtr. Eer hr dnya lkeleri tutumlarnda srar ederlerse, savaan taraflar atmalar durdurmaya zorlayabilirler.

139

Ecvet Gresin, Birinci Perde, Cumhuriyet, 08 Haziran 1968.

88

TOKYO- ASAH MBUN Gazetesi, Ortadou savann byk dou ve bat lkeleri arasnda bir atmay abuklatracak rol oynamasndan korkulduunu belirtmitir. Gazete birlemi Milletlerden, srail ile Msr savaa son vermelerini salayacak bir karar kabul etmesini istemi, bu maksatla Amerika, ngiltere, Fransa ve Rusyann anlamaya varmasnn art olduunu yazmtr. NEW YORK- NEW YORK TMES Gazetesi de ba makalesini tamamen Ortadouya ayrarak, sava yaylp byk lkelerinde iine almadan nce, Ate-kes ihtiyac zerinde durmutur. Gazete pazartesi gn Amerikan Dileri Szcsn Ortadoudaki durum karsnda Amerikann tutumunu dnce, sz ve harekette tarafsz olarak niteleyiini Amerikann bu blgedeki taahhtleri ve menfaatleri bakmndan gln olarak nitelemitir. Moskovann bu tehlikeli atmay tahrik etmese bile kullanmaya almasnda eski emperyalist lkelerin siyasetlerinin kendisi gsterdiini ileri sren gazeteye gre, Rusyann klasik bir savaa ileride nkleer sava halini almas kokusu ile girmeyecei fikri yeniden gzden geirilmelidir. Bu arada gzden geirilmesi gereken konuda, Gvenlik Konseyinin daimi yesi olarak Moskova bar salamak iin sorumluluklarn zerine alncaya kadar, dou-bat gerginliinin azalmas diye bir eyin bahis konusu olamayacadr. Gazete, Araplarn Ortadou petroln batya vermeme tehdidi zerinde de, petrol ktl ekilecei ilerisi iin doru olsa bile halen ok miktarda stok vardr. Ayrca Araplardan baka petrol reten lkeler yani Amerika, Venezuela, ran ve Endonezya retimleri hzlandrabilecek imknlara sahiptirler denmektedir140. Arap srail savann kmas zerine Gvenlik Konseyi, 5 Haziran sabah olaanst olarak toplanmtr. Konsey bakanlndan yaplan aklamada, o gece saat 03.10'da, srail'in Konsey'e bavurarak, Birleik Arap Cumhuriyetinin lkesine saldrdn bildirdii ve 20 dakika sonra da, bu sefer, Birleik Arap Cumhuriyeti

140

Cumhuriyet, 8 Haziran 1967.

89

delegesinin srail'in Birleik Arap Cumhuriyeti'ne saldrd yolunda Konsey'e mracaatta bulunduu haber veriliyordu. BM Genel Sekreteri, Gvenlik Konseyi'nde yapt aklamada BM Bar Gc blgeden ekilmi bulunduu iin, hangi tarafn sava balattn kesin olarak tespit edemediini, sylyordu. Bu durumda, yukarda belirtildii gibi, Arap lkeleri, srail'i bir saldrya tevik etmek suretiyle onu uluslararas toplum nnde mahkm etmei beklediyseler, bu mitleri boa km demekti. Alt gn devam eden sava boyunca, BM Gvenlik Konseyi srekli toplant halinde alt. Konseyin 6 ve 7 Haziran gnleri yapt atekes arsn 8 Haziran gn Birleik Arap Cumhuriyeti ve srail kabul ettiler141. Gvenlik Konseyi'nin 9 Haziran'daki nc atekes arsna Suriye ve srail uyacaklarn akladlar. 10 Haziran 1967 gn sava sona erdiinde srail, savatan nceki topraklarndan drt kat daha geni bir alan eline geirmi bulunuyordu. srail birlikleri, Akabe Krfezinin giriindeki arm el eyh dahil, btn Sina yarmadas ve Gazze blgesini, Kuds'n tamamn, eria nehrinin batsndaki rdn topraklarn ve Suriye'den de am'a 40 mil uzaklktaki stratejik Kuneitra blgesini ele geirmitir. srailin savan ilk gnnden itibaren elde ettii topraklar ortadayken Msrn Gvenlik Konseyinin atekes arsna uyacan bildirmesinin arakasnda Abdi pekiye gre u nedenler yatmaktayd: Balangta srailin askeri bir baar ile, buhrandan nceki statnn korunmasn salamak istedii dnlyordu. Tahminlere gre ate kesilip mtareke masasna oturulunca srail, igal ettii topraklardan Akabe ablukasnn kaldrlmas ve krfezin srail gemilerine ak tutulmas garantisinin verilmesi art ile ekilecekti. Oysa srail umulduundan daha abuk ve daha byk bir askeri zaferi kazandktan sonra bu artla yetinmeyeceini belli etmitir. Nitekim Savunma Bakan Moe Dayan, srail kuvvetlerinin istila ettii Eski Kudste yapt konuma 2000 yllk ryamz gerekleti. Buraya dndk ve bir daha ayrlmayacaz demek suretiyle srailin niyetlerinden birini resmen aklamtr. Toprak taleplerinin Kudsten ibaret kalmayaca, Gazzede de snr dzenlemesi istenecei anlalmaktadr.

141

Ulus, 9 Haziran 1967.

90

Ayrca srail gemilerinin sadece Akabe krfezinden deil ayn zamanda Svey Kanalndan da serbeste yararlanmasnn garanti altna alnmas zerinde durulacaktr. Araplarn, Msrn bu artlara boyun emesi dnlemez. Nitekim Kahirenin Gvenlik Konseyinin ate kes arlarn dn akama kadar uymamas herhalde bu endieden ileri gelmitir. Msr muhtemelen mtareke masasna ar bir yenilgiden sonra oturmak istememi, arpmalar srdrmek suretiyle ya Rusyann yardma geleceini ummu, ya da durumunu dzeltme amacn gtmtr. Hal byleyken Kahirenin dn gece birden bire ate kes kararna uyduunu bildirmesi u ekilde yorumlanabilir. Sovyet Rusyann ie fiilen mdahale etmeyecei belli olduktan sonra Msrn byle bir yardma balayaca mit kalmamtr. Dn gelen ilk haberler Nasrn buna ramen savaa devam kararnda olduu intibasn veriyordu. Nitekim Svey blgesinde gl bir direnme hareketi balamt. atmalar bu ekilde geliip Nasr durumu dzeltmek iin son abalarn sarf ederken Msrn ate kesmeyi kabul akla suistimali getirmektedir. Sovyet Rusya ve Amerika veya ikisinden biri Kahireye atekesten sonra yaplacak mzekkerelerde Arap hak ve menfaatlerinin korunacana dair garanti vermi ve bylelikle Msr ate kesmeye raz etmi olabilir142. Sava, Araplar bakmndan ar bir sonu yaratm demekti. Birleik Arap Cumhuriyeti Devlet Bakan Nasr, 9 Haziran gn yapt konumada, ABD ve ngiltere'yi, srail'e yardm etmekle sulamakla beraber, ar bir yenilgiye uradklarn kabul etmi ve btn grevlerinden ekilme karar aldn aklamtr. Fakat bu konuma zerine lke apnda Nasr lehinde gsteriler olmu ve Nsr'n istifasn geri almas istenmitir. Bunun zerine Nasr, 10 Haziran'da yapt konumada halkn isteine uyarak grevde kalacan aklamtr143. te yandan, Arap lkelerinin
142 143

Abdi peki, Ate kesilirken, Milliyet, 9 Haziran 1967. Milliyet, 11 Haziran 1967.

91

yenilgisi, SSCB bakmndan da bir prestij kayb olmutu. SSCB, srail'in saldrgan hareketlerinin knanmas ve igal ettii yerlerden derhal geri ekilmesini ngren bir kararn Gvenlik Konseyi'nce alnmasn salayamaynca, konunun Genel Kurul tarafndan ele alnmasn istedi. Sava sonunda srailin istekleriyle ilgili olarak Kayhan Salamer u deerlendirmeleri yapmaktayd: Ate-kesin glkle salanmasndan sonra, abalar imdi taraflar mzakere masasna oturtmaa ve sraile askeri baarlarnn mkfat olan toprak kazanlarn vazgeirmee ynelmitir. srailin Tiran Boaznda serbeste gei, hatta vey kanaln masumane amalarla kullanma haklaryla yetinmeyecei anlalyor. gali altnda bulunan ve yetkili azlarn ifadelerinden terke niyetli olmad anlalan Arap topraklarn yle sralayabiliriz: Gazze eridi Tiran boazna hkim stratejik nokta, arm El eyh rdne ait eski Kuds eria nehrinin bat kys ile srail snr arasndaki topraklar srail snrna bakan Suriye tepeleri srailin hedefi 1956nn tekerrrn nlemektir. Yani sava kaybeden Nasrn siyasi arenada muzaffer olmamas iin elinden geleni yapmak. Tel Avive gre, Araplarn son saldrs sraili evreleyen Suriye, rdn, Msr, Lbnan ile ayr ayr imzalanan mtareke anlamalarn hkmsz klmtr. 1949 mzakeresi, Arap ordularn topyekn bir hezimetten kurtarmt. Sonuta ortaya srailin kullanmak zorunda kald bugnk gayri mantki snrlar kmtr. srailin B.M.ler himayesinde imzalanan 1949 mtareke anlamalarn hibir vakit bara giden bir yol olmad grne katlmamak gtr. Bugn kolaylkla ele gemez bir frsat domuken geici bir zm deil gerek ve kalc bir bar yaratlmasna gayret edilmelidir. Araplarla Yahudiler arasnda 1948den beri gerek

92

hukuki alanda, gerekse fiilen sregelen savaa bir son verecek ve snrlar kesinlikle tespit ve garanti edilecek bir bar antlamas imzalanmaldr. Gene sraile gre, kalc veya geici herhangi bir zm, byk devletler veya uluslar aras kurulularn aracl olmakszn Araplarla Yahudiler arasnda ba baa yaplacak mzakerelerde aratrlmaldr. Ortadouda istikrar yaratlmas ihtimali sava ncesine oranla daha fazladr. Ancak sava, B.M.nin rol ve neminin azalmakta olduunu eshef verici biimde bir defa daha meydana karmasna vesile tekil etmitir. Bizce en geerli forml bu iki sper devletinin veya drt byklerin bir Ortadou zm zerinde mutabakata varmalardr. Arkasndan da taraflar mutabk kalnan zm erevesinde ba baa mzakereye davet edilebilirler. Hem Araplar, hem de Yahudilerle dost Fransa, drt byklerin temsilcisi olarak, ihtiya duyulduu zaman arabuluculuk yapabilir. De Gaulle nn ahane tarafszlnn byle bir maksat gttne bizi inandracak ciddi sebepler vardr144 . Sovyet teklifi gerekli destei salaynca, BM Genel Kurulu 19 Haziran'da topland. 21 Temmuza kadar devam eden mzakerelerde, srail tarafndan alnan ve Kuds'n statsn deitirmee ynelmi tedbirlerin kaldrlmasn ngren iki karar kabul edilmi, dier karar tasarlar gerekli oyu toplayamamtr. Bunun zerine, Genel Kurul, sorunun bundan sonraki incelemesinin Gvenlik Konseyi'nce yaplmasn kararlatrd. Gvenlik Konseyi'nin yapt toplantlar sonunda ngiltere tarafndan sunulan karar tasars, 22 Kasm 1967'de oybirliiyle kabul edildi. Kararda, Orta Dou'da dil ve srekli bir barn kurulmas iin u ilkelerin uygulanmas gerektii belirtiliyordu: srail silhl kuvvetlerinin son atmada igal ettikleri topraklardan ekilmeleri Btn sava hali durum ve iddialarna son verilmesi ve blgedeki btn devletlerin egemenlik, toprak btnl ve siyasal bamszlnn; kuvvete dayanan

144

Kayhan Salamer, srailin stekleri ve Gerekler, Cumhuriyet, 13 Haziran 1967.

93

hareket veya tehditlerden uzak, gvenilir ve tannm snrlar iinde bar halinde yaama haklarnn kabul edilmesi, Blgedeki uluslararas su yollarndan serbeste geilmesi, Mlteciler sorununun dil bir ekilde zm, Askerden arnm blgeler kurulmas da dahil, alnacak tedbirlerle, Orta Dou'daki her devletin topraklarnn ihll edilmezliinin ve siyasal bamszlnn garanti altna alnmas, Genel Sekreterin, bu kararn ilkelerine uygun, bar ve bul edilebilir bir zm yolunun bulunmasn salamak zere, blgedeki devletlerle temaslar kurmak amacyla bir zel temsilci tayin etmesi145 . Birleik Arap Cumhuriyeti Devlet Bakan Nasr, 23 Kasm'da yapt aklamada, Birleik Arap Cumhuriyeti'nin srail'i tanmayacan veya onunla bar iin mzakereye de girimeyeceini, Svey Kanal'ndan srailin yararlanmasna da izin vermeyeceini ve Filistin halknn haklarndan vazgemeyeceini syleyerek, Gvenlik Konseyi kararn yetersiz bulduunu bildiriyordu. Karara en sert tepkiyi ise Suriye gstermi ve karar kesinlikle reddettiini aklamtr. te yandan, srail ise, 5 Haziran 1967 ncesi artlarna dn olmayacandan ve bar bir zm yolunun dorudan doruya srail ile Araplar arasnda yaplacak grmelerle bulunabileceinden bahsediyordu. Karara gsterilen tepkiler de, Gvenlik Konseyi'nin soruna yeni bir grn kazandramayacan ortaya koyuyordu. Esasen, Gvenlik Konseyi'nin karar, birtakm zayflk unsurlar tamaktayd. Bir kere, srail'in btn topraklardan geri ekilmesi ngrlm deildi. Kald ki, gvenilir ve tannm snrlar ifadesiyle, 5 Haziran 1967 ncesi snrlarndan farkl bir snr dzeni kurulabilecei deta ima ediliyordu. Arap lkelerinin ise, bunu kabul etmesinin ne kadar g olduu ortadayd. kincisi, kararda ilk nce srail'in mi igal ettii topraklardan ekilecei yoksa blgedeki btn lkelerin varolma hakknn m tannaca da aka belirtilmi deildi ki, her iki taraf da daha
145

mer Krkolu, a.g.e., s.147-148.

94

sonraki gelimelerde ilk adm kar tarafn atmasn isteyecektir. ncs, zm ngrlen, Filistin mltecileri sorunun nasl bir hal ekline balanaca da gsterilmemi ve bu nemli konunun adil bir zme kavuturulmas istenmekle yetinilmitir. Byle olunca, her iki tarafn da kendi lehine yorumlayabilecei ifadelerin yer ald bir kararn Orta Dou sorununa zm getirme ans da zayflyor demekti.

242 Sayl Karar

Gvenlik Konseyinin Orta Dou bar meselesini ele almas, 7 Kasmda Msrn Konseye yapt mracaat zerine oldu. Msr, bu mracaatnda, srailin, 5 Haziran 1967 de Msr, rdn ve Suriyeye yapt "saldr" sonunda igal ettii topraklardan ekilmemekte diretmesinin, Orta Douda tehlikeli bir durum yarattn ileri srerek, Gvenlik Konseyinin bu konuyu ele almasn istedi. Konsey Msrn bu bavurusunu, 9,16, 20 ve 22 Kasm gnlerinde ele ald ve konuyu tartt. Konsey mzakerelere baladnda, nnde iki karar tasars bulunuyordu. Karar tasarlarndan biri Hindistan, Mali ve Nijerya tarafndan sunulmu olan "l tasar", dieri de Amerikann sunduu karar tasars idi. Her iki tasar da, Bakan Johnson'un 19 Haziran 1967 gn yapt konumada ortaya att ve 20 Haziranda da Amerikann B.M. temsilcisi Goldberg'in sunduu karar tasarsnda yer alan 5 temel ilkeyi, farkl ifadelerle ihtiva etmekteydi. Yalnz, l Tasar, ifade bakmndan daha dengeli olup, her iki tarafa da eit ykmllkler getirmekteydi. Mzakereler srasnda yapt konumada, Amerikan temsilcisi bilhassa iki prensip zerinde durmutur. Biri, srailin igal ettii topraklardan ekilmesi, dier de Arap lkelerinin srail ile sava haline son vermesi; yani srail ile bara yanamalar idi. Sovyetler Birlii de 20 Kasm gn bir karar tasars ortaya att. Bu karar tasars da, dier karar tasarlarndaki ana unsurlar ihtiva ediyor gibi grnmekte idiyse de, birok bakmlardan srailin aleyhine idi ve srailin, igal ettii topraklardan derhal ekilmesine arlk veriyordu. Dier karar tasarlarnda mevcut olan, srail iin "tannm

95

ve gvenlikli snrlar" deyimlerini ihtiva etmiyordu. Ayrca, bu karar tasar, dierlerinde olduu gibi, Genel Sekreterin bir "zel temsilci" tayin etmesinden de sz etmiyordu. Bu arada ngiltere, 16 Kasmda bir karar tasars sundu. ngiltere bu tasary Arap lkeleri ile temaslar yaptktan sonra hazrlamt. ngilterenin tasars, Hindistan, Mali ve Nijeryann l tasarsnn bilhassa giri ksmnda baz deiiklikler yapmt. Hindistan, Mali ve Nijerya, ngilterenin bu karar tasars karsnda kendi karar tasarlarn geri ektiklerini ve ngiliz karar tasarsn desteklediklerini akladlar. Bunun zerine ngilterenin sunduu karar tasars, 22 Kasm 1967 gn, Gvenlik Konseyinde 242 sayl karar olarak oybirlii ile kabul edildi. Suriye hari, Arap lkelerinin bu karar karsnda mspet tutum almalar zerine Sovyetler de bu karara mspet oy vermek zorunda kalmtr. 242 sayl kararn esaslar yle idi146 : Kararn banda, sava yoluyla toprak kazanlmasnn kabul edilemeyecei ve blgedeki her devletin gvenlik iinde yaayabilecei dil ve devaml bir bar ihtiyac belirtildikten sonra, 1. Paragrafta, byle bir barn u iki ilkeye dayanmas gerektii syleniyordu: 1) srailin son savata igal ettii topraklardan askerini ekmesi; 2) Sava durumuna son verilmesi. Blgedeki her devletin egemenlik, toprak btnl ve siyas bamszl ile kuvvet tehdidinden ve kuvvet kullanmndan uzak olarak, gvenlikli ve tannm snrlar iinde bar halinde yaama hakknn tannmas. Kararn 2. Paragrafnda, milletleraras su yollarnda seyrsefer serbestsinin garanti altna alnmas, mlteciler meselesinin dil bir zme kavuturulmas, gayr asker blgeler ihdas suretiyle, blgedeki her devletin toprak btnlnn ve siyas bamszlnn garanti altna alnmas ihtiyac vurgulanmaktayd.

Fahir Armaolu, a.g.e, s.275; Birlemi Milletlerin 22 Kasm 1967 tarihili ve 242 sayl karar ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz.: Marwan Bishara, Filistin/srail, Bar veya Irklk, Kitap Yay., stanbul, 2003,s.149.

146

96

3. Paragrafta ise, Genel Sekreterden, bu kararn ilkelerine uygun bar ve kabul edilmi bir zmn gereklemesinde taraflarla gerekli temaslar yapmak zere bir zel temsilci tayin etmesi isteniyordu. Geerliliini gnmze kadar korumu olan, 22 Kasm 1967 tarihli ve 242 sayl Gvenlik Konseyi karar, daha kabul edildii anda farkl yorumlara konu olmu ve bu yorumlar, o gnden bugne hi deimeden devam etmitir. Kararn kabul zerine Sovyet delegesi yapt konumada, 242 sayl kararn, srailin igal ettii btn topraklardan ekilmesini, Orta Douda dil ve devaml bir barn ilk ve esas art olarak kabul ettiini, dolaysyla, "gvenlikli ve tannm snrlarn" gereklememi olmasn srailin, igal edilmi topraklardan ekilmesini geciktirmek iin bir bahane olarak kullanamayacan ileri srd ve kararn balang ksmnn da, ilk nce, sava yoluyla toprak kazanlmasn kabul etmediini belirtti. Sovyetlerin bu yorumu, Msr ve rdn delegeleri tarafndan aynen paylald. Bu iki lke de, barn ilk admnn, srailin, igal ettii topraklardan ekilmesi olacan sylyorlard. st kapal bir ekilde de olsa, Fransa da, kararn arlk noktasnn, srailin igal altndaki topraklardan ekilmesi olduunu belirtiyordu. srail Dileri Bakan Eban ise, tamamen aksi gr savundu. Ona gre, kararn esas unsuru, bir bar anlamasnn yaplmas idi. Karar, bu bar, "gvenlikli ve tannm" snrlara dayandryordu. Dolaysyla, gvenlikli ve tannm snrlara dayanan bir bar gereklemedike, srailin, igal altndaki topraklardan kuvvetlerini ekmesi sz konusu olamazd. Gvenlikli ve tannm snrlara dayanan bar gerekletii zaman, kararn dier unsurlarnn tatbikine sra gelecekti. Suriye 242 sayl karar tmden reddetti. Bu hususu Gvenlik Konseyindeki Suriye delegesi ayn gn aklarken, Suriye devlet bakan Atassi de 23 Kasm gn verdii demete, 242 sayl kararn, "Araplara saldrs dolaysile sraile bir dl olduunu" sylyordu. Yine 23 Kasm gn Suriye hkmet szcs de yapt

97

aklamada, mtareke anlamalarn ortadan kaldrmas, "Arap sularnda" sraile seyrsefer hakk vermesi ve yeni gayr asker blgeler ihdas etmesi dolaysile, Suriye hkmetinin 242 sayl karar kabul etmediini bildirdi. Bakan Nasr da 242 sayl karara tepki gsterdi. 23 Kasm gn Msr Mill Meclisinde yapt konumada, Msrn sraili tanmayacan, srail ile herhangi bir bar mzakere etmeyeceini, srail gemilerini Svey Kanalndan geirmeyeceini ve Filistin halknn haklarn gz ard etmeyeceini syledi ve srailin, igal altndaki topraklardan ekilmesinin bir mzakere konusu olmadn belirterek, Msr ordusunun Alt Gn Sava ncesinden daha gl olduunu ileri srerek yle dedi: "Size sylyorum ki, eer bir asker harekt zaman gelecek olursa, bu sefer savunmada olmayacaz. Dmann igal ettii topraklar kurtarmak iin saldracaz. Bu bizim meru hakkmzdr. Yeni bir yenilgiyi kabul edemeyiz". Bylece 242 sayl karar, Gvenlik Konseyinden kt andan itibaren tartmal bir mahiyet alm olmaktayd. "Gvenlikli ve tannm snrlar" kavram ile "srailin igal ettii topraklardan ekilmesi" kavramlarnn hangi sinin ncelikli olduu, daha ilk gnden tavuk ve yumurta hikyesine dnt ve bu konudaki tartma, hi bir zm bulamadan bugne kadar geldi. Bunun da sebebi, Kararn herkese bir "mavi boncuk" vermi olmasyd. Zaten byle olmasayd, birbiri ile gayet elikili gr ve politikalarn oybirlii desteini kazanamazd. Bununla beraber, bu niteliine ve elikili yorumlarna ramen, 242 sayl karar, 1973 Savanda Gvenlik Konseyinin 338 sayl karar ile glendirildikten sonra, geerliliini bugne kadar devam ettirmi ve ettirmektedir. Bu tarihten sonra ortaya atlan btn Arap-srail bar plnlar, daima, 242 sayl kararn u veya bu tarafn hareket noktas olarak almlardr. D. SAVAIN SONULARI

1967 Savann ilk sonucu, Orta Dou'nun veya daha belirgin ifadesiyle Arapsrail atmasnn dnyann en aktel sorunu haline gelmesidir. Haziran 1967

98

Savandan bir yl kadar sonra Vietnam savann da bar masasna intikaliyle, dnyann dikkati tamamen Orta Dou'ya ynelmi olmaktadr. Orta Dou, deta XX. yzyln Balkanlar hline gelmitir. Bir bakma, Araplarn yenilmi olmas SSCB'nin bu lkeler zerindeki nfuzunun artmasn salamtr. nk, yenilmi bir lkenin, muzaffer bir lkeden daha sadk bir mteri olmas tabiidir. SSCB'nin 1948 ylnda, kurulur kurulmaz tand srail'in yok edilmesini istemeyiinin temel nedeni budur. Sovyetler Birlii'nin Araplar zerindeki nfuzu, Arap-srail atmas sayesinde gittike artmtr. Bu barut fsnn ortadan kalkmas, ok muhtemeldir ki, SSCB'nin Orta Doudaki durumunu zayflatacaktr. Arap-srail anlamazl, Araplarn Sovyetler Birliine olan ballnn varolu nedenidir. 1967 Sava, Sovyetler Birlii'nin Orta Dou'ya tam anlamyla girmesi sonucunu vermi olmaktadr. Bu ekilde Araplar, Bat'ya kar nemli bir koz elde etmi bulunmaktadrlar. Bir Arap yetkilisi bu durumu u szlerle ifade etmitir: Bat artk bizi (Araplar) bir keye sktramayacaktr. Biz imdi bir koridordayz ve ok sktracak olursanz, koridorun dier ucundan her zaman darya kabiliriz147

E.

SAVAA GDEN GELMELER KARISINDA TRKYENN TUTUMU

Trkiye, 1967 Maysnda birdenbire iddetlenen ve bir ay iinde savaa yol aan gelimeleri dikkatle izlemitir. 2224 Mays tarihleri arasnda, Orta Dou gelimelerinin

147

mer Krkolu, a.g.e., s.152.

99

gittike hzland bir srada, Trkiye'nin Orta Dou lkelerinde grevli Bykelileri, Ankara'da bir toplantya arlmtr148. Yaplan grme ve deerlendirmelerin altnda, Trk hkmeti, 28 Maysta, Orta Dou buhranyla ilgili resm tutumunu aklad. Aklamada yle deniliyordu: ...Hkmetimiz, Orta Dou buhrannn gelimesini byk bir dikkatle izlemektedir. Blgede bar ve gvenliin hkim olmasna byk nem atfeden ve bu yolda her zaman elinden gelen gayreti sarf etmekten geri kalmam olan Trkiye'nin, bar tehdit edici durumlarn meydana gelmesinden ciddi endie duyaca tabidir. Trkiye, barn ihlline yol aacak btn hareketlerden kanlmas lzumuna kani bulunarak, buhrana son verecek gayretleri desteklemektedir. Trk hkmeti, her zaman olduu gibi bu kere de buhrana sebebiyet veren durumun mtalasnda Birlemi Milletler yasas ile hak ve adalet prensiplerine dayanmak gerektii inancndadr. Bu arada hkmetimiz, komular ile iyi dostluk mnasebetleri erevesi ierisinde Trkiye ile Arap memleketleri arasnda mevcut yakn ilikileri de gz nnde bulundurmaktadr149. Hkmet aklamasnda, Trkiye'nin Arap lkeleri ile arasndaki mevcut yakn ilikileri de gz nnde bulundurduu belirtilmek suretiyle, st kapal bir ekilde, Arap lkelerinin desteklendii ortaya konmu oluyordu. Trkiye'nin bu aklamas zerine, Kahire'de yaynlanan yar-resm El-Ahram gazetesi, Kuzey Atlantik Antlamas tekiltnn yesi Trkiye'nin, srail-Arap uyumazlnda Arap dnyasnn yannda yer aldn yazmtr150. Birleik Arap Cumhuriyeti hkmetinin resmi grlerini yanstan gazeteye gre, Trkiye, topraklarndaki NATO slerinin, Arap lkelerine kar giriilecek bir mdahalede kullanlmasna izin vermeyeceini ve bu slerin tamamen Trkiye'nin kontrol altnda

148 149

Dileri Bakanl Belleteni, Say: 32, Mays 1967, s. 34. Hrriyet, 29 Mays 1967. 150 Cumhuriyet, 1 Haziran 1967, s. 1.

100

bulunduunu Birleik Arap Cumhuriyeti'ne bildirmi ve Suriye snrnda askeri ynak yapmayaca yolunda da sz vermitir. te yandan, Dileri Bakan Vekili F. Skan, 29 Maysta TBMM'nde Orta Dou buhran hakknda unlar sylyordu: ...Trkiye'nin menfaatlerinin de bu blgenin sulh ve gvenlik iinde bulunmasnda olduu aikrdr... Buhrann her safhas ve inkiaf, Hkmetimiz tarafndan gayet yaknan, ciddiyetle ve soukkanllkla takip edilmektedir. Blgemizde sulh ve sknun hkim klnmas hususunda mteyakkz bulunmaktayz151. Ortadoudaki buhrann salt Arap-srail anlamazl olmadn syleyen Cumhuriyet Gazetesi yazar Ecvet Gresin bu buhrann arka penceresi ile ilgili u deerlendirmeleri yapmaktadr: Ortadoudaki buhran nc dnya harbinin hazrlmdr? Yoksa aksine dnya harbini nleyecek bir dengenin kuruluu mu tamamlanmaktadr? Baz Batl yazarlara ve bizim karamsarlarmza gre Akabe Krfezi olay hazrlk deil hatta pek yaknda patlayacak bloklar aras savan ilk basamadr. Daha ok teki ynl olan bu grn arakasnda hemen hissedilmektedir ki saflarmz sklatralm, eer bir srail- Arap atmas balarsa, kuvvetimizi Amerikann ve srailin kefesine koyalm, tehlike ancak bu yolla nlenebilir hesab vardr ve aslnda yllardan beri uygulanan tek yanl trmanma politikasnn hesabdr bu. Oysa gelimeler ve olaylar gsteriyor ki, durum artk eskisi gibi deildir. Sava imdi bir tarafn saflarn sklatrp saldrcy himaye etmesi, saldrcnn yannda olmasyla deil aksine kuvvetlerin dengelenmesiyle ve saldrclarn saldrdan vazgemeye mecbur braklmasyla nlenecektir. Halen Ortadouda yaplan budur. Nitekim Amerika gerei grm, ihtiyatl bir politika izlemeye balamtr. Son gnlerde meseleyi bir krfezden faydalanma babnda uluslar aras hukuk alanna ekmeye almakta, bylece buhran bir noktaya teksif edip iin iinden kmak istemektedir. Ksacas Ortadou buhran tehlikeli inisiyatifi, tamamen deilse bile, ksmen Amerikann elinden alm,
151

Dileri Bakanl Belleteni, Say: 32, Mays 1967, s.103.

101

Akdenizdeki Ortadoudaki dengelenme abalar bir nc dnya sava ihtimalini yaknlatrmak deil, -imdiki grne gre- uzaklatrmtr. Ancak Ortadoudaki buhran, bu buhran dolaysyla giriilen kuvvet gsterilerini, dengeleme yarn sadece bir blge ile ilgili olaylar olarak kabul etmemek gerekir. Aslnda buhran Vietnamda srdrlen savaa kar hesapl olarak almak istenen bir ikinci cephe dir. Daha dorusu Ortadou, Vietnam meselesini halletmek iin terazinin teki kefesine konulan arlktr. Sovyet Rusyann yakn aylarda deien politikasn hatrlayanlar iin byle bir arln kefeye konmas hite srpriz olmasa gerek. Gerekten Sovyet Komnist partisi sekreteri Brejnevin son gezilerinde syledii szler, zellikle Bulgaristanda yapt konuma, Ruslarn aktif bir tutuma girmee altklarn ve hem Kzl in karsnda ypranmaktan hem de ncelii daima Amerikann elinde brakm grnmekten kurtulmak istedikleri gsteriyordu. Nitekim Brejnevin szlerinin daha mrekkebi kurumadan Ortadou buhran patlak vermitir ve Sovyetlerin bu buhrandaki tutumlarnn alelacele alnm kararlara deil, planlanm bir politikaya dayand belli olmutur. Bu bakmdan Ortadou meselesini, yukarda da iaret ettiimiz gibi, sadece Arap-srail atmas olarak deerlendirmemek, her halde olaylar bir blgesel ihtilaf eklinde grmemek gerekir. Hele Trkiyenin jeopolitik durumu, byle grmemei bsbtn gerektirir. Zira dengelenme srasnda ve trmanma yarnda olaylar bir lde byyebilir, karlkl kuvvet denemeleri, yada pazarlklar ihtilaf mevzi savaa kadar srkleyebilir. Yine bu denemelerde Amerika Ortadoudaki lkelerle mevcut ikili antlamalara dayanarak, sava nleme kumarn da oynayabilir. Trkiye btn bu ihtimaller karsnda hislere dayanan ve yahut kr krne bat dayanmasna bal bir politika deil, trmanma yarna giren, denge noktalar arayan dev kuvvetler arasnda gelecekteki karlarn koruyacak, o karlar tehlikeye srklemeyecek bir politika izlemelidir. Sanrz ki byle bir politika ayn zamanda dnya barna da yardmc olur. F. SAVA KARSISINDA TRKYENN TUTUMU

1967 Savann patlak vermesi zerine, Dileri Bakan alayangil, 5 Haziran gn Millet Meclisinde yapt konumada unlar sylemitir:

102

 Blgemiz ve dnya bar iin byk bir endie kayna olan bir durumun ortaya ktn znt ile kaydediyoruz. Hkmetimiz, birka hafta evvel balayan buhrann silhl bir arpmaya mncer olmamas ve ihtilfn diplomasi yoluyla sona erdirilmesi gayesiyle elinden gelen gayreti sarf etmi ve bu maksatla ilgili taraflar nezdinde gerekli itidal tavsiyesinde ve teebbslerde bulunmutur. Bu gayretlerimiz 27 Mays 1967 tarihli hkmet aklamasnda belirtilen esaslar erevesinde yrtlmtr. Gerek mttefiklerimizle, gerek komularmzla bu mesele zerinde geni gr teatisi bulunulmutur. arpmalarn devam etmesinin dnya bar iin bir tehlike tekil edecei kanaatindeyiz. Bu itibarla, bu safhada bile barn teatisi iin gayretlerimize devam edeceimiz tabidir. Bu buhrann geni ihtilflara meydan vermeden ksa bir zamanda yataca, mit ve temennisini muhafaza ediyoruz152. Dileri Bakan, ayn gr 6 Haziran'da Senato'da yapt konumasnda da tekrarlam153, ayrca verdii bir demete de, Trkiye'deki slerin Araplara kar bir olup-bittiyle kullanlmasnn sz konusu olamayacan sylemitir154. alayangil, savan sonucunun anlalmas zerine, 10 Haziran'da yapt aklamada, Trkiye'nin kuvvet istimali suretiyle arazi kazanc salanmas veya pozisyon takviyesi yoluna gidilmesine kar olduunu bildirmitir155. Cneyt Arcayrek sava srasnda Trkiyenin tutumuyla ilgili olarak Hrriyet gazetesinde u deerlendirmeleri yapmaktadr: Ortadouda beklenen sava balad. Btn gzler savan balad haberinin geliiyle birlikte Trkiyeye evrildi.

152 153

Hrriyet, 06 Haziran 1967. Cumhuriyet, 7 Haziran 1967. 154 Cumhuriyet, 6 Haziran 1967. 155 Dileri Bakanl Belleteni, Say: 33, Haziran 1967, s. 19.

103

Trkiye bu savan balamasyla ne yapacak ve itirak etmesi ihtimali belirecek mi? Sorularyla birlikte Amerika ile Sovyetlerin bilenen gleriyle tuttuklar taraflar hesabna kapmalar halinde bizim tutumumuzun ne olaca bugn tartlmaktadr. Meseleyi iki blmde grmek gerekiyor: sraille Arap lkeleri arasnda ve byk devletlerin karmad bir sava sahnesinde, Trkiyenin yeri olmayacaktr. Trkiye bir harpte btn manevi kuvvetiyle Arap lkelerinin yanndadr. Birleik Amerikayla Sovyetlerin Arap-srail harbi yznden atmalar halinde ise Trkiyenin durumu ve tutumu tarafszlk zerine ina edilecektir. Ancak Birleik Amerikann byle bir savaa giritiinde Trkiyede bulunan slerden faydalanma ihtimali dikkati ekmekte ve nitekim endieli sorular bunun iine girmektedir. Trkiye, Amerikaya buradaki NATO slerinden faydalanma imkanna sahip olmadn resmen bildirmitir. Amerikann faydalanaca Adana ssnn ifadesi Trk ve Amerikan kumandanlarnn elinde olduu kadar muhafazas ve hareketlerin karlatrlmasnda nihai sz yine Trklerindir. Trkiye hibir ekilde kendi mutabakat olmakszn bu sten ve dierlerinden bir uak kaldrlmasna fiilen Arapsrail harbine itirak ettirilmesine kardr ve bu aka Washingtona sylenilmitir. Birleik Amerika NATO lkeleri kanalndan da bir zayf noktada durmaktadr. srail-Arap savana Amerikann katlmasyla meselenin bir NATO sava olduun anlatlmas ve bu yola dklmesi zayf bir ihtimaldir. stelik iki lke arasndaki bir savaa giren Birleik Amerika, hele bizden ve bizi iine alabilecek bir hareketten NATO blgesiyle nasl faydalanabilir? Unutulmaz bir hatra, Birleik Devletlerin, Kbrs mdahale hakkmzdan NATO silahlarn ve kendi verdii malzemeyi Kbrsta kullanamayacamz bildirerek mahrum etmemi miydi? Ve Johonson mehur mektubunda: Kbrsa mdahale ederseniz, Rusyada size mdahale ederse, bu i NATOyu ilgilendirmez dememi miydi? Bunlarn dnda bu sava bir blgenin savadr, NATOyu ilgilendiren ve ona yaklaan bir

104

durumu olamaz. Ayrca NATO tedafi bir paktr. Komnist tehlikesine kar bina edilmi bir birlemedir. imdi Ankaradaki siyasi durum: Trkiye Arap lkelerinin yanndadr. Ama byle bir savaa her ne yolla olursa olsun katlmay dnemez. Trkiyenin bu ana kadar vard sonu budur merkezinde dmlenmektedir156. CHP Genel Bakan smet nn, gazetecilerin Ortadou bunalmyla ilgili sorduu bir soru zerine unlar sylemitir: Ortadouda sraille Araplarn bar iinde yaamalar bizim balca dileimizdir. Bunun iin iki taraf arasnda adil bir yaama dzeni salanmasna yardmc olmak gerekir. Rusya bu yardm yapabilecek durumdadr. Ortadouda bar isteyen Trkiye, imdiki sava durumunda blge barna en iyi hizmeti tam bir tarafszlk muhafaza etmekle yapabilir157. D ileri Bakan hsan Sabri alayangil Ortadou ile ilgili sorulan bir soruya yle cevap vermitir: Ortadoudaki arpmalarla ilgili olarak Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi tarafndan alnm bulunan ( ate-kes) kararna riayet edilmemesinden dolay, bilhassa srail- Suriye kesiminde silahl muhasamat ve askeri harektn devam etmekte olduu zntyle mahede edilmektedir. Ortadouda barn tesisi iin Gvenlik Konseyinin sz konusu kararlarna taraflarn hepsinin tam bir riayet gstermesine lzum ve ehemmiyeti aikrdr. Bu sebeple Gvenlik Konseyi kararlarn ve icraatlarn btn taraflarca gecikmeden yerine getirilmesini temenni etmekteyiz. Bu mnasebetle, unu da belirteyim ki kuvvet istimali suretiyle arazi kazanc salanmas ya da pozisyon takviyesi yoluna gidilmesine karyz158 .
156 157

Cneyt Arcayrek, Ankarada Durum, Hrriyet, 06 Haziran 1967. Cumhuriyet, 07 Haziran 1967. 158 Cumhuriyet, 11 Haziran 1967.

105

CHP genel bakan smet nn, Ortadou buhranyla ilgili olarak Trk D politikasnn tutumuna deinmi, zetle unlar sylemitir. Tarafsz olduumuzu, ilan edelim diye srar ettik. Esas itibariyle D leri Bakan benim mlahazalarm anlyordu. Onun gayreti bu istikamette grlyordu. Fakat bugn, ne kadar doru olduunu bilmiyorum, silahl atma neticesinde hibir arazi deiiklii olmasn diye kesin vaziyet aldmz ve sraile bir nota verdiimizi, baz gazeteler yazdlar. Bu notann metninden de haberimiz yoktur. Bunu renmek isteyen bir vaziyetteyiz159.

Trkiye, Savata ar kayplara urayan Arap lkelerine derhal yiyecek, giyecek ve ila yardmnda bulunmutur. Sava, sona erer ermez ilk nce Suriye'ye olmak zere, Trkiye, Arap lkelerine Kzlay kanalyla yardm malzemesi gndermee balamtr160.

G.

TRKYE'NN BRLEM MLLETLERDEK TUTUMU

Haziran sava zerine BM Genel Kurulu'nun olaanst toplantya arlmas sz konusu olunca, Trkiye bu teklifi desteklemitir161. alayangil, Trkiye'nin tutumunu u ekilde belirtmitir: ...Gelecei bizi ok yakndan ilgilendiren bir blgedeki bu durum, bizi son derece zmtr. Trkiye'nin politikas daima btn komular ve blge memleketleri ile siyas bamszlk ve toprak btnlne riayet artna dayanan iyi mnasebetler gelitirmee ynelmitir... BM Genel Kurulu'nun olaanst toplantsnda, 22 Haziran gn bir konuma yapan Dileri Bakan

159 160

Milliyet, 14 Haziran 1967. Dileri Bakanl Belleteni, Say: 35, Austos 1967,s. 47-49. 161 Cumhuriyet, 17 Haziran 1967.

106

Burada, Arap lkeler halklarna beslediimiz derin dostluk ve sempatimizi tekrarlamak isterim. Onlarn, tarihlerindeki bu ar ve g devreden sratle gemeleri midini izhar ediyoruz... Trk hkmeti, ... kuvvete bavurulmas sonucunda meydana gelen toprak iktisaplarn kabul edemeyeceini derhal beyan eylemitir... Genel Kurulun, srail kuvvetlerinin igal ettikleri topraklardan geri ekilmesi hususunda srar etmesi gerekmektedir162. Trkiye'nin BM Genel Kurulu'ndaki oylamalar srasndaki tutumuna gelince: Trkiye, BM Genel Kurulu tarafndan kabul edilen ve Kuds'n statsnn deitirilmemesini ngren iki karar tasarsnn sunucular arasnda yer almtr. sve tarafndan hazrlanan ve aralarnda Trkiye'nin de bulunduu163 23 lkenin destekledii ve btn lkeleri, resm ve gayr-resm kurulular ve gerek kiileri, BM Filistin Mltecileri Komisyonu'na zel yardmda bulunmaa aran tasar da Genel Kurul'ca kabul edilmitir. Genel Kurul'da grlen fakat gerekli oy ounluunu toplayamayan karar tasarlarnn oylamasnda da, Trkiye, genel olarak Arap lkelerinin yannda yer almtr.164 Bylece, Trkiye, nemli bir sorunda, ABD ve ngiltere'nin liderliindeki Bat'l lkelerden ayrlarak Arap lkelerini desteklemi ve tarafsz lkelerle birlikte hareket etmi oluyordu. Bunun tipik rnei, Trkiye'nin, Genel Kurul'a tarafsz lkelerce sunulan ve srail'in 5 Haziran 1967 ncesi snrlarna ekilmesini ngren tasarya, Arap lkeleriyle birlikte lehte oy vermesidir. ABD ve dier Bat'l lkeler ise karara aleyhte oy vermilerdi.

162 163

Dileri Bakanl Belleteni, Say: 33, Haziran 1967, s. 5556. Dileri Bakanl Belleteni, Say: 34, Temmuz 1967, s. 16. 164 Cumhuriyet, 6 Temmuz 1967, s. 7.

107

Grld gibi Trkiye, Araplara yakn tutumunu BM Genel Kurulu'ndaki mzakereler srasnda da srdrmtr. Babakan Demirel, 8 Temmuz 1967'de yapt basn toplantsnda Trkiye'nin BM'deki tutumu hakknda unlar sylyordu: ...Trkiye, Genel Kurul'daki mzakere ve almalar srasnda, Orta Dou'da bar, adalet ve nefaset prensipleri dairesinde yeniden tesise matuf teebbsleri kuvvetle desteklemi ve baz teebbslerde bizzat inisiyatif almtr. u anda btn temennimiz dost ve karde Arap memleketlerinin meru ve hakl menfaatlerinin bugnk artlardan zarardde olmakszn kmas noktasnda toplanmaktadr. Barn tesisi iin son muhasamat neticesi, srail kuvvetleri tarafndan igal edilmi olan Arap topraklarnn tahliyesinin art olduu kanaatindeyiz...165 Trkiye'nin 1965'den itibaren Arap lkelerine yaknlama abalar bakmndan 1967 Sava nemli bir dnm noktas olmutur. Sava srasnda. Trkiye Arap lkelerine yaknlama abas iinde olduunu kesin ve somut bir ekilde ortaya koymak frsatn bulmutur. Arap lkelerini, en fazla ihtiyalar olduu bir srada desteklemek suretiyle, Trkiye, bu lkelerle olan ilikilerinin nemli lde gelimesini salayacak bir adm atm oluyordu. Gerekten de, Trkiye'nin sava sras ve sonrasndaki tutumu Arap lkelerinde olumlu etki yaratmtr. Birleik Arap Cumhuriyeti Devlet Bakan Nsr'n szcs durumunda olan Hasanayn Heykel, El Ahram gazetesindeki yazsnda Trkiye'nin Orta Dou buhranndaki tutumunu vyordu166. Bu arada, Arap lkeleri ABD ve ngiltere'ye petrol ihracn durdururken, Trkiye'ye ve Fransa'ya kar bu kararlarn uygulamayacaklarn aklamlardr167. Suriye Dileri Bakan . Makus, Trkiye'nin buhran srasndaki tutumu hakknda 21 Austos 1967'de unlar sylyordu.:

165 166

Dileri Bakanl Belleteni, Say: 34, Temmuz 1967, s. 46. Cumhuriyet, 1 Temmuz 1967, s. 1. 167 mer Krkolu, a.g.e., s. 159.

108

 Trkiye'nin son buhran srasnda Arap milletim gerek Birlemi Milletlerde, gerek bu tekilt dnda desteklemesi, Suriye halknda takdir ve kran duygular yaratmtr... Trkiye'nin, Arap devletlerinin hakl davasna devaml destekte bulunmasnn, dier dost devletlerle birlikte bu alanda faaliyet sarf etmesinin, saldrnn izlerinin silinmesine, dolaysyla iki memleket arasnda dostluk ve komuluk mnasebetlerinin kuvvetlendirilmesine ve Orta Douda dil bir barn yeniden kurulmasna katks olacana inanyoruz168. Birleik Arap Cumhuriyeti hkmet szcs Hasan El Zeyyad da 17 Kasm 1967'de verdii bir demete, Modern tarihin kaydettii ve bizim, yakn gemiimizde geirdiimiz ac krizde Trkiye'nin iftihar edilecek bir tutumu, davran. Olmutur diyordu169. Trkiye'nin 1967 Savandaki tutumunu, Arap lkeleri iinde Trkiye'yle ilikileri en fazla zarar grm iki lkenin, yani Birleik Arap Cumhuriyeti ve Suriye'nin zellikle olumlu karlamas ilgi ekicidir. Bu durum, Trkiye'nin 1965'den sonra deimee balayan Orta Dou politikasnn istenilen sonucu elde edebileceini gsteriyordu. 1967 Sava srasnda, ABD'nin paralelinde grnmekten dikkatle kanan ve bu ekilde Araplara yakn bir tutum alan Trkiye, Sava dolaysyla Arap lkelerinin birouyla diplomatik ilikileri kesilmi bulunan ABD'nin, bu lkelerle olan ilikilerini Trkiye araclyla yrtme teklifine yanamamtr. Nitekim, ABD'nin, Irak nezdinde ki karlarnn Trkiye tarafndan korunmas iin yapt teklifi, Trkiye, Irak ve dier Arap lkeleriyle olan ilikilerini dikkate alarak reddetmitir170.

168 169

Dileri Bakanl Belleteni., Say: 35, Austos 1967, s. 20. Dileri Bakanl Belleteni, Say: 38, Kasm 1967, s. 85. 170 Cumhuriyet, 13 Haziran 1967.

109

Trkiye, 1967 Savandan sonra, Orta Dou'daki gelimeler karsnda da Araplara yakn tutumunun gerektirdii ekilde hareket etmee dikkat gstermitir. srail ile Arap komular arasnda zaman zaman ortaya kan silhl atma ve karlkl misilleme hareketlerinde Trkiye hemen her defasnda srail'i protesto etmitir171. Bylece, 1950'lerden farkl olarak, atlacak her admn Arap lkeleri zerinde uyandraca tepki, Trk tutumunun tespitinde gz nne alnan balca faktr haline gelmi oluyordu.

rnei, srail birliklerinin bir misillemede bulunmak zere 1968 Martnda rdn'e giriini, Trkiye, srail nezdinde protesto etmitir. Cumhuriyet, 22 Mart 1968, s.1. Trkiye, bu gibi gelimeler karsnda ayn tutumu devam ettirmitir.

171

110

SONU
19481967 dneminde srail ile Araplar arasnda yaanan problemler ile Trkiyenin ilgilenmeye balamas, ngilterenin bu problemi Birlemi Milletlere getirmesinden sonradr. O tarihe kadar, konu daha ziyade ngilizlerle Filistinliler arasnda bir sorun eklinde grlyor, dier devletler darda kalmay tercih ediyorlard. Ancak Birlemi Milletler bu mesele zerine eilince Trkiyede tutumunu belli etmek durumunda kalmtr. Birlemi Milletlerin alm olduu taksim kararndan sonra Filistinin ikiye blnmesi Trkiye iin isabetli bir karar olarak grlmyordu. Bu sebeple Trkiye 29 Kasm 1947deki oylamada taksim plan aleyhine oy kulland. Ancak aleyhteki on oy, kararn alnmasn nlemiyordu ve taksim karar alnd. srail bamsz bir devlet olarak Birlemi Milletler tarafndan tannca, Trkiyede bu devleti tand ve diplomatik ilikiler kurdu. Bunu yannda Trkiye, Filistinli Araplarn da kendi devletlerini kurma haklarn grn daima savunmutur. Kamuoyunda srail ile Araplar arasnda yaanan Filistin sorunu ve 1948 sava ilgiyle izlenmi ve Araplar lehine haberlere ve makalelere yer verilmitir. Dnemin gazeteleri Filistin sorunun ortaya kna geni yer vermi ve srail devletinin kuruluunun sadece srail ile Araplar arasnda yaanan bir sorun olmad, Batl devletlerin de bu sorunun kmasnda etkili olduu vurgulanmtr. Savala ilgili haberler gazetelerde gn gnne yer almtr. Rusyann Arap devletleriyle ilikisi de kamuoyunda geni yer tutmutur. zellikle Rusyann Arap devletlerine asker ve silah yardm yaptyla ilgili haberler ve komnizm tehlikesi dnemin gazetelerinde geni yer tutmutur. zellikle Trkiyenin sraili tanmas dnemin gazetelerinde geni yer alm ve hkmetin alm olduu bu karar destekler nitelikte haberler kmtr. Hkmete yaknlyla bilinen gazetelerde dnemin koular ve Trkiyenin izlemi olduu politikalar her ynyle deerlendirilmeye allmtr.

111

1950li yllardan itibaren Trkiyenin Arap devletleriyle ilikilerinde nemli deiiklikler olmaya balamt. Trkiyenin Truman Doktrini ve Marshall Plan altnda ABDden yardm almaya balamas, zellikle NATOya girerek Batl devletlerle ittifak ilikileri iine girmesi Arap Devletleriyle ilikilerinde ters bir gelimenin yaanmasna neden olmutu. Trkiyenin Batllarla yaklat sralarda Arap Devletleri, kendilerini uzun zaman ynetmi bulunan Batllara kar giderek younlaan atma iine girmilerdi. Bu nedenlerle 1950lerin bandan itibaren d politika konusunda Trkiye ile Arap Devletlerinin yollar birbirinden ayrlm oluyordu. Svey Buhran ve 1956 Arap-srail savann ortaya kmasna neden olan gelimeler Trkiye ile Arap Devletleri arasndaki bu politika ayrmn net bir ekilde ortaya konmasna neden olmutur. Msr devlet bakan Nasrn Svey Kanaln milliletirmesi ve arkasndan da sorunun byyerek savaa dnmesi Ortadouda byk bir buhrann yaanmasna neden olmutu. Trkiye bu buhran srasnda Batl Devletlerin yannda yer alarak sorunun zmne katkda bulunmaya almt. Svey Buhran ve 1956 Arap-srail sava Trk kamuoyunu uzun sre megul eden bir konuydu. zellikle Svey Kanalnn milliletirilmesi hadisesi gazetelerde geni bir ekilde yer almt. Nasrn iktidara gelii ve izlemi olduu d politikayla ilgili deerlendirmelerin yer ald makalelerde, Trkiyenin izlemi olduu d politikay destekler nitelikte deerlendirmeler yer almaktayd. 1956 Arap-srail Sava srasnda Sovyet Rusya ile ilgili haberlere de yer verilmiti. Ortadouda etkin bir politika izlemeye alan Rusya, Batl devletler karsnda Arap Devletlerini destekleyerek bu blgedeki karlar korumaya alyordu. Kamuoyunu megul eden nemli bir konuda bu sava srasnda Trkiyenin srail Bykelisini geri ekmesiydi. srail Devletinin kurulmasndan sonra bu devleti tanyan ilk Mslman devlet Trkiye olmutu. 1950lerin bandan itibaren de ekonomik ve sosyal alanda ilikiler gelitirilmeye balanmt. Trkiye Hkmeti, Filistin meselesinin Birlemi Milletler Asamblesinin kararlar dairesinde halledilmesini teden

112

beri desteklemi ve bu yolda gerek Birlemi Milletler Tekilt iinde, gerek dnda devaml gayretler sarf etmitir. Ancak srailin Msr'a kar giritii silhl saldr zerine ise, Trkiye derhal srail'e kar durum almakta tereddt etmemi, srail'deki Bykelisini geri ekmeye karar vermitir. Trkiyenin bu hareketi hkmete muhalif gazetelerde eletirilere neden olmutu. zellikle Ulus ve Cumhuriyet gazetelerinde Trkiyenin izlemi Ortadou politikasnn yanll zerinde durulmaktayd. 1960'larda Trkiye'nin Arap devletleriyle ilikilerinde nemli deiiklikler yaand. Gerek i politikada, gerek uluslararas sistemde meydana gelen deiiklikler sonucunda Trkiye d politikasn, dolaysyla da Arap devletleriyle ilikilerini gzden geirmek zorunda kald. Ayn dnemde Arap devletleri de yapsal deiim srecine girince Trkiye'nin Orta Dou politikas 1950'lerden ok daha farkl bir nitelik kazand. Bat'nn Orta Dou'daki szcs roln stlenmekten kaynaklanan aktif ama sonular asndan baarsz bir politikadan, Arap devletleriyle eitlik ve karlkl sayg erevesinde ikili ilikileri gelitirmeye ynelik bir blge politikasna gemeye alld. Trkiye 1950'lerde izledii politikann Araplar nezdinde yaratt olumsuz havay gidermek iin bir on yl aba gstermek durumunda kald. Trkiye'nin 1965'den itibaren Arap lkelerine yaknlama abalar bakmndan 1967 Sava nemli bir dnm noktas olmutur. Sava srasnda. Trkiye Arap lkelerine yaknlama abas iinde olduunu kesin ve somut bir ekilde ortaya koymak frsatn bulmutur. Arap lkelerini, en fazla ihtiyalar olduu bir srada desteklemek suretiyle, Trkiye, bu lkelerle olan ilikilerinin nemli lde gelimesini salayacak bir adm atm oluyordu. Trkiye 1967 sava srasnda hibir tarafn yannda yer almadn, tarafsz kaldn aklamakla birlikte Araplara kar sempatisi olduunu aka belirtmi, srail ile sorunlarn zmnde Araplarn karlarn korumaya ynelik aba sarf etmitir. srailin sava srasnda igal ettii yerlerden ekilmesini istemitir. 1967 Savandan sonra da, Orta Dou'daki gelimeler karsnda Araplara yakn tutumunun gerektirdii ekilde hareket etmee dikkat gstermitir.

113

Bylece, 1950'lerden farkl olarak, atlacak her admn Arap lkeleri zerinde uyandraca tepki, Trk tutumunun tespitinde gz nne alnan balca faktr haline gelmi oluyordu.

114

KAYNAKA

I- SREL YAYINLAR

A- Gazeteler
Akam Cumhuriyet Hrriyet Milliyet Sabah Tercman Ulus Vatan Zafer

B- Dergiler
Ayn Tarihi Dileri Bakanl Belleteni Ortadou ASBFD

II- NCELEME YAPITLAR

Kitaplar

Acar, rfan C., Lbnan Bunalm ve Filistin Sorunu, TTK. Basmevi, Ankara, 1989. Altnolu, Garbis, Tanklar, Makaleler, Belgeler, Mlakatlar ve iirlerle Filistinsrail Dosyas, Pozitif Yaynlar, stanbul, 2005.

115

Ar, Tayyar, Gemiten Gnmze Ortadou, Siyaset Sava ve Diplomasi, Alfa Yay. stanbul, 2005. Armaolu, Fahir, Filistin Meselesi ve Arap srail Savalar (1948-1988), Bankas Kltr Yay., stanbul, 1994. Armaolu, Fahir, 20.Yzyl Siyasi Tarihi ( 19141995), Alkm Yaynlar, stanbul, 1997. Atav, Trkkaya, Afrika Ulusal Kurtulu Mcadeleleri., Ankara. ASBF. Yay., Ankara, 1973. Aras, Blent, Filistin srail Bar Sreci ve Trkiye, Balam Yaynlar, stanbul, 1997. Attias, Jean-Christophe, Benbassa Esther, Paylalamayan Kutsal Topraklar ve srail, eviren: Nihal nol, stanbul letiim Yaynlar, 2002. Bishara, Marwan, Filistin/srail, Bar veya Irklk, Kitap Yaynevi, stanbul, 2003. Bac, Hseyin, Trk D Politikasnda 1950li Yllar, ODT Yaynlar, Ankara, 2001. andar, Cengiz, Direnen Filistin, May Yay. stanbul,1976. Chomsky, Noam, Kader geni: ABD, srail ve Filistinliler, ev.: Bahadr Sina ener, letiim Yay., stanbul, 1993. ubuku, Mete, Bizim Filistin, Bir Direniin Tarihesi, Metis Yaynlar, stanbul. Erkin, Feridun Cemal, Trk-Sovyet likileri ve Boazlar Meselesi, Banur Matbaas, Ankara, 1968. Erdodu, Hikmet, Byk srail Stratejisi, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul, 2004.

116

Gnlbol, Mehmet, Olaylarla Trk D Politikas 19191990, Siyasal Kitabevi, Ankara,1993. Harp Akademileri Komutanl, Bamsz Filistin Devletinin Douu ve Gelecei, Harp Akademileri Kom. Yay. stanbul, 1994. Hollstein, Walter, Filistin Sorunu, Filistin atmasnn Sosyal Tarihi, Ycel Yaynlar, stanbul, 1975. Krkolu, mer, Trkiyenin Arap Orta Dousuna Kar Politikas ( 19451970), Sevin Matbaas, Ankara, 1972. Mnir, efik, Ortadou Sorunu, Acar Matbaaclk, stanbul,1988. Oran, Baskn, Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, letiim Yay., stanbul, 2001 ztrk, Kazm, Cumhurbakanlarnn Trkiye Byk Millet Meclisini A Nutuklar, Ak Yaynlar, stanbul, 1969. Sander, Oral, Siyasi Tarih, (19181994), mge Kitabevi, 7.Bask, Ankara, 1998. Sezer, Duygu, D Politika ve Kamuoyu, Anakara, 1972. Taylor, Alan R., srailin Douu, 1897-1947 Siyonist Diplomasinin Analizi, Pnar Yaynlar, 2.Bask,stanbul, 2000.

117

B-

Makaleler

Atl, Suat, D Politika, Sabah, 06 Haziran 1967. Baban, Cihad, Svey Davasnda Trk Gr, Tercman, 20 Mart 1956. Baban kr, Amerika sraili, Sovyetler Msr, Tercman, 31 Mays 1967. Belge, Burhan, Serlevhasz..., Zafer, 27 Aralk 1956. Coar, mer Sami, Bir Barajn Hikyesi, Cumhuriyet, 18 Temmuz 1956. Coar, mer Sami, Svey Kanal Kozu, Cumhuriyet, 28 Temmuz 1956. Coar, mer Sami, Trkiye ve Svey, Cumhuriyet, 19 Austos 1956. Coar, mer Sami, Msrn Cevab, Cumhuriyet, 28 Austos 1956. Coar, mer Sami, srael le Mnasebetler, Cumhuriyet, 26 Kasm 1956. Coar, mer Sami, Orta Dou'da Harb, Cumhuriyet, 31 Ekim 1956. Daver, Abidin, Kan ve Ate inde Doan Bir Devlet, Cumhuriyet, 16 Mays 1948. Dorul, mer Rza, Filistinde Arap- Yahudi Uzlamas Mmkn M?, Cumhuriyet, 24 Aralk 1948. Dorul, mer Rza, Gittike Byyen Tehlike, Cumhuriyet, 24 Nisan 1948. Dorul, mer Rza, Svey Bombalanrken, Cumhuriyet, 1 Kasm 1956. Ecevit, Blend, Trk Elisi Niin Geri arld? Ulus, 28 Kasm 1956.

118

Ecevit, Blend, Trkiyenin Ortadou Politikas nedir? Ulus, 30 Kasm 1956. Esengin, Kenan, Ortadounun Bir Yan, Cumhuriyet, 06 Haziran 1967. Esmer, A. kr, Filistin kmaz, Ulus, 7 ubat 1948. Esmer, A. kr, Filistin Anlamazl, Ulus, 18 Aralk 1948. Esmer, A. kr, Svey Meselesi ve B. Milletler, Ulus, 21 Ekim 1956. Esmer, A. kr, Esmer, Svey Kanal Meselesi, Ulus, 05 Austos 1956. Esmer, A. kr, srail-Arap atmas, Ulus, 30 Mays 1967. Ferik, M. Faik, Filistin'de arpan Menfaatler, Vatan,1 Mays 1948. Gresin, Ecvet, Byk Oyunlar Arasnda Trkiye, Cumhuriyet, 5 Haziran 1967. Gresin, Ecvet, Birinci Perde, Cumhuriyet, 08 Haziran 1968. Gresin, Ecvet, Ortadoudaki Buhran Cumhuriyet, 25 Mays 1967. peki, Abdi, Ate kesilirken, Milliyet, 9 Haziran 1967. Karasapan, Cell Tevfik, Trkiye Dileri Bakan'nn Kahire Ziyareti, Ortadou, Yl:7, Say: 57, (Ocak 1967). Nadir, Nadi, Ateli Pazarlk, Cumhuriyet, 07 Haziran 1967. Nadir, Nadi, Sakal Byk, Cumhuriyet, 01 Haziran 1967. Salamer, Kayhan, srailin stekleri ve Gerekler, Cumhuriyet, 13 Haziran 1967.

119

Salamer, Kayhan, En son Gelimeler, Cumhuriyet, 23 Mays 1956. Ulman, Haluk, Trk D Politikasna Yn Veren Etkenler, ASBFD, Eyll 1968, CXIII, No.3. Ulman, Haluk, Rzgr Eken, Frtna Bier, Cumhuriyet, 31 Mays 1967. Us, Asm, Amerika, Yahudiler ve Araplar, Ulus, 17 Mays 1948. Yaln, H. Cahit, Bat Medeniyeti Tehlikededir, Ulus, 15 Eyll 1956. Yaln, H. Cahit, Durum Vahimdir, Ulus, 04 Austos 1956. Yaln, H. Cahit, Kanal Meselesi ve Trkiye, Ulus, 19 Austos 1956.

120

EK I: FLSTN TAKSM PLANI (1947) *

Kaynak: Baskn Oran, Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, letiim Yay., stanbul, 2001, s. 638.

121

EK 2: FLSTNDE MANDA DARES SONA ERD*

Kaynak: Ulus, 15 Mays 1948.

122

EK 3: GVENLK KONSEYNN FLSTNE DAR KARARI *

Kaynak: Cumhuriyet, 30 Mays 1948.

123

EK 4: SRAL BYKELSSNN GER AIRILMASI *

Kaynak: Ulus, 27 Kasm 1956.

124

EK 5: 1967 ARAP-SRAL SAVAI SONRASI DURUM *

Kaynak: Cumhuriyet, 13 Haziran 1967.

125

EK 6: ORTADOUDAK BUHRAN *

Kaynak: Cumhuriyet, 25 Mays 1967.

126

EK 7: TRK ELS NN GER AIRILDI *

Kaynak: Blend Ecevit, Trk Elisi Niin Geri arld Ulus, 28 Kasm 1956.

127