PHN I

MT TROI VA NNG LUONG MT TROI

Mt tri la mt trong nhng ngi sao phat sang ma con ngi co
th quan sat c trong vu tru. Mt tri cung vi cac hanh tinh va cac
thin th cua no tao nn h mt tri nm trong dai Ngn Ha cung vi
hang ty h mt tri khac. Mt tri lun phat ra mt ngun nng lng
khng l va mt phn ngun nng lng o truyn bng bc xa n
trai t chung ta. Trai t va Mt tri co mi quan h cht che, chnh
bc xa mt tri la yu t quyt nh cho s tn tai cua s sng trn
hanh tinh cua chung ta. Nng lng m t tri la mt trong cac ngun
nng lng sach va v tn va no la ngun gc cua cac ngun nng
lng khac trn trai t. Con ngi a bit tn hng ngun nng
lng qu gia nay t rt lu, tuy nhin vic khai thac, s dung ngun
nng lng nay mt cach hiu qua nht th vn la vn ma chung ta
ang quan tm.









5

CHUONG 1
MT TROI VA TRAI DT

1.1. CU TRUC CUA MT TROI
Mt tri la mt khi kh hnh cu co ng knh 1,390.10
6
km
(ln hn 110 ln ng knh Trai t), cach xa trai t 150.10
6
km
(bng mt n v thin vn
AU anh sang Mt tri cn
khoang 8 phut vt qua
khoang nay n Trai t).
Khi lng Mt tri khoang
M
o
=2.10
30
kg. Nhit T
o

trung tm mt tri thay i
trong khoang t 10.10
6
K
n 20.10
6
K, trung bnh
khoang 15600000 K.
nhit nh vy vt cht
khng th gi c c u truc
trt t thng thng gm
cac nguyn t va phn t.
No tr thanh plasma trong o cac hat nhn cua nguyn t chuyn ng
tach bit vi cac electron. Khi cac hat nhn t do co va cham vi nhau
se xut hin nhng vu n nhit hach. Khi quan sat tnh cht cua vt
cht ngui hn trn b mt nhn thy c cua Mt tri, cac nha khoa
hoc a kt lun rng co phan ng nhit hach xay ra trong long Mt
tri.

Hnh 1.1. Bn ngoai mt tri.
V cu truc, Mt tri co th chia lam 4 vung, tt ca hp thanh
mt khi cu kh khng l (hnh 1.2). Vung gia goi la nhn hay loi
co nhng chuyn ng i lu, ni xay ra nhng phan ng nhit hat
6

nhn tao nn ngun nng lng mt tri, vung nay co ban knh khoang
175.000km, khi lng ring 160kg/dm
3
, nhit c tnh t 14 n
20 triu , ap sut vao khoang hang trm ty atmotphe. Vung k tip
la vung trung gian con goi la vung i ngc qua o nng lng
truyn t trong ra ngoai, vt cht vung nay gm co st (Fe), can xi
(Ca), nat ri (Na), stronti (Sr), crm (Cr), kn (Ni), cacbon ( C), silc
(Si) va cac kh nh hir (H
2
), hli (He), chiu day vung nay khoang
400.000km. Tip theo la vung i lu day 125.000km va vung
quang cu co nhit khoang 6000K, day 1000km, vung nay gm
cac bot kh si suc, co ch tao ra cac vt en, la cac h xoay co nhit
thp khoang 4500K va cac tai la co nhit t 7000K -10000K.
Vung ngoai cung la vung bt nh va goi la kh quyn cua Mt tr i.


Hnh 1.2. Cu truc cua Mt tri.
Neutrino
Loi
Vt den
Sc quyn
Tia buc xa X va
Tai lua
Vung quang cu
Vung di luu
Vung trung gian
Buc xa kha kin,
hng ngoai va tu
ngoai
Phong xa
Nhit b mt cua Mt tri la 5762K ngha la co gia tr u ln
cac nguyn t tn tai trong trang thai kch thch, ng thi u nho
7

y thnh thoang lai xut hin nhng nguyn t bnh thng va cac
cu truc phn t. Da trn c s phn tch cac ph bc xa va hp thu
cua Mt tri ngi ta xac nh c rng trn mt tri co t nht 2/3 s
nguyn t tm thy trn Trai t. Nguyn t ph bin nht trn Mt
tri la nguyn t nhe nht Hydrogen. Vt cht cua Mt tri bao gm
khoang 73.46% la Hydrogen va gn 24,85% la Hlium, con lai la cac
nguyn t va cac cht khac nh Oxygen 0,77%, Carbon 0,29%, Iron
0,16%, Neon 0,12%, Nitrogen 0,09%, Silicon 0,07%, Magnesium
0,05% va Sulphur 0,04%. Ngun nng lng bc xa chu yu cua Mt
tri la do phan ng nhit hach tng hp hat nhn Hyr, phan ng nay
a n s tao thanh Hli. Hat nhn cua Hyr co mt hat mang in
dng la proton. Thng thng nhng hat mang in cung du y
nhau, nhng nhit u cao chuyn ng cua chung se nhanh ti
mc chung co th tin gn ti nhau mt khoang cach ma o co th
kt hp vi nhau di tac dung cua cac lc hut. Khi o c 4 hat nhn
Hyr lai tao ra mt hat nhn Hli, 2 Neutrino va mt lng bc xa .
4H
1
1
He
2
4
+ 2 Neutrino + (1.1)
Neutrino la hat khng mang in, rt bn va co kha nng m xuyn
rt ln. Sau phan ng cac Neutrino lp tc ri khoi pham vi mt tri va
khng tham gia vao cac bin c sau o.
Trong qua trnh din bin cua phan ng co mt lng vt cht cua
Mt tri b mt i. Khi lng cua Mt tri do o mi giy giam
chng 4.10
6
tn, tuy nhin theo cac nha nghin cu, trang thai cua Mt
tri vn khng thay i trong thi gian hang ty nm na. Mi ngay
Mt tri san xut mt ngun nng lng qua phan ng nhit hach ln
n 9.10
24
kWh (tc la cha y mt phn triu giy Mt tri a giai
phong ra mt lng nng lng tng ng vi tng s in nng
san xut trong mt nm trn Trai t).


8

1.2. PHAN UNG HAT NHN TRONG MT TROI

1.2.1. Phan ung tng hop hat nhn Hli
Trong qua trnh hnh thanh, nhit bn trong Mt tri se tng
dn. Khi vung tm mt tri at nhit T 10
7
K, th co u iu kin
xay ra phan ng tng hp Hli t Hyr, theo phng trnh:
4H
1
He
4
+ q. (1.2)
y la phan ng sinh nhit q = m.c
2
, trong o c = 3.10
8
m/s la
vn tc anh sang trong chn khng, m = (4m
H
- m
He
) la khi lng b
hut, c bin thanh nng lng theo phng trnh Einstein. Mi 1kg
hat nhn H
1
chuyn thanh He
4
th b hut mt khi lng m = 0,01kg,
va giai phong ra nng lng:
q = m.c
2
= 0,01.(3.10
8
)
2
= 9.10
14
J (1.3)
Lng nhit sinh ra se lam tng ap sut khi kh, khin mt tri
phat ra anh sang va bc xa, va n ra cho n khi cn bng vi lc hp
dn. Mi giy Mt tri tiu huy hn 420 triu tn hyr, giam khi
lng m = 4,2 triu tn va phat ra nng lng Q = 3,8.10
26
W. Giai
oan t Hyr cua Mt tri a c khi ng cach y 4,5 ty nm,
va con tip tuc trong khoang 5,5 ty nm na.
1.2.2. Phan ung tng hop Cacbon va cac nguyn t khac
Khi nhin liu H
2
dung sp ht, phan ng tng hp He se yu dn,
ap lc bc xa bn trong khng u manh cn bng lc nen do hp
dn, khin th tch co lai. Khi co lai, kh He bn trong b nen nn nhit
tng dn, cho n khi at ti nhit 10
8
K, se xay ra phan ng
tng hp nhn Cacbon t He :
3He
4
C
12
+ q (1.4)
Phan ng nay xay ra nhit cao, tc ln, nn thi gian
chay He ch bng 1/30 thi gian chay H
2
khoang 300 triu nm. Nhit
sinh ra trong phan ng lam tng ap sut bc xa, khin ngi sao n ra
hang trm ln so vi trc. Luc nay mt ngoai sao nhit khoang
9

4000K, co mau o, nn goi la sao o khng l. Vao thi im la sao
o khng l, Mt tri se nut chng sao Thuy va sao Kim, nung Trai
t n 1500K thanh mt hanh tinh nong chay, kt thuc s sng tai
y.
Kt thuc qua trnh chay He, ap lc trong sao giam, lc hp dn
ep sao co lai, lam mt va nhit tng ln, n T= 5.10
6
K se xay ra
phan ng tao Oxy:
4C
12
3O
16
+ q (1.5)
Qua trnh chay xay ra nh trn, vi tc tng dn va thi gian
ngn dn. Chu trnh chay - tt - nen - chay c tng tc, lin tip thc
hin cac phan ng tao nguyn t mi O
16
-> Ne
20
-> Na
22
-> Mg
24
->
Al
26
-> Si
28
-> P
30
-> S
32
->... -> Cr
52
-> Mn
54
-> Fe
56
Cac phan ng trn a tao ra hn 20 nguyn t, tn cung la Fe
56

(gm 26 proton va 30 netron), toan b qua trnh c tng tc, xay ra
ch trong vai triu nm.
Sau khi tao ra Fe
56
, chui phan ng hat nhn trong ngi sao kt
thuc, v vic tng hp st thanh nguyn t nng hn khng co hut
khi lng, khng phat sinh nng lng, ma cn phai cp thm nng
lng.

1.3. TRAI DT VA KHI QUYN CUA TRAI DT

Trai t c hnh thanh cach y gn 5 ty nm t mt vanh ai
bui kh quay quanh Mt tri, kt tu thanh mt qua cu xp t xoay va
quay quanh Mt tri. Lc hp dn ep qua cu co lai, khin nhit no
tng ln hang ngan , lam nong chay qua cu, khi o cac nguyn t
nng nh St va Niken chm dn vao tm ta o loi qua t, xung quanh
la magma long, ngoai cung la kh quyn s khai gm H
2
, He, H
2
O,
CH
4
, NH
3
va H
2
SO
4
. Trai t ti p tuc quay, toa nhit va ngui dn.
Cach y 3,8 ty nm nhit Trai t u ngui Silicat ni ln trn
10

mt magma ri ng cng lai, tao ra vo trai t day khoang 25km, vi
nui cao, t bng va h su. Nng lng phong xa trong long t vi
bc xa Mt tri tip tuc gy ra cac bin i a tng, va tao ra thm
H
2
O, N
2
, O
2
, CO
2
trong kh quyn. Kh quyn ngui dn n nc
ngng tu, gy ra ma keo dai hanh triu nm, tao ra sng h, bin va
ai dng.
Cach y gn 2 ty nm, nhng sinh vt u tin xut hin trong
nc, sau o phat trin thanh sinh vt cp cao va tin hoa thanh ngi.
Trai t, hanh tinh th 3 tnh t Mt tri, cung vi Mt trng,
mt v tinh duy nht tao ra mt h thng hanh tinh kep c bit. Trai
t la hanh tinh ln nht trong s cac hanh tinh bn trong cua h mt
tri vi ng knh xch ao 12.756 km. Nhn t khng gian, Trai
t co mau xanh, nu va xanh la cy vi nhng am my trng thng
xuyn thay i. B m t Trai t co mt c tnh ma khng mt hanh
tinh nao khac co: hai trang thai cua vt cht cung tn tai bn nhau ca
th rn va th long. Vung ranh gii gia bin va t lin la ni duy
nht trong vu tru co vt cht hin hu n nh trong ca 3 th rn, long
va kh.
Hanh tinh trai t di chuyn trn mt quy ao gn ellip, Mt
tri khng tm cua ellip, ma la tai 1 trong 2 tiu im. Trong thi
gian mt nm, co khi Trai t gn, co khi xa Mt tri i chut, v quy
ao ellip cua no gn nh hnh tron. Hang nm, vao thang ging, Trai
t gn Mt tri hn so vi vao tha ng 7 khoang 5 triu km, s sai bit
nay qua nho so vi khoang cach mt tri n Trai t. Chung ta khng
cam nhn c s khac bit nay trong mt vong quay cua Trai t
quanh Mt tri, hay trong mt nm, s khac bit v khoang cach nay
hu nh khng anh hng g n mua ng va mua he trn trai t, ch
co iu la vao mua ng chung ta gn Mt tri hn so vi mua he
chut t.
11

Trai t chuyn
ng quanh Mt tri,
ng thi no cung t
quay quanh truc cua
no. Trong thi gian
quay mt vong quanh
Mt tri, Trai t quay
365 va 1/4 vong quanh
truc. Chuyn ng
quay quanh Mt tri
tao nn bn mua,
chuyn ng quay
quanh truc tao nn
ngay va m trn Trai
t. Truc quay cua Trai
t khng thng goc
vi mt phng quy
ao, bi th chung ta co mua ng va mua he. Trai t quay, v th
i vi chung ta ng trn Trai t co ve nh cac v sao c nh c
gn cht vi qua cu bu tri quay xung quanh chung ta. Chuyn ng
quay cua Trai t khng qua nhanh lc ly tm cua no co th bn
chung ta ra ngoai khng gian. Lc ly tm tac dung ln moi vt cung
quay theo Trai t, nhng v cung nho. Lc ly tm ln nht xch ao
no keo moi vt th ln pha trn va lam chung nhe i chut t. V th,
moi vt th xch ao cn nhe hn nm phn ngan so vi hai cc.
Hu qua cua chuyn ng quay lam cho Trai t khng con ung la
qua cu tron u na ma lc ly tm lam cho no phnh ra xch ao
mt chut (hnh 1.3). S sai khac nay thc ra khng ang k, ban knh
Trai t xch ao la 6.378.140km, ln hn khoang cach t 2 cc n
tm Trai t la gn 22km.


Hnh 1.3. Trai t
Cc Nam
Cc Bc
Xch ao
12

S sng ch hin hu duy nht trn Trai t. Trn cac hanh tinh
khac gn chung ta nht nh sao Kim th qua nong va sao Hoa qua
lanh. Nc trn sao Kim nay a bc thanh hi nc, con nc trn sao
Hoa a ong thanh bng bn di b mt cua no. Ch co hanh tinh cua
chung ta la phu hp cho nc th long vi nhit t 0
o
C n
100
o
C.
Xung quanh Trai t co lp kh quyn day khoang H = 800km
cha N
2
, O
2
, H
2
O, CO
2
, NO
x
, H
2
, He, Ar, Ne. Ap sut va khi lng
ring cua kh quyn giam dn vi cao y theo quy lut:
p(y) = p
0
.(1 - (g/(C
p
.T
0
)).y)
Cp/R
(1.6)
(y) =
0
(1 - (g/(C
p
.T
0
)).y)
Cv/R
(1.7)
Kh quyn tac ng n nhit trn hanh tinh cua chung ta.
Cac vu phun trao nui la cung vi cac hoat ng cua con ngi lam
anh hng n cac tha nh phn cu tao cua kh quyn. V th, h sinh
thai trn hanh tinh chung ta la kt qua cua s cn bng mong manh
gia cac anh hng khac nhau. Trong qua kh, h sinh thai nay la mt
h thng cn bng t iu chnh, nhng ngay nay do tac ng cua con
ngi co th ang la nguyn nhn lam vt qua trang thai cn bng
nay.
Lp khng kh bao quanh Trai t co th tch khoang 270 triu
km
3
va nng khoang 5.300 ty tn e ln thn th chung ta. Nhng g
ma chung ta cam nhn c ch xay ra trong tng thp nht, cao
khoang 18km cua ct khng kh khng l nay, tuy nhin, phn nho
nay lai ong vai tro quan trong nht i vi s sng trn hanh tinh cua
chung ta.
Trong khng kh cha khoang 78% phn t nit va 21% oxy
cung vi 1% argon va mt s cht kh khac va hi nc trong o co
khoang 0,03% kh cacbonic. Mc du ham lng kh cacbonic rt nho,
nhng lai ong mt vai tro quan trong i vi s sng trn trai t.
13

Cang ln cao ap sut khng kh giam va nhit cung thay i rt
nhiu, tuy nhin nhit cua khng kh khng ha xung mt cach n
gian khi chung ta tin ra ngoai khng gian, nhit khng kh giam
va tng theo mt chu trnh nht nh (hnh 1.4). Nhit mi tng
tng ng vi mc tch tu va loai nng lng tac ng trong tng o.
Kh quyn cua Trai t co th chia lam 4 tng, trong o mi tng
co mt kiu cn bng nng lng khac nhau. Tng di cung nht goi
la tng i lu (Troposphere) tng nay b chi phi bi anh sang kha
kin va tia hng ngoai, gn 95% tng s khi lng va toan b nc
trong kh quyn phn b trong tng nay tng i lu cao ch khoang
14km. Gn nh toan b s trao i nng lng gia kh quyn va Trai
t xay ra trong tng nay. Mt t va mt bin b hm nong ln bi


Hnh 1.4. S thay i nhit theo cao cua cac tng kh quyn.
Thng tng kh quyn
(K)
Quyn t
Tng in ly
Tng gi a
Tng bnh lu
Tng i lu
14

anh nng Mt tri. Nhit trung bnh trn b mt Trai t khoang
15
o
C, bc xa nhit ong vai tro iu tit t nhin gi cho nhit
trn mt t ch thay i trong mt dai tng hep.
Theo ly thuyt, cang ln cao nhit cang giam T(y) = T
0
-
(g/Cp).y, nhng trong thc t th khng ung nh vy. Trn tng i
lu la tng bnh lu (Stratosphere), tai y nhit bt u tng tr
lai. Nhit tai vung chuyn tip gia vung i lu va vung bnh lu
khoang -50
o
C, cang ln cao nhit lai tng dn, tai ranh gii cua
tng bnh lu co cao khoang 50km nhit tng ln khoang 0
o
C.
Nguyn nhn gy ra hin tng nay la v cac phn t oxy (O
2
) va ozon
(O
3
) hp thu mt phn cac tia cc tm n t Mt tri (90% ozon trong
kh quyn cha trong tng bnh lu). Nu tt ca cac tia cc tm nay co
th n mt t th s sng trn Trai t co nguy c b huy dit. Mt
phn nho tia cc tm b hp thu bi O
2
trong tng bnh lu, qua trnh
nay tach mt phn t O
2
thanh 2 nguyn t O, mt s nguyn t O
phan ng vi phn t O
2
khac tao thanh O
3
. Mc du ch mt phn
triu phn t trong kh quyn la zn nhng cac phn t t oi nay co
kha nng hp thu hu ht anh sang cc tm trc khi chung n c
mt t. Cac photon trong anh sang cc tm cha nng lng ln gp 2
n 3 ln cac photon trong anh sang kha kin, chung la mt trong cac
nguyn nhn gy bnh ung th da.
Cac kt qua nghin cu gn y cho thy lng zn trong tng
thp nht cua kh quyn (tng i lu) ngay cang tng, trong khi o
ham lng ozon trong tng bnh lu a b giam 6% t 20 nm tr lai
y. Hu qua cua s suy giam nay la cac tia cc tm co th xuyn qua
kh quyn n mt t ngay nhiu hn va la m nhit trong tng bnh
lu ngay cang lanh i, trong khi o nhit trong tng i lu ngay
mt nong ln do ham lng zn gn mt t ngay cang tng.
15

Trong tng gia (Mesosphere), co cao t 50km tr ln, ozon
thnh lnh mong ra va nhit giam dn va ln n ranh gii cao nht
cua tng nay (khoang 80km) th nhit ch khoang -90
o
C.
Cang ln cao nhit bt u tng tr lai va s cu tao cua kh
quyn thay i hoan toan. Trong khi tng di cac qua trnh c hoc
va trong tng gia cac qua trnh hoa hoc xay ra rt tiu biu, th trong
tng cao nht cua kh quyn cac qua trnh din ra rt khac bit. Nhit
lng bc xa rt manh cua mt tri lam ta ch cac phn t ra tao
thanh cac ion va electron. V th ngi ta goi tng nay la tng in ly
(Ionosphere) cac song in t b phan xa trong tng nay.
Cang ln cao, bc xa mt tri cang manh, cao khoang
600km, nhit ln n 1000
o
C. Cang ln cao kh quyn cang mong
va khng co mt ranh gii ro rang phn bit gia kh quyn cua trai
t va khng gian. Ngi ta thng nht rng kh quyn chun cua trai
t co cao 800km.















16

CHUONG 2
NNG LUONG BUC XA MT TROI

2.1. BUC XA MT TROI

Trong toan b bc xa cua Mt tri, bc xa lin quan trc tip
n cac phan ng hat nhn xay ra trong nhn mt tri khng qua 3%.
Bc xa ban u khi i qua 5.10
5
km chiu day cua lp vt cht Mt
tri b bin i rt manh. Tt ca cac dang cua bc xa in t u co
ban cht song va chung khac nhau bc song. Bc xa la song ngn
nht trong cac song o (Hnh 2.1), t tm Mt tri i ra do s va cham
hoc tan xa ma nng lng cua chung giam i va by gi chung ng
vi bc xa co bc song dai. Nh vy bc xa chuyn thanh bc xa
Rnghen co bc song dai hn. Gn n b mt Mt tri ni co nhit
u thp co th t n tai vt cht trong trang thai nguyn t va cac
c ch khac bt u xay ra.

10exp -8 10exp -6 10exp -4 10exp -2 10exp 0 10exp 2 10exp 4 10exp 6 10exp 8 10exp 10
Tia Gamma
T ngoai Radar, TV, Radio
Radio Radio
Song dai Song ngn
Bc xa nhit
Tia Cosmic Tia X . Gn xa
Tia hng ngoai
25
Anh sang trong thy 0.38 - 0.78
Nng lng mt tri
3
DAI BC SONG (
Hnh1.1: Dai bc xa in t

Hnh 2.1. Dai bc xa in t
17

c trng cua bc xa mt tri truyn trong khng gian bn
ngoai Mt tri la mt ph rng trong o cc ai cua cng bc xa
nm trong dai 10
-1
- 10 m va hu nh mt na tng nng lng mt
tri tp trung trong khoang bc song 0,38 - 0,78 m o la vung nhn
thy cua ph.
Chum tia truyn thng t Mt tri goi la bc xa trc xa. Tng
hp cac tia trc xa va tan xa goi la tng xa. Mt dong bc xa trc
xa ngoai lp kh quyn, tnh i vi vi 1m
2
b mt t vung goc
vi tia bc xa, c tnh theo cng thc:
(2.1)
4
0 _
) 100 / ( . T C q
T D
=
y :
D T
- h s goc bc xa gia Trai t va Mt tri
(2.2) 4 /
2
=
T D

- goc nhn mt tri va 32 nh hnh 2.2

C
0
= 5,67 W/m
2
.K
4
- h s bc xa cua vt en tuyt i
T 5762
o
K - nhit b mt Mt tri (xem ging vt en
tuyt i)
32'
149 500 000 km 1.7%
Mt tri
Trai t
D = 1 390 000 km
D'= 12 700 km
Hnh 1.2 : Goc nhn mt tri
Hnh 2.2. Goc nhn Mt tri.
18

Vy
4
2
100
5762
. 67 , 5 .
4
60 . 360
32 . 14 , 3 . 2

= q 1353 W/m
2
(2.3)

Do khoang cach gia Trai t va Mt tri thay i theo mua
trong nm nn

cung thay i, do o q cung thay i nhng thay

i nay khng ln lm nn co th xem q la khng i va c goi la
hng s mt tri.
Khi truyn qua lp kh quyn bao boc quanh Trai t, ca c chum
tia bc xa b hp thu va tan xa bi tng zn, hi nc va bui trong kh
quyn, ch mt phn nng lng c truyn trc tip ti Trai t. u
tin xy phn t bnh thng O
2
phn ly thanh xy nguyn t O,
pha v lin kt phn t o, cn phai co cac photon bc song ngn hn
0,18m, do o cac photon (xem bc xa nh cac hat ri rac - photon)
co nng lng nh vy b hp thu hoan toan. Ch mt phn cac nguyn
t xy kt hp thanh cac phn t, con ai a s cac nguyn t tng
tac vi cac phn t xy khac tao thanh phn t zn O
3
, zn cung
hp thu bc xa t ngoai nhng vi mc thp hn so vi xy, di
tac dung cua cac photon vi bc song ngn hn 0,32m, s phn tach
O
3
thanh O
2
va O xay ra. Nh vy hu nh toan b nng lng cua bc
xa t ngoai c s dung duy tr qua trnh phn ly va hp nht cua
O, O
2
va O
3
, o la mt qua trnh n nh. Do qua trnh nay, khi i qua
kh quyn, bc xa t ngoai bin i thanh bc xa vi nng lng nho
hn.
Cac bc xa vi bc song ng vi cac vung nhn thy va vung
hng ngoai cua ph tng tac vi cac phn t kh va cac hat bui cua
khng kh nhng khng pha v cac lin kt cua chung, khi o cac
photon b tan xa kha u theo moi hng va mt s photon quay tr
lai khng gian vu tru. Bc xa chu dang tan xa o chu yu la bc xa co
19

bc song ngn nht. Sau khi phan xa t cac phn khac nhau cua kh
quyn bc xa tan xa i n chung ta mang theo mau xanh lam cua bu
tri trong sang va co th quan sat c nhng cao khng ln. Cac
giot nc cung tan xa rt manh bc xa mt tri. Bc xa mt tri khi i
qua kh quyn con gp mt tr ngai ang k na o la do s hp thu
cua cac phn t hi noc, kh cacbnic va cac hp cht khac, mc
cua s hp thu nay phu thuc vao bc song, manh nht khoang gia
vung hng ngoa i cua ph.
Phn nng lng bc xa mt tri truyn ti b mt trai t trong
nhng ngay quang ang (khng co my) thi im cao nht vao
khoang 1000W/m
2
(Hnh 2.3)
1353 W/m2
1000 W/m2
Tia phan xa
Bc xa khuych tan
Mt mat do s hp thu
S phan xa
Kh
quyn
B mt trai t
(Tri quang ang)
Khoang khng Vu tru
Hnh 2.3. Qua trnh truyn nng lng bc xa mt tri qua
lp kh quyn cua Trai t.
20

Yu t c ban xac nh cng cua bc xa mt tri mt im
nao o trn Trai t la quang ng no i qua. S mt mat nng lng
trn quang ng o gn lin vi s tan xa, hp thu bc xa va phu
thuc vao thi gian trong ngay, mua, v tr a ly. Cac mua hnh thanh
la do s nghing cua truc trai t i vi mt phng quy ao cua no
quanh Mt tri gy ra. Goc nghing vao khoang 66,5
o
va thc t xem
nh khng i trong khng gian. S nh hng nh vy cua truc quay
trai t trong chuyn ng cua no i vi Mt tri gy ra nhng s dao
ng quan trong v dai ngay va m trong nm.

2.2. TINH TOAN NNG LUONG MT TROI

Cng bc xa mt tri trn mt t chu yu phu thuc 2 yu
t: goc nghing cua cac tia sang i vi mt phng b mt tai im a
cho va dai ng i cua cac tia sang trong kh quyn hay noi chung
la phu thuc vao cao cua Mt tri (Goc gia phng t im quan
sat n Mt tri va mt phng nm ngang i qua im o). Yu t c
ban xac nh cng cua bc xa mt tri mt im nao o trn
Trai t la quang ng no i qua. S mt mat nng lng trn quang
ng o gn lin vi s tan xa, hp thu bc xa va phu thuc vao thi
gian trong ngay, mua, v tr a ly.
Quan h gia bc xa mt tri ngoai kh quyn va thi gian
trong nm co th xac nh theo phng trnh sau:
E
ng
= E
o
(1+0, 033cos
365
360n
), W/m
2
(2.4)
trong o, E
ng
la bc xa ngoai kh quyn c o trn mt phng vung
goc vi tia bc xa vao ngay th n trong nm.

2.2.1. Tinh toan goc toi cua buc xa truc xa
Trong qua trnh tnh toan cn nh ngha mt s khai nim nh sau:
21

- H s khi khng kh m, la ty s gia khi lng kh quyn theo
phng tia bc xa truyn qua va khi lng kh quyn theo phng
thng ng (tc la khi Mt tri thin nh). Nh vy m =1 khi Mt
tri thin nh, m =2 khi goc thin nh
z
la 60
0
. i vi cac goc
thin nh t 0-70
0
co th xac nh gn ung m =1/cos
z
. Con i vi
cac goc
z
>70
0
th cong cua b mt trai t phai c a vao tnh
toan. Ring i vi trng hp tnh toan bc xa mt tri ngoai kh
quyn m =0.
- Trc xa: la bc xa mt tri nhn c khi khng b bu kh quyn
phat tan. y la dong bc xa co hng va co th thu c cac b thu
kiu tp trung (hi tu).
- Tan xa: la bc xa mt tri nhn c sau khi hng cua no a b thay
i do s phat tan cua bu kh quyn (trong mt s tai liu kh tng,
tan xa con c goi la bc xa cua bu tri, y cn phn bi t tan xa
cua mt tr i vi bc xa hng ngoai cua bu kh quyn phat ra).
- Tng xa: la tng cua trc xa va ta n xa trn mt b mt (ph bin nht
la tng xa trn mt b mt nm ngang, thng goi la bc xa cu trn
b mt).
- Cng bc xa (W/m
2
): la cng nng lng bc xa mt tri n
mt b mt tng ng vi mt n v din tch cua b mt. Cng
bc xa cung bao gm cng bc xa trc xa E
trx
, cng bc xa
tan xa E
tx
va cng bc xa quang ph E
qp
.
- Nng lng bc xa (J/m
2
) : la nng lng bc xa mt tri truyn ti
mt n v din tch b mt trong mt khoang thi gian, nh vy nng
lng bc xa la mt ai lng bng tch phn cua cng bc xa
trong mt khoang thi gian nht nh (thng la 1 gi hay 1 ngay).
- Gi mt tri : la thi gian da trn chuyn ng biu kin cua mt
tri trn bu tri, vi quy c gi mt tri chnh ngo la thi im mt
tri i qua thin nh cua ngi quan sat. Gi mt tri la thi gian
22

c s dung trong moi quan h v goc mt tri, no khng ng ngha
vi gi theo ng h.
Quan h hnh hoc gia mt mt phng b tr bt ky trn mt t va bc
xa cua mt tri truyn ti, tc la v tr cua mt tri so vi mt phng o
co th c xac nh theo cac goc c trng sau (hnh 2.4.);
- Goc v : v tr goc tng ng vi v v pha bc hoc v pha
nam ng xch ao trai t, vi hng pha bc la hng dng.
- 90
0
90
0
- Goc nghing : goc gia mt phng cua b mt tnh toan va phng
nm ngang.
Mt
tri

z
z
z

N
B

T
Thin
nh
Php tuyn t mt
phng nm ngang


Hnh 2.4. Quan h cac goc hnh hoc cua tia bc xa mt tri
trn mt phng nghing.
0 180
0
( > 90
0
ngha la b mt nhn bc xa hng xung pha di).
23

- Goc phng v cua b mt : goc lch cua hnh chiu phap tuyn b
mt trn mt phng nm ngang so vi ng kinh tuyn. Goc = 0
nu b mt quay v hng chnh nam, ly du (+) nu b mt quay
v pha ty va ly du (-) nu b mt quay v pha ng.
-180
0
180
0
- Goc gi : goc chuyn ng cua v tr mt tri v pha ng hoc
pha ty cua kinh tuyn a phng do qua trnh quay cua trai t
quanh truc cua no va ly gia tr 15
0
cho 1 gi ng h, bui sang ly
du (-), bui chiu ly du (+).
- Goc ti : goc gia tia bc xa truyn ti b mt va phap tuyn cua
b mt o.
- Goc thin nh
z
: goc gia phng thng ng (thin nh) va tia
bc xa ti. Trong trng hp b mt nm ngang th goc thin nh
chnh la goc ti .
- Goc cao mt tri : goc gia phng nm ngang va tia bc xa
truyn ti, tc la goc phu cua goc thin nh.
- Goc phng v mt tri
s
: goc lch so vi phng nam cua hnh
chiu tia bc xa mt tri truyn ti trn mt phng nm ngang. Goc
nay ly du m (-) nu hnh chiu lch v pha ng va ly du dng
(+) nu hnh chiu lch v pha ty.
- Goc lch : v tr goc cua mt tri tng ng vi gi mt tri la 12
gi (tc la khi Mt tri i qua kinh tuyn a phng) so vi mt
phng cua xch ao trai t, vi hng pha bc la hng dng.
-23,45
0
23,45
0
(2.5)
Goc lch co th tnh toan theo phng trnh cua Cooper:
= 23,45.sin(360
365
284 n +
) (2.6)
trong o n la th t ngay cua 1 nm.
Quan h gia cac loai goc c trng trn co th biu din
bng phng trnh gia goc ti va cac goc khac nh sau:
24

cos = sin.sin. cos - sin.cos. sin.cos +
cos.cos.cos.cos + cos.sin.sin.cos.cos + cos.sin.sin.sin
va: cos = cos
z
.cos + sin
z
.sin.cos(
s
- ) (2.7)
i vi b mt nm ngang goc ti chnh la goc thin nh cua
mt tri
z
, gia tr cua no phai nm trong khoang 00 va 900 t khi mt
tri moc n khi Mt tri thin nh ( = 0):
cos
z
= cos.cos.cos + sin.sin (2.8)
2.2.2. Buc xa mt troi ngoai khi quyn ln mt phng nm ngang
Tai thi im bt ky, bc xa mt tri n mt b mt nm
ngang ngoai kh quyn c xac nh theo phng trnh:

z o ng o
n
E E cos .
365
. 360
cos . 033 . 0 1
.

+ = (2.9)

Thay gia tr cos
z
vao phng trnh trn ta co E
o.ng
tai thi im
bt ky t luc mt tri moc n luc mt tri ln:
( ) sin . sin cos . cos . cos
365
360
cos . 033 . 0 1
.
+

+ =
n
E E
o ng o
(2.10)
Tch phn phng trnh nay theo thi gian t khi Mt tri moc
n khi Mt tri ln (6h n 18h mt tri), ta se c E
o. ngay
la nng
lng bc xa mt tri trn mt phng nm ngang trong mt ngay:

+ =

sin . sin
180
sin . cos . cos
365
360
cos . 033 . 0 1
3600 . 24
.
s
s
o
ngay o
n E
E (2.11)
vi
z
la goc gi mt tri ln (
0
) (tc la goc gi khi
z
= 90
0
)



tg tg
s
.
cos . cos
sin . sin
cos = = (2.12)
Ngi ta cung xac nh nng lng bc xa ngay trung bnh
thang E
oth
bng cach thay gia tr n va trong cac cng thc trn ly
bng gia tr ngay trung bnh cua thang va lch tng ng.
Nng lng bc xa trn mt phng nm ngang trong mt gi
nht nh co th xac nh:
25

( )
( )

+ =

sin . sin
180
sin sin cos . cos
365
360
033 . 0 1
3600 112
1 2
2 1 .
n
E
x
E
o gio o

(2.13)
2.2.3. Tng cuong d buc xa mt troi ln b mt trn Trai dt
Tng bc xa mt tri ln mt b mt t trn mt t bao gm
hai phn chnh o la trc xa va tan xa. Phn trc xa a c khao sat
trn, con thanh phn tan xa th kha phc tap. Hng cua bc xa
khuch tan truyn ti b mt la ham s cua my va trong sut
cua kh quyn, cac ai lng nay lai thay i kha nhiu. Co th xem
bc xa tan xa la tng hp cua 3 thanh phn (hnh 2.5.);
- Thanh ph n tan xa ng hng: phn tan xa nhn c ng u t
toan b vom tri.
- Thanh phn tan xa quanh tia: phn tan xa b phat tan cua bc xa mt
tri xung quanh tia mt tri.
- Thanh phn tan xa chn tri: phn tan xa tp trung gn ng chn
tri.
thnh phn tn
x ng hung
thnh phn tn
x chn tri
thnh phn tn
x quanh tia
Tia trc x

Hnh 2.5. S phn b cac thanh phn bc xa khuch tan.
26

Goc khuch tan mc nht nh phu thuc phan xa Rg
(con goi la albedo -sut phn chiu) cua mt t. Nhng b mt co
phan xa cao (v du b mt tuyt xp co Rg = 0,7) se phan xa manh bc
xa mt tri tr lai bu tri va ln lt b phat tan tr thanh thanh phn
tan xa chn tri.
Nh vy bc xa mt tri truyn n mt b mt nghing la tng
cua cac dong bc xa bao gm: trc xa E
b
, 3 thanh phn tan xa E
d1
, E
d2
,
E
d3
va bc xa phan xa t cac b mt khac ln cn E
r
:
E

= E
b
+ E
d1
+ E
d2
+ E
d3
+ E
r
(2.14)
Tuy nhin vic tnh toan cac ai lng tan xa nay rt phc tap.
V vy ngi ta gia thit la s kt hp cua bc xa khuch tan va bc xa
phan xa cua mt t la ng hng, ngha la tng cua bc xa khuch
tan t bu tri va bc xa phan xa cua mt t la nh nhau trong moi
trng hp khng phu thuc hng cua b mt. Nh vy tng xa trn
b mt nghing se la tng cua trc xa E
b
.B
b
va tan xa trn mt nm
ngang E
d
.
Khi o mt b mt nghing tao mt goc so vi phng nm
ngang se co tng xa bng tng cua 3 thanh phn:

+
+ =

2
cos 1
.
2
cos 1
g d b b
R E E B E E (2.15)
Trong o : E

la tng xa trn b mt nm ngang,

(1 + cos)/2 = F
cs
la h s goc cua b mt i vi bu tri
(1 - cos)/2 = F
cg
la h s goc cua b mt i vi mt t
R
g
la h s phan xa bc xa cua mi trng xung quanh.
27

Va ta co ty s bc xa B
b
cua b mt nghing goc so vi b mt
ngang:
Tn x
ng
hung
Tn x
chn tri
Tn x
quanh tia
Tia trc x
Mt t
Phn x t mt t

Hnh 2.6. Cac thanh phn bc xa ln b mt nghing.

z z n
n
bng
n
b
E
E
E
E
B

cos
cos
cos .
cos .
= = = (2.16)
E
n
la cng bc xa mt tri ti theo phng bt ky,
E
bng
la bc xa mt tri theo phng vung goc vi mt nm ngang,
E
bngh
la bc xa mt tri theo phng vung goc vi mt phng
nghing,
cos va cos
z
c xac nh bi cac phng trnh (2.16) trn va
cac goc c biu din trn hnh 2.4:
Trong tnh toan ky thut, co th coi cng bc xa ti mt t
la ham cua thi gian , tnh t luc mt tri moc, = 0 n khi mt tri
ln =
n
/2, vi
n
=24h = 24.3600s nh sau:
E() = E
n
.sin() (2.17)
() = . la goc nghing tia nng so vi mt t,
28

s rad
n
/ 10 . 72 , 7
3600 . 24
2 2
5
= = =

la tc goc t xoay cua trai t,

E
n
[W/m
2
] la cng bc xa cc ai trong ngay, ly tr trung bnh ca
nm theo theo s liu s liu o lng thc t tai v c n xet.

z
E
bng
E
n

E
bngh
n
E
Hnh 2.7. Bc xa trc xa trn b mt nm ngang va nghing.
2.3. DO CUONG D BUC XA MT TROI

Ngoai phng phap xac nh cng bc xa mt tri tai mt
im bt ky da trn v tr a ly ( cao mt tri) nh trn, trong thc
t ngi ta a ch tao cac dung cu o cng bc xa mt tri trc
tip tai im cn o. Thit b o bc xa mt tri thng co 2 loai; o
trc xa nh (pyrheliometer, actinometer) va o tng xa (pyranometer,
Solarimeter).


Hnh 2.8. Nht xa k - Pyranometer
29

Ngay nay vi ky thut vi x ly




c xa k Hnh 2.9. Tr
ngi ta co th dung cac u o
(sensor) bc xa o t ng cng
bc xa mt tri mt ni nao o
trong khoang thi gian nao o va kt
qua o c lu lai trong may tnh


Hnh 2.10. u o bc xa



nh 2.11. Thit b o nng lng bc xa mt tri hin s. H













30