Vous êtes sur la page 1sur 40

Juan Antonio Manya Ambur

EL PROFETA DE LOS ANDES


Juan Antonio Manya Ambur, naci el 12 de Junio de 1926 en el pueblo de
Tinta, cuna de la libertad y la revolucin. Descendiente del tronco familiar
del gran Tupac Amaru, bebi de la leche materna su amor por la cultura y
su pueblo, en los solares de la casa y en los fundos del mrtir, que son de
propiedad de la familia. Estudi sus primeros aos en la Escuela Fiscal y
posteriormente en el Seminario San Antonio Abad del Cusco. Desde su
niez entendi la difcil tarea de combinar los ideales libertarios de los
hombres del ande, con la solidaridad y el humanismo. Ese sera el temple
de dureza y fuerza para enfrentar a la injusticia y el desconocimiento de la
identidad, que pretendan entronizar desde el mundo de arriba, con los de
abajo armoniz la fraternidad y la solidaridad tan comunes a nuestra
naturaleza humana.
Como todo Qosqo Runa forjado en el estudio y el trabajo, sigui estudios
en la Pontificia Universidad Catlica de Lima, en la Universidad Nacional
San Antonio Abad del Cusco, en el Seminario Santo Toribio de Mogrovejo
en Lima, en la Escuela Normal Superior Obispo Calienes y en la Cornell
University New York de los Estados Unidos.
Junto a la dedicacin pastoral como sacerdote, despleg magisterio en las
escuelas fiscales y particip en la fundacin de la Escuela Normal Superior

de Urubamba, ejerci magisterio en la G.U.E. Inca Garcilaso de la Vega,


docencia en la Universidad San Antonio Abad del Cusco y en las Escuelas
Parroquiales junto al Arzobispo de los Pobres Luis Vallejo Santoni. De
esos perodos quedan las escuelas construdas en Maras, Chincheros,
Almudena, Qorcca, Carreteras y Obras comunales en el Cusco y en Tinta.
Desde las pginas de los diarios y programas radiales en las que
participaba, uni la liberacin del espritu con la liberacin social, l
Profeta de los Andes como escriba, logr encauzar la preocupacin
celestial con la identidad andina de los hombres. La Mamacha Naty como
llamaba a la Virgen Natividad de Almudena, pronto se convirti en el punto
de encuentro de las banderas del Tawantinsuyo de los hombres humildes
del Cusco y Bolivia, Collas y Queswas pronto fueron los guardias
honorarios de la Mamacha Naty. Desde ese espacio llev adelante la
edicin, musicalizacin y coros de los discos: La Misa Andina en Hamuy
Jesusllay, Seor de Wanka, Misa del Indio Peruano y Mamacha
Naty que perduran hasta hoy.
Cogi la pluma como una herramienta de combate y arte para defender el
Qheswa y el Aymara, publicando libros y misales en quechua, espaol e
ingles. Comprometido con el pueblo supo defender sus ideas y pasiones
desde las pginas de los diarios El Sol y El Comercio, desde informativos y
programas radiales. Escribi poesa, recopil los waynos del Cusco y la
regin. Como una culminacin de su madurez acadmica y pasin
intelectual y cientfica del Qheswa fueron sus obras y libros como: Curso
de Alfabetizacin en Quechua en 1965; 300 Lecciones de Quechua en el
Diario La Prensa de Lima en 1975; Hablando Quechua con el Pueblo
Edicin Trilinge Qheswa - Espaol e Ingles en 1981; Cheqaq an
Catecismo Bilinge en 1979; Poemario Indio Mana Hallpayoq en 1972;
Elementos de la Gramtica Quechua en 1985; Diccionario Jurdico en
Quechua en 1994; Particip en la elaboracin y direccin del Diccionario
de la Lengua Quechua, Editado por la Municipalidad Provincial del Qosqo;
tradujo la Constitucin Poltica del Per versin en Quechua en 1995; y
finalmente culmin su libro Gramtica de la Lengua Quechua de una
prxima edicin. Igualmente tienes tiene libros en Espaol para el
Magisterio como: Filosofa, Lgica y Psicologa, Elementos de Economa
Poltica y Educacin Cvica, entre otros.
Fue reconocido con Premios y Distinciones por la Iglesia, declarado hijo
ilustre por los pueblos donde trabaj, recibi las PALMAS

MAGISTERIALES del Ministerio de Educacin, distinguido GRAN


HAMAUTA por el Congreso Nacional e Internacional del Quechua,
Premio y Laureles por parte del Instituo Nacional de Cultura, declarado
GRAN INKA por el V Congreso Internacional del Quechua y Aymara,
realizado en la ciudad de Arequipa en Febrero 1997.
Como Presidente de la Academia Mayor de la Lengua Quechua del Qosqo,
junt con los acadmicos lograron publicar el tan esperado DICCIONARIO
DE LA LENGUA QUECHUA, obra monumental e histrica, reconocida
por la UNESCO y patrocinada por la Honorable Municipalidad del Cusco,
dirigido por el Dr. Daniel Estrada Prez, camarada y amigo. Logr un local
propio para la Academia, autorizacin del Ministerio de Educacin para el
funcionamiento del Instituto Superior Pedaggico de Quechua.
El corazn andino y cholo del Dr. Juan Antonio Manya Ambur, dej de
latir el 23 de Abril de 1996, siendo acompaado por miles Qosqo runas
hacia la eternidad, sepelio en el que participaron las ms diversas
instituciones de la sociedad cusquea, particularmente su pueblo al que
entreg su vida, sus ideales y por el evangelio de los pobres.
Hoy que existe una agresin del colonialismo politico y cultural en el
nuevo siglo, que pretende desconocer nuestro idioma, nuestra bandera,
nuestra cultura viva, nuestro patrimonio arqueolgico y natural, los aportes
cientficos y tecnolgicos a la humanidad, volveremos a publicar con la
colaboracin de las diversas instituciones, los aportes y conocimientos del
Profeta de los Andes, en cuya perspectiva va esta entrega de este Breve
Diccionario en Qheswa, Espaol Ingles, como bandera de nuestra
identidad andina y universal, y que nuestros hijos, los herederos de nuestra
cultura y civilizacin lleven adelante todo ese inmenso esfuerzo de
millones de hombres y mujeres que somos los Qheswas.
Cusco, Octubre del 2009.

ALLIN
QELQANAPAQ

PARA LA
BUENA
ESCRITURA

WRITEN

VOCALES
A .............Alqo .........................Perro........................ Dog
E..............Eqo...........................Enano ...................... Hidget
I...............Inti............................Sol ........................... Sun
O .............Orqo .........................Cerro ....................... Hill, mountain
U .............Unu ..........................Agua........................ Water
CONSONANTES
K .............Karu .........................Lejano, distante ....... Far, distant
Kh ...........Khanka.....................Escamoso ................ Scaly
K' ............K'amiy......................Insultar .................... To insult
Q .............Qatasqa ....................Abrigado ................. Sheltered, coated
Qh ...........Qhari ........................Varn ...................... Man
Q' ............Q'esa ........................Nido ........................ Nest
Ch ...........Chaki........................Pie ........................... Foot
Chh .........Chhachu ...................Traposo ................... Ragged, in rags
Ch'...........Ch'aki .......................Seco......................... Dry
H .............Hampi ......................Medicamento........... Medicine
L..............Layqa .......................Brujo ....................... Magician, wizard
LL ...........Llaki.........................Pena......................... Punishment, pain
M ............Maki.........................Mano ....................... Hand
N .............Nina .........................Fuego ...................... Fire
.............an ..........................Camino.................... Road, way
P..............Pilpinto.....................Mariposa ................. Butterfly, night light
Ph............Phukuy .....................Soplar ...................... To blow
P' .............P'uku ........................Plato ........................ Plate
R .............Rikra ........................Hombro ................... Shoulder
S..............Sonqo .......................Corazn................... Heart
Sh............Hamushan ................Est viniendo........... He is coming
T..............Tuta..........................Noche ...................... Night
TH...........Thuta........................Polilla ...................... Moth
T'.............T'anta .......................Pan .......................... Bread
W ............Wayna......................Joven (varn) .......... Young man
Y .............Yawar.......................Sangre ..................... Blood

ESPAOL

QHESWA

ENGLISH

"A"
Abismo. m. ......................... Manchay ukhu.................... Abyss
Aborigen. Adj..................... aupa runa ......................... Aboriginal
Aborrecer. V. tr. ................. Cheqniy .............................. To hate
Abrazar. V. tr. ................... Marq'alliy ........................... To embrace
Abrir. V. tr.......................... Kichay ................................ To open
Abridor, ra. adj. .................. Kichana, kichaq.................. Opening, opener
Abrigo. m. .......................... P'istukuna ........................... Coat
Abundancia. F. .................. Askha ................................. Abundance
Abuso. V. tr. ...................... Usuchay.............................. Abuse
Acabar. C. tr. ...................... Tukuy ................................. To finish
Acalorar. V. tr. .................. Q'oirichiy.......................... To warm
Acariciar. V. tr. .................. Wailluy............................... To fondle, to caress
Acechar. V. tr. ................... Qhamiyay ........................... To waylay
Acelerar. V. tr. ................... Usqhariy ............................. To accelerate
Aceptar. V. tr...................... Uyniy.................................. To accept
Acequia. F. ........................ Yarqha................................ Canal
Aclarar. V. tr. .................... Sut'inchay ........................... To make clear
Acomodado, da. p.p. .......... Tajyachispa ........................ Convenient
Aconsejar. V. tr. ................ Yuyaychay.......................... To advise
Acordar. V. tr. ................... Rimanakuy ......................... To agree, to resolve
Acortar. V. tr. .................... Huchuyachiy ...................... To shorten
Acostarse. V. tr. ................. Siriykuy .............................. To go, to bed
Acostumbrar. V. tr. ............ Yachaykachachiy ............... To accustom
Actividad. F. ...................... Usqhariy ............................. Activity
Actor. m. ............................ Ruwapaq............................. Actor
Actual. adj. ........................ Kunallan ............................. Present time
Acudir. V. tr. ..................... Khuyapay ........................... To assist, to help
Acusar. V. tr. ..................... Huchachay.......................... To acuse
Achicar. V. tr...................... Huch'uyachiy...................... To diminish
Adelantar. V. tr. ................. aupariy............................. To advance. To go shead
Adelgazar. V. tr. ................ auyariy........................... To get thin
Adeudar. V. tr. ................... Manuyay............................. To owe
Adicionar. V. tr. ................. Yapapay ............................. To add
Adinerar. V. tr. .................. Qolqechachiy.To convert, to make into money
Adivinar. V. tr. .................. Watuy ................................. To vaticinate, to forettell
Admirar. V. tr. ................... Utikayay ............................. To admire
Adnde?. adv. .................. Mayta?............................... Where?

Adorar. V. tr. ..................... Yupaychay.......................... To adore


Adornar. V. tr. ................... Achalay .............................. To adorn, to decorate
Adquirir. V. tr. ................... Rantiy ................................. To acquire (to get)
Adular. V. tr. ..................... Llunk'uy ............................. To fiatter
Adltero, ra. adj. ............... Wasanchaq ......................... Adulterer
Adversario, ria. m. ............. Auqallikuq.......................... Adversary, opponent
Afligir. V. tr. ..................... Phutichiy ............................ To afflict
Aflojar. V. tr. ..................... Wayayachiy........................ To loosen
Afnico, ca. adj. ................ Ch'aha................................. Aphonio, hoarse
Agachar. V. tr. ................... K'umuchiy .......................... To stoop
Agil. adj. ............................ K'uchi ................................. Agile skillful
Agonizar. V. tr. ................. Wauy p'itiy ....................... To agonize
Agraciar. V. tr. .................. Munaymanay...................... Embellish
Agarrar. V. tr. .................... Hap'iy ................................. To grasp
Agasajar. V. tr. .................. Qoyayay ............................. To entertain
Aglomerar. V. tr. ............... Ch'unkuy ............................ To aglomerate
Agorero. V. tr. ................... Watuq ................................. Augur, Seer
Agradecer. V. tr. ................ Aaychay............................ To acknowledge a favour
Agrandar. V. tr. ................. Hatunyachiy ....................... To enlarge
Agriar. V. tr. ...................... P'osqoyachiy....................... To make sour
Agua. m. ............................ Unu..................................... Water
Aguacero. m. ..................... Para..................................... Shower, Rain
Aguardar. V. tr. ................. Suyay.................................. To expect, to wait
Aguijn. m. ....................... Qepu ................................... Sting
Aguila. m. .......................... Anka ................................... Eagle
Agujerear. V. tr. ................ T'oqoy................................. Perforate, to hollew
Ahogar. V. tr. .................... Heq'epachiy ........................ To choke
Ahorcar. V. tr. .................... Seq'oy ................................. To string up, to hang
Ahumar. V. tr. ................... Q'osichiy........................... To smoke
Aire. m. .............................. Wayra ................................. Air
Ajeno. V. tr. ....................... Hoqpa ................................. Another's, Alien
Aj. m. ............................... Uchu ................................... Red, lepper
Ajustar. V. tr. ..................... Ch'ipay ............................... To adjust
Alacena. F. ........................ Churarina, waqaychana ...... Cupboard, closet
Albergue. m. ...................... Qorpawasi .......................... Lodging
Alcahuete. m. ..................... Kachapureq ........................ Fimp
Alcanzar. V. tr. .................. Taripay ............................... To overtake
Alegrar. V. tr. .................... Kusichiy ............................. To scrape, to rejoice
Alegra. F. ......................... Kusikuy .............................. Mirth Joy
Alfombra. F. ..................... Qompi................................. Rug, Carpet
Aliento. m. ......................... Samay................................. Breath
Alimento. m. ...................... Kausana .............................. Food
Alma. m. ............................ Nuna ................................... Soul

Almohada. F. ..................... Saunana .............................. Pillow


Almorzar. V. tr. ................. Payqoy To breakfast, To have lunch
Alojar. V. tr. ...................... Qorpachay .......................... To lodge
Aluvin. F. ........................ Lloqlla ................................ Alluvion or alluvium
Amante. p.a. ...................... Waylluq .............................. Loving
Amar. V. tr. ....................... Waylluy .............................. To love
Amargo, ga. adj. ................ Lloqe .................................. Acric, Sour
Amarrar. V. tr. ................... Watay ................................. To fasten
Amasar. V. tr. .................... Hak'u, P'ankuy.................... Knead
Amedrentar. V. tr. ............. Manchachiy ........................ To frigthen
Amigo. m............................ Khumpa .............................. Friend
Amonestar. V. tr................. Anyay ................................. Admonish
Amoral. adj......................... Qhelli kausaq...................... Amoral, Dishonest
Amujerado. adj................... Mari machu ........................ Effeminate
Andar. V. tr. ....................... Puriy ................................... To walk
Andarn. m.......................... Purinkichu .......................... Professional walker
Andn. m. ........................... Patapampa .......................... Terrace
Andenera. F....................... Patapata pampa................... Terraces
Andrajo. m. ........................ Thanta................................. Rag
Anemia. F........................... Upichu................................ Anaemia
Angel. m............................. Killki .................................. Angel
Angelito. m. dim................. Kilkicha .............................. Little Angel
Angina. F............................ Kunkananay ....................... Pharyngitis
Angulo. m........................... K'uchu ................................ Angle
Anillo. m. ........................... Siwi .................................... Ring
Animal. m........................... Uywa .................................. Animal
Aniversario. adj. ................. Watachay............................ Annual, Anniversary
Anoche. adj. ....................... Ch'isi................................... Last night
Anochecer. V. intr. ............. Tutayay............................... Nightfall
Ansiar. V. tr........................ Munapakuy......................... To long for
Antecesor. adj..................... Umaqe ................................ Ancestor
Antes. prep. ........................ aupaq ............................... Before
Anticipar. V. tr. .................. aupay ............................... To forestall
Antiguo. adj........................ aupa ................................. Antique, Ancient
Antimonio. m. .................... Qhayqa ............................... Antimony
Antipata. F......................... Ch'eqnipakuy...................... Antipathy
Antojarse. V. r. ................... Hillukuy ............................. To long for, to like
Antropfago. adj. ............... Runakhuq ........................... Man-eater
Anudar. V. tr. ..................... Q'ompoy ............................. To knot
Anular. adj.......................... Pampachay ......................... Annul
Anzuelo. m. ........................ Challwana........................... Fish-hook
Ao. m................................ Wata ................................... Year
Aorar. V. tr. ...................... Yuyapay ............................. To feel homesickness

Apacible. adj. ..................... Llamp'u sonqo .................... Affable


Apacentar. V. tr. ................. Michiy ................................ To graze
Apagar. V. tr....................... Thasnuy.............................. To quench, to put out
Aparecer. V. intr................. Rikhuriy ............................. To appear
Apartar. V. tr. ..................... Sapaqchay .......................... Separe
Aparte. adv. ........................ Sapaq.................................. Separately
Apedrear. V. tr. .................. Rumiwan chanqay .............. To stone
Apellido. m......................... Qhepa suti .......................... Surname, last name
Apenar. V. tr....................... Llakichiy ............................ Fain, to give sorrows
Apenas. adv. ....................... ak'ay................................. Scarcely
Apestar. V. tr. ..................... Asnay ................................. To stink
Apestoso, sa. adj................. Asnaq ................................. Foul-smelling, Stinky
Apetito. m........................... Yarqachikuy ....................... Appetite
Aplanar. V. tr. .................... T'aqtay................................ To level
Aplastar. V. tr..................... it'iy................................... Slatten, To crush
Apoyar. V. tr. ..................... Q'emiy ................................ Lean
Aprender. V. tr. .................. Yachay ............................... To learn
Apurar. V. tr. ...................... Usqhachiy........................... To purify
Arado. m............................. Tajlla .................................. Flow
Arbol. m. ............................ Mallki ................................. Tree
Arcoiris. m.......................... K'uychi ............................... Rainbow
Arder. V. intr. ..................... Yauray................................ To lurn
Ardor. m. ............................ Yaurariy ............................. Ardeney, burning
Arena. f............................... Aqo..................................... Sand
Arete. m.............................. Tulumpi .............................. Earring
Aritmtica. f. ...................... Yupanki.............................. Arithmetic
Arma. m.............................. Rukana ............................... Arm, weapon
Aroma. m............................ Q'apay................................. Nice scent
Arrancar. V. tr. ................... T'ipiy.. Displant,to pull off, to pick
Arrear. V. tr. ....................... Qatiy................................... To drive horses
Arreglar. V. tr..................... Allinchay ............................ To regulate, to fix
Arriba. adv. ........................ Wichay ............................... (Up) above
Arrodillarse. V. intr. ........... Qonqorikuy ........................ Kneeling, to kneel
Arrojar. V. tr....................... Choqay ............................... To dart, to throw
Arropar. V. tr...................... P'istuy ................................. To dress
Arroyo. m. .......................... Huch'uy mayu..................... Brook, Rivulet
Arruga. f. ............................ Ch'olqe ............................... Wrinkle
Asado. adj. y s.m. ............... Kanka ................................. Roast (ed)
Asar. V. tr........................... Kankay ............................... To roast
Asear. V. tr. ........................ Ch'uyanchay. To adorn, to clean, to wash
Asesinar. V. tr. ................... Runa wauchiy................... To assassinate, to murder
Asiento. m. ......................... Tiana................................... Chair
Aspero. adj. ........................ Qhasqa................................ Rough

Aspirar. V. tr. ..................... Samay................................. To inspire


Astuto. adj. ......................... Yachaysapa ........................ Gunning
Asustar. V. tr. ..................... Manchachiy ........................ To frighten
Atado. p.p. adj. ................... Q'epi ................................... Load
Atador. adj.......................... Q'epina, Unkhua............... Garrying implement
Atajar. V. tr. ....................... Hark'ay ............................... To stop
Atar. V. tr. .......................... Khipuy................................ To tie (up)
Aterronar. V. tr................... K'urpachay ......................... To glod
Atorarse. V. tr..................... Chakachikuy....................... To choak
Atrs. adv. .......................... Qhepa ................................. Behind
Atrasar. V. tr....................... Qhepachiy .......................... To retard
Atribuir. V. tr. .................... Tumpay .............................. To blame
Atropar. V. tr. ..................... Qhochuy ............................. Assemble in groups
Atropellar. V. tr. ................. Saruchay............................. To trample on
Aumentar. V. tr. ................. Yapay. To augmenth add, increase
Ausentarse. V. tr................. Ch'usay To absent oneself, be away
Autor. m. ............................ Kamaq ................................ Author, creator
Autoridad. f. ....................... Kuskachaq .......................... Authority
Avaro. adj. y s. ................... Mich'a................................. Miser
Ave. f.................................. Wallpa ................................ Bird
Aventar. V. tr. .................... Wayrachiy .......................... To fan
Avergonzar. V. tr. .............. P'enqachiy .......................... To (put to) shame
Averiguar. V. tr. ................. Tapukuy ............................. To inquire
Ayer. adv. ........................... Qayna p'unchay .................. Yesterday
Ayudar. V. tr. ..................... Yanapay ............................. To sid
Azotar. V. tr. ...................... Waqtay, Soq'ay................... To lash, to whip
Azote. m. ............................ Soq'ana ............................... Whip
Azucena. f. ......................... Hamanq'ay.......................... Lily

"B"
Baba. f. ............................... Thalta ................................. Spittle, slime, drivel
Baboso, sa. adj. .................. Thalta suru.......................... Drivelling
Bacn. m. ............................ Hisp'ana.............................. Night-basin
Bculo. m. ......................... Tauna.................................. Waking-stick
Bailar. V. intr...................... Tusuy.................................. To dance
Bailemos. V. tr. .................. Tususun .............................. Let us dance
Balsa. f. .............................. Wampu ............................... Raft or float
Bandera. f. .......................... Unancha ............................. Flag
Barba. f............................... Sunkha................................ Chin
Barbn................................ Sunkha sapa.. Full-beardey man, with thick beard
Barbechear. V. tr. ............... Yapuy ................................. To till
Barro. m.............................. T'uru ................................... Mud clay

Basura. f. ............................ Q'opa .................................. Sweepings, trash


Batalla. f. ............................ Auqa tinkuy........................ Battle
Batalln. m. ........................ Wallan qhoyo ..................... Battalion
Batn. m. ............................ Maran. Fulling-mill.Grinding stone
Batir. V. tr. ......................... Qaywiy ............................... To beat
Belleza. f. ........................... Munay ................................ Beauty
Bendecir. V. tr. ................... Saminchay .......................... To bless
Benevolencia. f................... T'ito .................................... Benevolence
Beodo. adj. ......................... Machaq............................... Drunk
Berro. m.............................. Oqoruro .............................. Water-cress
Beso. m............................... Much'a................................ Kiss
Besar. V. tr. ........................ Much'ay.............................. To kiss
Birrete. m............................ Ch'ullu ................................ A kind of opera-hat, Cap.
Blando. adj. ........................ Llamp'u............................... Soft
Blanquear. V. tr. ................. Yuraqyachiy ....................... To bleach
Blasfemo. adj...................... Hucharimaq ........................ Blaspheemous
Bobo, ba. ad. ...................... Phoqes ................................ Fool, Dunce
Bocina de caracol. f............ Pututu ................................. Conchahell-Trumpet
Bofetada. f. ......................... Ch'aqla................................ Slap, blow
Bola. f................................. Lump'u ............................... To shape like a ball
Bolear. V. tr........................ Lump'uchay ........................ To shape like a ball
Bolsa. f. .............................. Ch'uspa ............................... Purse, bag
Bolsillo. m. ......................... Phaltiki ............................... Purse, pocket
Bondad. f............................ Khuyay ............................... Goodness, Kindness
Bondadoso, sa. adj. ............ Khuyapayakuq.................... Kind
Bonito, ta. adj. dim. ............ Munaycha........................... Pretty
Borde. m............................. Patan................................... Border, Rim
Borla. f. .............................. Puylla ................................. Tassel
Borra. f. .............................. Qoncho ............................... Yeast
Borrachera. f....................... Machay............................... Drunkenness, intoxication
Borracho, cha. adj. ............. Machaq............................... Drunk, boozy
Bosque. m........................... Sach'allisqa......................... Wood
Bostezar. V. int................... Hanllaykachay.................... To yawn
Botar. V. tr. ........................ Wijch'uy ............................. Gast, to throw
Boticario. m........................ Hampi qhato ....................... Apothecary, Druggist
Bveda. f. ........................... Pachamach'ay ..................... Vault
Box. m. ............................... Saqmanakuy ....................... Boxing
Bravo. adj. .......................... Manchay phia ................... Brave
Brasa. f. .............................. Sansa .................................. Cinder
Brillante. adj....................... Chipcheq umia ................. Brilliant, shiny
Brincar. V. intr. .................. P'itay................................... To leap, to jump
Brisa. f. ............................... Iphu wayra.......................... Breeze
Bromear. V. intr. ................ Saukakuy............................ To droll, to joke

Brotar. V. intr. .................... Phutuy ................................ To bud, to sprout


Brujo. m. ............................ Layqa.................................. Sorcerer
Bruir. V. tr. ....................... Llimphiy............................. To burnish
Buche. m. ........................... Q'oto ................................... Craw or crop, maw
Bueno. adj. ......................... Allin ................................... Good
Bufn. m............................. Pukllaykamayoq ................. Buffoon, joker
Buho. m. ............................. Tuku ................................... (orni) eagle-owl
Buitre. m............................. Kuntur ................................ Vulture
Bulla. f................................ Ch'aqwa.............................. Noise, racket
Buque. m. ........................... Hatun wampu ..................... Vessel, ship
Burlar. V. tr. ....................... Pukllakuy, saukay .............. To ridicule, to fool
Buscar. V. tr. ...................... Maskay ............................... To seek, to look for
Buzar. V. tr......................... Wayt'ay............................... (Geol) To dip

"C"
Cabal. adj. .......................... K'apaq................................. Exact
Cabaa. f. ........................... Ch'ujlla ............................... Hut, cottage
Cabecera. V. tr.................... Umutukuy........................... To noth in sleep
Cabecilla. m........................ Qollana ............................... Head or leader
Cabo. m. ............................. K'ujmu................................ End
Cachorro. m. y f. ................ T'ini .................................... Puppy
Cadver. m. ........................ Aya ..................................... Corpuse
Cadena. f. ........................... Waskhar ............................. Chain
Caduco. adj......................... Muspha machu ................... Caducous, oid
Caer. V. intr........................ Urmay................................. To fall
Cal. f................................... Isku..................................... Lima
Calendario. m. .................... Wara-qatina ........................ Almanac, calendar
Calentar. V. tr..................... Q'oichiy ............................ To warm
Calentura. f......................... Ruphariy............................. Fever or feverishness
Caliente. adj........................ Q'oi ................................... Warm, hot
Calgrafo. m........................ Seq'eq ................................. Calligrapher
Calumniar. V. tr.................. Luti tumpay ........................ To calumniate, to slander
Calvo. adj. .......................... P'aqla uma .......................... Bald
Callar. V. intr. y V. r. ......... Upallay ............................... To keep silence
Callejn. f........................... K'ikllu................................. Street
Cama. f. .............................. Puuna................................ Bed
Camino. m. ......................... an ..................................... Road
Camisa. f. ........................... Kusma ................................ Shirt
Camote. m. ......................... Apichu................................ Sweet potato
Campo. m. .......................... Purupampa.......................... Country
Cana. f. ............................... Soqo ................................... White hair
Canal. m. ............................ Pincha................................. Channel, Canal

Canario. m. ......................... Pillku .................................. Canary bird


Canasta. f............................ Isanka ................................. Basket
Cancin. f. .......................... Yarawi................................ Song
Candado. m. ....................... P'uti..................................... Pad'ock
Candela. f. .......................... Nina yauray ........................ Candle, light
Canje. m. ............................ Chhalay .............................. Exchange
Cannigo. m. ...................... Apu willka.......................... Canon or prebendery
Canoro, ra. adj. ................... Suni kunka.......................... Canorous
Cansado, da. adj. ................ Sayk'usqa............................ Weary, Tired
Cansar. V. tr. ...................... Saik'uchiy ........................... To weary, to tire
Cantar. m. ........................... Takiy .................................. To sing
Cntaro. m. ......................... P'uyu................................. Jug, jar
Cantear. V. tr. ..................... K'uiochuy ........................... To (trim the) edge
Cantero. m. ......................... Rumi ch'eqoq...................... Stone cutter
Canto. m. ............................ Taki .................................... Singing, song
Cantor, ra. m. f. .................. Takiq .................................. Singer
Caa. f. ............................... Wiru ................................... Cane
Capa. f. ............................... Llaqlla ................................ Cloack, cape
Capar. V. tr......................... Q'oray ................................. To gelt, to emasculate
Capullo. m. ......................... Mujmu ................................ Bud of a flower
Caracol. m. ......................... Ch'uru ................................. Snail, Conch-shell
Carbn. m........................... K'illimisa ............................ Carbon
Crcel. f. ............................. Watay wasi ......................... Prison, jail
Cardo. m............................. Qarwinchu .......................... Thistle
Carear. V. tr........................ Uyanchay............................ Confront
Cargador. m........................ Q'epeq................................. Shipper, porter
Cargar. V. tr. y V. intr. ....... Q'opiy ................................. To charge, to load
Caridad. f............................ Khuyapayay........................ Charity
Cario. m............................ Lulu .................................... Love
Carioso, sa. adj. ................ Lulukuq .............................. Affectionate
Caritativo, va. adj. .............. Khuyapayakuq.................... Charitable
Carne. f............................... Aycha ................................. Flesh
Carpintero. m...................... K'ullu llaqllaq ..................... Carpenter
Carrizo. m........................... Soqos.................................. Conmon reer
Casa. m............................... Wasi ................................... House
Casado, da. p.p. .................. Sawasqa.............................. Married
Cascabel. m. ....................... Chhullchunki ...................... Bell
Cascada. f. .......................... Phauchi............................... Cascade, water fall
Cascajo. m. ......................... Khallka ............................... Gravel, stone chip
Cscara. f............................ Qara.................................... Rind
Casi. adv............................. Yaqa ................................... Almost
Casto, ta. adj....................... Llumpaq ............................. Pure
Catre. m. ............................. Kawitu ................................ Bedstead

Cavar. V. tr......................... T'oqoy................................. To dig


Caverna. f. .......................... Mach'ay .............................. Cavern
Cazar. V. tr. ........................ Chaqoy ............................... To chase, to hunt
Cebar. V. tr. y V. intr. ........ Wirayachiy ......................... To fatten
Cebo. m. ............................. Wira.. Tallow, food given animals
Cecina. f. ............................ Ch'arki ................................ Corned or salted mea
Cementerio. m. ................... Aya p'ampana ..................... Cementery
Cenar. V. tr......................... Ch'isin mikhuy ................... Soup, to have dinner
Ceniza. f. ............................ Uspha ................................. Ashes
Centella. f. .......................... Lliphlli................................ Lighting
Centenario. adj. .................. Pachajniyoq ........................ Centenary
Centinela. f. ........................ Punkukamayoq................... Sentry, Guard
Centrar. V. tr. ..................... Chaupichay......................... To center
Centro. m............................ Chaupi ................................ Center or centre
Cepillar. V. tr...................... Thupay ............................... To brush, to plane
Cepo. m. ............................. Muchuna............................. Arm, stocks
Cerca. adv........................... Sispa ................................... Near
Cercar. V. tr........................ Perqay................................. To enclose
Cercado. m. ........................ Kancha ............................... Enclosure
Cerda. f............................... Ch'awar............................... Horse's hair
Ceremonia. f....................... Haukay ............................... Ceremony
Cerncalo. m. ...................... K'illichu .............................. (orni) kestrel
Cernidor. m. ....................... Suysuna .............................. Sifter or sieve
Cerrado. adj. ....................... Wesq'asqa........................... Shut
Cerrar. V. tr. V. intr............ Wesq'ay .............................. To close
Cerro. m.............................. Orqo ................................... Hill Mountain
Cesar. V. intr. ..................... Tatiy ................................... To cease
Cetro. m.............................. Thupa yauri ........................ Sceptre
Citica. f. ............................ Q'echu................................. Scitica
Cicatriz. f............................ Q'ella .................................. Cicatrice or Scar
Ciego. adj. .......................... ausa.................................. Blind
Cielo. m. ............................. Hanaq pacha ....................... Heaven (s)
Ciempis. m........................ Pachajchaki ........................ Centiped (e)
Cierto. m............................. Cheqaq ............................... Certain
Cimiento. m........................ Teqsi................................... Foundation
Cinturn. m. ....................... Chumpi............................... Waist, Belt or sash
Crculo. m........................... Muyu .................................. Circle
Clavar. V. tr........................ Ch'antiy .............................. To nail
Clero. m.............................. Thupa willka....................... Clergy
Cogulo. m. ........................ Khurpu ............................... Clot
Cobarde. adj. ...................... Manchali............................. Coward (ly)
Cobarda. f.......................... Manchapakuy ..................... Cowardice
Cobre. m............................. Anta.................................... Copper

Cocer. V. tr......................... Wayk'uy ............................. To boil, to cook


Coger. V. tr......................... Hap'iy ................................. To cath (up)
Cohabitar. V. intr................ Ch'oqakuy........................... To cohabit
Cojear. V. intr..................... Wist'uy ............................... To limp
Cojo, ja. s. y adj.................. Wist'u ................................. Lame
Cola. f................................. Chupa ................................. Tail
Colchn. m. ........................ Q'esana ............................... Mattress
Colegio. m. ......................... Yachay wasi ....................... College, School
Clera. f.............................. Phiay................................. Anger
Colrico,ca. adj................... Phiasqa ............................. Angry
Colgador. m........................ Warkuna ............................. Rack
Colgar. V. tr. ...................... Warkuy............................... To hang up or down
Colina. f.............................. Muyu orqo.......................... Height, hill, knoll
Colmillo. m......................... Waqsa................................. Eye-tooth, tusk
Collar. m............................. Walqa ................................. Necklace
Comenzar. V. tr. V. intr...... Qallariy............................... To commence, to begin
Comer. V. intr. ................... Mikhuy ............................... To eat
Comestible. adj................... Mikhuna ............................. Eatable
Comisionado. adj................ Kachapureq ........................ Commisioner or nary
Cmo. adv. ......................... Imaina................................. How
Compaero, ra. m. y f......... Pitu masi............................. Companion, mate
Componer. V. tr.................. Allinchay ............................ To compose, to fix
Comunidad indgena. f. ...... Ayllu................................... Community indians
Concejal. m. ....................... Aylluq simin....................... Member of a council
Concejo. m. ........................ Ayllu uma........................... Council
Concluir. V. tr. intr............. Tukuy ................................. To conclude, to finish
Concha. f. ........................... Ch'uru ................................. Shell
Cndor. m........................... Kuntur ................................ (ori) Cndor
Conejo. m. .......................... Qowe .................................. Rabit
Congregar. V. tr. V. r. ........ Huuy, Tantay.................... To assemble
Congreso. m. ...................... Suntur tanta ........................ Congress
Conocer. V. tr..................... Reqsiy................................. To know
Conocido,da. m. y f. ........... Reqsisqa ............................. Acquaintance
Consolar. V. tr. ................... Lullaykuy ........................... Console
Consumir. V. tr................... P'uchukay ........................... To consume
Contar. V. tr. V. intr. .......... Yupay ................................. To count
Contemplar. V. tr................ Qhawarayay........................ To contemplate
Contestar. V. tr. .................. Simi kutichiy ...................... To answer
Coquetear. V. tr. ................. Munaymanay...................... To flirt
Corazn. m. ........................ Sonqo ................................. Heart
Corneta. f............................ Qeqere ................................ Bugle
Corona. f............................. Pillu .................................... Crown
Coronacin. f...................... Pilluchay............................. Coronation

Corpus. m. .......................... Willka Raymi ..................... Corpus


Corredor, ra. m. y f............. Phawaq ............................... Runner
Correo. m............................ Chaski................................. Poster, mail
Correr. V. intr..................... Phaway ............................... To run
Cortar. V. tr. ....................... Kuchuy ............................... To cut
Cosechar. V. tr.................... Huuy................................. To crop
Coser. V. tr. ........................ Siray ................................... To sew
Cosido. adj. ........................ Sirasqa ................................ Fastened or sewn
Cosquilloso, sa. adj. ........... Kullakuq............................. Tickhsh
Costal. m. ........................... Kutuma............................... Sack
Creador. m.......................... Kamaq ................................ The creator
Crear. V. tr. ........................ Kamay ................................ To create
Crecer. V. tr........................ Wiay ................................. To grow
Crecido, da. adj. ................. Wiasqa.............................. Full grown
Creer. V. tr. ........................ Iiy ..................................... To believe
Creble. adj. ........................ Iina ................................... Believable
Crepsculo. m. ................... Rankhi rankhi ..................... Twilght
Crespo. adj. ........................ K'upa .................................. Curied
Cresta. f. ............................. K'akara ............................... Crest
Cra. f. ................................ Ua ..................................... Brood of animals
Criado. p.p. y adj. ............... Uywasqa............................. Servant
Criar. V. tr. ......................... Uyway ................................ To create, to raise
Criatura. f. .......................... Wawa ................................. Creature
Crimen. m........................... Q'oma ................................. Crime
Criminal. adj. y s. ............... Q'omaq ............................... Criminal
Cristal. m. ........................... Qespi .................................. Crystal (glass)
Crudo. adj........................... Hanku ................................. Raw, crude
Cruel. adj. ........................... Auqa sonqo ........................ Cruel
Cruz. f................................. Chakata............................... Cross
Cuadrado. p.p. y adj. .......... Tawak'uchu ........................ Square
Cuadrpedo. adj. ................ Tawachaki .......................... Cuadruped
Cul. pron........................... Mayqen............................... Which
Cualquiera. pron................. Mayqempas ........................ Any one
Cundo. adv. ...................... Hayk'aq............................... When
Cuartel. m........................... Walla wasi.......................... Quarter, barracks
Cuarzo. m. .......................... Qhesqa................................ Quartz
Cubrir. V. tr. ....................... Qatay .................................. To cover
Cuchillo. m......................... Tumi ................................... Knife
Cuento. m. .......................... Willakuy............................. Tale story
Cuerno. m........................... Waqra ................................. Horn
Cuero. m............................. Qara.................................... Pelt
Cuesta. f. ............................ Qhata .................................. Hill, Slope
Cuidador, ra. m. y f. ........... Arariwa............................... Care taker

Cuidar. V. tr. ...................... Arariway To watch over, to take care


Culebra. f............................ Mach'aqway........................ Snake
Culpa. f............................... Hucha ................................. Faut
Culpable. adj. ..................... Huchayoq ........................... Blamable
Culpado. adj. y s................. Huchachasqa ...................... Guilty, accused
Culpar. V. tr. ...................... Huchachay.......................... To inculpate
Cultivar. V. tr. .................... Chajrachay.......................... To cultivate
Cumplimiento. m................ Hunt'ay .. Accomplishment,fulfillment
Curar. V. intr. V. r. ............. Hampiy............................... To cure from a sickness
Curtir. V. tr. V. r................. Ch'amakay .......................... To tan or dress leather
Curva. f............................... Q'ewe.................................. Curve
Cspide. f. .......................... auchi ................................ Cusp, top

" CH "
Charamosca. f..................... Ch'aphra ............................. Brushwood
Chancro. m. ........................ Wanthi................................ Chancre
Charco. m. .......................... P'oyonqo............................. Pool
Charlatn, na. m. y. f. ......... Rimaysapa .......................... Prater, Quack chaterbox
Chicle. m. ........................... Q'ausi.................................. Chewing-gum
Chicuelo. adj. dim. ............. Erqe .................................... Boy
Chico. adj. .......................... Huch'uy .............................. Little
Chicote. m. ......................... Sikwana .............................. Whip
Chicha de maiz. f................ AqhaIncan beverage made of maiz
Chiste. m. ........................... Asina .................................. Among, joke,jest
Chistoso. adj....................... Asichikuq ........................... Gay, Funny, Humorous
Chocar. V. intr.................... Takanakuy .......................... To strike, to collide
Cholo, la. m. y f.................. Maqt'a, P'asa..................... Young, woman
Chorro. m. .......................... Phaqcha .............................. Jef
Choza. f. ............................. Ch'ujlla ............................... Hut
Chupado. f.......................... Ch'onqasqa ......................... Sucked
Chupar. V. tr....................... Ch'onqay............................. To suck

"D"
Danza. f. ............................. Lanlay................................. Dance
Dar. V. tr. ........................... Qoy..................................... To give (in)
Debajo. adv. ....................... Pachampi ............................ Beneath
Dbil. adj. ........................... Tiuti.................................... Feeble
Decir. V. tr. ........................ Niy...................................... To say
Declarar. V. tr..................... Willakuy............................. To declare
Decolorar. V. tr. ................. T'oqrayachiy....................... To fade

Dedo. m. ............................. Rauk'a................................. Finger


Defender. V. tr. .................. Amachay ............................ To defend
Defensor. adj. ..................... Amachaq ............................ Defender
Degollar. V. tr. ................... ak'ay................................. To behead
Dejar. V. tr. ........................ Saqey.................................. To leave
Delgado. adj. ...................... au ................................... Thin
Delirar. V. tr. ...................... Musphay............................. To be or become delirious
Demente. adj. ..................... Hat'upa ............................... Demented
Demonio............................. Supay.................................. Demon
Demorar. V. tr. ................... Unay ................................... To delay
Dentista. m. ........................ Kiru kamayoq..................... Dentist
Derecha. f. .......................... Paa.................................... Right, hand or side
Derramar. V. tr. .................. T'akay ................................. To pour out, to spread
Derredor. m. ....................... Muyuriqnintin .................... Around
Derrotar. V. tr..................... Qotuy.................................. To defeat
Derruir. V. tr....................... Thuniy ................................ To demolish
Desabrido. adj. ................... Q'ayma................................ Tasteless
Desgraciado. p.p. adj.......... Atitaya ................................ Disgraced, wretched
Desamoroso. adj................. Mana munakuq................... Loveless
Desaparecer. V. tr............... Chinkay .............................. To make dissapear
Desatar. V. tr. ..................... Paskay ................................ To untie
Descalzo, za. adj................. Q'alachaki........................... Barefoot
Descanzar. V. intr............... Samaykuy........................... To rest
Desconocido. adj. ............... Mana reqsisqa..................... Stranger
Desgajar. V. tr. ................... K'allmay ............................. To sliver, to chop
Desgranar. V. tr. ................. Muchhay............................. To thresh
Desigual. adj....................... Ch'ulla ................................ Unequal
Desnudar. V. tr. .................. Llat'anay ............................. To strip off
Desollado. p.p. y adj........... Lluch'usqa .......................... Unskinned
Desordenar. V. tr. ............... Rawiy ................................. To disorder
Despacio. adv. .................... Allillamanta........................ Slowly
Despedir. V. tr. ................... Kacharpary ......................... To emit, to say good bye
Despear. V. tr. .................. Qaqapachiy..To precipitate,push off a cliff
Desperdiciar. V. tr. ............. Usuchiy .............................. To squander, to waste
Despertar. V. tr................... Rikch'ariy ........................... To awake (n)
Deuda. f.............................. Manu .................................. Debt
Devolver. V. tr. .................. Kutichiy.............................. To return
Diablo, bla. m. y f............... Saqra................................... Devil
Da. m................................. P'unchay ............................. Day
Dibujo. m. .......................... Seq'e ................................... Design
Dicha. f............................... Sami.................................... Happiness
Diente. m. ........................... Kiru .................................... Tooth
Difcil. adj. ......................... Sasa .................................... Difficult

Dificultar. V. tr................... Sasachay............................. To obstruct


Difunto. adj. ....................... Aya ..................................... Defunt, Dead
Diligente. adj. ..................... K'uchi ................................. Diligent
Diluir V. tr. V. r.................. Unuyachiy .......................... To dilute
Dios. m. .............................. Pacha Kamaq...................... God
Discurso. m. ....................... Hamut'asqa apurimay ......... Speach
Disminuir. V. tr. ................. Pisiyachiy ........................... To diminish, to decrease
Distante. adj........................ Karu.................................... Distant
Distribuir. V. tr................... Rakiy .................................. To distribute
Dividir. V. tr....................... Phakmiy.............................. To divide
Divieso. m. ......................... Ch'upu ................................ Furuncle
Doblar. V. tr. ...................... Taparay............................... (Make) double, To fold
Docto, ta. adj. ..................... Hamaut'a............................. Learned
Dolencia. f. ......................... Nanay ................................. Aching, Pain illness
Domesticar. V. tr. ............... Chitachay............................ To tame
Doncella. f. ......................... Llump'aq warmi ................. Maid, Virgin
Dorado. p.p. y adj............... Qorichasqa ......................... Gilt
Dormir. V. intr.................... Puuy ................................. To sleep
Dudar. V. intr. V. tr. ........... Iskayay ............................... To doubt
Dulce. adj. .......................... Misk'i.................................. Sweet
Duro. adj............................. Ch'illa ................................. Hard

"E"
Eclipse ................................ Inti, killa tutayay ................ Eclipse
Eco. m. ............................... Qati rimaq........................... Echo
Echar. V. tr. ........................ Hich'ay ............................... To pour
Edad. f. ............................... Wata yupay......................... Age
Edificar. V. tr...................... Hatarichiy........................... To edify, to build
Educacin. f. ...................... Runachakuypaq yachay...... Education
Educador. adj. y s. .............. Yachachiq........................... Instructor
Educando. m....................... Yachay chaskiq .................. Pupil
Educar. V. tr. ...................... Runayachiy......................... Educate
Efigie. f............................... Rikch'ay.............................. Effigy, Statue
Ejercitar. V. tr..................... Ruwaykachay ..................... Ejercise, to drill
El. pron. m. sing. ................ Pay...................................... He
Elstico. adj. ....................... Chutakuq ............................ Elastic (al)
Elevar. V. tr. ....................... Hoqaririy ............................ To raise
Elocuente. adj..................... ujchu rimaq...................... Eloquent
Ellos, llas. pron. m. f. ......... Paykuna .............................. They
Embalsamador. adj. y s. ..... Aych'awiq........................... Embalmer
Embalsamar. V. tr............... Aych'awiy........................... To embalm
Embarazada. adj. f.............. Chichu ................................ Pregnant

Embarazador. adj. y s. ........ Chichuyachiq...................... Embarrassing, difficult


Embarrar. V. tr. .................. T'uruwan llonqhey.............. To cover with mud
Embellecer. V. tr. ............... Sumaqyachiy ...................... To beautify
Embolsar. V. tr. .................. Wayaqay............................. To purse, to bag
Emborrachar. V. tr.............. Machay............................... To intoxicate
Embriagar. V. tr.................. Machachiy .......................... To inebriate
Embrollar. V. tr. ................. Pantachiy ............................ To (en) tangle, to fool
Embrutecer. V. tr................ Uywayapuy ........................ To stupify
Emigrante. m. ..................... Mitma ................................. Emigrant
Empapar. V. tr. ................... Hoq'ochay........................... To imbibe
Emparentar. V. intr............. Aylluchay ........................... To relate
Empedrar. V. tr................... Rumi t'aqtay ....................... To pave
Empezar. V. tr. V. intr........ Qallariy............................... To begin
Empinar. V. tr..................... Hink'iy................................ To raise
Emplumar. V. tr.................. Phuruchachiy...................... To feather
Empobrecer. V. tr............... Wajchayay.......................... To impoverish
Empollar. V. tr.................... Oqllay................................. To brood
Empujar. V. tr..................... Tanqay................................ To push
Enajenacin. f..................... Yuyaychinkay .................... Allenation
Enajenado. p.p.................... Waq'a.................................. Mad
Enamorar. V. tr................... Waylluy .............................. To make love
Enano. adj........................... Ch'ukchu, sit'i ..................... Dwarf, midget
Encabezar. V. tr.................. Umallikuy........................... To head or lead
Encajar. V. tr. ..................... Winay ................................. To thrust exactly
Encantar. V. tr. ................... Wajiy.................................. To enchant
Encarar. V. tr. ..................... Uyanchay............................ To face
Encargar. V. tr. ................... Kunay ................................. Recomend
Encender. V. tr. .................. Yaurarichiy......................... To light
Encerrar. V. tr..................... Wisq'ay............................... To shut up
Encontrar. V. tr. V. intr..... . Tariy ................................... To meet, to find
Encorvar. V. tr.................... K'umuchiy .......................... To bend
Encrespar. V. tr. ................. K'upachay........................... To curl
Encrudecer. V. tr. ............... Hankuyachiy ...................... To make half cooked
Endeudarse. V. tr................ Manuyay............................. To contract debts
Endiosar. V. tr. ................... Willkachay ......................... To deify
Enemigo. adj. ..................... Auqa ................................... Enemy, foe
Enfermar. V. intr. ............... Onqoy................................. To fall ill or sick
Enfermizo. adj. ................... Onqoyli............................... Sick-stricken
Enfriar. V. tr. ...................... Chiriyay.............................. To cool
Engaar. V. tr. .................... Yukay ................................. To deceive
Engendrar. V. tr.................. Churiyay............................. (Be) get, To beget
Engordar. V. tr. .................. Wirayay .............................. To get fat
Engrosar. V. tr. ................... Rakhuyay............................ To make o become large

Enlucir. V. tr....................... Llusk'ayachiy...................... To plaster


Enmaraar. V. tr................. Ch'arwiy ............................. To tangle (as hair)
Enmascarar. V. tr................ Saiatay .............................. To mask
Enojar. V. tr........................ Phiakuy............................. To vex, to scold
Enriquecer. V. tr................. Qhapaqyay.......................... To enrich
Enrollar. V. tr. .................... K'uyuy ................................ To roll
Ensear. V. tr. .................... Yachachiy........................... To teach
Ensuciar. V. tr. ................... Qhellichay .......................... To stain, to soil
Entrar. V. tr. V. intr. ........... Haykuy ............................... To enter
Enturbiar. V. tr. .................. Q'atachay ............................ To muddle
Enviar. V. tr........................ Apachiy .............................. To send (forth or out)
Envidia. F. .......................... Chiki................................... Envy
Envidiar. V. intr.................. Chikikuy............................. To envy
Envolver. V. tr.................... P'istuy ................................. To map
Equivocar. V. tr. ................. Pantay................................. To mistake
Erial. adj. ............................ Purun .................................. Unplowed, or barren land
Errado, da. adj. y p.p. ......... Pantasqa ............................. Mistaken
Esbelto. adj......................... Sijllankama......................... Tall shout
Escarabajo .......................... Akatanqa ............................ Beetle
Escarbar. V. tr. ................... Hasp'iy................................ To scrape, to scraton
Escarcha. f. ......................... Chhulla ............................... Frost
Escaso. adj.......................... Pisi...................................... Scarre
Escoba. f............................. Pichana ............................... Broom
Escoger. V. tr. .................... Ajllay.................................. To choose
Escogida. f.......................... Ajllasqa .............................. Selected
Esconder. V. tr. .................. Pakay.................................. To hide
Escondido. p.p.................... Pakasqa............................... Hidden
Escondite. m....................... Chinkana ............................ Lurking-place, hide away
Escoria. f. ........................... Choqe aka........................... Dress
Escuchar. V. tr.................... Uyapay ............................... To listen
Escudo. m........................... P'ulqanqa ............................ Shield
Escuela. f. ........................... Yachaywasi ........................ School
Escupidera. f....................... Thoqana.............................. Spitton
Escupir. V. tr. V. intr.......... Thoqay ............................... To spit
Ese. m. sa. f. (pl. esos,esas) pron Pay, paykuna, chay, chaykuna That, pl. those
Esfera. f. ............................. Muyu, lonq'o ...................... Sphere
Esforzado. adj..................... Kallpanchakuq.................... Vigorous
Esforzar. V. tr..................... Kallpachay.......................... To strengthen
Espada. f............................. Chuki.................................. Sword
Esparcido. adj..................... Ch'eqerisqa ......................... Scattered
Esparcir. V. tr. .................... Ch'eqerichiy........................ Scatter
Espejo. m............................ Lirpu................................... Looking glass, mirror
Esperar. V. tr. ..................... Suyay.................................. To hope, to wait

Espesar. V. tr. ..................... Thankuy ............................. To thicken


Espeso. adj. ........................ Thanku ............................... Thick
Espa. f. .............................. Qhamiyaq ........................... Spy
Espiga. f. ............................ Parwa.................................. Spike or ear of grain
Espina. f. ............................ Kiska .................................. Thorn
Esposo. m. .......................... Qosa ................................... Husband
Espuma. f............................ Phosoqo.............................. Froth, foam
Espumar. V. tr. ................... Phosoqoy............................ To skim
Espurio, ria. adj. ................. Q'aqa churi, ususi ............... False
Esputo. m............................ Qhoto.................................. Spittle
Esqueleto. m....................... Saqru .................................. Skeleton
Estaca. f. ............................. Takarpu .............................. Stake
Estacar. V. tr....................... Takarpuy ............................ To stake, to peg
Estandarte. m...................... Suntur, Pauqar .................... Standard, ensign
Estar. V. intr. ...................... Kay ..................................... To be
Estril. adj. ......................... K'auka................................. Sterile
Estertor. m. ......................... Qharsa ................................ Rattle in the throat
Esto. m. ............................. Qarway ............................... Summer
Estirar. V. tr........................ Chutay ................................ To dilate, to strech
Estornudar. V. intr.............. Achhiy................................ To sueeze
Estrangular. V. tr. ............... Seq'oy ................................. To strangle
Estrella. f. ........................... Ch'aska ............................... Star
Estrujar. V. tr...................... Q'apiy ................................. To press, to crush
Eterno. adj. ......................... Wiay ................................. Eternal
Evaporar. V. tr.................... Wajsiy ................................ To evaporate
Exacto................................. K'apaj ................................. Exact
Exhibir. V. tr. ..................... Rikhurichiy......................... To exhibit
Explosin. f. ....................... T'oqyay............................... Explosion
Exprimir. V. tr. ................... Ch'arway............................. To squeeze or press
Expulsar. V. tr. ................... Qarqoy................................ To expel
Exterminio. m..................... Tukukuy ............................. Extermination
Extinguir. V. tr. .................. P'uchukay ........................... To quench, to extinguish
Extraer. V. tr....................... Sik'iy................................... To extract
Extranjero. adj. ................... Hawa runa .......................... Foreign
Extrao. adj. ....................... Mana reqsisqa..................... Stranger

"F"
Falso. adj. ........................... Pallqo ................................. False
Fallecimiento. m................. Wauy ................................ Decease
Familia. f. ........................... Ayllu................................... Family
Farrear. V. intr.................... Q'ochukuy .......................... To revel
Fastidiar. V. tr. ................... Amiy................................... To excite disgust

Fatiga. f. ............................. Hahatiy ............................... Fatigue


Fausto. adj. ......................... Samiyoq.............................. Fortunate
Favorecer. V. tr. ................. Khuyapayay........................ To favour
Felicidad. f.......................... Sami.................................... Hapiness
Feo. adj............................... Millay ................................. Ugly
Fermentar. V. intr. V. tr...... Poqoy ................................. Ferment
Frtil. adj. ........................... Qhecha ............................... Fertile
Fertilizar. V. tr.................... Qhechachay ........................ To entertain
Fiambre. m. ........................ Qoqau ................................. Cold-lunch for trips
Filo. m. ............................... auch'i ............................... Edge
Fin. m. ................................ Tukukuy ............................. End (ing)
Flaco. adj. ........................... K'aso, Toqte ....................... Thin
Flacucho. adj. ..................... Toqteko .............................. Lanky
Flamear. V. tr. .................... Raphapapay ........................ To flame
Flauta. f. ............................. Qena ................................... Flute
Flecha. f.............................. Wach'i................................. Arrow
Flechar. V. tr. ..................... Wach'iy............................... To dart
Flema. f. ............................. Llausa ................................. Phlegm
Flojo. adj. ........................... Naq'o, waya ........................ Looes, Lar
Flor. f.................................. T'ika.................................... Flower
Florear. V. tr....................... T'ikachay ............................ To flower
Florido. adj. ........................ Inkill ................................... Florid
Fogata. f. ............................ Qonuy................................. Bonfire
Fogn. m. ........................... Q'oncha............................... Hearth
Fortaleza. f.......................... Pukara................................. Fortitude
Forzudo. adj. ...................... Kallpasapa .......................... Strong
Fraccin. f. ......................... Phajmi, p'aki....................... Fraction
Fraccionar. V. tr. ................ Phajmiy, p'akiy................... To fractionate
Fragancia. f......................... Qontuy................................ Fragance
Fraternidad. F. .................... Wayqechanasqa.................. Fraternity
Fro. adj. ............................. Chiri ................................... Cold
Fruta. F. .............................. Aawi ................................. Fruit
Fruto. m. ............................. Ruru.................................... Fruit, seed
Fuego. m............................. Nina.................................... Fire
Fuerza. F............................. Kallpa ................................. Force (fulness)
Futuro. m. ........................... Jamuq ................................. Future

"G"
Gacho. adj. ......................... K'umu ................................. Curvete
Gago. adj. ........................... K'aku, ajllu ......................... Stutterer
Galga. f............................... K'umpa, q'orma .................. Boulder
Gallina. f............................. Wallpa ................................ Hen

Gallo. m.............................. K'anka................................. Cock


Garza. f............................... Waq'ar ................................ Heron
Gato. m............................... Michi .................................. Cat
Gemir. V. intr. .................... Phutiy ................................. To groan
General. adj. ....................... Wamink'a ........................... General
Gente. f............................... Runa ................................... People
Geografa. f. ....................... Pachakiwa .......................... Geography
Germinar. V. intr. ............... Ch'ijchiy ............................. To germinate
Gigantn. m........................ Hawaq'ollay........................ Giant cactus
Gloria. f. ............................. Kusi qellpu ......................... Glory
Gobernante. p.a. ................. Kamachiq, kamayoq........... Governing
Gobernar. V. tr. .................. Kamachiy ........................... To govern
Golondrina. f. ..................... Khallwa .............................. Swallow
Gordo. adj........................... Wirasapa............................. Fat
Gota. f................................. Sut'uy.................................. Drop of liquid
Grada. f............................... Pata-pata............................. Stairway, steps
Grande. adj. ........................ Hatun.................................. Large
Granizo. m.......................... Chikchi ............................... Hail
Grano. m............................. Ruru.................................... Grain
Gratis. adv. ......................... Yanqan ............................... Gratis, free
Gritar. V. intr...................... Qapariy............................... To shout
Gritera. f. ........................... Qaparqachay....................... (out) cry
Grueso. adj. ........................ Rakhu ................................. Bulky
Guardador. adj.................... Waqayachaq ....................... Keeper, garetaker
Guardar. V. tr. .................... Waqaychay......................... To keep
Guerra. f. ............................ Auqatinkuy......................... War (fare)
Gua. m. y f......................... Reqsicheq ........................... Guide
Gusano. m. ......................... Kuru ................................... Worm

"H"
Habitacin. f....................... Wasi ................................... Dwelling
Hablar. V. intr. ................... Rimay ................................. To speak
Hacer. V. tr......................... Ruway ................................ To create
Hacinamiento. m. ............... Qota.................................... (ac) acumulation
Hacinar. V. tr...................... Qotuy.. (agr) to stack or pile up sheaves
Halcn. m. .......................... Waman ............................... Hawk
Hambre. f............................ Yarqay................................ Hunger
Hambriento. adj.................. Yarqasqa............................. Hungrey
Haragn. m. y f................... Usuri, qella ......................... Idler
Harina................................. Hak'u .................................. Flour
Harto................................... Askha ................................. Much
Hechicero. adj. ................... Layqa.................................. Witch

Hechizar. V. tr. ................... Layqay................................ (Be) witch


Helado. adj. ........................ Qasasqa .............................. Frozen
Helar. V. tr. V. intr. ............ Qasay.................................. To congel, to freeze
Helecho. m. ........................ Raki-raki............................. Fern, brake
Hembra. f............................ China .................................. Female
Herido, da. adj. p.p. ............ K'irisqa ............................... Wounded
Herir. V. tr. ......................... K'iriy................................... To wound
Hermana. f.......................... Pana.................................... Sister
Hermano. m........................ Wayqe ................................ Brother
Hermosura. f....................... Sumaimana ......................... Beauty
Hervido. p.p. y adj.............. T'impusqa ........................... Borled
Hervir. V. tr. ....................... T'impuy .............................. To boil
Hielo. m.............................. Chullunku........................... Ice
Hierba. f. ............................ Qora.................................... Grass
Hijo. m. .............................. Churi................................... Son
Hija. f. ................................ Ususi................................... Daughter
Hilar. V. tr. ......................... Puskay ................................ To spin
Hilo. m................................ Q'ayto ................................. Thread
Hinchado. adj. y p.p. .......... Punkisqa ............................. Swollen
Hinchar. V. tr. .................... Punkiy ................................ To inflate, to swell
Hipo.................................... Hik'iy.................................. Hypo
Hipcrita. adj...................... Pallqo ................................. Hypocritical
Homicida. m. ...................... Runa sipiq .......................... Homicidad
Homnimo. s. y adj. ........... Sutimasi.............................. Homonymous
Honda. f.............................. Warak'a............................... Sling
Hondear. V. tr..................... Warak'ay............................. To sling
Hongo. m............................ Qoncha ............................... (bot) Mushroom
Hormiga. f. ......................... Sisi...................................... Ant
Horror. m............................ Q'aqcha............................... Horror
Horroroso. adj. ................... Q'aqchayoq......................... Horrible
Hospedar. V. tr. .................. Qorpachay .......................... To lodge
Hospicio. m. ....................... Qorpawasi .......................... Asylum
Hospital. m. ........................ Onqoqpaq-wasi .................. Hospital
Hoy. adv. ............................ Kunan ................................. Today
Hoyo. m.............................. P'ujru .................................. Hole
Hueco. adj. ......................... T'oqo................................... Hollow
Hurfano, na. s. y adj. ........ Wajcha ............................... Orphan
Huerto. m............................ Muya .................................. Orchard
Hueso. m. ........................... Tullu ................................... Bone
Huevo. m. ........................... Runtu.................................. Egg
Huir. V. intr. V. tr............... Ayqey ................................. To flee
Humano, na. adj. ................ Runasonqo.......................... Humane, human
Humear. V. intr. ................. Q'osiy ............................... To smoke

Humedad. f......................... Hoq'o .................................. Humidity, wet


Humedecer. V. tr. ............... Hoq'oy ................................ To moisten
Humilde. adj....................... Ullphu................................. Meek, humble
Humillar. V. tr. ................... Ullphuchiy.......................... To humiliate
Humo. m............................. Q'osi ................................. Smoke
Hurao. adj......................... T'illa ................................... Shy

"I"
Idntico. adj........................ Kaqlla ................................. Identic (al)
Idilio. m. ............................. Wayllunakuy ...................... Idyl
Idioma. m. .......................... Runa simi ........................... Language
Ignorante. adj. .................... Samp'a runa ........................ Ignorant
Ignorar. V. tr....................... Mana yachay ...................... To be ignorant of
Igual. adj............................. Kuska ................................. Equal
Igualar. V. tr. ...................... Kuskachay .......................... To equal (ize)
Ilegal. adj............................ Mana chanin ....................... Illegal
Ilimitado. adj. ..................... Mana tupuyoq..................... Unlimited
Iluminar. V. tr..................... K'anchariy .......................... To illumin (at)
Imn. m. ............................. Wini.................................... Iman
Imitar. V. tr......................... Yachapayay ........................ To imitate
Imperceptible. adj............... Mana rikuy ......................... Imperceptibly
Imperdonable. adj............... Mana pampachayniyoq ...... Unpardonable
Impetuoso. adj. ................... Apuskachaq ........................ Impetuous
Imponente. p.a.................... Atipayniyoq........................ Imposing
Imposible. adj..................... Mana atina.......................... Impossible
Improvisar. V. tr................. Qonqaymanta hamut'ay ...... To improvise
Incansable. adj.................... Mana sayk'uq...................... Indefatigable
Incendiar. V. tr. .................. Kanaykuy ........................... To set on fire
Incesante. adj...................... Mana thaniq........................ Incessant
Incestuoso. adj.................... Ayllun qhenchachaq........... Incestuous
Inclinar. V. tr. ..................... K'umuykuy ......................... To incline
Inconcluso, sa. adj. ............. Mana tukusqa ..................... Unconcluded
Indiferente. adj. .................. Mana alauniyoq.................. Indifferent
Inerte. adj. .......................... Wau wau ........................ Inert
Infeliz. adj. ......................... Tapya.................................. Unhappy
Infierno. m.......................... Ukhu-pacha ........................ Hell
Infinito. adj......................... Mana tukukuyniyoq ........... Infinite
Inhumar. V. tr..................... Aya p'ampay....................... To bury
Injertar. V. tr....................... Ch'atay................................ To (in) graft
Inmediatamente. adv. ......... Kikin tuypi ......................... Inmediately
Inocente. adj. ...................... Llump'aq............................. Innocent
Inseparable. adj. ................. Mana t'aqakuq .................... Inseparable

Inspido. adj........................ Q'ayma, ch'apa.................... Insipid


Insultar. V. tr. ..................... K'amiy ................................ To insult
Inteligente. adj.................... Yuyaysapa .......................... Intelligent
Interior. adj......................... Ukhu................................... Interior
Interrumpir. V. tr. ............... Tatichiy .............................. To interrupt
Introducir. V. tr. ................. Haykuchiy, sat'iy ................ To introduce
Intil. adj. ........................... uskhu. Inutile, useless, good for nothing
Invisible. adj....................... Mana rikuy ......................... Invisible
Isla. f................................... Wat'a................................... Isle
Ir. V. intr............................. Riy...................................... To go
Izquierda. f. ........................ Lloq'e.................................. Left-hand

"J"
Jabn. m. ............................ Ch'aqo................................. Soap
Jabonar. V. tr. ..................... Ch'aqoy............................... To scap, to sud
Jadear. V. intr. .................... Hahatiy ............................... To pant
Jardn. m............................. Pauqar................................. Garden
Jardinero. m........................ Pauqar kamayoq ................. Gardener
Jefe. m. ............................... Qollana ............................... Chief (tain)
Jilguero. m.......................... Ch'aya............................... (orni), goldfinen
Jorobado. p.p. adj. .............. Qhopo................................. Crooked
Joven. adj. .......................... Wayna ................................ Young
Juego. m. ............................ Pujllay ................................ Play
Juez. m................................ Kuskachaq .......................... Judge
Jugar. V. tr.......................... Pujllay ................................ To play
Jurar. V. tr. ......................... Sullullchay.......................... To swear
Jurisdiccin. f. .................... K'iti..................................... Jurisdiction
Justificar. V. tr.................... Chaninchay......................... To justify
Jugo. f................................. Hillu ................................... Juice

"L"
Labrador. adj. ..................... Allpa llank'aq ..................... Farmer, peasant
Labriego. m. f..................... Chajraq ............................... Rustic, peasant
Lactar. V. tr. ....................... uuy................................. To nurse
Ladera. f. ............................ Qhata .................................. Declivity, mountain side
Ladrn. s. y adj................... Suwa................................... Thierf
Legaa. f............................. Ch'oqi ............................... Eye slime
Lagartija. f. ......................... Qaraywa ............................. Small lizard
Lgrima. f........................... Weqe .................................. Tear
Laguna. f. ........................... Qocha ................................. Legoon, lake

Lamer. V. tr. ....................... Llaqway.............................. Allpa llank'aq


Lana. f. ............................... Millma ................................ Wool
Lascivo. adj. ....................... Ch'oqa................................. Lascivious
Ltigo. m. ........................... Soq'ana ............................... (Horse) whip
Lavar. V. tr. ........................ T'aqsay ............................... To wash (sway)
Leche. f............................... uku................................. Milk
Lechn. m........................... Q'aspa ................................. Sucker, roast
Lea. f. ............................... Llant'a................................. Five-wood
Ley. f. ................................. Kamachi qelqa.................... Law
Ligero. adj. ......................... K'uchi ................................. Light, fast
Lmite. m. ........................... Saywa ................................. Limit
Limpiar. V. tr...................... Pichay................................. To clean
Limpio. adj. ........................ Ch'uya................................. Clean
Lirio. m............................... Hamanq'ay.......................... Lily
Loco, ca. adj. ...................... Waq'a.................................. Mad
Locura. f. ............................ Waq'ayay............................ Madness
Lodo. m. ............................. Leq'e ................................... Mud
Lodoso. adj......................... Leq'eyasqa .......................... Muddy
Lombriz. f........................... K'uyka ................................ (earth) worm
Lucero. m. .......................... K'atachilla........................... Morning
Luchar. V. tr. ..................... Churanakuy ........................ To fight
Luna. f. ............................... Killa.................................... Moon
Lunar. m. ............................ Ana ..................................... Mole
Luz. f. ................................. K'anchay............................. Light

" LL "
Llaqa. f. .............................. K'iri, choqri ........................ Ulcer
Llamar. V. tr....................... Waqyay .............................. To call
Llave. f. .............................. Chhullu............................... Key
Llenar. V. tr. ....................... Hunt'ay ............................... To fill, four out
Lleno. adj. .......................... Hunt'a ................................. Full
Llevar. V. tr. ....................... Apay ................................... To carry
Llorar. V. intr. .................... Waqay ................................ To weep, to cry
Llorn. adj.......................... Waqaych'uruCrying with,little gause, crybaby
Llover. V. intr. imps. .......... Paray................................... To rain
Lluvia. f. ............................. Para..................................... Rain

"M"
Machucar. V. tr. ................. Saqtay................................. To found
Madera. f. ........................... K'ullu.................................. Wood

Madre. f. ............................. Mama.................................. Mother


Madurar. V. tr..................... Poqoy ................................. To ripen
Maduro. adj. ....................... Poqosqa .............................. Mature, ripe
Maestro. adj........................ Yachacheq .......................... Teacher, instructor
Maz. m. ............................. Sara..................................... (bot) Maiza, corn
Maizal. m............................ Sara chajra.......................... Corn-field
Mal. adj. contr. ................... Mana allin........................... Bad
Maldecir. V. tr. ................... akay ................................. To damm, to curse
Maldito. p.p. ....................... aqasqa .............................. Accursed
Manco. adj.......................... uk'u .................................. Handless, One handed
Manchar. V. intr. ................ Qhellichay .......................... To stain, to spot
Manta. f. ............................. Phullu ................................. Blanket, shawl
Maana. f. .......................... Paqarin ............................... Morning
Mar. m. ............................... Mama qocha ....................... Sea, ocean
Mariposa. f. ........................ Pillpinto .............................. Butterfly
Marlo. m............................. Q'oronta.............................. Corconb
Mrmol. m.......................... Pachar................................. Marble
Matar. V. tr......................... Wauchiy ........................... To kill
Matrimonio. m.................... Saway, masachakuy ........... Marriage
Mdico. adj......................... Hampiq............................... Medical, doctor
Medir. V. tr......................... Tupuy ................................. To measure
Meditar. V. tr...................... Yuyaymanay ...................... To meditate
Menear. V. tr. ..................... Qaywiy ............................... To (be) stir
Menor. adj. ......................... Sullk'a................................. Little younger, junior
Mentir. V. tr........................ Llullakuy ............................ To lie
Mentiroso. adj. ................... Llulla .................................. Liar
Menudo. adj. ...................... ut'u ................................... Small
Mesa. f................................ Hamp'ara ............................ Table
Metal. m. ............................ Choqe ................................. Metal
Mezclar. V. tr. .................... Chhaqroy............................ To mix
Minero. adj. ........................ Choqeqhawa....................... Mining, miner
Mirar. V. tr. ........................ Qhaway .............................. To look
Mitad. f............................... Kushkan ............................. Half
Moco. m. ............................ Qhoa ................................. Mucus, Snot
Mojado. p.p. ....................... Ch'aran ............................... Sodden, wet
Mojar. V. tr......................... Ch'aranchay ........................ To wet
Moler. V. tr......................... Kutay.................................. To grind
Momento. m. ...................... Tuy ..................................... Moment
Mono. f............................... K'usillo ............................... Monkey
Monarca. m. ....................... Inka..................................... Monarch
Monasterio. m. ................... Akllawasi............................ Monastery
Monja. f.............................. Aklla................................... Nun
Montaa. f. ......................... Yunka ................................. Mountain

Morder. V. tr. ..................... Kaniy.................................. To bite


Morir. V. intr. ..................... Wauy ................................ To die, to expire
Mosca. f.............................. Ch'uspi................................ (house) Fly
Moscardn. m..................... Wayronqo........................... Hornet
Moscn. m.......................... Chiririnka ........................... Large fly
Mosto. m. ........................... Upi...................................... Must, new drink
Mozo, za. adj. ..................... Wayna, sipas ...................... Young, youthful
Mundo. m. .......................... Teqsimuyu.......................... World
Msica. f............................. Takiri.................................. Music
Msico. m........................... Yarawiq .............................. Musician

"N"
Nacer. V. intr...................... Runa paqariy ...................... To be born
Nadar. V. intr. .................... Wayt'ay............................... To swin
Natural. adj......................... Llaqtayoq............................ Natural, native
Necesidad. f........................ Muchuy .............................. Necessity, need
Necrpolis. f....................... Mak'a mach'ay.................... Necropolis
Negar. V. tr......................... Mananchay ......................... To deny
Nido. m............................... Q'esa ................................... Nes
Nieve. f............................... Rit'i ..................................... Snow
Nieto, ta. m. y f................... Haway ................................ Grandson
No. adv. .............................. Manan................................. No, not
Noche. f.............................. Tuta .................................... Night
Nombre. m.......................... Suti ..................................... Name
Novio, via. s. ...................... Waynaq masachakuq.......... (Bride) groom
Nube. f................................ Phuyu ................................. Cloud
Nublado, da. adj. ................ Phuyurayasqa ..................... Cloud (y)
Nuevo, va. adj. ................... Musuq................................. New
Nmero. m.......................... Yupana ............................... Number

""
ato, ta. adj ........................ Qhoro ................................. Flat nosed

"O"
Obeso, sa. adj. .................... Oqocho ............................... Obese, Fatty
Obrero, ra. adj. ................... Llank'aq.............................. Workman, labourer
Oblcuo, cua. adj ................ T'ijso................................... Oblique, slanting
Obscuridad. f. ..................... Tutayaq............................... Obscurity, darkness
Obscuro, ra. adj. ................. Tuta .................................... Obscure, dark

Obsequio. m. ...................... Qokuy................................. Treat, present


Ocioso, sa. adj. ................... Qasilla kausaq .................... Idle
Ocultar. V. tr. ..................... Pakay.................................. To hide
Oculto, ta. adj. .................... Pakasqa............................... Secret, hidden
Odo. s. ............................... Rinri ................................... Sense of hearing
Or. V. tr. ............................ Uyariy................................. To hear
Oler. V. tr. .......................... Muskiy ............................... To smell
Olor. m. .............................. Q'apay................................. Scent
Olvidar. V. tr. ..................... Qonqay ............................... To forget
Olla. f. ................................ Manka................................. Pot
Ombligo. m. ....................... Pupu ................................... Navel
Oreja. f. .............................. Rinri ................................... Kar
Origen. m............................ Qallariy............................... Origin (ation)
Orn. m. .............................. Hisp'ay................................ Urine
Orinar. V. intr..................... Hisp'ay................................ To urinete, to make water
Oro. m. ............................... Qori .................................... Gold
Oso. m. ............................... Ukuku................................. Bear

"P"
Padre. m.............................. Tayta................................... Father
Pas. m. ............................... Suyu ................................... Country
Paisano, na. adj................... LlaqtamasiOf the same country,country man
Paja. f. ................................ Ichhu................................... Straw
Pjaro. m. ........................... Phichiko, pisqo................... Bird
Palma. f. ............................. Chunta ................................ (Bet) Palm
Palo. m................................ K'aspi.................................. Stick
Paloma. f. ........................... Urpi .................................... Pigeon
Pan. m................................. T'anta.................................. Bread
Paal. m.............................. Akawara ............................. Diaper
Parado, da. adj. ................... Sayasqa............................... Slow, stopped
Paraiso. m........................... Kusi-pauqar ........................ (gardene of) Paradise
Parir. V. tr........................... Wachay............................... To give birth
Pasear. V. intr. V. r............. Puriykachakuy.................... To take a walk
Paso. m. adj. ....................... Thatkiy ............................... Pace, ambling, step
Pastar. V. intr...................... Michiy ................................ To pasture, to tend
Pasto. m. ............................. Q'achu................................. Pasture (ground)
Pastor, ra. m. y f. ................ Micheq ............................... Shepherd (ess)
Patear. V. tr. ....................... Hayt'ay ............................... To kick, coll
Paz. f................................... Qai kausay.......................... Peace
Pecado. m. .......................... Hucha ................................. Sin
Pecar. V. intr. ..................... Huchallikuy ........................ To sin
Pecoso, sa. adj. ................... Ch'eqche uya ...................... Frecky, freckeld

Pedir. V. tr. ......................... Maay................................. To ask


Pedregoso, sa. adj............... Rumi ranra.......................... Rocky
Pegadizo, za. adj................. K'askapakuy ....................... Sticky
Pegar. V. tr. ........................ Maqay................................. To beat
Peinar. V. tr. ....................... aqchay ............................. To comb
Peine. m.............................. aqch'a............................... Comb
Peje. m................................ Challwa .............................. Fish
Pelear. V. tr. ....................... Maqanakuy......................... To fight
Peludo, da. adj. ................... Chujchasapa ....................... Hairy
Pellejo. m............................ Qara.................................... Skin, pelt
Pellizcar. V. tr. ................... T'ipiy .................................. To pinch
Penar. V. intr. ..................... Llakikuy ............................. To suffer pain
Penitente. adj. ..................... ak'ariq .............................. Penitent
Pensar. V. intr..................... Yuyaykuy ........................... To (be) think
Pensativo, va. adj................ Yuyaymanaq ...................... Pensive, Thoughtful
Pea. f................................. Qaqa ................................... Rock
Pen. m............................. Wank'a................................ Rock bouder
Perdiz. f. ............................. Lluthu ................................. (orni) Partridge
Perfumar. V. tr.................... Q'apachiy............................ To perfume
Perfume. m. ........................ Q'apay................................. Perfum
Perla. f. ............................... Umia................................. Pearl
Perro. m. ............................. Alqo.................................... Dog
Pervertir. V. tr. ................... Waqllichiy .......................... To pervert
Pesado, da. p.p.................... P'anra, Llasa ....................... Heavy
Pesar. V. tr.......................... Llasay ................................. To weigh
Pescar. V. tr. ....................... Challway ............................ To fish
Pico. m................................ Chhuruna............................ Beak of a bird
Picotear. V. tr. .................... Ch'aptay.............................. To beak, to peck
Pichn. m............................ Malqo ................................. Young pigeon
Piedra. f. ............................. Rumi................................... Stone
Pintar. V. tr......................... Llimphiy............................. To (be) paint
Pintor, ra. m. y f. ................ Llimphiq............................. Painter
Pintura. f............................. Llimphi............................... Painting
Pinza. f. .............................. Sik'ina................................. Clamp, tweezers
Piojo. m. ............................. Usa ..................................... Louse
Piojoso, sa. adj. .................. Usaspa ................................ Lousy
Pisar. V. tr. ......................... Saruy .................................. To tread
Pito. m. ............................... Chilo................................... Pipe, whistle
Pito. m. ............................... Hak'akllu ............................ (orni) woodpecker
Placer. V. tr. ....................... Q'ochurikuy........................ Pleausure
Planta. f. ............................. Yura.................................... Plano
Plata. f. ............................... Qolqe.................................. Silver
Platero. m ........................... Qolqemanya ....................... Silversmith

Plato. m. ............................. P'uku................................... Dish, plate


Plaza. f................................ Kancha ............................... Square
Plomada.............................. Haypaychi .......................... Artificer's, plumb line
Plomo m. ............................ Titi...................................... Lead (metal)
Pluma. f. ............................. Phuru .................................. Feather
Poblar. V. tr. ....................... Llaqtachay .......................... To populate
Pobre. adj. .......................... Mana imayoq...................... Poor
Podar. V. tr. ........................ K'allmay ............................. To prune
Poderoso, sa. adj................. Atipayniyoq........................ Powerful
Podrido, da. p.p. ................. Ismusqa .............................. Putrid, torren
Poema. m............................ Harawi................................ Poem
Poeta. m.............................. Harawiq .............................. A poet
Polica. f. ............................ Llaqta kamayoq .................. Police
Polilla. f. ............................. Thuta .................................. (Clothes) moth
Polvareda. f. ....................... Allpa q'osi ........................ (Cloud of) dust
Pollo. m. ............................. Chiuchi ............................... Chicken
Poner. V. tr. ........................ Churay................................ To put (on)
Pordiosero, ra. m. y f.......... Uskakuq ............................. Beggar
Porque. .............................. Imarayku ............................ Because
Portero, ra. m...................... Punkukamayoq................... Porter
Portillo. m........................... Q'asa ................................... Aperture, gate
Prado. m. ............................ Inkil .................................... Meadow
Precioso, sa. adj.................. Ima munay.......................... Precious, Lovely
Preguntar. V. tr................... Tapuy ................................. To ask
Preez. f. ............................ Chichuyay .......................... Pregancy
Prestar. V. tr. ...................... Maay................................. To lend
Primavera. f. ....................... Chirau pacha ...................... Spring (time)
Primero, ra. adj................... Hoq eqen .......................... First
Primognito, ta. adj. ........... Phiwi .................................. Primogenital, firstborn
Principal. adj. ..................... Sapaichasqa ........................ Principal
Prncipe. m. ........................ Auki.................................... Prince
Principio. m. ....................... Qallariy............................... Beginning
Prisin. f. ............................ Watay-wasi......................... Prison, jail
Probar. V. tr........................ Malliy ................................. To try
Producir. V. tr..................... Ruruy.................................. To produce
Prohijar. V. tr. .................... Curichakuy ......................... To adopt
Propietario, ria. adj............. Kaqniyoq............................ Propietary
Providencia. f. .................... Munayniyoq,ruwayniyoq ... Providence
Provincia. f. ........................ Hathun k'iti......................... Province
Puchero. m.......................... T'inpu ................................. A sort of meal
Puente. m............................ Chaka ................................. Bridge
Puerta. f. ............................. Punku ................................. Door, doorway
Puerto. m. ........................... Rit'i q'asa ............................ Port, pass

Pulga. f. .............................. Piki ..................................... Flea


Pulir. V. tr........................... Llusk'ayachiy...................... To polish
Pulpa. f. .............................. Phatu aycha ........................ (anat) Pulp
Pulsera. f............................. Sipi ..................................... (jewel) Bracelet
Puado. m........................... Haptay ................................ A handful
Puetazo. m. ....................... Saqmay............................... Fistouff (coll)
Puo. m. ............................. Saqma................................. Fistblow
Purpurina. f......................... Qori llimphi........................ Fine metal powder
Pus. m................................. Q'ea..................................... (med) pus
Putrefaccin. f. ................... Ismuy.................................. Putrefaction, rothennes

"Q"
Quebrada. f......................... Qheswa............................... Ravine, gorge
Quebradizo, za. adj............. P'akinayakuq ...................... Brittle
Quebrado, da. adj. .............. P'akisqa............................... Broken
Quebrar. V. tr. .................... P'akiy.................................. To crush, to breake
Quedar. V. intr. .................. Qhepay ............................... To stay
Quemado, da p.p. ............... Ruphasqa ............................ Burnt
Quemar. V. tr...................... Ruphachiy .......................... To burn
Querer. V. tr. ...................... Munay ................................ To want
Querido, da. adj. ................. Munasqa ............................. Dear
Quitar. V. tr. ....................... Qechuy ............................... To take away
Quitasol. m. ........................ Achiwa ............................... Parasol

"R"
Rabiar. V. intr..................... Phiakuy............................. To be in rage
Rabo. m. ............................. Chupa ................................. Tail
Raido, da. adj. .................... Morq'osqa........................... Worn out, shabby
Raz. f. ................................ Saphi................................... Root
Rajar. V. tr.......................... Ch'eqtay.............................. To split
Ramada. f. .......................... Hap'aka............................... Shead
Ramo. m. ............................ K'into, waita ....................... Nosegay, Wranch
Rana. f. ............................... K'ayra ................................. (Zool) Frog
Rpido, da. adj. .................. Utqhay................................ Rapid
Raposa. f............................. Unkaka ............................... Female, Box
Raptar mujer. V. tr. ............ Warmi suwayTo carry away by violence, to abduct
Rareza. f. ............................ Wamaq kuti ........................ Rarity
Rosar. V. tr. ........................ Chaqmay ............................ To pray
Rascar. V. tr........................ Hasp'iy................................ To scratch
Rasguar. V. tr. .................. Hallp'iy ............................... To scratch

Raspar. V. tr. ...................... Khituy................................. To erase


Ratero, ra. adj. .................... Huch'uy suwa ..................... Pickpocket, petty thief
Ratn. m. ............................ Huk'ucha............................. Mouse
Raya. f. ............................... Seq'e ................................... Stroke, line
Rayado,da. p.p.................... Seq'esqa.............................. Lineate (d), lined
Rayo. m. ............................. Choqe hillap'a.Bean, ray of light, light ning
Realidad. f. ......................... Cheqaq ............................... Reality
Rebuscar. V. tr.................... Maskapay ........................... To search carefully
Recibir. V. tr....................... Chaskiy............................... To receive
Recin. adv......................... Chayraq .............................. Recently
Recoger. V. tr. .................... Pallay.................................. To pick up
Recordar. V. tr.................... Yupariy............................... To remind
Rededor. m. ........................ Muyuriqnintin .................... Around
Redondo,da. adj.................. Muyu .................................. Round
Refunfuar. V. tr. ............... Phususuyuy ........................ To snarl
Regador. m. ........................ Qarpaq................................ Waterer
Regar. V. tr......................... Qarpay................................ To water
Rehervir. V. intr. ................ T'impupachiy...................... To boil again
Reyna. F. ............................ Qoya ................................... Queen
Reir. V. intr ........................ Asiy .................................... To laugh
Reloj solar. m. .................... Inti watana.......................... Sun clock
Remendar. V. tr. ................. Ratapay............................... To patch
Remesar. V. tr. ................... Suchiy................................. To remit
Remirar. V. tr. .................... Qhawapayay....................... To revise, to stare
Remitir. V. tr. ..................... Apachiy .............................. To remit
Remojar. V. tr..................... Chulluchiy .......................... To soak into water
Reojo. m. ............................ Q'ensuy............................... To look at sideways
Repartir. V.tr. ..................... Rakiy .................................. Distribute
Repetir. V. tr....................... Kutipay............................... To repeat
Reprender. V. tr.................. Anyay ................................. To reprehend, to reprove
Resbalar. V. intr. ................ Lluskhay............................. To slip
Reseco,ca. adj..................... Ch'akichisqa ....................... To dry
Resistir. V. intr. .................. Atipay................................. To resist
Respirar. V. intr.................. Samariy .............................. To respire, to breathe
Responder. V. tr. ................ Kutichiy.............................. To answer
Resto. m.............................. Puchu.................................. Remainder
Retirar. V. tr. ...................... Suchurichiy ........................ To retire
Retoo. m. .......................... Willina................................ Sprout, aftermath
Retorcer. V. tr..................... K'antiy ................................ To wring
Retornar. V. intr. ................ Kutiy................................... To return
Retrato. m........................... Rijch'ay lirpu ...................... Portrait
Reunir. V. tr. ...................... Huuy................................. To reunite, to gather
Reventar. V. intr................. T'oqyachiy .......................... To burst, to explode

Reverenciar. V. tr. .............. Yupaychay.......................... To reverence


Reverso. m.......................... Qhepan ............................... Reverse
Revivir. V. intr. .................. Kausariy ............................. To revive
Rey. m. ............................... Inka..................................... King
Reyna. f. ............................. Qoya ................................... Queen
Rico, ca. adj........................ Qhapaq ............................... Rich
Ro. m................................. Mayu .................................. River
Risa. f. ................................ Asiy .................................... Laugh (ing)
Robar. V. tr......................... Suway................................. To rob
Robusto, ta. adj................... Oqochu, rakhu tullu............ Robust
Roca. f. ............................... Qaqa ................................... Rock
Roco. m. ............................ Shulla ................................. Dew, spray
Rodar. V. intr. .................... Suchuy................................ To roll (about)
Rodear. V. tr....................... Muyuykuy .......................... To surround
Romaza. f. .......................... Llaqe................................... (Bot) Patience
Romper. V. tr...................... P'akiy.................................. To rupture, to break
Roncar. V. intr.................... Qhorqoy ............................. To snore
Ropa. f................................ P'acha ................................. Chothes
Rub. m............................... Puka umia......................... Ruby
Rueca. f. ............................. PhushkaHand spindle, distaff for spinning
Ruina. f............................... Thunisqa, raqay .................. Ruin (ation)
Rumiar. V. tr. ..................... Khastupakuy....................... To rumiate

"S"
Saber. V. tr. ........................ Yachay ............................... To know
Sabio,a. adj. ........................ Yachayniyoq ...................... Sage, learned, wise
Sable. m.............................. Q'anchina............................ Sabre
Sacar. V. tr. ........................ Horqoy ............................... To extract, to take out
Sacerdote. m....................... Willka yaya ........................ Priest
Saciar. V. tr. ....................... Sajsay ................................. To satiate
Sacrificar. V. tr................... Arpay.................................. To sacrifice
Sacudir. V. tr. ..................... Chhapchiy .......................... To shake
Saumar. V. tr. ..................... Q'apachiy............................ To perfume
Sal. f. .................................. Kachi .................................. Salt
Salir. V. intr........................ Lloqsiy ............................... To (go) out
Salpicar. V. tr. .................... Ch'allay............................... To (be) spatter
Saltar. V. intr. ..................... P'itay................................... To leap
Sangre. f. ............................ Yawar ................................. Blood
Sano, na. adj. ...................... Qhali................................... Healthy
Sapo. m............................... Hamp'atu ............................ Toad
Sarna. f. .............................. Qaracha .............................. Itch
Sebo. m............................... Wira.................................... Tallow

Secar. V. tr. ........................ Ch'akichiy........................... To dry (up)


Seco, ca. adj. ...................... Ch'aki ................................. Dry
Sed. f. ................................. Ch'akiy ............................... Thirst (iness)
Segar. V. tr. ........................ Ichhuy, rutuy ...................... To mow
Seguir. V. tr. ....................... Qatiy................................... To follow
Selva. f. .............................. Yunka ................................. Forest jungle
Sembrar. V. tr..................... T'akay, tarpuy..................... To sow
Semilla. f. ........................... Muju ................................... Seed
Sealar. V. tr. ..................... Chimpuy............................. To stamp, to mark
Sepulcro. m. ....................... Manchay p'uytu .................. Sepulchre, tomb
Serpiente. f. ........................ Amaru................................. Snake
S. adv................................. Ari ...................................... Yes
Sfilis. f............................... Wanthi................................ Syphilis
Sifiltico,ca. adj. ................. Wanthiyoq .......................... Syphilitic
Silbar. V. tr......................... Khuyuy............................... To whistle
Silbato. m. .......................... Khuyuna ............................. Whistle, pipe
Sobar. V. tr. ........................ Waqtay ............................... To whip, to beat
Sobrar. V. tr........................ Puchuy To exceed, to leave a surplus
Soga. f. ............................... Waskha............................... Rope
Sol. m. ................................ Inti ...................................... Sun
Soltar. V. tr......................... Kachariy ............................. To untie
Soar. V. tr. ........................ Mosqokuy........................... To dream
Soplar. V. intr..................... Phukuy ............................... To blow (out)
Sordo, da. adj. .................... Roqt'o ................................. Deaf
Stano. m............................ Pacha mach'ay .................... Cellar under ground
Subir. V. intr....................... Seqay, wichay .................... To rise
Subterrneo, a. adj.............. Ukhu pacha.Subterraneous,under round
Sucio................................... Qhelli.................................. Dirty
Sudar. V. intr ...................... Hump'iy .............................. To sweat
Sudor. m. ............................ Hump'i................................ Sweat (iness)
Sufrir. V. tr. ........................ ak'ariy .............................. To suffer

"T"
Tabaco. m........................... Qhamasayri ........................ Tobacco
Tabique. m.......................... P'itita................................... Partition-wall
Taciturno, na. adj................ Tunkiymanaq...................... Taciturn
Tambor. m. ......................... Tinya .................................. (side) drum
Tapar. V. tr. ........................ Kirpay................................. To hide, to cover
Tardar. V. intr..................... Unay ................................... To delay
Tarima. f............................. Kawitu ................................ Slleping-platform
Tasar. V. tr. ........................ Chaninchay......................... To appraise
Techo. m............................. Wasi qata............................ Roof

Tejer. V. tr. ......................... Away .................................. To (inter) weave, to knit


Tejido. m. ........................... Awasqa............................... Tissue, textile
Telar. m. ............................. Awaranku ........................... (weaving) loom
Telaraa. f. ......................... Llika ................................... Cobweb
Templar. V. intr.................. Chukukukuy ....................... To tremble
Temblor. m. ........................ Pacha kuyuy ....................... Tremble
Temor. m. ........................... Manchakuy......................... Dread, fear
Tempestad. f....................... Qhaqya ............................... Tempest, storm
Templo. m. ......................... Kuyus manqo ..................... Temple
Teir. V. tr.......................... Tullpuy ............................... To tinge, to dye
Terminar. V. tr.................... Tukuy ................................. To end
Terrn. m............................ K'urpa ................................. Clod
Tetar. V. tr. ......................... uuy................................. To suckle, to nurse a baby
Ta. f. .................................. Ipa....................................... Aunt
Tiara. f. ............................... Willka-chuku...................... Tiara
Tierra. f............................... Allpa, pacha........................ Earth
Tinta. f. ............................... Tullpu ................................. Ink
Tirar. V. tr. ......................... Chutay ................................ To throw
Todo, da. adj....................... Llapan................................. All
Tomar. V. tr........................ Ujyay.................................. To take (in,or up), to drink
Tonto, ta. adj. ..................... Hat'upa ............................... Silly
Torcer. V. tr........................ Q'ewey................................ To twist
Tortuga. f............................ Kirkinchu ........................... Turtle
Tostar. V. tr. ....................... Hank'ay............................... To toast, to parch
Trabajador, ra. adj. ............. Llank'ay.............................. To work
Tragar. V. tr........................ Oqoy, millp'uy.................... To swallow
Trampa. .............................. Toqlla ................................. Welf or woof of cloth
Trapo. m. ............................ Thanta................................. Rag
Trasladar. V. tr. .................. Astay .................................. To move
Trasquilar. V. tr. ................. Rutuy.................................. To shear sheep
Trepar. V. intr..................... Wayllunk'ukuy ................... To climb
Tristeza. f............................ Llaki ................................... Sadness
Tropezar. V. intr................. Mitk'ay ............................... To stumble
T. pron.............................. Qan ..................................... You
Tubo. m. ............................. Hutk'o ................................. Tube, pipe
Tumbar. V. tr...................... Kumpay .............................. To tumble
Tumor. m............................ Ch'upu ................................ (med) tumour
Turbio, bia. adj. .................. Q'ata ................................... Muddy
Tuyo, ya. pron. pos............. Qampa ................................ Yours

"U"
Unnime. adj. ..................... Wakilla ............................... Unanimous

Unico, ca. adj. .................... Sapallan .............................. Alone


Unir. V. tr. .......................... Hoqllay............................... To join
Untar. V. tr. ........................ Llunch'iy, llusiy.................. To oint
Urbanizar. V. tr. ................. Llaqtachay .......................... To urbanize
Urdir. V. tr.......................... Allwiy................................. To warp
Usado, da. adj..................... Mauk'a................................ Used

"V"
Vaciar. V. tr........................ Talliy .................................. To empty
Vaco, ca. adj..................... Ch'osaq ............................... Empty
Vagar. V. intr. .................... Walaychuy.......................... To rote
Vapor. m............................. Wajsi .................................. Vapour, steam
Vasija. f. ............................. Urpu, raki ........................... Can, container
Vaso. m. ............................. Qero, puchuyla ................... Vessel, glass
Vaticinar. V. tr.................... Watupakuy ......................... To vaticinate, to foretell
Vejez. f. .............................. Machukay........................... Old ge
Vencedor, ra. m. y f............ Llalliq ................................. Victor, winner
Veneno. m. ......................... Miyo ................................... Poison
Venerar. V. tr. .................... Yupaychay.......................... To venerate
Ventarrn. m. ..................... Antay qonchu waira ........... Stiff wind, wind draft
Venus. m. ........................... Katachlila ........................... (astr) Venus
Ver. V. tr. ........................... Qhaway .............................. To see
Verdad. f............................. Sut'i, cheqaq ....................... Truth
Verano. m........................... Ruphay pacha ..................... Summer-season
Verguenza. f. ...................... P'enqay ............................... Shame
Verruga. f. .......................... Tijti..................................... Wart
Versificar. V. tr. ................. Harawiy .............................. To versify
Vertiente. p.a. ..................... Pujyu .................................. Spring
Vestido. m. ......................... P'acha ................................. Clothes, costume
Vestir. V. tr......................... P'achachiy........................... To chothe, to dress
Vida. f................................. Kausay................................ Life
Vidrio. m. ........................... Qespi .................................. Glass
Viejo, ja. adj. ...................... Machu-paya........................ Old man, old woman
Viento. m............................ Wayra ................................. Wind
Viga. f................................. Kurku ................................. Beam
Vigor. m. ............................ Kallpa ................................. Vigour
Vigorizar. V. tr. .................. Kallpachay.......................... To strengthen
Virgen. adj.......................... Llump'aq warmi ................. Virgin
Viruela. f. ........................... Muru................................... (med) Small-pox
Viuda. f............................... Ijma .................................... Widow
Vivar. m.............................. Haylliy................................ To hail
Vivir. V. intr....................... Kausay................................ To live

Volar. V. intr. ..................... Phawariy............................. To fly


Volcn. m. .......................... Rareq .................................. Volcano
Volver. V. tr. ...................... Kutiy................................... To return

"Y"
Yacer. V. intr...................... T'ankay ............................... To lie (down)
Yerba. f............................... Qora.................................... Herb
Yerno. m............................. Qatay .................................. Son in law
Yeso. m. ............................. Pachas................................. Plaster
Yo. pron. pers..................... Noqa ................................... I

"Z"
Zalamero, ra. adj. ............... Llunk'u ............................... Wheedler, flatterer
Zambullir. V. tr. ................. Chullay ............................... To dive
Zancudo. m......................... Wanwa, qhete..................... A sort of fly that bites
Zorro, ra. m. y f. ................. Atoq.................................... Fox
Zorzal. m. ........................... Chiwaku ............................. (orni) thrush
Zurdo, da. adj. .................... Lloq'enchu.......................... Left-handed

Vous aimerez peut-être aussi