YILDIZ TEKNK NVERSTES ELEKTRONK ve HABERLEME MHENDSL BLM

ELEKTRONK VE HABERLEME LABORATUARI ELEKTRONK DENEYLER DENEY FY

stanbul 2008

NSZ
Bu kitap Yldz Teknik niversitesi Elektronik ve Haberleme Mhendislii Blm rencileri iin Elektronik ve Haberleme Laboratuar Dersinde kullanlmak zere dersin yrtcs Yard.Do.Dr. Lale zylmaz, Elektronik Anabilimdal aratrma grevlileri Ar.Gr. Nergis Tural Polat, Ar.Gr. Burcu Erkmen, Ar.Gr. Cenk Dinbakr, Ar.Gr. Nihan Kahraman, Ar.Gr. Revna Acar Vural, Ar.Gr. Tankut Acar ve Ar.Gr. Ouzhan Yavuz tarafndan hazrlanmtr.

indekiler
ekil Listesi................................................................................................................. 4 Tablo Listesi ............................................................................................................... 6 Toplu Malzeme Listesi ................................................................................................ 6 DENEY 1 : FARK KUVVETLENDRCLER............................................................... 7 1.1.Genel Bilgi ......................................................................................................... 7 1.1.1.DC Analiz........................................................................................................... 7 1.1.2.AC Analiz........................................................................................................... 8 1.2. Deney ncesi Yaplacaklar ............................................................................ 12 1.3. Deneyde Yaplacaklar..................................................................................... 12 1.4. Deney Sonu Sorular ...................................................................................... 13 1.5. DENEY 1 Sonu Sayfas ................................................................................ 14 DENEY 2:OPAMPLI AKTF FLTRE UYGULAMASI................................................ 15 2.1. Genel Bilgi ...................................................................................................... 15 2.1.1. Filtre Trnn Tespiti...................................................................................... 15 2.1.2. Filtre Karakteristikleri ...................................................................................... 16 2.1.2.c Band Geiren Filtre Karakteristikleri.............................................................. 17 2.1.3. Filtre Transfer Fonksiyonlar ve Devrelerinin Analizi....................................... 17 2.1.4. Filtre Tasarm Kriterleri ................................................................................... 19 2.2. Deney ncesi Yaplacaklar ............................................................................ 20 2.3. Deneyde Yaplacaklar..................................................................................... 21 2.4. Deney Sonu Sorular ...................................................................................... 22 2.5. DENEY 2 Sonu Sayfas ................................................................................ 23 DENEY 3 : G KUVVETLENDRCLER .............................................................. 25 3.1. Genel Bilgiler .................................................................................................. 25 3.1.1. A Snf G Kuvvetlendiricisi.......................................................................... 25 3.1.2. B Snf G Kuvvetlendiricisi.......................................................................... 27 3.1.3. AB Snf G Kuvvetlendiricisi ....................................................................... 28 3.2. Deney ncesi Yaplacaklar ............................................................................ 29 3.3. Deneyde Yaplacaklar..................................................................................... 29 3.4. Deney Sonu Sorular ...................................................................................... 29 3.5. DENEY 3 Sonu Sayfasi ................................................................................ 31 DENEY 4 : GERBESLEMEL KUVVETLENDRCLER........................................... 32 4.1. Genel Bilgi ...................................................................................................... 32 4.1.1 Pozitif Geribesleme.......................................................................................... 33 4.1.2 Negatif Geribesleme ....................................................................................... 33 4.1.3. Geribesleme Balant Trleri .......................................................................... 34 4.1.4. Geribeslemenin Giri ve k Empedanslarna Etkisi.................................... 34 4.2. Deney ncesi Yaplacaklar ............................................................................ 35 4.3. Deneyde Yaplacaklar..................................................................................... 35 4.4. Deney Sonu Sorular ...................................................................................... 36 4.5. DENEY 4 Sonu Sayfas ................................................................................ 37 DENEY 5: OSLATR DEVRELER......................................................................... 38 5.1. Genel Bilgi ...................................................................................................... 38 5.1.1. Faz Kaymal RC Osilatr ................................................................................ 39 5.1.2. Schmitt Tetikleyicili Karedalga Osilatr........................................................... 40 5.1.3. Opampl Schmitt Osilatr................................................................................ 41 5.1.4.Opampl ntegratr Devresi............................................................................. 42

3 5.2. Deney ncesi Yaplacaklar ............................................................................ 43 5.3. Deneyde Yaplacaklar..................................................................................... 43 5.3.1 RC Osilatr Deneyi .......................................................................................... 43 5.3.2 Opampl Schmitt Osilatr Deneyi..................................................................... 44 5.4.Deney Sonu Sorular ....................................................................................... 45 5.5. DENEY 5 Sonu Sayfas ................................................................................ 46 NEML KATALOGLAR ........................................................................................... 48 1. BC 237.............................................................................................................. 48 2. LM 324............................................................................................................... 49 3. BD 135.............................................................................................................. 50 4. BD 136.............................................................................................................. 51 5. BC108............................................................................................................... 52

ekil Listesi
ekil 1.1 Temel Fark Kuvvetlendiricisi ....................................................................... 7 ekil 1.2 Temel Fark Kuvvetlendiricisinin AC Edeer Modeli ................................... 8 ekil 1.3 Girilere fark iareti uygulanmas durumu ................................................... 9 ekil 1.4 Girilere ortak iaret uygulanmas durumu................................................ 11 ekil 1.5 a.) RE Direnci ile Farksal Kuvvetlendirici.................................................... 12 b) RE Direnci Yerine Akm Aynas Kullanlarak Elde Edilen Farksal Kuvvetlendirici . 12 ekil 1.6 ekil 1.5.a daki Devreye likin Fark Modu ve Ortak Mod k .............. 14 ekil 1.7 ekil 1.5.bdeki devreye ilikin Fark Modu ve Ortak Mod k ................ 14 ekil 2.1 Alak Geiren Filtre Karakteristikleri.......................................................... 16 a) deal Filtre b) Pratik Filtre ................................................................................ 16 ekil 2.2 Yksek Geiren Filtre Karakteristikleri....................................................... 16 a) deal Filtre b) Pratik Filtre ................................................................................ 16 ekil 2.3 Band Geiren Filtre Karakteristikleri .......................................................... 17 a) deal Filtre b) Pratik Filtre ................................................................................ 17 ekil 2.4 Birinci Derece Alak Geiren Filtre............................................................ 17 ekil 2.5 Birinci Derece Yksek Geiren Filtre......................................................... 18 ekil 2.6 Band Geiren Filtre ................................................................................... 19 ekil 2.7 Butterworth vs. Chebyshev ....................................................................... 20 ekil 2.8 (a) 1.Derece Alak Ge. Filtre Dev. (b) 1.Derece Yksek Ge. Filtre Dev. ................................................................................................................................. 21 ekil 2.9 2.Derece Band Geiren Filtre Devresi....................................................... 22 ekil 2.10 Alak Geiren Filtre iin Kazan(dB)-Frekans erisi ............................... 23 ekil 2.11 Yksek Geiren Filtre iin Kazan(dB)-Frekans erisi ............................ 24 ekil 2.12 Band Geiren Filtre iin Kazan(dB)-Frekans erisi................................ 24 ekil 3.1 Temel A snf g kuvvetlendiricisi ........................................................... 25 ekil 3.2 Q alma noktas ve statik ve dinamik yk dorular................................ 26 ekil 3.3 Temel B snf g kuvvetlendiricisi ........................................................... 27 ekil 3.4 deal B snf kuvvetlendiricinin yk dorusu ve alternatif k.................. 27 akm gerilimleri ...................................................................................................... 27 ekil 3.5 Push pull B snf kuvvetlendirici ................................................................ 28 ekil 3.6 A Snf Kuvvetlendirici Deney Devresi ...................................................... 30 ekil 3.7 B Snf Kuvvetlendirici Deney Devresi ...................................................... 30 ekil 3.8 AB Snf Kuvvetlendirici Deney Devresi.................................................... 30 ekil 3.9 A snf kuvvetlendiricinin giri ve k iaretleri........................................ 31 ekil 3.10 Elenik transistrl Push-Pull B snf kuvvetlendiricinin giri ve k iaretleri .................................................................................................................... 31 ekil 3.11 Gei distorsiyonu dzeltilmi AB snf Push-Pull kuvvetlendirici devresi giri ve k iaretleri ............................................................................................... 31 ekil 4.1 Geribeslemeli sistemin genel blok diyagram ............................................ 32 ekil 4.2 Geribeslemeli (Af) ve geribeslemesiz kuvvetlendirici (Ao) kazan-frekans karakteristii ............................................................................................................. 34 ekil 4.3 Deney devresi ........................................................................................... 35 ekil 4.4 Geribeslemesiz devrenin kazanc.............................................................. 37 ekil 4.5 Geribeslemeli devrelerin kazanlar .......................................................... 37 ekil 5.1 Ortak Emetrl Ykselte Devresi............................................................. 39 ekil 5.2 RC faz kaymal osilatr devresi ................................................................. 39

5 ekil 5.3 RC Faz Kaymal Osilatr Devresi.............................................................. 40 ekil 5.4 Schmitt Tetikleyici Histerezis Karakteristii ............................................... 40 ekil 5.5 Schmitt Tetikleyicili Osilatr Devresi.......................................................... 41 ekil 5.6 Opampl Schmitt Kare Dalga Osilatr...................................................... 41 ekil 5.7 Opampl Schmitt Tetikleyici histerezis erisi............................................. 42 ekil 5.8 Opampl integratr devresi ....................................................................... 42 ekil 5.9 Opampl Schmitt Osilatr devresi ............................................................. 44 ekil 5.10 Opampl integratr devresi ..................................................................... 44 ekil 5.11 ntegratrl gen ve sins reteci.......................................................... 45 ekil 5.12 Osilatr k iareti ................................................................................. 46 ekil 5.13 A, B, C noktalarndaki iaretler ................................................................ 46 ekil 5.14 Schmitt osilatrden elde edilen minimum ve maksimum k frekanslar 47 ekil 5.15 Schmitt osilatr ile kare-gen-sins osilatr sonular........................... 47

Tablo Listesi
Tablo 1.1 Farksal kuvvetlendiricinin kazan ve CMRR ifadelerinin karlatrlmas. 14 Tablo 2.1 Alak Geiren Filtrenin Kazan Frekans Erisi iin Elde Edilen Deerler. 23 Tablo 2.2 Yksek Geiren Filtrenin Kazan Frekans Erisi iin Elde Edilen Deerler ................................................................................................................................. 23 Tablo 2.3 Band Geiren Filtrenin Kazan Frekans Erisi iin Elde Edilen Deerler . 24 Tablo 3.1 G Kuvvetlendiricileri Arasndaki Karlatrma ...................................... 31 Tablo 4.1 Geribesleme Balant Trlerine Gre Giri Ve k Empedanslarnn Hesaplanmas........................................................................................................... 34 Tablo 4.2 lm sonular........................................................................................ 37 Tablo 5.1 k iaretinin tepeden tepeye deerini ve frekans ................................ 46 Tablo 5.2 Hesaplanan osilasyon frekans ile llen osilasyon frekansnn karlatrlmas ........................................................................................................ 46 Tablo 5.3 Osilatrn k iareti ve transistrn bazndaki iaret arasndaki faz fark ................................................................................................................................. 46

Toplu Malzeme Listesi

Diren : 1x 22k, 2 x 12k, 1 x 11k, 3 x 10k, 5 x 1k, 2 x 15k, 2 x 7.5 k, 2 x 110k, 2 x 1.5k, 1 x 24, 4 x 120 (1/2watt), 2 x 1.2k, 1 x 2.2k,1 x 180k, 1 x 27k, 1 x 270, 1 x 3.9k, 3 x 5.6k, 1 x 33k, 1 x 68k, 1 x 270k, , 1 x 3.3k, 1 x 6.8k, 1 x 1k POT, 1 x 10k POT. Kapasite: 2 x 10 nF, 2 x 4.7 nF, 2x1f, 1x4.7f, 1 x 1f, 1 x 10f, 3 x10nF, 1 x 47nF, 2 x 100nF, 1 x 1F, 1 x 10F, 1 x 47F Diyot : 2x1N4001 Transistr : 6 x BC237, 2 x BD135, 2 x BD136, 4 x BC108 Entegre: 1adet LM324

DENEY 1 : FARK KUVVETLENDRCLER

Malzeme Listesi : Transistr : 4xBC237 Diren : 1x22k, 2x12k, 1x11k, 2x10k, 2x1k Ama: 1) Fark kuvvetlendiricisine ait DC ve AC analizlerin yaplarak DC alma noktasnn bulunmas, ortak iaret ve fark iaret kazancnn, ortak zayflatma orannn bulunmas 2) Akm aynasnn kazanca etkisinin incelenmesi. 1.1.Genel Bilgi Fark kuvvetlendiricileri genel olarak giriindeki AC iaret farkn ykselten kuvvetlendiricilerdir. Fark ykselteci devresinin zellikle yksek kazanl kuvvetlendiricilerin giri kat olarak kullanlmasna neden olan ok yararl eitli zellikleri mevcuttur. Kuvvetlendiricinin simetrik olmas nedeniyle e zellikli transistrler seerek (genellikle bu transistrler ayn silisyum krmk zerinde gereklenirler) olduka kararl ve srklenmelere dayankl devreler oluturulabilir. kta grlmek istenen iaret byk genlikli bir ortak DC gerilime sahip iki utan gelen iaretin fark ise bu devre idealdir. OPAMP devreleri de kaskat balanm fark ykselteleri kullanarak tasarlanr. Bylece olduka kararl ve yksek kazanl kuvvetlendiriciler elde edilir.

ekil 1.1 Temel Fark Kuvvetlendiricisi ekil 1.1deki fark kuvvetlendiricisi devresindeki transistrlerin alma noktalarn bulmak iin DC analiz yaplmaldr. 1.1.1.DC Analiz k akm ve gerilimlerini bulmak iin gerekli olan denklemler aada verilmitir.
V = V2 = 0 1

(1.1)

8
VBE + I T R E VEE = 0
IT = VEE VBE RE

(1.2) (1.3) (1.4) (1.5) (1.6)

I E = I B + I C = (1 + )I B

I T = 2I E 2I C
IC = VEE - VBE 2R E

k Gerilimleri:
V VBE Vo1 = Vo2 = VCC IC R C = VCC ( EE )R C 2R E
Vod = Vo1 Vo2 = 0

(1.7) (1.8)

deal bir fark kuvvetlendiricisinde giriler 0 iken k gerilimleri arasndaki fark (VOD) 0 olmaldr. 1.1.2.AC Analiz Devrenin AC modeli ekil 1.2de verilmitir.

ekil 1.2 Temel Fark Kuvvetlendiricisinin AC Edeer Modeli Kullanlan transistrler edeer yapda olduu iin gm1=gm2; r1= r2 dir.

IC ve r = g m = gm VT Giri iaretleri arasndaki farka giri fark iareti denir. Vid ile gsterilir. Vid = V1 V2
Giri iaretlerinin ortalama deerine giri ortak iareti denir. Vic ile gsterilir.

(1.9) (1.10)

9
V1 + V2 2 Devrenin almasn ikiye ayrabiliriz. 1- V1 = -V2 haline fark iareti denir. 2- V1 = V2 haline ortak iaret denir. Vic =

(1.11)

1.1.2.a. Giri aretinin Fark areti Olmas Durumu V1 = V2 V1 = Va (t) V2 = Va (t) Bu durumda Vic ve Vid aada gsterildii gibi olur. (1.12) (1.13) (1.14)

V1 + V2 =0 2 Vid = V1 V2 = 2Va (t) Vic =

(1.15) (1.16)

Fark iareti uygulanmas durumunda fark kuvvetlendiricisi devresinin edeer modeli ekil 1.3de verilmitir.

ekil 1.3 Girilere fark iareti uygulanmas durumu

E noktas iin:

g V1 + g m V1 + g m V 2 + g V 2 = G E Ve
Vid V + V1 + Ve = 0 V1 = id Ve 2 2 Vid V + V 2 + Ve = 0 V 2 = id Ve 2 2

(1.17)

(1.18) (1.19)

10

V1 + V 2 = 2Ve
(V1 + V 2 )(g + g m ) = G E Ve
(2g + 2g m + G E )Ve = 0
Burada eitsizliin salanmas iin (2g + 2g m + G E ) 0 olduundan Ve = 0 olmaldr.

(1.20) (1.21) (1.22)

Vid V Ve = id 2 2 V V V 2 = id Ve = id 2 2 V1 =
Devrenin k gerilimleri aada verilmitir.

(1.23) (1.24)

Vo1 = g m V1R C = g m R C

Vid R V = C id 2 re 2

(1.25) (1.26)

V R V Vo2 = g m V 2 R C = g m R C id = C id 2 re 2
Buradaki re deeri transistrn gei direncidir ve bykl re = k fark iareti Vod = V1- V2 olduuna gre

VTH dir. IC

Vod =

R C Vid R C Vid R = C Vid olarak bulunur. re 2 re 2 re

Fark iaret kazanc (Add) ise aada verilmitir.

A dd =

Vod Vid

=
Vic = 0

RC re

(1.27)

1.1.2.b Giri aretinin Ortak aret Olmas Durumu

V1 = V2 V1 = Vb (t) V2 = Vb (t) Bu durumda Vic ve Vid aada gsterildii gibi olur. Vic = V1 + V2 = Vb (t) 2

(1.28) (1.29) (1.30)

(1.31)

11

Vid = V1 V2 = 0

(1.32)

Ortak iareti uygulanmas durumunda fark kuvvetlendiricisi devresinin edeer modeli ekil 1.4de verilmitir.

ekil 1.4 Girilere ortak iaret uygulanmas durumu

Vic = i b [ r + 2(1 + )R E ] = Vb (t)

(1.33)
(1.34)

ib =

Vb (t) r + 2(1 + )R E

Devrenin k gerilimleri aada verilmitir.

Vo1 = Vo2 = i b R C = R C Vb (t) R C Vic = r + 2(1 + )R E r + 2(1 + )R E Vo1 + Vo2 = Vo1 = Vo2 olur. 2

(1.35)

k ortak iareti Voc =

Ortak iaret kazanc (Acc) ise aada verilmitir.

A cc = Voc Vic =
Vid = 0

R C RC r + 2(1 + )R E re + 2R E

(1.36)

deal bir fark kuvvetlendiricisinde ortak iaret kazanc (Acc) sfrdr. Fark iaret kazancnn (Add), ortak iaret kazancna oranna Ortak aret Zayflatma Oran (Common Mode Rejection Ratio, CMRR) denir. Fark ykseltelerinin yaygn kullanlan bir performans lt olan CMRR u ekilde tanmlanr:

CMRR =

Ad Ac

(1.37)

Yukardaki formlden de grld zere CMRR deerinin byk olmas iin RE direncini bytmek gerekir, ancak RE direnci arttrlrsa ayn IE akm ile devreyi srebilmek

12

iin gereken besleme gerilimi deeri ok artacaktr. Bu nedenle devrede RE direnci yerine sabit akm kayna grevi gren akm aynas (ekil1.5) kullanlr.

(a) (b) ekil 1.5 a.) RE Direnci ile Farksal Kuvvetlendirici b) RE Direnci Yerine Akm Aynas Kullanlarak Elde Edilen Farksal Kuvvetlendirici Doru akm kayna kk iaretler iin yksek diren gstereceinden (ak devre gibi dnlebilir) akm aynas kullanlan devrede VEE gerilimini arttrmaya gerek olmadan yksek CMRR elde edilebilir.
1.2. Deney ncesi Yaplacaklar 1. ekil 1.5a ve 1.5.b deki fark kuvvetlendiricisinin AC edeer devrelerini ve alma prensiplerini gzden geiriniz. 2. ekil 1.5a ve 1.5.b deki devrenin kazan ifadelerini (Add ve Acc ) ve CMRR deerlerini fyde verilen bilgileri kullanarak hesaplaynz. Hesaplamalarnz iin SPICE program kullanabilirsiniz. Bu hesapladnz deerleri deney sonunda bulduunuz lm sonularyla karlatracaksnz.

Not: Teorik hesaplama srasnda akm aynal yap iin Acc deerini 0 olarak alabilirsiniz.
1.3. Deneyde Yaplacaklar 1. ekil 1.5.adaki devreyi kurunuz. + ve besleme gerilimlerini dikkatli balaynz, DC kaynaklarn ve devrenizin toprak balantsnn neresi olduuna dikkat ediniz. 2. Devrenin Vi1 ve Vi2 girilerine fark iareti (a) uygulaynz. a. Vi1 = 10mV.sin(2.103.t) Vi2 = 0V

13

Farksal k gerilimini (Vo1-Vo2) lerek kazanc (Add) lmlerinize gre bulunuz. Not: Fark iaretini lerken 1 probun 2 ucu k noktalarna balanacaktr. 3. Devrenin Vi1 ve Vi2 girilerine ortak iaret (b) uygulaynz. b. Vi1 = Vi2 = 10mV.sin(2.103.t) Ortak k gerilimini (Vo1 veya Vo2 ) lerek kazanc (Acc) lmlerinize gre bulunuz. 4. Devrenin CMRR orann lm deerlerinden yararlanarak hesaplaynz ve ilgili tabloyu doldurunuz. 5. ekil 1.5.bdeki devre ile yukardaki admlar tekrarlaynz.
1.4. Deney Sonu Sorular 1. CMRR deerinin byk olmasnn nemi nedir? Aklaynz. 2. Akm aynasnn Add, Acc ve CMRR deerine etkisi ne olmutur? 3. ekil 1.5.b iin bulunan CMRR deerini, ekil 1.5.a da olduu gibi akm kayna yerine direnle salayabilmek iin gerekli VEE gerilimini hesaplaynz.

14 1.5. DENEY 1 Sonu Sayfas

ekil 1.6 ekil 1.5.a daki Devreye likin Fark Modu ve Ortak Mod k

ekil 1.7 ekil 1.5.bdeki devreye ilikin Fark Modu ve Ortak Mod k Tablo 1.1 Farksal kuvvetlendiricinin kazan ve CMRR ifadelerinin karlatrlmas

Teorik Hesaplama ekil 1.5.a Ad Ac CMRR ekil 1.5.b

Deneysel lm ekil 1.5.a ekil 1.5.b

15

DENEY 2:OPAMPLI AKTF FLTRE UYGULAMASI

Ama: 1. dereceden alak geiren filtre, yksek geiren filtre ve 2 .dereceden band geiren filtrelerin aktif elemanlar ile gereklenmesi. Malzeme Listesi: Opamp: 1 x LM324 Diren: 2 x 15k, 2 x 7.5k Kapasite: 2 x 10 nF, 2 x 4.7 nF 2.1. Genel Bilgi

Elektrik devrelerinde ok kullanl yaplar olan analog devrelerin banda filtreler gelir. Filtre yaplar elektriksel iaretlerin frekans spektrumlarna biim vermek amacyla kullanlan devrelerdir. Pasif R, L, C elemanlaryla gerekletirilen bu devreler ayn zamanda aktif elemanlarla (transistr, opamp vs.) birlikte sadece R veya C elemanlar veya bunlarn her n birden kullanarak da gerekletirilebilir. Filtreler elektronik ve haberleme sistemlerinde olduka geni bir uygulama alan bulmaktadr. zellikle, sisteme uygulanan frekanslardan yalnzca istenenlerinin geirilmesi amacyla kullanlrlar. Gereklenen transfer fonksiyonunun frekansla deiimine bal olarak alak geiren, yksek geiren, band geiren, band sndren trden filtreler sz konusudur. Kesim frekans, kalite faktr, geirme band kazanc ise nemli filtre parametrelerindendir. Pasif filtrelerde diren, kapasite ve bobin kullanlr. RC filtrelerinde transfer fonksiyonunun kkleri reel olur. Bu tip filtrelerde deer katsaysnn kk olduu grlr. Byk kalite faktr elde edilmek istendiinde LC filtreleri kullanmak daha uygun olur. Ancak dk frekanslarda gerekli bobin indktanslarnn byk olmas gerekeceinden hem devrenin kaplad alan hem de maliyet artar. Bu nedenle dk frekanslarda daha ok aktif filtreler tercih edilir. Aktif filtrelerin en nemli avantajlar kk ve hafif olmalardr. Ayrca gvenirlikleri yksek, seri retim nedeniyle ucuz ve kk boyutlar nedeniyle de parazitleri dktr. Buna karn, aktif elemann sonlu band genilii nedeniyle eriilebilecek kutup frekanslar snrldr. Ayrca filtre karakteristiinin keskinliini belirleyen kalite faktr ile kutup frekans ters orantldr. Dolaysyla optimum bir zmn bulunmas sz konusudur. Bunun dnda aktif filtrelerde, karakteristiklerinin eleman deerlerindeki deiimlere duyarl daha yksektir ve aktif eleman nedeniyle ayrca bir besleme devresi gerektirirler.

2.1.1. Filtre Trnn Tespiti

Genel olarak filtre transfer fonksiyonlarnn limitini s ve s 0 iin alarak ne tr filtreye ait olduklar bulunabilir. AGFnin transfer fonksiyonunu limit ilemi uygulanrsa; K K = =A lim H AGF ( s ) = lim (2.1) s 0 s 0 s + w 0 + wc c
s wc

lim H AGF ( s ) = lim

s wc

K K = = 0.707 A s + wc wc + wc

(2.2)

K K = =0 (2.3) s s s + w + wc c Burada A filtrenin maksimum kazancdr. Limit ileminden grld gibi yksek frekanslarda filtrenin kazanc sfr olmakta, dk frekanslarda ise maksimum kazanca lim H AGF ( s ) = lim

16

ulamaktadr. Dier filtrelerin transfer fonksiyonlarna basit bir limit ilemi ile analiz edilebilir.
2.1.2. Filtre Karakteristikleri
2.1.2.a Alak Geiren Filtre Karakteristikleri

Alak geiren filtre yapsnda 0 Hz ile kesim frekans ( f H ) arasnda sabit bir kazan vardr (genellikle birim kazan). Kesim frekansnda, alak frekans kazanc 3 dB azalr. 0 Hz ile kesim frekans ( f H ) arasndaki frekanslar band geirme frekans, f H dan byk frekanslar ise band sndrme frekansdr. Band sndrme frekansnda kazan olduka azalr.

(a) ekil 2.1 Alak Geiren Filtre Karakteristikleri a) deal Filtre b) Pratik Filtre
2.1.2.b Yksek Geiren Filtre Karakteristikleri

(b)

Yksek geiren filtre yapsnda kesim frekansndan ( f L ) daha byk frekanslarda sabit bir kazan vardr (genellikle birim kazan). Kesim frekansnda, yksek frekans kazanc 3dB azalr. 0 Hz ile kesim frekans ( f L ) arasndaki frekanslar band sndrme frekans, f L den byk frekanslar ise band geirme frekansdr. Band sndrme frekansnda kazan olduka azalr.

ekil 2.2 Yksek Geiren Filtre Karakteristikleri a) deal Filtre b) Pratik Filtre

17 2.1.2.c Band Geiren Filtre Karakteristikleri

Band geiren filtre, sadece belirli frekans araln geirir, dierlerini sndrr. Band geirme aral, kesim frekanslar ( f H , f L ) arasnda kalan blgeyi ifade eder. Filtrenin band genilii ( = f H f L ) olarak ifade edilir.

ekil 2.3 Band Geiren Filtre Karakteristikleri a) deal Filtre b) Pratik Filtre 2.1.3. Filtre Transfer Fonksiyonlar ve Devrelerinin Analizi 2.1.3.a 1.Dereceden Alak Geiren Filtre: Birinci dereceden alak geiren filtrenin transfer fonksiyonu aada verilmitir.

H AGF ( s ) =

K s + wc

(2.4)

Burada K kazan, wc AGFnin kesim frekansdr. ekil 2.4de verilen alak geiren filtrenin analizi yaplp, transfer fonksiyonu devre elemanlarna bal olarak elde edilmitir.

ekil 2.4 Birinci Derece Alak Geiren Filtre

18
1 Vo R2 C (s) = 1 Vi s+ R1C

(2.5)
wc = 1 R1C

Burada

K=

1 R2C

ve

eitlikleri bulunabilir.

2.1.3.b 1. Dereceden Yksek Geiren Filtre: Birinci dereceden yksek geiren filtrenin transfer fonksiyonu aada verilmitir. s H YGF ( s ) = K (2.6) s + wc

Burada K kazan, wc YGFnin kesim frekansdr. ekil 2.5de verilen alak geiren filtrenin analizi yaplp, transfer fonksiyonu devre elemanlarna bal olarak elde edilmitir.

ekil 2.5 Birinci Derece Yksek Geiren Filtre

Vo R (s) = 1 Vi R2

s s+ 1 R2 C

(2.7)

Burada

R K= 1 R2

ve

1 wc = R2C

eitlikleri bulunabilir.

2.1.3.c Band Geiren Filtre : kinci derece bir band geiren filtrenin genel ifadeyle transfer fonksiyonu aada verilmitir.

H BGF ( s ) = K

s 2 s + s + wo
2

(2.8) BGFnin merkez frekansdr. Band genilii

=
wo Q

Burada K kazan,

band genilii ve

wo

olarak tanmldr. Burada Q kalite faktrdr. Kalite faktr ne kadar byk olursa devrenin band genilii azalacak, kazanc artacaktr.

19

ekil 2.6 Band Geiren Filtre

Vo 1 1 s (s) = 1 1 Vi R2 C1 s + R C s + R C 2 2 1 1

(2.9)
ya da 1 s Vo R2 C1 ( s) = Vi 1 1 1 s2 + R C + R C s + R R C C 1 1 1 2 1 2 2 2

(2.10)

Burada alt kesim frekans ( f L ), st kesim frekans ( f H ) ve band genilii ( ) aadaki eitlikler ile bulunabilir.

fH =
fL =

1 2R1C1
1 2R2C 2

(2.11) (2.12) (2.13)

= fH fL
2.1.4. Filtre Tasarm Kriterleri

2.1.4.a Kazan (Band-pass gain) Aktif filtreler kullanlarak 1den yksek kazan elde etmek mmkndr. Birok aktif filtre yaps filtrenin kazancn belirleyen kazan katsays ierirler. Dz band geirme kazancna sahip filtreler sklkla kullanlr. Bu karakteristie sahip filtreler, Butterworth filtre olarak adlandrlr. Dier bir snf olan Chebyshev filtreler ise band geirme kazancnda dalgalanmaya (ripple, overshoot) sebep olurlar.

20

ekil 2.7 Butterworth vs. Chebyshev 2.1.4.b Kesim frekanslar (Cut-off frequencies) Kesim frekanslar (fH, fL) filtre devresindeki kapasite ve diren deerleri ile belirlenir. 2.1.4.c Frekans erisinin dme eimi (Roll-off rate) Frekans erisinin dme eimi, filtre kazancnn band sndrme blgesindeki deiim orandr. Bu orann yksek olmas, frekans seimini iyiletirmesini salar. ekil 2.4te de grld zere Chebyshev filtre yapsnda bu oran Butterworth filtre yapsna gre daha yksektir. Frekans erisinin dme eimini, filtrenin derecesi belirler. rnein, 1. derece filtrede 20dB/decade deerinde bir eim varken, 2.derece bir filtrede bu deer 40dB/decade olur. 2.1.4.d Kalite Faktr (Quality Factor) Band geiren filtreler iin Q (kalite faktr), merkez frekansn ( fo ), band geniliine ( ) orandr.

Q=

fo

2.14

Alak geiren ve yksek geiren filtreler iin Q, kutup kalitesini gsterir. Yksek kalite faktrleri grafiksel olarak 0 dB izgisi ile filtrenin kazan cevabnn tepe noktas arasndaki mesafe olarak gsterilebilir. Q en dk 1 olarak seilir.
2.2. Deney ncesi Yaplacaklar 1. Deneye gelmeden nce LM324 katalounu inceleyiniz. 2. ekil 2.8 ve ekil 2.9da verilen devrelerin SPICE program kullanlarak aada istenen simlasyonlarn gerekleyiniz. 3. AC analiz yaplarak alak ve yksek geiren filtrelerin kesim frekansn ve maksimum k genliini, band geiren filtrenin merkez frekansn, band geniliini ve maksimum k genliini bulup not alnz.

21 2.3. Deneyde Yaplacaklar 1- Alak Geiren Filtre 1. ekil 2.8de verilen 1. devreyi kurunuz. 2. Devrenin giriine Vinp-p=20mV uygulaynz. Devredeki Opamplar iin besleme gerilimleri 12Vdur. 3. Devrenin kesim frekansn bulunuz. Giri iaretinin frekansn tabloda verilen deerlere gre ayarlaynz. Osiloskop ekrannda gzlemlediiniz deerlere gre Tablo 2.1i doldurunuz. 4. Elde ettiiniz deerlere gre kazan(dB)-frekans erisini iziniz (ekil 2.10). 2- Yksek Geiren Filtre 1. ekil 2.8de verilen 2. devreyi kurunuz. 2. Devrenin giriine Vinp-p=20mV uygulaynz. Devredeki Opamplar iin besleme gerilimleri 12Vdur. 3. Devrenin kesim frekansn bulunuz. Giri iaretinin frekansn tabloda verilen deerlere gre ayarlaynz. Osiloskop ekrannda gzlemlediiniz deerlere gre Tablo 2.2yi doldurunuz. 4. Elde ettiiniz deerlere gre kazan(dB)-frekans erisini iziniz (ekil 2.11). 3- Band Geiren Filtre 1. ekil 2.9de verilen devreyi kurunuz. 2. Devrenin giriine Vinp-p=20mV uygulaynz. Devredeki Opamplar iin besleme gerilimleri 12Vdur. 3. Devrenin merkez, alt ve st kesim frekanslarn bulunuz. Giri iaretinin frekansn tabloda verilen deerlere gre ayarlaynz. Osiloskop ekrannda gzlemlediiniz deerlere gre Tablo 2.3 doldurunuz. 4. Elde ettiiniz deerlere gre kazan(dB)-frekans erisini iziniz (ekil 2.12).

(a) (b) ekil 2.8 (a) 1.Derece Alak Ge. Filtre Dev. (b) 1.Derece Yksek Ge. Filtre Dev.

22

ekil 2.9 2.Derece Band Geiren Filtre Devresi 2.4. Deney Sonu Sorular

1. Pasif ve aktif filtre devrelerinin birbirlerine gre avantaj ve dezavantajlarn sralaynz. 2. Endktans elemannn zelliklerini sralayarak devre iinde kullanmnn avantajlar ve dezavantajlarn belirtiniz. 3. Alak geiren filtre devrelerinin uygulama alanlarn aratrnz. 4. Band geiren filtre devrelerinin uygulama alanlarn aratrnz. 5. Band sndren filtre devrelerinin uygulama alanlarn aratrnz. 6. Yksek dereceli alak geiren elde etmek iin daha dk dereceli alak geiren filtreler nasl balanabilir? 7. Alak geiren filtre kullanarak band geiren filtre elde etmek iin ne yaplmaldr, aklaynz. 8. deal bir Opampn giri ve k direnleri nedir? 9. Opamp kullanarak integratr ve trev alc yaplar tasarlaynz. Transfer fonksiyonlarn belirtiniz.

23 2.5. DENEY 2 Sonu Sayfas Tablo 2.1 Alak Geiren Filtrenin Kazan Frekans Erisi iin Elde Edilen Deerler

ekil 2.10 Alak Geiren Filtre iin Kazan(dB)-Frekans erisi Tablo 2.2 Yksek Geiren Filtrenin Kazan Frekans Erisi iin Elde Edilen Deerler

24

ekil 2.11 Yksek Geiren Filtre iin Kazan(dB)-Frekans erisi Tablo 2.3 Band Geiren Filtrenin Kazan Frekans Erisi iin Elde Edilen Deerler

ekil 2.12 Band Geiren Filtre iin Kazan(dB)-Frekans erisi

25

DENEY 3 : G KUVVETLENDRCLER
Ama : A, B, AB snf kuvvetlendiricilerin incelenmesi ve gereklenmesi. Malzeme Listesi : Transistr : 1xBC237, 1xBD135, 1xBD136 Diyot : 2x1N4001 Diren : 2x110k, 2x10k, 2x1,5k, 1x24, 4x120 (1/2watt), 2x1,2k, 1x2,2k Kondansatr : 2x1f, 1x4.7f 3.1. Genel Bilgiler

Kuvvetlendiriciler, kuvvetlendirdikleri elektriksel bykln boyutuna gre gruplanr. Buna gre gerilim, akm ve g kuvvetlendiricisi olmak zere grup kuvvetlendirici vardr. G kuvvetlendiricilerinde yke aktarlan g nemlidir. Devrede oluan kayplar nedeni ile kaynaktan ekilen gcn tamam yke aktarlamaz. Yke aktarlan g PY ve kaynaktan ekilen g PDC ile gsterilsin. Yke aktarlan gcn, kaynaktan ekilen gce oranna verim denir ve ile gsterilir.

PY PDC

(3.1)

Devrede harcanan g nedeni ile verim %100den kktr.G kuvvetlendiricileri giriteki sinzoidal iarete karlk transistr zerinden akan akmn ak asna bal olarak snflara ayrlr.
3.1.1. A Snf G Kuvvetlendiricisi

ekil 3.1 Temel A snf g kuvvetlendiricisi

A snf almada giri iaretinin iki yar periyodu da kuvvetlendirilerek yke aktarlr (ekil 3.2).

26

ekil 3.2 Q alma noktas ve statik ve dinamik yk dorular

ekil 3.1deki devreyi incelersek: VCC VBE , IC = I B , VCE = VCC IC R L (3.2) RB Yke aktarlan iaretin maksimum genlikli olabilmesi iin alma noktasnda V 1 VCE = VCC seilmelidir. Bu durumda alma noktasnda kollektr akm IC = CC olur. 2 2R L V V Yani VCEQ = CC , ICQ = CC dir. 2 2R L IB =

PDC (kaynaktan ekilen DC g) = VCC ICQ

2 VCC VCC = VCC . = 2R L 2R L

(3.3) (3.4)

PY (yke aktarlan gcn ortalama deeri) =

1 2

(i )
0

1 2 2 R L d = R L . ( i ) d 24 140 244 3

sinuzoidal isaretin effektif degerinin karesi

R I2 I PY = R L m = L m 2 2 V V I m = m = CC R L 2R L

(3.5) (3.6)
(3.7) (3.8)

V2 R V PY = L CC = CC 2 2R L 8R L P 1 = Y = = %25 PDC 4

27 3.1.2. B Snf G Kuvvetlendiricisi

Temel bir B snf g kuvvetlendiricisi ekil 3.3te verilmitir. B snf almada k akmnn ak as = 180o dir. Buna gre girie alternatif bir iaret uygulandnda iaretin bir yar periyodu kuvvetlendirilerek yke g aktarlmaktadr (ekil 3.4). Vi = 0 iken akm akmaz. Bu nedenle verim A snfna gre daha yksektir.

ekil 3.3 Temel B snf g kuvvetlendiricisi

ekil 3.4 deal B snf kuvvetlendiricinin yk dorusu ve alternatif k akm gerilimleri

B snf almada sadece bir yar periyot kuvvetlendirildii iin distorsiyon yksektir. Giri iaretinin tmn kuvvetlendirmek iin 2 transistrl yap kullanlr (ekil 3.5).

28

ekil 3.5 Push pull B snf kuvvetlendirici

ekil 3.5deki devreyi incelersek: Vi = 0 iken T1 ve T2 kesimdedir, V0 = 0 Vi > VBE iken T1 iletimdedir, Vi < VBE iken T2 iletimdedir. VBE < Vi < VBE arasnda V0 = 0 dr. Bu bozulmaya gei (cross-over) distorsiyonu denir. k iaretinin maksimum deeri VO M = VCC VCESAT dr.

PDC = 2VCC I DC I I DC = m V 2V 2 PDC = 2VCC m m R L R L PY = Ieff .Veff = =

(3.9) (3.10)

[ Vm VCC dir ]

(3.11) (3.12) (3.13)

I m Vm V2 = m 2 2R L

PY V 2 R = m . L = = %78 2 PDC 2R L 2Vm 4

3.1.3. AB Snf G Kuvvetlendiricisi

AB snf almada k akmnn ak as 180o < < 360o dir. B snf kuvvetlendiricide gei distorsiyonu olutuu iin bu bozulmay nleyecek ekilde devreye 2 diyot eklenir. Bylece Vi = 0 iken de devreden akm akar. B snf almaya gre distorsiyon daha azdr. Verim ise B snfna gre daha dktr.

29

3.2. Deney ncesi Yaplacaklar

1. Deneyde kuracanz btn devrelerin verimini SPICE yardmyla hesaplaynz. 2. Fyn sonundaki sorulara gz atnz.
3.3. Deneyde Yaplacaklar

1. ekil 3.6daki A snf kuvvetlendirici devresini kurunuz ve altrnz. Bu devreyi altrrken devrenin giriine f = 1kHzlik 10mV genlikli bir gerilim uygulaynz. Giri ve k iaretlerini ekil 3.9 zerine iziniz. 2. Devrenin kazancn ve kta bozulma olmadan girie uygulayabileceiniz maksimum giri iareti genliini tespit ediniz ve sonu sayfasndaki tabloya yaznz. 3. Krplmasz maksimum k genliindeki k akmn hesaplaynz ve sonu sayfasndaki tabloya yaznz. 4. Devrenin verimini llen deerlerden hesaplaynz ve sonu sayfasndaki tabloya yaznz. 5. ekil 3.7deki elenik transistrl Push-Pull B snf kuvvetlendiriciyi altrnz. Devre giriine f = 1kHzlik 1V genlikli bir gerilim uygulaynz. 6. Giri ve k iaretlerini ekil 10 zerine iziniz. 7. Maksimum k gerilimi deeri iin devrenin verimini llen deerlerden yararlanarak hesaplaynz ve tabloya yaznz. 8. Gei distorsiyonu dzeltilmi AB snf Push-Pull kuvvetlendirici DC kutuplama devresi ile birlikte gereklenecektir. (ekil 3.8) Giri ve k iaretlerini ekil 11 zerine iziniz. 9. Devrenin verimini llen deerlerden hesaplaynz ve tabloyu doldurunuz.
3.4. Deney Sonu Sorular

1. G kuvvetlendirici devreleri temelde ne ie yarar ve nerelerde kullanlr? 2. G kuvvetlendiricilerin snflandrlmas neye gre yaplr ve ka eit g kuvvetlendiricisi vardr? 3. Bir g kuvvetlendiricisinin verimini tanmlaynz. 4. Maksimum akm snr 500mA; maksimum dayanma gerilimi 40V; VCESAT = 0.5V ve = 100 deerleri ile verilen bir transistr kullanarak 100 yk direncine 0.5W g salayan bir A snf g kuvvetlendiricisi tasarlaynz. 5. ekil 3.5 deki gibi B snf bir g kuvvetlendiricisi verilmektedir. Devrenin yk direnci 100 ve besleme gerilimleri 15V dur. Transistrlerin VCESAT deerleri 0.5V olduuna gre yke aktarlabilecek maksimum gc hesaplaynz. (VBE = 0; ok byk ve k gerilimi tam sinzoidal varsaynz).

30

ekil 3.6 A Snf Kuvvetlendirici Deney Devresi

ekil 3.7 B Snf Kuvvetlendirici Deney Devresi

ekil 3.8 AB Snf Kuvvetlendirici Deney Devresi

31 3.5. DENEY 3 Sonu Sayfasi ..........( ) ..........( )

........(

.......( )

ekil 3.9 A snf kuvvetlendiricinin giri ve k iaretleri ..........( ) ..........( )

.....(

.....( )

ekil 3.10 Elenik transistrl Push-Pull B snf kuvvetlendiricinin giri ve k iaretleri ..........( ) ..........( )

.....( ) ....( ) ekil 3.11 Gei distorsiyonu dzeltilmi AB snf Push-Pull kuvvetlendirici devresi giri ve k iaretleri Tablo 3.1 G Kuvvetlendiricileri Arasndaki Karlatrma

A snf Krplmasz maksimum k gerilimi Yk akm Maksimum verim

B snf

AB snf

32

DENEY 4 : GERBESLEMEL KUVVETLENDRCLER

Ama : Geribeslemeli kuvvetlendirici devre yapsn ve almasn deney yoluyla renmek. Geribeslemenin kuvvetlendiriciler zerindeki etkilerini incelemek. Malzeme Listesi : Transistr: 2xBC108 Kondansatr : 1x1f, 1x10f Diren : 1x180k, 1x27k, 1x10k, 1x1k, 1x270, 1x3.9k, 1x5.6k Geribesleme devresi iin direnler: 1x33k, 1x68k, 1x270k 4.1. Genel Bilgi Geribeslemeli devreler elektronikte olduka geni bir kullanm alan olan bir konudur. Bir elektronik devrede, ktan alnan iaretin bir rneinin ayn fazda veya zt fazda girie aktarld devrelere Geribeslemeli Devreler diyoruz. Giri iaretine zt fazda gelen iarete dayal devrelere negatif geribesleme devreleri, ileme negatif geribesleme, giri iaretine e fazda gelen iarete dayal devrelere pozitif geribesleme devreleri, ileme pozitif geribesleme denir. Geribeslemeli sistemin genel blok diyagram ekil 4.1de grlmektedir. Vs giri sinyali, bir kartrma devresine uygulanr ve bu arada Vo geribesleme sinyali ile birletirilir. Bu sinyallerin fark olan Vi, daha sonra ykseltece giri gerilimi olarak uygulanr. Ykselte knn bir ksm, giri kartrc devresine geribesleme sinyalini uygulayan geri besleme devresine () balanr.

ekil 4.1 Geribeslemeli sistemin genel blok diyagram

Geribeslemeli sisteme ilikin transfer fonksiyonu: Ao Af = 1 + Ao

(4.1)

Burada Ao , geribeslemesiz kuvvetlendirici devresinin kazanc olup ayn zamanda ak evrim kazanc olarak da ifade edilir. Af ise Geribeslemeli kuvvetlendirici devresinin kazancdr. Transfer fonksiyonunda yer alan Ao (Ao : Dng Kazanc) byklne bal olarak sistemden elde edilen performans farkllk gsterir.

33

Transfer fonksiyonuna gre eitliin paydasndaki Ao terimi incelenecek olursa; Ao = 0 ise sistemde geribesleme yoktur. Ao > 0 ise sistemde negatif geri besleme vardr. Ao < 0 ise sistemde pozitif geri besleme vardr. Ao = -1 ise sistem osilasyon yapar.

Transfer fonksiyonuna gre dng kazanc 1den olduka byk olmas durumunda (Ao>>1) negatif geribeslemeli kuvvetlendirici devresinin kazanc tmyle ak evrim kazancndan bamszdr. A 1 Ao >> 1 (4.2) Af = o = Ao
4.1.1 Pozitif Geribesleme

Af > Ao, transfer fonksiyonundaki paydann modl 1den kkse pozitif geribesleme sz konusudur. Pozitif geribesleme baz zel durumlarda (darbe ekillendiriciler, osilatrler, aktif szgeler) kullanlr. Elde edilen kazan geribeslemesiz kuvvetlendiriciden elde edilen kazanca gre yksektir.
4.1.2 Negatif Geribesleme

Af < Ao, transfer fonksiyonundaki paydann modl 1den bykse negatif geribesleme sz konusudur. Negatif geri besleme sistemler zerinde baz iyiletirici etkileri olduundan olduka sk karlalan bir uygulamadr. Negatif geri besleme ile elde edilen gerilim kazanc, geribeslemesiz gerilim kazancna oranla olduka dktr. Ancak bu kazan kaybna karlk yksek bir giri empedans, dk bir k empedans, daha kararl bir kuvvetlendirici kazanc ve daha yksek bir kesim frekans elde etmek mmkndr. Kararlln artmas ile birlikte aktif devre elemanndaki sl deiimler, zamanla parametrelerdeki deiimler ve grltlerin etkisi azaltlm olur. Negatif geribeslemeli devrelerin iyiletirici etkileri aada zetlenmitir. Daha yksek giri empedans elde edilir. (Uygun bir negatif geribesleme topololojisi ile salanabilir.) Daha dk k empedans elde edilir. (Uygun bir negatif geribesleme topololojisi ile salanabilir.) Frekans cevab daha iyidir. Band-genilii arttndan daha geni bir frekans alannda giriin kuvvetlenmesi salanr. Geribeslemeli ve geribeslemesiz kuvvetlendiricilerden elde edilen kazan-frekans karakteristii ekil 4.2de verilmitir. ktaki distorsiyon ve grlt etkileri negatif geribesleme ile en aza indirilir. (1+Ao) faktr hem giri grltsn hem de sonuta ortaya kan dorusal olmayan bozulmay nemli lde azaltarak belirgin bir ekilde iyiletirme salar. Ancak toplam kazancnda azaldn belirtmek gerekir. Kazanc geribeslemesiz kazan dzeyine karmak iin ilave katlarn kullanlmas halinde, bu ilave katn ve/veya katlarn sisteme, geribesleme ykseltecinin azaltt kadar grlt ekleyebilecei bilinmelidir. Kararllk artar. Bylece devreden elde edilen kazan, sl deiimlerden ve zamanla parametrelerdeki deiimlerden bamsz hale gelir.

34

ekil 4.2 Geribeslemeli (Af) ve geribeslemesiz kuvvetlendirici (Ao) kazan-frekans karakteristii 4.1.3. Geribesleme Balant Trleri

Geribesleme sinyalini balamann 4 temel yolu vardr. Hem gerilim hem de akm girie seri ya da paralel olarak uygulanabilir. Seri-gerilim geribeslemesi Seri-akm geribeslemesi Paralel-gerilim geribeslemesi Paralel-akm geribeslemesi

Buna gre gerilim, geribesleme devresine giri olarak balanan k gerilimini, akm, geribesleme devresinden akan k akmn gstermektedir. Seri terimi, geri besleme sinyalinin, giri sinyal gerilimi ile seri ekilde balandn, paralel terimi ise geri besleme sinyalinin giri akm kaynana paralel balandn gsterir.
4.1.4. Geribeslemenin Giri ve k Empedanslarna Etkisi

Seri geribesleme balantlar, giri direncini ykseltme, paralel geribesleme balantlar ise giri direncini drme eilimi gsterir. Gerilim geribeslemesi k empedansn drr, akm geribeslemesi ise k empedansn ykseltir. Tipik olarak kaskat bal ykseltelerin ounda yksek giri ve dk k empedans arzu edilir. Geribeslemenin giri ve k empedanslarna etkisi aadaki Tablo 4.1de zetlenmitir.
Tablo 4.1 Geribesleme Balant Trlerine Gre Giri Ve k Empedanslarnn Hesaplanmas

Seri-Gerilim Geribeslemesi Zif

Z i (1 + A) (artar)

Seri-Akm Geribeslemesi
Z i (1 + A) (artar)

Paralel-Gerilim Geribeslemesi
Zi 1 + A (azalr)

Paralel-Akm Geribeslemesi
Zi 1 + A (azalr)

Zof

Zo 1 + A (azalr)

Z o (1 + A) (artar)

Zo 1 + A (azalr)

Z o (1 + A) (artar)

35

4.2. Deney ncesi Yaplacaklar 1. BC108 transistrnn katalog bilgilerini inceleyip bacak balantlarn ve transistrn DC artlardaki nemli parametrelerini reniniz. 2. ekil 4.3deki geribeslemeli kuvvetlendirici devresinin kk iaret edeer modelini iziniz (Transistrler h-parametreleri ile modellenecektir). 3. Bu devrenin ak evrim kazanc (Ao), dng kazanc (Ao) ve geribeslemeli devrenin kazanc (Af) deerlerini SPICE yardmyla hesaplaynz. 4. Ayn devrenin giri empedans (Zi) ve k empedansn (Zo) SPICE yardmyla hesaplaynz. 5. ekil 4.3 deki devrenin SPICE simulasyonunu yapnz. Frekans analizi ile geribeslemesiz (Rf den oluan kol ak devre iken) ve geribeslemeli (Rf = 33k) devrenin genlik BODE diyagramlarn ayn grafikte st ste (bunu yapamazsanz ayr ayr da olur) izdiriniz, geribeslemenin kazanca etkisini gsteriniz. 4.3. Deneyde Yaplacaklar 1. ekil 4.3deki devreyi kurunuz. Girie 10KHz frekansnda 20mV genlikli sinsoidal gerilim uygulaynz. 2. Geribeslemesiz devrenin kazancn gzleyiniz. 3. Geribesleme devresini ekleyiniz. Rf nin farkl deerleri iin ltnz kazan deerlerini Tablo 4.2ye yaznz. Her bir diren deeri iin dng kazancn (A0) hesaplaynz. 4. Geribeslemesiz devre ve geribeslemeli ( farkl diren deeri ile) devrelerin alt ve st frekansn deneysel yolla belirleyiniz ve ekil 4.4 ve ekil 4.5 zerine iziniz. 5. ltnz kazan deerleri ile hesapladnz deerleri karlatrarak tutarlln yorumlaynz.

ekil 4.3 Deney devresi

36 4.4. Deney Sonu Sorular 1. ekil 4.3deki devrenin topolojisinden devrenin trn belirleyiniz. 2. Negatif ve pozitif geribeslemeli devrelerin uygulama alanlarn belirtiniz. 3. Ak evrim kazanc A=100, giri direnci 10k, k direnci 20 k olan kuvvetlendirici devresine, geribesleme faktr =0.1 olan, seri-gerilim geribeslemesi uygulanmtr. Buna gre geribeslemeli kuvvetlendiricinin gerilim kazancn, giri ve k empedansn hesaplaynz. 4. Ak evrim kazanc Ao = 1000 ve geribesleme faktr =1/10 olan geribeslemeli kuvvetlendirici devresinin kazancn (Af) bulunuz. Ak evrim kazancnn, a. Ao = 500e indiini varsayalm b. Ao = 250ye indiini varsayalm Her iki durumda geribeslemeli devrenin kazancn (Af) hesaplaynz. Geribeslemesiz ve geribeslemeli devrenin kazancndaki yzde deiim oranlarn hesaplaynz.

37

4.5. DENEY 4 Sonu Sayfas Tablo 4.2 lm sonular

ekil 4.4 Geribeslemesiz devrenin kazanc

ekil 4.5 Geribeslemeli devrelerin kazanlar

38

DENEY 5: OSLATR DEVRELER

Ama: Osilatrlerin alma mant ve osilatr eitlerinin renilmesi, Faz Kaymal RC Osilatr ve Schmitt Tetikleyicili Karedalga Osilatr uygulamalarnn yaplmas. Malzemeler: Transistr: 1xBC108 Diren: 5x1k, 1x3.3k, 3x5.6k, 1x6.8k, 3x10k, 1x1k POT, 1x10k POT. Kondansatr: 3x10nF, 1x47nF, 2x100nF, 1x1F, 1x10F, 1x47F. Entegre: LM324 5.1. Genel Bilgi DC gerilimi istenilen frekansta iaretlere dntren devrelere osilatr denir. Osilatrler DC gerilim kaynaklar ile beslenirler. Bir osilatr devresi; osilasyonu balatan rezonans devresi, ykselte ve geribesleme katlarndan olumaktadr. Temel osilatr devrelerinden sinsoidal k alnr. Fakat klarnda kare, gen v.b dalga biimleri elde edilebilen osilatr tasarm da yaplabilir. Osilatrler; kullanm amalar ve zelliklerine bal olarak eitli ekillerde tasarlanabilirler. Osilasyonun balamasn salayan rezonans devreleri genellikle; R-C veya R-L pasif devre elemanlarndan oluur. Aada popler ve yaygn kullanm alanlar bulunan baz osilatr tipleri sralanmtr.

RC Faz kaymal osilatr Wien Kpr osilatr Kolpits osilatr Hartley osilatr Kristal osilatr Schmitt Tetikleyicili Osilatr Osilatrler, dijital devreler, alc ve verici devreleri, anahtarlamal g kaynaklar gibi yerlerde ounlukla kullanlrlar. Bir osilatr devresinin oluturulabilmesi iin nce tank devresi (rezonans devresi) ve ykselte devresine gereksinim vardr. Ayrca osilasyonun srekliliini salamak iin ykselte devresinde pozitif geribesleme yaplmaldr. ekil 5.1de ortak emetrl bir ykselte devresi grlmektedir. Bu ykselte devresini gelitirerek bir osilatr devresine dntrebiliriz. Ortak emetrl ykselte devresinde; ykselte giriine uygulanan iaret ile kndan alnan iaret arasnda 180O faz fark olduunu biliyoruz. Ortak emetrl ykselte devresini bir osilatr haline dntrmek iin; ykselte kndan alnacak iaretin bir ksm, pozitif geribesleme ile ykselte giriine uygulanmaldr. Bu osilasyonun sreklilii iin gereklidir.

39

ekil 5.1 Ortak Emetrl Ykselte Devresi 5.1.1. Faz Kaymal RC Osilatr Ykselte k gerilimini; girie geri besleyerek osilasyon elde edebilmek iin, k iaretini 180o faz kaydrmak gerekmektedir. RC faz kaymal osilatr devresinin temel prensibi bu koula dayanmaktadr. ekil5.2de RC faz kaymal osilatr devresi verilmitir. Devre dikkatlice incelendiinde k iaretinin bir ksmnn RC geri besleme elemanlar ile girie geri besleme yapld grlmektedir. Her bir RC hcresi; k iaretini 600 faz kaydrmaktadr. k ile giri arasnda 3 adet faz kaydrma devresi kullanlmtr. Dolaysyla k iaretinin faz 1800 kaydrlarak girie pozitif geribesleme yaplmtr.

ekil 5.2 RC faz kaymal osilatr devresi

Her bir RC devresinin 600 faz kaydrmas istenirse R1=R2=Rg ve C1=C2=C3 olarak seilmelidir. Rg, ortak emetrl ykseltecin giri empedansdr. Giri empedansnn R1 ve R2'ye eit olmas gerekmektedir. Bu koullar saland zaman, k iaretinin frekans aadaki forml yardm ile bulunur.
f= 1 2C 6R1 + 4R1R C
2

(5.1)

40

Osilasyonlarn genlii, geri besleme oranna ve ykseltecin kazancna baldr. Geri besleme oran seri RC devrelerinin toplam empedansna baldr. Bu empedans arttka geri besleme oran decek ve k iaretinin (osilasyonun) genlii azalacaktr.

ekil 5.3 RC Faz Kaymal Osilatr Devresi 5.1.2. Schmitt Tetikleyicili Karedalga Osilatr Dijital devrelerde, dijital devre elemanlarnn hepsinin belirlenmi bir dzen dahilinde almas istenir. nk her devre eleman grevini zamann belli bir blgesinde yapar. Birka entegreden oluan bir sistemi altrdmzda sistemin dzgn almas ancak bu entegrelerin senkron almasyla mmkndr. Bu senkronizasyon osilatr yardmyla salanr. Osilatr rettii karedalga iareti dm dijital devre elemanlarna gndererek senktonizasyonu salar. Bir karedalga iareti retmenin pek ok yolu vardr. Bunlardan bir tanesi evirici (Schmitt Tetikleyici) ile yaplan osilatrdr. Burdada Schmitt Tetikleyici ok nemlidir nk onun yerine normal bir evirici kullanrsak devre osilasyon yapmayacaktr. Bunun sebebi Schmitt Tetikleyicinin histerezis zelliidir. 74HC14 entegresi, ierisinde 6 tane Schmitt zellikli evirici buffer bulunduran Si-gate CMOS bir entegredir. Schmitt zelliinden kasdedilen aslnda ekil 5.4de grlen histerezis zelliidir.

ekil 5.4 Schmitt Tetikleyici Histerezis Karakteristii

41

Bir schmitt tetikleyicinin sabit yksek (High) ve dk (Low) gerilim seviyeleri ve bunlarn yansra yksek ve dk eik seviyeleri vardr. ekil 5.4te VT- ile dk eik seviyesi, VT+ ile yksek eik seviyesi gsterilmitir. Giri iareti Low iken k High seviyededir. Giri arttrlp yksek eik seviyesini getii anda k Lowa der. Bu anda giri iareti seviyesi tekrar dmeye balarsa k ancak dk eik seviyesinin altnda tekrar High seviyeye geecektir. te bu zellik, Schmitt tetikleyiciyi normal bir eviriciden ayran histerezis zelliidir.

ekil 5.5 Schmitt Tetikleyicili Osilatr Devresi

Balangta yani devreye enerji verildiinde kondansatrn bo olduunu varsayalm. A noktas yani tetikleyicinin girii 0 V olduundan k yani B noktas 5 V seviyesindedir. k High seviyede olduundan buradan kondansatre doru akan akm kondansatr diren zerinden arj etmeye balar. Kondansatr gerilimi yksek eik seviyesi VT+ye ulatnda k konum deitirir ve Low seviyeye der. k gerilimi 0 V olduundan bu kez kondansatrden ka doru bir akm akar ve kondansatr diren zerinden dearj olmaya balar. A noktasndaki gerilim VT- dk eik seviyesine ulatnda k tekrar konum deitirir ve High seviyeye kar. Bu noktadan sonra kondansatrn VT+ ile VT- arasnda srekli arj ve dearj olmasyla kta karedalga iaret olumas salanr.
5.1.3. Opampl Schmitt Osilatr ekil 5.6da Opampl Schmitt Kare Dalga Osilatr devresi grlmektedir.

ekil 5.6 Opampl Schmitt Kare Dalga Osilatr

42

Bu devrede VA noktas gerilimi, VA = VO R1 R1 + R f (5.2)

olarak hesaplanr. Opampn k geriliminin VO maksimum V+, minimum V- olabilecei iin Schmitt Tetikleyici histerezis erisi ekil 5.7deki gibi elde edilir.

ekil 5.7 Opampl Schmitt Tetikleyici histerezis erisi

lk anda C kondansatrnn bo olduu dnlrse VO = V+ olur. Bu durumda VA > 0 dr ve bu VA gerilimi Schmitt osilatrn pozitif eik seviyesidir (VT+). Bo olan kondansatr VO gerilimi ve R direnci zerinden arj olmaya balar. VC > VA olduunda opamp k konum deitirir ve VO = V- olur. Bu durumda VA < 0 olmutur ve VA = -VA dr. Bu kez kondansatr R direnci zerinden dearj olmaya balar. VC < VA olduunda k gerilimi yeniden VO = V+ olur ve yukardaki olaylar tekrarlanr. Bylece devre knda bir karedalga elde edilmi olur. Kare dalgann frekans R*C zaman sabitiyle ayarlanr.
5.1.4.Opampl ntegratr Devresi ntegral devresi, giriine uygulanan iaretin integralini alr. Eer giri iareti kare dalga ise k gendir, giri gen ise kta sinsoidal iaret elde edilir. Opampl integral alc devre ekil 5.8de grlmektedir.

ekil 5.8 Opampl integratr devresi

43

ekil 5.8deki opampl integratr devresi iin akm ve gerilim denklemleri yazlrsa, I1 = (Vi VA) / R1 = Vi / R1 Vo = (1/Cf) (5.3) (5.4) (5.5) (5.6) (5.7)
T

If dt , If = - I1

Vo = - (1 / Cf) Vo = - (1 / Cf)

I1 dt (Vi / R1) dt'

Vo = - [1 / (R1.Cf)]

Vi dt

olarak bulunur. Bu denklemden devrenin giri iaretinin integralini ald grlmektedir. Devrede, giri ofset geriliminin Opamp doyuma gtrmesini engellemek iin geribesleme kondansatrne paralel Rf direnci balanmtr. Giri offset gerilimini ve etkilerini gidermek amacyla da R2 direnci eklenmitir. R2 = R1 // Rf seilir. ntegral devresinin alabilmesi iin aadaki iki artn yerine gelmesi gerekir. 1. fgiri 1/2RfCf (giri iaretinin frekans kritik frekanstan byk ya da eit olmal) 2. Devrenin zaman sabiti (T=RxC) giri sinyaline eit ya da yakn bir deerde olmaldr.
5.2. Deney ncesi Yaplacaklar

1. BC108 transistrnn katalog bilgilerini inceleyip bacak balantlarn ve transistrn DC artlardaki nemli parametrelerini reniniz. 2. LM324 entegresinin katalog bilgilerini inceleyerek Opampl Schmitt Tetikleyici devresinin, max k gerilimi (VOH), min k gerilimi (VOL), yksek eik gerilimi (VT+) ve dk eik gerilimi (VT-) deerlerini tespit ediniz. 3. Deney devrelerinin spice simlasyonlarn yaparak klarnda osilasyon olutuunu gsteriniz.

zlenecek Yol: Devre balangta osilasyona girmeyip pozitif feedback etkisiyle bir sre sonra osilasyona girecektir. Btn bu aamalar gsterecek ekilde k iaretini gsterin.
5.3. Deneyde Yaplacaklar 5.3.1 RC Osilatr Deneyi 1. ekil 5.3'deki faz kaymal osilatr devresini kurunuz. Osilatrn k iaretini gzlemlemek iin gerekli osiloskop balantsn yapnz. 2. Osilatr k iaretini (V) lp ekil 5.12ye, A, B, C noktalarndaki iaretleri lp ekil-5.13'e lekli olarak iziniz.

44

3. k iaretinin tepeden tepeye deerini ve frekansn lerek Tablo 5.1e kaydediniz. Hesapladnz osilasyon frekans ile ltnz frekans Tablo 5.2ye kaydederek karlatrnz. 4. Osilatrn k iareti ile transistrn bazndaki iareti ayn anda osiloskopta gzleyiniz. Bu iki iaret arasndaki faz farkn Tablo 5.3e kaydediniz ve yorumlaynz.
5.3.2 Opampl Schmitt Osilatr Deneyi 1. ekil 5.9daki Opampl Schmitt osilatr devresini LM324 entegresi iindeki birinci opamp kullanarak kurunuz.

ekil 5.9 Opampl Schmitt Osilatr devresi

2. VO ve VC noktalarndaki dalga ekillerini osiloskop ekrannda dual modda izleyerek yorumlaynz. 3. R3 potansiyometresinin deerini deitirerek k iaretindeki deiimi yorumlaynz. 4. Potansiyometrenin minimum ve maksimum deerleri iin elde ettiiniz k iaretlerini ekil 5.14e lekli olarak kaydediniz. 5. ekil 5.9daki karedalga osilatr ve ekil 5.10daki opampl integratr devresini kullanarak ekil 5.11de blok emas verilen kare-gen-sins osilatr devresini board zerinde kurunuz.

ekil 5.10 Opampl integratr devresi

45

ekil 5.11 ntegratrl gen ve sins reteci

6. Her katn kn ayr ayr ve osiloskobun dual modunda birlikte inceleyerek farkl k ekil 5.15e lekli olarak iziniz. 7. ntegratr devresinin alabilmesi iin gerekli iki artn yerine getirilip getirilmediini gerekli hesaplamalar ve lmleri yaparak gsteriniz.
5.4.Deney Sonu Sorular 1. RC Osilatr devresinin osilasyona balamas iin k ve geri beslenen giri iaretleri arasndaki faz fark nasl salanmtr? Aklaynz. 2. RC Osilatrn almasna RE direncinin etkisini belirtiniz? RE direncinin deiimi osilatr k iaretinde ne gibi deiimler salar? Aklaynz. 3. Schmitt Tetikleyicili Karedalga Osilatr devresinin k iaretinde duty cyclen % 50 olamamasnn nedenlerini aklaynz. 4. Schmitt Tetikleyicili Karedalga Osilatr devresini gereklerken Schmitt Tetikleyici yerine normal bir evirici kullanldnda osilasyon yapmamasnn sebebini aklaynz. 5. ekil 5.14te blok emas verilen sistemin kna bir integral alc devre daha eklenirse nasl bir k elde edilir yorumlaynz. 6. RC osilatr devresi kndaki sinsoidal iaretten gen ve kare dalga elde etmek iin bir sistem tasarlaynz. Tasarladnz sisteme ait blok emay (ekil 5.14deki gibi) ve devre topolojisini iziniz.

46 5.5. DENEY 5 Sonu Sayfas

ekil 5.12 Osilatr k iareti

ekil 5.13 A, B, C noktalarndaki iaretler Tablo 5.1 k iaretinin tepeden tepeye deerini ve frekans

Vp-p (V) RC Osilatr

f (Hz)

Tablo 5.2 Hesaplanan osilasyon frekans ile llen osilasyon frekansnn karlatrlmas

Hesap RC Osilatr f(Khz)

lm

Tablo 5.3 Osilatrn k iareti ve transistrn bazndaki iaret arasndaki faz fark

(giri-k) RC Osilatr

47

ekil 5.14 Schmitt osilatrden elde edilen minimum ve maksimum k frekanslar

fmin = ..

fmax = ..

ekil 5.15 Schmitt osilatr ile kare-gen-sins osilatr sonular

48

NEML KATALOGLAR
1. BC 237

49 2. LM 324

50 3. BD 135

51 4. BD 136

52

5.

BC108