GEORG SIMMEL

TEMEL LG LER Diyalektik Dnce B REYSEL B L N TOPLUMSAL ETK LE M ( L K ) Etkileim Biimleri ve Tipleri TOPLUMSAL YAPILAR NESNEL KLTR PARA FELSEFES SIR TUTMA: SIMMEL N SOSYOLOJ ZER NE B R RNEK-OLAY NCELEMES

Georg Simmelin (1858-1918) Amerikan sosyolojik teori zerindeki etkisi bu kitabn nceki blmlerinde incelenen teorisyene gre belirgin lde farkllk gsterir. Marx, Durkheim ve Weber, daha sonra nem kazanmalarna ramen, Amerikan sosyolojik teoriyi yirminci yzyl banda nispeten snrl lde etkilemilerdir. Simmel ilk Amerikan sosyologlar tarafndan ok daha iyi tannmaktadr. Simmel yakn dnemde Marx, Durkheim ve Weberin glgesinde kalm olsa bile, gnmzde Comte ve Spencer gibi klsik dnrlerden ok daha etkilidir. Onun etkisi atma teorisi, sembolik etkileimcilik, alveri teorisi ve a teorisi gibi baz zel teorilerde aka grlr. Ayrca, Simmelin sosyolojik teorideki etkisinin, en nemli almalarndan biri Para Felsefesinin (1907/ 1978) artan etkisinin sonucunda arttn grmek mmkndr.

ANA LG LER
Simmelin sosyolojik teoriye katklar zerinde dururken, onun esasnda bir dnr olduu ve yaynlarndan ounun (etik gibi) felsef konular ve (Kant gibi) dier felsefecilerle ilgili olduu belirtilmelidir. Aslnda atma teorisine (Coser, 1956; Simmel, 1908) katks bir tarafa braklrsa, Georg Simmel en ok kk grup aratrmalar (Caplow, 1968), sembolik etkileimcilik ve alveri teorisinin geliiminde nemli bir rol oynayan bir mikro-sosyolog olarak tannr. Simmelin bu alanlara tm katklar, onun sosyologlarn esasnda toplumsal etkileimi aratrmalar gerektii inancn yanstr. Robert Nisbet Simmelin sosyolojiye katksn yle ifade eder:
Simmele her zaman dier teorisyenler stnde bir yer kazandran, almasnn mikro-sosyolojik karakteridir. O, insan etkileiminin kk ve mahrem yanlarn kmsemez, ne de kurumlar analizinde insanlarn, somut bireylerin ncelikliliine bakn yitirir. (Nisbet, 1959)

David Frisby benzer bir noktaya deinir: Sosyolojinin baz psikolojik kategoriler iinde temellendirilmesi Simmelin sosyolojisinin sadece etkileimciler zerindeki deil sosyal psikolojideki cazibesinin de kantlarndan biridir (1984). Ancak, Simmelin etkileim biimleri zerine mikro-sosyolojik almasnn bireyler ve toplumun geneli arasndaki ilikiler zerine daha geni bir teori iinde gml olduu ou kez unutulur. Simmel, ada Amerikan sosyolojisinde genelde dnlenden ok daha komplike ve sofistike bir toplumsal gereklik teorisine sahiptir. Tom Bottomore ve David Frisby (1978) Simmelin almasnda drt temel dzey bulunduunu ileri srer. lk olarak, onun toplumsal hayatn psikolojik unsurlar hakknda mikro-dzey kabulleri vardr. kinci olarak, biraz daha st dzeyde, onun kiiler aras ilikilerin sosyolojik unsurlarna ilgisi yer alr. nc ve daha makro dzeyde, Simmelin kendi dneminin toplumsal ve kltrel ruhunun yaps ve bu yapdaki deiimler zerine almalar bulunmaktadr. Simmel sadece bu -katmanl toplumsal gereklik anlayyla almaz, ayn zamanda oluum

George Ritzer, Sociological Theory, Third Edition, McGraw-Hill, Inc, 1992 (eviren. mit Tatlcan)

(emergence) dncesini de benimser. Daha st dzeylerin daha alt dzeylerden olutuklarn anlatan bu dnceye gre: Daha fazla geliim, etkileim iindeki glerin yerine bu glerin bamsz temsilleri olarak ortaya kan ve bireyler arasndaki ilikileri iine emen ve dolaymlayan daha st dzey bireysel formasyonlarn yaratlmasn getirir (1907/1978). Ayrca, ona gre: Eer toplum bamsz bir bilimin zerk bir objesi olacaksa, bu sadece, kendini meydana getiren bireyler toplamndan yeni bir varln olumasyla mmkn olacaktr; aksi takdirde, sosyal bilimlerin btn problemleri sadece bireysel psikolojinin problemleri haline gelecektir (Frisby, 1984). Bu katman ereveleyen bir drdncs hayatn niha metafizik ilkelerini ierir. Bu ebedi hakiktler Simmelin tm almasn etkiler ve, greceimiz gibi, onun dnyann gelecekteki ynelimi hakkndaki tasavvurunun kaynan oluturur. Bu ok dzeyli toplumsal gereklie ilgi Simmelin sosyolojinin bamsz alan tanmna (1918/1950) yansr. lki saf sosyoloji olarak betimlenir. Bu alanda psikolojik deikenler etkileim biimleriyle bir araya gelirler. Her ne kadar Simmel aka, aktrlerin yaratc zihinsel kapasitelere sahip olduklarn varsaysa bile, toplumsal gerekliin bu yanyla ok az ilgilenir. Onun mikro-dzey almasnda etkileim iindeki insan tipleri kadar etkileim biimleri de ele alnr. Bu biimler/formlar tbi olma (subordination), tbi klma (superordination), mbadele, atma ve sosyallii ierir. O, tipler zerine almasnda, etkileim yaps iindeki rekabeti ve yosma gibi konumlar ile cimri, msrif, yabanc ve macerac gibi ynelimler arasnda bir ayrm yapar. Ara dzeyde, Simmelin insan tarihinin toplumsal ve kltrel rnleriyle ilgilenen sosyolojisi yer alr. Burada Simmelin gruba, toplumlar ve kltrlerin yap ve tarihine makro boyuttaki ilgisi aktr. Son olarak Simmel, felsef sosyolojisinde, insanln temel doas ve kanlmaz yazgsyla ilgili grler ileri srer. Bu blmde, btn bu dzeyler ve sosyolojiler ele alnacaktr. Simmel bazen farkl dzeyler ve sosyolojilerden sz etse bile, onlar ou kez daha geni bir btnlk iinde bir araya getirir.

Diyalektik Dnce
temel toplumsal gereklik dzeyini ele al biimi (drdnc metafizik dzey hesaba katlmazsa), Simmelin sosyolojisine Marxnkine benzer diyalektik bir karakter kazandrr. Diyalektik yaklam, nceden grdmz gibi, ok-nedenli ve ok-ynldr, olgu ve deeri birletirir, toplumsal olgular arasnda ok kesin blnme izgileri olduu fikrini reddeder, toplumsal ilikilere odaklanr (B. Turner, 1986), sadece bugne deil gemi ve gelecee de bakar ve atma ve elikileri derinlemesine inceler. Diyalektik yaklam kullanma bakmndan benzerlik olmasna ramen, Marx ve Simmel arasnda nemli farkllklar vardr. En nemli olan, onlarn toplumsal dnyann farkl yanlarna odaklanmalar ve gelecein dnyas hakknda farkl grntler sunmalardr. Simmel, Marxn devrimci iyimserliinin aksine, Weberin iinden hibir kan mmkn olmad elik kafes imgesine yakn bir gre sahiptir (Simmel ve Weber arasndaki fikri iliki konusunda daha fazla bilgi iin, bak. Scaff, 1989: 121-151). Simmel diyalektie balln farkl biimlerde sergiler. Simmelin sosyolojisinde ncelikle ilikiler, zellikle etkileim (association) zerinde durulur. Genelde o, zerinde alt her tr toplumsal dnya alanndaki dalizmlere, atma ve elikilere yabanc deildir. Donald Levine, bu perspektifin Simmelin dnya en iyi ekilde kart kategoriler arasndaki atma ve elikilere gre anlalabilir inancn yansttn belirtir (1971: xxxv). Bu dnme tarzn, Simmelin almas iinde incelemek yerine, etkileim biimlerinden biri yani, moda zerine almasyla rnekleyeceiz. Simmel toplumsal biimler/formlar ve toplumsal tipler zerine yazlarnda benzer bir diyalektik dnme biimine bavurur, ancak moda tartmas onun bu olgular nasl ele aldn gsterir. Ayrca, Simmelin znel ve nesnel kltr konusundaki dnceleri ve daha-iyi-hayat ve bu-hayattan-daha-tesi kavramlarnda diyalektik yntemin yeri zerinde duracaz. Moda. Simmel, tipik olarak byleyici ve dalist denemelerden birinde (1904/1971), modadaki elikileri farkl yollarla tasvir eder. Bir yanda, moda grubun taleplerine uyum salamak isteyenlere bunu gerekletirmelerinde yardmc olan bir toplumsal iliki biimidir. te yandan, moda ayrca bireyci

Georg Simmel

tarzda davranmak isteyenlere sapkn davranlarda bulunabilecekleri bir norm salar. Moda ayrca tarihsel bir sreci ierir: ilk evrede, herkes neyin modaya uygun olduunda hemfikirdir; kanlmaz olarak bireyler bundan sapma gsterirler; ve son olarak onlar, bu sapma srecinde neyin moda olaca konusunda tamamen yeni bir gr benimseyebilirler. Moda, ayrca, belirli bir modann baars ve yaylmasnn nihayetinde gcn yitirmesine yol amas anlamnda diyalektik bir sretir. Yani, bir eyin zgnl onun modaya uygun olduunun dnlmesine yol aar. Ancak o, ok sayda insan tarafndan kabul grdnde zel olmaktan kar ve bylece cazibesini yitirir. Bunun yan sra, bir baka ikilik bir moda hareketi liderinin roln ierir. Bu kii, paradoksal olarak, moday dierlerine gre daha iyi izleyerek, yani onu daha azimle benimseyerek grubu ynlendirir. Son olarak Simmel, moda olan eyi izlemenin dalizmleri gerektirmekle kalmayp, ayn zamanda bunun baz insanlarn abasn moda kldn da ileri srer. Modaya uygun davranmayan insanlar bir moday izleyenleri takliti, kendilerini de toplum kurallarna uymayan kiiler olarak grrler, ancak Simmel ikinci kategoride yer alanlarn basite ters bir taklit biimine katldklarn ileri srer. Bireyler moda olan eyden, akranlar gibi bireyselliklerini yitirebilecekleri korkusuyla uzak durabilirler, ancak Simmele gre, bu korku nadiren byk bir kiisel g ve bamszln gstergesidir. zetle, Simmelin ifadesine gre, modada btn... temel kar-tez niteliindeki eilimler... u veya bu ekilde temsil edilirler (1904/1971: 317). Simmelin diyalektik dncesine daha genel dzeyde baklabilir. Bu blmde grlecei gibi, Simmel daha ziyade bireyler ve onlarn yarattklar genel toplumsal ve kltrel yaplar arasndaki atma ve elikilerle ilgilenir. Nihayetinde bu yaplar bireylerin hibir ekilde kontrol edemedikleri ya da kontroln snrl dzeyde kald kendilerine ait bir hayata sahip olacaklardr. Bireysel (znel) ve Nesnel Kltr. nsanlar toplumsal yaplardan ve Simmele gre daha nemlisi, kltrel rnlerden etkilenirler ve ayrca onlarn tehdidi altndadrlar. Simmel bireysel kltr nesnel kltrden ayrr. Nesnel kltr insanlarn rettikleri (sanat, bilim, felsefe vb. gibi) eyleri anlatr. Bireysel (znel) kltr nesnel kltr rnlerini yaratma, zmseme ve kontrol kapasitesidir. deal anlamda, birey kltr biimlendirir ve nesnel kltr tarafndan biimlendirilir. Asl problem nesnel kltrn kendine ait bamsz bir hayata kavumasdr. Simmelin szleriyle, Onlar [kltr unsurlar] sabit kimlikler, kendilerine has bir mantk ve yasallk kazanrlar; bu yeni katlamlk onlar kanlmaz olarak yarattklar ve bamsz kldklar ruhsal dinamikten uzak bir yere yerletirir (1921/1968: 11). Bu kltrel rnlerin varl onlar kendilerini yaratan aktrlerle bir eliki iine sokar, zira o
ruhun organik ve yaratc sreleri ile onun ierikleri ve rnleri arasndaki derin uzaklk ve dmanln; yaratc ruhun titreen, hi durmayan hayatnn [bir rneidir]; o, kendi sabit ve ideal olarak deimeyen rnyle ve bu canll tutsak klan gerekte katlatran tuhaf geri-besleyici etkisiyle sonsuz kartlklar gelitirir. Sklkla, sanki ruhun yaratc hareketi kendi rnyle lr grnmektedir. (Simmel, 1921/1968)

K. Peter Etzkornun szleriyle, Simmelin diyalektiinde, insan daima kendi yaratt organik insan katsaylarn yitirmi nesneler tarafndan katledilme tehlikesi altndadr (1968). Daha-Fazla-Hayat ve Bu-Hayattan-Daha-tesi. Simmelin bir baka dnce alan felsef sosyoloji onun diyalektik dncesinin ok daha genel bir eklidir. Simmel, toplumsal ve kltrel yaplarn oluumunu tartrken Marxn baz dncelerine olduka benzer bir konumu benimser. Marx meta fetiizmi kavramn insanlarla rnleri arasndaki ayrl gstermek iin kullanr. Marxa gre bu ayrlk kapitalizmde doruuna ular ve sadece gelecein sosyalist toplumunda halledilebilir ve bu yzden spesifik tarihsel bir olgudur. Ancak Simmel iin bu ayrlk insan doasna ikindir. Felsef terimlerle ifade edilirse, daha-fazla-hayat ile bu-hayattan-daha-tesi arasnda ikin ve kanlmaz bir eliki vardr (Oakes, 1984: 6; Weingartner, 1959). Daha-fazla-hayat ve bu-hayattan-daha-tesi Simmelin Hayatn Akn Karakteri adl yazsnda merkezi bir yer igal eder (1918/1971). Balktan da anlalabilecei ve Simmelin de aka ifade ettii gibi, Aknlk hayata ikindir (1918/1971). nsanlar ifte-akn bir kapasiteye sahiplerdir. lk olarak, insanlar bitip tkenmez, yaratc kapasiteleri (daha-fazla-hayat) nedeniyle, kendilerini aabilir-

George Ritzer, Sociological Theory, Third Edition, McGraw-Hill, Inc, 1992 (eviren. mit Tatlcan)

ler. kinci olarak, bu akn, yaratc kapasite insanlarn srekli olarak kendilerini aacak objeler retmelerini mmkn klar. Bu olgularn nesnel mevcudiyeti (daha-fazla-hayat) ilk plnda bu objeleri rettikleri yaratc gler (bu-hayattan-daha-tesi) ile uzlamaz bir kartlk iindedir. Baka deyile, toplumsal hayat hayat-olmayan, ancak zel bir neme sahip ve kendi yasalarna uygun hareket eden bir ey yaratr ve onu kendi yasasndan kurtarr. (Simmelden aktaran, Weingartner, 1959: 53). Hayat birlik iindedir ve ikisi arasnda atma vardr. Simmel u sonuca ular: Hayat kendi zn, kendi ilerlemesini daha-fazla-hayat ve bu-hayattan-daha-tesi olmada bulur (1918/1971: 374). Bu yzden Simmel, metafizik kavramlar nedeniyle, Marxtan ziyade Webere ok yakn bir dnya tasavvuruna sahiptir. Simmel, Weber gibi, dnyann insanlarn kurtulma ansn giderek daha fazla kaybettikleri bir elik kafes haline geldiini dnr. Simmelin toplumsal gerekliin unsurlar konusundaki dncelerinin ele alnd sonraki kesimlerde bu sorunlardan bazlarndan sz edilecektir.

B REYSEL B L N
Simmel birey dzeyinde iliki biimlerine odaklanr ve almasnda nadiren dorudan ele ald bireysel bilin problemi zerinde nispeten ok az durur. Ancak Simmel aka insanlarn yaratc bilince sahip olduklar dncesiyle hareket eder. Frisbynin ifade ettii gibi, Simmel iin toplumsal hayatn temellerini birbirleriyle eitli gdler, amalar ve karlarla etkileim iine giren bilinli bireyler veya birey gruplar oluturur (1984: 61). Yaratcla kar bu ilgisi, Simmelin farkl etkileim biimleri, aktrlerin toplumsal yaratma yetenei ve ayrca bu yaplarn bireylerin yaratcl zerindeki olumsuz etkileri zerine yapt tartmalarda aka grlebilir. Simmelin etkileim biimleri zerine btn tartmalarnda, aktrlerin birbirlerine bilinli olarak ynelmeleri gerektii ima edilir. Nitekim rnein, tabakalam bir sistemdeki etkileim st ve altkonumlarn birbirine ynelmesini gerektirir. Bu karlkl ynelim sreci olmadnda etkileim sona erecek ve tabakalama sistemi kecektir. Ayns dier btn etkileim biimleri iin de sz konusudur. Bilin Simmelin almasnda baka roller oynar. rnein, Simmel aslnda toplumsal (ve kltrel) yaplarn kendilerine ait bamsz bir hayata sahip olduklarna inansa bile, insanlarn bu yaplar dier insanlar zerinde bir etkiye sahip olmak iin kavramsallatrmalar gerektiini dnr. Simmelin ifadesiyle, toplum basite orada deildir, ayn zamanda o benim temsilimdir o bilincin etkinliine bal bir eydir (1908/1959a: 339). Simmel ayrca bireysel bilin anlayna sahiptir ve toplumdaki normlar ve deerlerin bireysel bilinte iselletirildiini dnr. Normlar ve deerlerin varl hem isel hem de dsal bakmdan
ahlk egemenliin ikili karakterini aklar. Yani o, bir yanda, sadece uymak zorunda olduumuz kiisel-olmayan bir dzen olarak karmza kar, ancak te yandan, hibir dsal g, ancak sadece en zel ve isel drtlerimiz dnda kendini bize empoze edemez. Her halkrda, burada bireyin, kendi bilincinde, tm bir kiilik olarak kendisi ve grup arasndaki ilikileri tekrarlad bir durum vardr. (Simmel, 1908/1950a: 254)

Bu olduka ada iselletirme anlay Simmelin almasnda yeterince amlanmaz. Ek olarak Simmel, insanlarn kendileriyle yzleme, eylemleriyle aralarna mesafe koyma yeteneine sahip olduklarna inanr: Simmelin bu inanc George Herbert Mead ve sembolik etkileimcilerin grleriyle byk benzerlik iindedir (Simmel, 1918/1971: 364; ayrca bak. 1907/1978: 64). Aktr d uyarclar alabilir, onlar deerlendirebilir, farkl eylem biimlerini deneyebilir ve ne yapmas gerektiine karar verebilir. Aktr, zihinsel yetenekleri nedeniyle, d glerin basit bir klesi deildir. Ancak, Simmelin aktrn zihinsel yetenekleri anlaynda bir paradoks vardr. Zihin insanlar d etkenlerin klesi olmaktan koruyabilir, ancak zihin ayrca toplumsal gereklii eyletirme gcne de sahiptir. Simmelin ifadesiyle, Zihnimiz davrann ieriklerini bizzat davrantan bamsz olarak dnme yeteneine sahiptir (1907/1978: 65). Nitekim, zeklar insanlara daha alt dzeydeki hayvanlar kstlayan d uyaranlarn klesi olmaktan kurtulmalarnda yardmc olsa da, ayn zamanda onlarn dnce ve eylemlerini kstlayan yaplar ve kurumlar yaratr.

Georg Simmel

Simmelin bilince ilgisinin rneklerini almasnn farkl yerlerinde grebilsek bile, o bilincin mevcudiyetini varsaymaktan te bir ey yapmaz. Raymond Aron bu noktay aka ortaya koyar: Onun [Simmel] davrann... insan reaksiyonunun yasalarn bilmesi gerekir. Ancak o bizzat zihinde olanlar ortaya karmaya veya aklamaya almaz (1965: 5-6).

TOPLUMSAL ETK LE M ( L K )
Georg Simmel ada sosyolojide en ok toplumsal etkileim kalplar veya biimleri hakkndaki anlaymza katklar nedeniyle tannmaktadr. Simmel bu toplumsal gereklik dzeyine ilgisini yle ifade eder:
Burada biz, deyim yerindeyse, insan materyalin mikro-dzey molekler sreleriyle ilgiliyiz. Bu sreler makro-kozmik, kat birimler ve sistemler iinde sralanan veya dolamda olan somut oluumlardr. nsanlarn birbirlerine bakmas ve birbirlerini kskanmalar; birbirlerine mektup yazmalar veya birlikte kahvalt etmeleri; tm hissedilir ilgilerinden ayr olarak, birbirlerine ho veya irkin bir biimde atmalar; birlii salamlatran zgeci davranlara minnettarlklar; kiinin bir bakasna bir soka sormas; insanlarn birbirleri iin giyinmeleri ve sslenmeleri: bunlar bir kiiyle dieri arasnda sahnelenen olduka kapsaml ilikilerden tesadf olarak seilmi rneklerdir. Onlar geici veya srekli, bilinsiz veya bilinli, ksa mrl veya ciddi sonulara sahip olabilirler, ancak onlar insanlar birbirlerine srekli olarak balarlar. Her an bu iplikler dierleri tarafndan rlr, zlr, yeniden rlr, dierleriyle i ie geer. Toplumun atomlar arasndaki bu etkileimlere sadece psikolojik mikroskopla ulalabilir. (Simmel, 1908/1959b: 327-328)

Simmel, temel ilgi alanlarndan birisini bilinli aktrler arasndaki etkileim (iliki) oluturduunu ve niyetinin bazen olduka nemsiz gibi grnse bile dierleri iin temel nemde olan olduka farkl etkileimleri aratrmak olduunu aklar. O toplumsal olgulara ilgisini Durkheimci bir tarzda deil, aksine onlarn sosyolojinin kk-lekli bir ilgi alan olduunu belirterek ifade eder. Simmel bazen sosyolojisinde etkileimin nemini abartan bir konum sergilese bile, ou kez grleri toplumsal gerekliin byk-lekli yanlar iinde kaybolur. Bazen o toplumu etkileimle ayn ey olarak alr: Toplum... bu zel etkileimler btnnn sadece bir sentezidir veya ona verilen genel isimdir... Toplum bu ilikilerin zet toplamdr (1907/1978: 175). Bu szler onun etkileime ilgisinin teyidi olarak alnabilir, ancak greceimiz gibi, Simmel bir kltr anlay kadar byk-lekli toplum anlayna da sahiptir.

Etkileim: Biimler ve Tipler

Simmelin ana ilgilerinden birini toplumsal etkileimin ieriinden ziyade biimi oluturur. Bu ilginin kayna, Simmelin felsefedeki ou kez biim/ierik ayrm yaplan Kant gelenekle kurduu zdeimdir. Ancak, Simmelin buradaki yaklam olduka yalndr. Simmelin bak asndan, gerek dnya saysz olay, eylem, etkileim, vb.nden oluur. nsanlar, bu gereklik labirentinden kabilmek (ierikleri zebilmek) iin, ona kalplar ya da formlar empoze etmeye alrlar. Bu yzden aktr gz kamatrc bir zel olaylar dizisi yerine snrl sayda formla karlar. Simmele gre sosyologun grevi, kesinlikle sradan bir insan gibi davranmak, yani daha iyi analiz edebilmek iin toplumsal gereklie, zelde etkileime snrl sayda biim/form empoze etmektir. Bu yntem genellikle bir dizi zel etkileimin ortak yanlarn ortaya kartmay gerektirir. rnein, tbi-klma ve tbi-olma biimlerine birok ortamda, dinsel bir topluluk kadar devlette, ekonomik bir iliki iindeki gizli anlama yapanlar zmresinde, bir ailede olduu kadar bir teknik okulda rastlanr (1908/1959b). Simmelin nde gelen ada analizcilerinden biri olan Donald Levine, onun formel sosyoloji yapma yntemini yle aklar: Onun yntemi ak halindeki dnyadan baz snrl, sonlu olgular semek; onu meydana getiren bu elementler okluunu incelemek; ve onlarn i-btnlklerinin nedenini formlarn ortaya koyarak deerlendirmektir. kinci olarak o, bu formun kaynaklarn ve yapsal ierimlerini aratrr (1971: xxx). Daha zel olarak, Levinein ifadesiyle, biimler/formlar insanlarn ilikilerini sergileme kalplardr (1981b: 65).1 Simmelin toplumsal etkileim biimlerine ilgisi farkl alardan eletirilmitir. rnein o, olmayan bir dzeni empoze etmekle ve nihayetinde aslnda toplumsal gerekliin karmak boyutlarna sradan
1

zel etkileim rneinde, ierikler insanlar birbirleriyle iliki kurmaya ynelten drtler, amalar ve fikirlerdir (Levine, 1981b: 65)

George Ritzer, Sociological Theory, Third Edition, McGraw-Hill, Inc, 1992 (eviren. mit Tatlcan)

bir insandan daha iyi bir dzen empoze etmeyen bir dizi ilikisiz aratrma yapmakla sulanmtr. Bu eletirilerden bir blm, ancak, Simmelin etkileim biimlerine ilgisi, yani formel sosyolojisine odaklanp, kulland dier sosyoloji tipleri gz ard edildiinde doru olabilir. Bununla birlikte, Simmelin formel sosyoloji yaklam birka yoldan savunulabilir. lk olarak, bu sosyoloji Simmelin gerek hayattan ald saysz rnekte grlebilecei gibi, gereklie yakndr. kinci olarak, bu sosyolojik yaklamda toplumsal gereklie keyfi ve kat kategoriler empoze edilmez, aksine biimler/formlar toplumsal gereklikten elde edilmeye allr. nc olarak, Simmelin yaklamnda teorik bir emaya toplumsal dnyann btn yanlar dhil edilmeye allmaz. Bu yzden o, Talcott Parsons gibi bir teorisyene musallat olan, teorik bir emay eyletirme eiliminden uzak durur. Son olarak, formel sosyolojide ou sosyolojik yaklama zg yeterince kavramsallatrlmam bir empirizme kar klr. Simmel kesinlikle empirik veriler kullanr, ancak onlar gz kamatrc bir toplumsal gereklik dnyasna bir lde dzen empoze etme abasndan bamsz deillerdir. Toplumsal Geometri. Simmelin formel sosyolojisinde toplumsal ilikiler geometrisi gelitirme abas aka gzlenir. Onu ilgilendiren iki geometrik katsay biimi saylar ve uzaklk/mesafe olarak sralanabilir (dierleri konum, bileik deer, kendi kendine-ballk ve simetridir) [Levine, 1981b]). Saylar. Simmelin insanlarn miktarnn etkileimin nitelii zerine etkisine ilgisi onun ikili ve l ayrmnda grlebilir. kili ve l. Simmel iin (1950), ikili (iki kiilik grup) ve l ( kiilik grup) arasnda temel nemde bir farkllk vardr. nc bir kiinin katlmas kkl ve temel bir deiiklik yaratr. ye saysnn n zerine kmas hibir yerde nc bir yenin yapt etkiyi yaratmaz. Dier tm gruplardan farkl olarak, ikili ilgili iki bireyin tesinde bir anlam iermez. kilide bamsz bir grup yaps yoktur; bu ilikide grup iin iki ayr bireyden daha fazla bir ey sz konusu deildir. Nitekim, ikilinin iki yesi de yksek dzeyde bireysellie sahip olabilir. Birey grubun seviyesini drmez. Bu durum lde geerli deildir. l ilgili bireylerin tesinde bir anlam kazanma imknna sahiptir. Muhtemelen bir l iin ilgili bireylerden daha fazlas sz konusudur. O muhtemelen bamsz bir grup yaps gelitirebilir. Sonu olarak, yelerin bireyselliine kar daha fazla tehdit vardr. Bir l yeleri zerinde genel ykc bir etkiye sahip olabilir. Gruba nc birinin eklenmesiyle yeni toplumsal kurallar sz konusu olabilir. Szgelimi, nc taraf dier iki kii arasndaki tartmalar kendi lehine kullanabilir veya dier iki taraf arasnda bir rekabet konusu olabilir. nc ye ayrca stnlk salamak iin dier iki taraf arasndaki bir atmay bilinli olarak besleyebilir (bl-ynet taktii). Bylece bir tabakalama sistemi ve bir otorite yaps ortaya kabilir. kiliden lye gei bireylerden bamszlk kazanabilecek ve onlar zerinde egemenlik kurabilecek toplumsal yaplarn geliimi asndan temeldir. Byle bir olaslk ikilide yoktur. kiliden lye geile balayan sre gruplar gittike daha da byrken ve nihayetinde toplum ortaya karken devam eder. Bu byk toplumsal yaplar iinde birey toplumun yapsndan giderek kopar, gittike yalnzlamaya, soyutlanmaya ve blnmeye balar. Bu durum bireyler ve toplumsal yaplar arasnda diyalektik bir ilikiyle sonulanr. Simmele gre, sosyal bir birey toplumla her zaman ikili bir iliki iindedir: onun iinde, ancak karsnda yer alr. ... Birey belirlenir, ancak belirler de; yapmak zorunda kalr, ancak ayn zamanda etkide bulunur (Coser, 1965: 11). Buradaki eliki, toplumun bireysellik ve zerkliin ortaya kna yardmc olmas, ancak ayn zamanda onu engellemesidir (Coser, 1965). Grup bykl. Daha genel bir dzeyde Simmel (1908/1971a) grup byklnn etkisi konusunda eliik bir tutum iindedir. Simmel, bir yandan, grup veya toplumun byklndeki artn bireysel zgrl artrdn savunur. Kk bir grup veya toplum muhtemelen bireyi tamamen kontrol altnda tutabilecektir. Ancak, byk bir toplumda bireyler, muhtemelen, her biri kendi kiiliklerinin sadece kk bir parasn kontrol eden baz gruplarla iliki iinde olacaklardr. Baka deyile, Varoluta ve eylemde bireysellik bireyi kuatan toplumsal emberin genileme derecesini genellikle artrr (Simmel, 1908/1971a: 252). Ancak Simmel, byk toplumlarn nihayetinde bireysel zgrl tehdit

Georg Simmel

eden bir dizi problem yarattklar grn benimsemesine ramen, rnein, kitlelerin muhtemelen bir dncenin, en basit dncenin etkisi altna girdiklerini dnr. Bir kitlenin fiziksel yaknl insanlar daha etkilenebilir ve byk ihtimalle, daha basitletirici dnceleri, dncesiz ve duygusal eylemleri izlemeye yatkn hale getirir. Belki de Simmelin etkileim biimlerine ilgisi balamnda en nemlisi, byklk ve farkllamadaki artn bireyler arasndaki balar zayflatma ve bu balarn yerine ok daha uzak, kiisel-olmayan ve ksm ilikiler geirme eilimi yaratmasdr. Paradoksal olarak, bireyi zgrletiren byk grup bireysellii tehdit eder. Ayrca Simmele gre bir baka paradoksal bir durum, bireylerin kitle toplumunun yaratt tehdidin stesinden gelme yollarndan birinin aile gibi kk gruplara dalmak olduuna inanmalardr. Uzaklk. Simmelin toplumsal geometri konusundaki bir baka ilgisini uzaklk/mesafe oluturur. Levine Simmelin uzakln toplumsal ilikilerdeki rol hakkndaki grlerine iyi bir rnek verir: Formlarn zellikleri ve eylerin anlamlar bireyler ile dier bireyler veya eyler arasndaki nisp uzakln bir fonksiyonudur (1971). Uzakla bu ilgi Simmelin almasnn farkl yerlerinde ak olarak grlebilir. Bu hususu iki farkl balamda hacimli almas Para Felsefesi ve en zekice denemelerinden biri Yabanc balamnda ele alacaz. Simmel, Para Felsefesinde (1907), deer ve eyleri deerli klan faktrler hakknda, para zerine analizinin temelini oluturmaya hizmet eden baz ilkeler ortaya koyar. Biraz sonra sz konusu alma zerinde ayrntl olarak duracamz iin, burada ona ksaca deineceiz. Vurgulanmas gereken, bir eyin deerinin onun aktrden olan uzakl tarafndan belirlenmesidir. O ok yaknsa ve elde etmek ok kolaysa veya ok uzaksa ve elde etmek ok gse deerli deildir. Ulalabilir ancak bunun iin byk bir abay gerektiren nesneler olduka deerlidirler. Uzaklk ayrca Simmelin ne ok yakn ne de ok uzak olan bir aktr tipi zerine denemesi Yabancda (1908/1971b) temel bir rol oynar. Eer o ok yaknsa artk bir yabanc olmayacaktr, ancak ok uzaksa grupla ilikisi kopabilecektir. Yabancnn grup yeleriyle etkileimi bir yaknlk ve uzaklk kombinasyonunu gerektirir. Yabancnn gruptan uzakl ona bu yelerle bir dizi allmadk iliki kurmasnda yardmc olur. Yabanc, rnein, grup yeleriyle etkileiminde daha nesnel olabilir. Bir yabanc olduu iin dier grup yeleri ona srlarn daha kolay aabilirler. Bu ve baka yollarla, yabanc ile dier grup yeleri arasnda koordinasyon ve tutarl bir etkileim kalb ortaya kar. Yabanc grubun organik bir yesi haline gelir. Ancak Simmel, yabancy sadece bir toplumsal tip olarak grmez; yabancln bir toplumsal etkileim biimi olduunu dnr. Yabancln derecesi, yaknlk ve uzaklk kombinasyonuyla birlikte, btn toplumsal ilikilere, htt en mahrem olanlara bile nfuz eder. Bylece, her birinde karlalan yabanclk derecesini ortaya kartmak iin olduka farkl zel etkileimleri inceleyebiliriz. Geometrik boyutlar Simmelin baz tipleri ve biimlerine girse bile, onlarda basit geometriden ok daha fazlas sz konusudur. Tipler ve biimler, Simmelin olduka kapsaml etkileim kalplar hakknda daha fazla anlay kazanmak iin kulland kurgulardr. Toplumsal Tipler. Daha nceden Simmelin tiplerinden birisi yabancy grmtk. Dier tipler cimri, msrif, macerac ve asilzadedir. Onun bu alandaki dnme biimini sergilemek iin tiplerinden birisi yoksul zerinde duracaz. Yoksul Simmelin almasndaki tiplerde tipik olarak vurguland gibi, yoksul, toplumsal ilikiler temelinde, dier insanlarn yardm ettii veya yardma hakk olan biri olarak tanmlanr. Simmel burada olduka ak bir biimde, yoksulluun parann miktarna, yokluuna gre tanmland grn kabul etmez. Simmel yoksul konusuna ilikiler ve etkileim kalplarnn zellikleri temelinde yaklasa bile, Yoksul adl yazy (1908/1971c) yoksul ve yoksulluk hakknda birok ilgin gr gelitirmekte kullanr. Her yazda bol miktarda gr ortaya koyma Simmele zg bir davrantr. Gerekte bu tez

George Ritzer, Sociological Theory, Third Edition, McGraw-Hill, Inc, 1992 (eviren. mit Tatlcan)

onu nl klan en byk iddialarndan biridir. rnein, Simmel karlkl bir haklar ve ykmllkler btnnn ihtiya duyanla veren arasndaki ilikiyi tanmladn ne srer. Muhta olan yardm alma hakkna sahiptir ve bu hak yardm almay daha az ac verici klar. Aksine, veren ihtiyac olana vermekle ykmldr. Simmel, ayrca, toplumun yoksula yardmnn sistemi desteklemeye yardmc olduunu savunan ilevselci bir yaklam benimser. Toplum yoksula yardm etmek zorundadr bylece, yoksullar toplumun aktif ve tehlikeli dmanlar olmayacaklardr, zira onlarn bu azalan enerjileri daha etkin klnacak ve soylarnn bozulmas engellenecektir (Simmel, 1908/1971c: 154). Nitekim, yoksula yardm aslnda daha ok bizzat yoksul deil, aksine devlet iindir. Devlet burada temel bir rol oynar ve, Simmelin gzlemledii gibi, yardm mekanizmas brokratikletike yoksula kar bu muamele giderek kiisellikten uzaklamaya balar. Simmel ayrca rlativist bir yoksulluk anlayna sahiptir. Yani, yoksul basite toplumun en altnda yer alan biri deildir. Onun bak asndan, yoksullara her toplumsal tabakada rastlanr. Bu kavram onun daha sonra kulland greli yoksunluk kavramna glge drr. st snflarn yeleri akranlarndan daha zayf bir konumda iseler, onlarla karlatrdklarnda kendilerini yoksul hissedeceklerdir. Yoksulluu kaldrmay amalayan hkmet programlar bu yzden asla baarya ulaamayacaktr. Dipte olanlarn durumu iyiletirildiinde bile, tabakalama sistemindeki ou insan kendilerini akranlar karsnda hl yoksul hissedecektir. Toplumsal Biimler/Formlar. Simmel, toplumsal tiplerde yapt gibi, alveri/mbadele, atma, fahielik ve sosyallik dhil birok toplumsal formu inceler. Onun toplumsal formlar hakkndaki almasn egemenlik, yani tbi klma ve tbi olma zerine incelemesiyle aklayabiliriz. Tbi-Klma ve Tbi-Olma. Tbi-klma ve tbi-olma (superordination and subordination) karlkl ilikili etkenlerdir. Lider dierlerinin dnce ve eylemlerini tamamen belirlemek istemez. Lider daha ziyade kendine tbi olanlarn olumlu veya olumsuz tepkiler vermelerini bekler. Ne bu ne de bir baka etkileim biimi karlkl ilikiler yoksa varolamaz. En baskc egemenlik biimlerinde bile tbi konumda bulunanlar bir dereceye kadar kiisel zgrlk sahibi olacaklardr. ou insan iin, tbi klmak alt konumdakilerin bamszln tamamen ellerinden almay gerektirir, ancak Simmel toplumsal ilikinin byle bir durumda sona ereceini ne srer. Simmel, kiinin bir birey, grup veya nesnel bir gce tbi klnabileceini iddia eder. Tek bir bireyin liderlii genellikle sk ballk iindeki bir grubu lideri desteklemeye veya ona muhalefete iter. Byle bir grupta, muhalefet olutuunda bile, bu anlamazlk taraflar ayn daha st g altnda yer aldklarnda zlebilir. Bir oklua tbi olma olduka eitsiz etkiler yaratabilir. Bir yanda, bir okluk ynetiminin nesnellii, grupta bir kiinin daha keyf ynetiminden daha fazla birlie itebilir. te yandan, tbi konumda olanlar liderin kiisel ilgisine mazhar olmadklarnda aralarnda muhtemelen dmanlk geliecektir. Simmel muhtemelen, nesnel bir ilkeye tbi olmay insan ilikileri ve toplumsal etkileimleri azaltt iin daha kt bulur. nsanlar, davranlarnn, etkileyebilecek hibir kuvvete sahip olmadklarn dndkleri kiisel-olmayan bir g tarafndan belirlendii duygusu iindedirler. Simmel bir bireye tbi olmay daha zgr ve daha kendiliinden bir ey olarak grr: Bir kiiye tbi olma, herkesin mekanik ve pasif bir nitelie sahip yasalara itaatiyle karlatrldnda, zgrlk ve itibar unsuruna sahiptir (1908/1971d: 115). Daha kts nesnelere (rnein, ikonlara) tbi olmaktr: Simmel bu durumu aalayc derecede kaba ve artsz bir tbi olma biimi olarak grr (19081971d: 115). Birey bir eye tbi olduu iin, psikolojik olarak sadece ey kategorisine der (Simmel, 1908/1971d: 117). Ayrca Simmel almasnda olduka farkl etkileim biimlerini inceler ve bu egemenlik tartmasnda basite Simmelin bu alanda yapt alma trleri rneklenmek amalanmaktadr. Yaknlarda, Guy Oakes (1984) Simmelin formlar tartmasn kendi sorunsalyla, nesnel ve znel kltr arasnda gelien uurumla ilikilendirir. O almasna Simmele gre, nesnelliin kefi, eylerin znel veya psikolojik yaradllarndan bamszlklar Batnn kltr tarihindeki en byk baarsdr szyle balar (1984). Simmelin bu nesnellii ele al biimlerinden birisi formlar tartmasnda

Georg Simmel

yer alr, ancak bu formelletirme ve nesneletirme her ne kadar zorunlu ve istenilir olsa bile, onlar byk lde istenmeyen bir ey haline gelebilirler.
Bir yandan, formlar hayatn enerji ve ilgilerinin ifadesi ve gereklemesinin zorunlu koullardr. te yandan, bu formlar giderek hayattan kopar ve uzaklarlar. Bu durumda, yaam sreci ile onu ifade biimleri arasnda bir atma geliir. Nihayetinde, bu atma hayat ve form arasndaki ilikiyi hkmsz klma ve bu yaam srecinin zerk yaplar iinde gerekletirilebilecei koullar ykma tehdidi yaratr. (Oakes, 1984: 4).

TOPLUMSAL YAPILAR
Simmel byk lekli toplumsal yaplar hakknda nispeten ok az ey syler. Gerekte, etkileim kalplar zerinde younlaarak, bazen bu toplumsal gereklik dzeyinin varln grmezden gelir. Bunun iyi bir rneini onun toplumu tanmlama abasnda, Emile Durkheimin temsil ettii toplum gerek, madd bir varlktr eklindeki realist yaklam reddettii yerde grebiliriz. Lewis Coserin ifadesiyle, O toplumu bir ey veya organizma olarak grmez (1965: 5). Ayn zamanda Simmelin, toplumun soyut bireyler toplamndan baka bir ey olmadn savunan nominalist yaklamla da aras iyi deildir. O, toplumun bir ilikiler btn olduunu dnerek ara bir konum benimser (Spykman, 1925/1966: 88). Toplum sadece etkileimle birbirine bal belirli sayda bireye verilen isimdir (Simmel, aktaran Coser, 1965: 5). Simmel bu etkileimci yaklam savunsa bile, almasnn byke kesiminde toplum gerek madd bir yapym gibi realist bir tavr benimser. Bu yzden, Simmelin toplumsal-yapsal dzeydeki almasnda temel bir eliki vardr. Simmelin szleriyle, Toplum bireyi aar ve hayatn kendi yasalarna gre srdrr. Ayn zamanda o, bireyin karsnda tarihsel, buyurgan bir katlkla durur (1908/1950a: 258). Coser Simmelin dncesinin bu yannn zn yakalar: Daha byk bireyst yaplar olan devlet, aile, kent veya sendikalar, zerklik ve sreklilik kazandklarnda ve yabanc gler gibi bireyin karsna dikildiklerinde bile, etkileimin kristallemesinden baka bir ey olarak ortaya kmazlar (1965: 5). Rudolph Heberle de esas olarak ayn hususa deinir: nsan, Simmelin toplumu insanlarn yaayan ve irade sahibi aktrlerden ziyade iinde edilgin nesneler olarak yer aldklar yapsal glerin bir etkileimi olarak grd izleniminden nadiren kendini kurtarabilir (1965: 117). Bu paradoksun zm, Simmelin etkileimci bir toplum anlayna bal kalma eilimi sergiledii formel sosyolojisi ile daha ziyade toplumu bamsz, zorlayc bir toplumsal yap olarak grme eiliminde olduu tarihsel ve felsefi sosyolojisi arasndaki ayrmda yatar. kinci kategoriye giren sosyolojilerde, toplumu nesnel kltrn kendini kayglandran genel geliim srecinin bir paras olarak grr. Nesnel kltr kltrel alann bir paras olsa bile, Simmel byk-lekli toplumsal yaplarn geliimini bu srece dhil eder. Simmelin toplumsal yaplarn geliimini nesnel kltrn yaylmasyla ilikilendirmesi u ifadesinde aktr: Kltrmzn gittike daha fazla kiisel-olmayan unsurlar ieren ve bireyin znel btnln daha az kendine katan nesnelemesi ... ayrca toplumsal yaplar da ierir (1908/1950: 318). Bu yaklam, toplum ve nesnel kltr arasndaki ilikinin aklanmasna ek olarak, Simmelin dncelerini toplumsal gerekliin kltrel dzeyine yneltir.

NESNEL KLTR
Simmelin tarihsel ve felsef sosyolojisinin temel odaklarndan birisi toplumsal gerekliin kltrel dzeyi veya onu deyimiyle nesnel kltrdr. Simmele gre, insanlar kltr yaratrlar, ancak toplumsal gereklii eyletirme yetenekleri nedeniyle, kltrel ve toplumsal dnya kendilerini yaratan ve her gn yeniden yaratan aktrleri gittike daha fazla egemenlii altna alarak kendine ait bamsz bir hayat kazanmaya balar. Kltr objeleri, bireylerin [bireysel] znel ruhla ve onun arzular ve duyarlklaryla giderek daha az iliki iinde olan kendine-yeten bir dnyada giderek daha fazla karlkl balant iinde olurlar (Coser, 1965). nsanlar her zaman kltr yaratma ve yeniden yaratma gcn ellerinde tutsalar bile, tarihin uzun dnemli eilimi kltrn aktr zerinde giderek daha fazla zorlayc bir g uygulamasdr.

10

George Ritzer, Sociological Theory, Third Edition, McGraw-Hill, Inc, 1992 (eviren. mit Tatlcan) Nesnel kltrn [bireysel] znel kltr zerindeki ondokuzuncu yzylda artan hkimiyeti ... bu aykr durum hzla genilemi grnmektedir. Nesnel kltr her gn ve her adan zenginleir, ancak bireysel zihin kendi geliiminin biimleri ve ieriini kendisini bu kltrden uzaklatrarak ve kendi bana ok daha yava admlarla gelitirerek zenginletirebilir. (Simmel, 1907/1978: 449)

Simmel almasnn farkl yerlerinde nesnel kltrn baz bileenlerini belirler: rnein, letler Tamaclk aralar Bilimsel rnler Teknoloji Gzel sanatlar Dil Entellektel alan Geleneksel bilgelik/bilim Dinsel dogmalar Felsef sistemler Hukuk sistemleri Ahlk kurallar dealler (rnein, babalk) Bunlar ve dier birok bileen Simmelin almasndaki nesnel kltrel dzeyi oluturur. Nesnel kltr farkl biimlerde geliir ve yaylr. lk olarak, modernlemenin artyla birlikte onun mutlak bykl artar. Bu sre en ak biimde sl olarak genileyen bilimsel bilgi rneinde grlebilir: ancak ayns kltrel alann dier yanlar iin de dorudur. kinci olarak, kltrel alann farkl bileenlerinin miktar artar. Son olarak belki de en nemlisi, kltrel dnyann farkl bileenleri giderek aktrlerin kontrolnden kan daha gl, kendine kapal bir dnyada giderek daha fazla i ie geer (Oakes, 1984: 12). Simmel nesnel kltrn geliimini betimlemeye almaz, ayrca bu geliimden byk lde rahatszdr: Simmel knt iine girmese de ada dnyay kuatan ve bireyi giderek aan artc sayda ve eitlilikte insan rnden etkilenir (Weingartner, 1959: 33). Simmeli kayglandran, daha ziyade nesnel kltrdeki geliimin birey asndan yaratt tehdittir. Simmel bireysel kltrn egemenliindeki bir dnyaya yaknlk duyar, ancak byle bir dnya ihtimalinin gittike imknszlatn grr. Simmelin kltrn trajedisi dedii ey ite budur. (Bu husus Para Felsefesi tartmamzda ayrntl olarak ele alnacaktr.) Simmelin nesnel kltrn bireysel znel kltr zerindeki konumuyla ilgili zel analizi, basite, tm hayat alanlarn egemenlii altna alan genel ilkenin bir rneidir: Bir eyin toplam deeri kendi tekil paralarnn deerinin azalmas lsnde artar (1907/1978: 199). Simmelin nesnel kltr konusundaki genel tezinin onun daha temel etkileim biimleri analiziyle balantsn kurabiliriz. Simmel, en iyi denemelerinden biri Metropol ve Zihinsel Hayatta modern kentteki etkileim biimlerini analiz eder (1903/1971). O, modern metropol, nesnel kltrn gelitii ve bireysel kltrn gcn yitirdii gerek alan olarak grr. O, Simmelin ou kez aka ifade ettii gibi, insan ilikilerinin doasnda kapsaml bir etkiye sahip para ekonomisinin ve parann hkimiyet sahnesidir. Parann yaygn kullanm hayatn tm alanlarnda hesapllk ve rasyonellie vurgu yaplmasna neden olur. Bylece, gerek insan ilikiler zayflar ve toplumsal ilikiler usan ve ekingenlik tutumunun hkimiyetine girme eilimi sergiler. Kk kasaba daha fazla duygu ve duygusalln hkimiyeti altndayken, modern kente para ekonomisinin ihtiya duyduu hesaplla uygun den s bir entellektel tutum damgasn vurur. Kent ayrca iblmnn merkezidir ve, grld gibi, uzmanlama srekli genileyen bir nesnel kltrn ve buna bal olarak bireysel kltrdeki bir zayflamann yaratlmasnda temel bir rol oynar. Kent, gerekte herkesi duygudan yoksun bir hesaplla

Georg Simmel

11

indirgeyen mthi bir dzleyicidir. Nesnel kltrn gelimesi karsnda bireysellii srdrmek daha da zorlar. Belirtilmesi gerekir ki, Simmel (dier birok almasnda olduu gibi) kent zerine denemesinde bu ada geliimin zgrletirici etkisini tartr. rnein o, insanlarn modern kentte kk kasabann kat toplumsal snrlarndakinden daha fazla zgr olduklarn vurgular. Bu blmn Para Felsefesine ayrlan bir sonraki kesiminin banda Simmelin modernitenin zgrletirici etkileri hakkndaki dnceleriyle ilgili daha baka eyler sylenecektir. Bu almaya gemeden nce, Simmelin sosyolojinin geliimi zerinde yaratt ou etkinin ironilerinden birinin, onun mikro-analizler yapmasna ramen, bu analizlerin genel ierimlerinin hemen hemen tmyle ihmal etmesi olduunu gstermek gerekir. Simmelin mbadele ilikileri zerine almasndan bir rnek alabiliriz. O mbadeleyi etkileimin en katksz ve en gelimi tr olarak grr (Simmel, 1907/1978: 82). Tm etkileim biimleri baz fedakrlklar gerektirse de, fedakrlk kendini en ak biimde mbadele ilikilerinde gsterir. Simmel her toplumsal mbadelenin kr ve zarar ierdiini dnr. Bu ynelim Simmelin mikro-sosyolojik almas ve zellikle byk lde mikro-ynelimli alveri teorisi asndan nemlidir. Ancak onun mbadele hakkndaki dnceleri para zerine daha genel aratrmasnda ifade edilmitir. Simmele gre para en saf mbadele biimidir. Dngnn bir nesnenin bir bakasyla deitirildiinde sona erdii takas ekonomisinin aksine, para zerine kurulu bir ekonomi sonsuz dizide mbadele imkn salar. Bu imkn Simmel iin nemlidir, zira o toplumsal yaplar ve nesnel kltrn yaygn geliimine temel oluturur. Neticede, bir mbadele biimi olarak para Simmel iin modern eylemi bir toplumsal yap iindeki insanlarn yabanclamasnn kk nedenlerinden birini temsil eder. Simmelin dncesinin zarafetini, onun kent ve mbadele zerine incelemesinde, kk lekli toplumsal mbadele biimlerini modern toplumun geliimiyle btnl iinde ilikilendirirken grebiliriz. Bu balant onun zel denemelerinde yer alsa bile, en ak biimde Para Felsefesinde ifade edilir.

PARA FELSEFES
Para Felsefesi (1907/1978) Simmelin dncesinin genilii ve gelikinliinin ok iyi bir rneidir. Kitap kesinlikle, en azndan Simmelin, genel teorisi kadar, ou bu genel teorinin zel tezahrleri olarak grlebilecek mikro-sosyoloji zerine denemelerinin de kabul grmeyi hak ettiini kantlar. Balk Simmelin odak merkezinin para olduunu aka gsterse bile, bu olguya ilgisi onun bir dizi genel teorik ve felsef ilgisinde gmldr. rnein, nceden grdmz gibi, Simmel deer problemiyle genel dzeyde ilgilenir ve para basite zel bir deer biimi olarak grlebilir. Simmel, bir baka dzeyde, aslnda parayla deil, onun aktrlerin i dnyas ve bir btn olarak nesnel kltr gibi geni eitlikte olgu zerindeki etkisiyle ilgilenir. O, yine bir baka dzeyde, paray hayatn mbadele, mlkiyet, hrs, israf, kinizm, bireysel zgrlk, hayat tarz, kltr, kiiliin deeri, vb. dhil dier bileenleriyle ilikili bir olgu olarak alr (Bottomore ve Frisbyden aktaran, Kracayser, 1978: 7). Son olarak, Simmel paray hayatn btnln anlamaya yardmc olabilecek zel bir bileen olarak grr. Tom Bottomore ve David Frisbynin ifade ettii gibi, Simmel ann ruhunun btnln kendi para analizinden kartmaktan daha fazlasn yapmamtr (1978: 7). Para Felsefesi Karl Marxn almasyla birok ortak yana sahiptir. Simmel, Marx gibi, kapitalizm ve para ekonomisinin yaratt problemlere odaklanr. Buna ramen farkllklar belirgindir. rnein, Simmel kendi dnemindeki ekonomik problemleri basite daha genel bir problemin, nesnel kltrn znel kltre yabanclamasnn zel bir tezahr olarak grr. Marx iin bu problemler kapitalizme zgdr, ancak Simmele gre evrensel bir trajedinin nesnel kltrn geliimi karsnda bireyin gszlemesinin bir parasdr. Marxn analizi tarihsel adan spesifikken, Simmelin analizinde zamandan-bamsz hakiktler insan tarihinin gidiinde kartlmak istenir. Frisbynin szleriyle, Onun Para Felsefesinde ... kayp olan ey ... para ilikilerinin tarihsel sosyolojisidir (1984: 58). Analizlerindeki bu farkllk Simmel ve Marxn siyasal grlerindeki farkllkla ilgilidir. Marx ekonomik problemlerin zamanla-snrl olduklarn, kapitalist toplumun rn olduklarn dnd iin, nihayetinde onlarn zlebileceine inanr. Ancak Simmel, temel problemlerin insan hayatna ikin oldu-

12

George Ritzer, Sociological Theory, Third Edition, McGraw-Hill, Inc, 1992 (eviren. mit Tatlcan)

una ve gelecekte dzelmeleri umudu olmadna inanmaktadr. Gerekte, Simmel sosyalizmin, durumu iyiletirmek yerine, Para Felsefesinde ele alnan problemleri daha da arlatrabileceine inanr. Simmelin dncesi, Marxn teorisiyle baz temel benzerliklerine ramen, Weberinkilere ve hem modern hem de gelecekteki dnya hakkndaki tasarm balamnda onun elik kafesine olduka yakndr. Para Felsefesi para ve deer biimleri hakknda genel dzeyde bir tartmayla balar. Tartmada, daha sonra, parann aktrlerin i dnyas ve genelde kltr zerindeki etkisine geilir. Tez ok karmak olduu iin, burada onun sadece zel bir ksmna gz atacaz. Simmelin almasndaki ilk ilgilerinden biri daha nce ksaca deindiimiz para-deer ilikisidir. Genelde Simmel, insanlarn deerleri nesneler yaparak, onlarla aralarna mesafe koyarak ve bylece uzaklk, engeller, glklerin stesinden gelmeye alarak yarattklarn ileri srer (Simmel, 1907/1978: 66). Elde etme gl arttka nesnenin deeri de artar. Ancak, elde etme glnn en alt ve en st snr vardr (Simmel, 1907/1978: 72). Genel ilke, eylerin deerinin kayna insanlarn nesnelerle aralarna uygun biimde mesafe koyma yetenekleridir. ok yakn olan, olduka kolay biimde elde edilebilen eyler fazla deerli deillerdir. Deerli olduu dnlen bir ey iin bir lde aba gerekir. Aksine, ok uzak, elde edilmesi ok g veya hemen hemen imknsz eyler de fazla deerli deildir. Elde etme abamzdan etkilenmeyen eylerin tm deilse bile ou bizim iin deerini yitirir. En deerli eyler ne ok uzak ne de ok yaknlardr. Bir nesnenin aktrden uzaklyla ilgili faktrler arasnda, onu elde etmek iin geen zaman, onun ktl, onu elde etmede karlalan glkler ve onu elde etmek iin baka eylerden vazgeme gereklilii vardr. nsanlar, nesnelerle aralarna ulalmas gerekli ancak o kadar da kolay olmayan uygun bir uzaklk koymaya alrlar. Simmel paray bu genel deer balamnda ele alr. Ekonomik alanda, para hem nesnelerden uzaklk yaratmaya hem de onu aacak aralar salamaya hizmet eder. Modern bir ekonomide nesnelere verilen parasal deer onlar bizden uzaa yerletirir; paramz olmadan onlara ulaamayz. Paray ve bylece nesneleri elde etme gl onlar bizim iin deerli klar. Ayn zamanda, yeterince para elde ettiimizde nesnelerle aramzdaki uzakl aabiliriz. Para, bylece, insanlarla nesneler arasnda bir uzaklk yaratma ve buna bal olarak bu uzakl aacak aralar salama gibi ilgin bir ilev yklenir. Deer yaratma srecinde para, ayrca piyasann, modern ekonominin ve nihayetinde modern (kapitalist) toplumun geliimine temel oluturur. Para, bu varlklarn aktre dsal ve zorlayc kendilerine ait bamsz bir hayat kazanmalar aracdr. Bu durum takas veya ticaretin para ekonomisinin zel rn olan eylemi dnyaya yol aamayaca daha nceki toplumlarla kartlk iindedir. Para bu gelimeye farkl biimlerde imkn salar. rnein Simmel, parann ok byk hesaplamalar, byk lekli giriimler ve uzun vadeli kredilere imkn saladn ne srer (1907/1978: 125). Daha sonra Simmel unlar syler: para... en nesnel pratikleri, en mantksal, salt matematiksel normlar, kiinin her eyden kaytsz artsz zgrln... gelitirmitir (1907/1978: 128). O bu eyleme srecini, zihnin somutluk kazandrd ve kendini nesneler iinde sembolletiren daha genel srecin bir baka paras olarak grr. Bu somutlamalar, bu sembolik yaplar eyleir ve aktrler zerinde hkimiyet kurmaya balar. Para sadece eylemi bir toplumsal dnya yaratmaya yardmc olmaz, ayrca bu toplumsal dnyann rasyonellemesine de katkda bulunur (B. Turner, 1986). Bu gr Simmelin Weberle ortak bir baka noktasn oluturur. Para ekonomisi nitelden ziyade nicel faktrlere bir vurguyu besler. Simmelin ifadesiyle:
Nicelik kategorisinin nitelik kategorisi zerindeki artan gcne veya, daha kesin olarak, niteliin nicelik iinde zlmesi, elementlerin nitelikten gittike kopartlmas, onlarn sadece zel hareket biimlerine gre deerlendirilmesi, bir tre zg, bireysel ve nitel olarak belirlenmi her eyin sadece saysal belirlenimle ulalan renksiz elementler ve farkndalklarn daha ok veya az, daha byk veya kk, daha geni veya dar, daha ok veya az sk olarak yorumlanmas eilimini gsteren rnekleri oaltmak kolaydr htt bu eilim geici aralarla amacna asla kesinlikle ulaamadnda bile... Nitekim, hayatn temel eilimlerinden biri yani, niteliin nicelie indirgenmesi en st ve zel temsilini parada bulur. Burada ayrca para onun ynn net bir biimde belirleyen bir dizi kltrel tarihsel gelimenin doruk noktasdr. (Simmel, 1907/1978: 278-280)

Georg Simmel

13

Daha az ak bir biimde, para modern dnyada entellektelliin nemini artrarak rasyonellemeye katkda bulunur (B. Turner, 1986). Bir yanda, para ekonomisinin geliimi zihinsel ilemlerin byk lde genilemesini gerektirir. Simmel bir rnek olarak, nakit rezervli banknotlar ieren parasal ilemler gerektiren karmak zihinsel sreleri verir. te yandan, para ekonomisi toplumun normlar ve deerlerinde hatr saylr bir deiime katkda bulunur. O, kltrn entellektellie temel dzeyde yeniden ynelmesine yardm eder (Simmel, 1907/1978: 152). Bir lde para ekonomisi nedeniyle, zek zihinsel enerjilerimizden en deerlisi olarak grlmeye balanr. Simmel, parasal ilemlerin toplumun gittike daha nemli bir paras haline geldiini ve eylemi yap genilerken bireyin neminin azaldn dnr. Bu dnce bireysel znel kltrn nesnel kltrn genilemesi karsnda zayflamas (kltrn trajedisi) tezinin bir parasdr:
Parann hzl dolam harcama ve edinme alkanlklarn tevik eder; bu sre parann zel niteliini psikolojik olarak daha az nemli ve deerli klarken, para genelde giderek daha fazla nem kazanmaya balar, zira parasal meseleler artk bireyi daha az heyecan verici bir hayat tarzndan daha esasl olarak etkiler. Biz burada olduka yaygn bir olguyla karlarz; yani, bir eyin toplam deeri arttka onun zel paralarnn deeri ayn lde azalr. rnein, bir toplumsal grubun bykl ve nemi arttka ou kez onun yelerinin hayatlar ve karlar daha az deerli hale gelir; nesnel kltr, onun ieriinin eitlilii ve canll, en st noktaya ou kez bu kltre bireysel temsil ve katlm tekdze bir uzmanlamaya, darla ve gdk bir gelimeye mahkm eden iblm sayesinde kar. Btn daha mkemmel ve uyumlu hale geldike birey daha az uyumlu hale gelecektir. (Simmel, 1907/1978: 199)

Kimi anlamlarda, parann modern toplumdaki roln nasl yerine getirebileceini grmek zordur. Yzeyde, para basite farkl amalarn bir arac olarak veya, Simmelin ifadesiyle, en saf let biimi olarak ortaya kar (1907: 210). Ancak, para bal bana bir ama haline gelen en u ara rneine dnr:
Asla bir nesne deerini zellikle bir ara olarak niteliine, daha kesin deerlere dntrlebilirliine borlu deildir, bu yzden o, psikolojik mutlak bir deere, pratik bilincimizi ynlendiren tamamen igalci niha bir amaca doru geliir. Paraya duyulan bu niha iddetli arzu onun sadece bir ara nitelii kazanma derecesini artrmaldr. Zira bu, parayla ulalabilen nesneler dizisinin srekli geliimini, eylerin parann gcne giderek daha fazla savunmaszca teslim olmasn, parann bizzat nitelikten daha fazla yoksun olmasn, ancak bylelikle onun eylerin niteliiyle iliki iinde gl hale gelmesini ima eder. (Simmel, 1907/1978: 232)

Parann bizzat bir ama, gerekte asl hedef haline geldii bir toplum birey zerinde baz olumsuz etkilere sahiptir: bunlarn en ilgin iki tanesi kinizm ve bkkn tutumda arttr. Toplumsal hayatn en st ve en alt dzeyleri satlk olduunda, ortak bir gstergeye paraya indirgendiinde toplum kinizme ynelir. Nitekim, gzellii, hakikti veya zeky bir msr gevrei veya koltukalt deodorant gibi kolayca satn alabiliriz. Her eyi ortak bir gstergeye indirgeme her eyin bir bedeli olduu, her eyin piyasada alnp satlabilecei anlamna gelen kinik bir tutuma yol aar. Para ekonomisi, ayrca, her eyin ayn lde kasvetli ve gri bir tonda olmas, heyecan hissetmeye deer bir eyin bulunmamas anlamnda bkkn bir tutuma sebep olur (Simmel, 1907/1978: 256). Bkknlk iindeki kii satn alnacak nesneler arasnda deer ayrmlar yapma yeteneini tamamen kaybeder. Baka bir ifadeyle, para, her eyi biimsizlie, salt nicel olgular dzeyine indirgedii iin, estetiin mutlak dmandr. Para ekonomisinin bir baka olumsuz etkisi, insanlar arasndaki kiisel-olmayan ilikileri giderek artrmasdr. nsanlar kiilikleriyle deerlendirmek yerine, muhtemelen giderek daha fazla sadece datc, frnc vb. gibi konumlarla ilgilenir ve bu konumlar kimlerin igal ettiine bakmayz. Para ekonomisine zg modern iblmnde paradoksal bir durumdayzdr: varlmz devam ettirebilmek iin dier konumlara daha baml hale gelirken bu konumlar igal edenler hakknda ok az ey biliriz. Belirli bir konumu igal eden zel bir birey giderek nemini kaybeder. Kiilikler kendilerini sadece asgari dzeyde gerektiren konumlar arkasnda kaybolma eilimindedirler. Onlara ok az gerek duyulduu iin, ou birey ayn konumu ayn lde yeterince doldurabilir. nsanlar bylece deitirilebilir paralar haline gelirler. Bununla ilikili bir baka faktr para ekonomisinin bireysel zgrlk zerindeki etkisidir. Para ekonomisi bireysel tutsakl artrr. Modern dnyada birey atomlar ve izole hale gelir. Artk bir grup iinde gml olmayan birey srekli genileyen ve giderek daha zorlayc hale gelen nesnel kltr

14

George Ritzer, Sociological Theory, Third Edition, McGraw-Hill, Inc, 1992 (eviren. mit Tatlcan)

karsnda yalnzdr. Modern dnyada birey bu yzden muazzam bir nesnel kltrn klesi haline gelir. Para ekonomisinin bir baka etkisi, tm insan deerlerin dolar cinsinden terimlere indirgenmesi, bir insann deerini parasal bir ifadeye indirgeme eilimidir (Simmel, 1907/1908: 356). rnein Simmel, ilkel toplumlarda cinayetin parasal olarak tazmini konusunda bir rnek verir. Ancak, onun en iyi rnei seksin para karlnda alnp satlmasdr. Fahieliin geliimi bir lde para ekonomisinin geliimine balanabilir. Simmelin en ilgin grlerinden bazlar parann insanlarn hayat tarzlar zerindeki etkisi hakkndaki grlerinde bulunur. rnein, para ekonomisinin hkimiyetindeki bir toplum her eyi duygusal deil zihinsel olarak kavranabilecek bir nedensel balantlar zincirine indirger. Simmelin modern dnyada hayatn hesap karakteri olarak adlandrd olgu bununla ilikilidir. zellikle para ekonomisiyle uygunluk iinde olan zel entellektellik biimi matematiksel dnmedir. Burada, yan sra, toplumsal dnyada nitel faktrlerden ziyade nicel olanlar vurgulanma eilimindedir. Simmel yle bir sonuca varr: ou insann hayat bu deerlendirme, tartma, hesaplama ve nitel deerleri nicel deerlere indirgeme eilimince zapt edilir (1907/1978: 444). Simmelin parann hayat tarz zerindeki etkisi zerine almasnn anahtar nesnel kltrn znel kltr pahasna geliimidir. kisi arasndaki uurum byk bir hzla almaktadr.
Bu ayrma hzla geniler grnmektedir. Nesnel kltrn zenginlii her gn ve her bakmdan artmaktadr, ancak bireysel dnce kendi geliim biimleri ve ieriklerini, sadece kendini hl daha fazla bu kltrden uzak tutarak ve kendini daha yava admlarla gelitirerek zenginletirebilir. (Simmel, 1907/1978: 449)

Bu ayrmadaki artn temel nedeni modern toplumda iblmndeki arttr (Oakes, 1984: 19). Artan uzmanlama kltr dnyasnn farkl bileenlerini yaratma ynnde gelikin bir yetenee yol aar. Ancak ayn zamanda, fazla uzmanlam birey tm kltr anlama duygusunu ve onu kontrol yeteneini yitirir. Nesnel kltr geliirken bireysel kltr krelir. Buna bir rnek, dilin kendi btnl iinde aka olaand biimde genilemesi, ancak belirli bireylerin dilsel yetilerinin zayflar grnmesidir. Benzer ekilde, teknolojinin ve makinelerin geliimiyle, birey olarak iilerin yetenekleri ve gerekli becerileri arpc bir biimde zayflar. Son olarak, entellektel alan her ne kadar olaand dzeyde gelise bile, ok az sayda birey entellektel etiketini hak etmektedir. Byk lde uzmanlam bireyler ok az kontrol edebildikleri veya edemedikleri giderek kapal ve karlkl ilikili bir rnler dnyasyla kar karya kalrlar. Maneviyattan yoksun mekanik bir dnya bireyleri hkimiyeti altna alr ve onlarn hayat tarzlarn farkl biimlerde etkiler. retim davranlar bireylerin rollerini genel sre iinde veya niha rn sreci iinde grmedikleri anlamsz uygulamalar haline gelmeye balar. nsanlar arasndaki ilikiler byk lde uzmanlar ve kiisellikten uzaklar. Tketim artk anlamsz bir rnn bir bakasn yok etmesinden baka bir ey deildir. Nesnel kltrdeki muazzam genileme hayatn ritmi zerinde arpc bir etkiye sahiptir. Genelde, daha nceki alara zg eitsizlik dengelenir ve modern toplumda ok daha tutarl bir yaama kalbyla yer deitirir. Modern kltrde bu dengeleme rneklerinden bol miktarda vardr:
Gemite, gda tketimi dnemsel ve ou kez olduka belirsizdi. Hangi gdalarn tketilecei ve ne zaman elde olacaklar hasada balyd. Bugn, gelimi saklama ve tamaclk yntemleriyle, gerekte gday herhangi bir zamanda tketebiliriz. Yan sra, muazzam miktarda gday koruyabilme ve saklayabilme kapasitesi kt hasat, doal felketler, vb.nin yol at zararlar dengelemeye yardmc olur. letiimde, seyrek gelen ve ne zaman gelecei belli olmayan posta arabalarnn yerini iletiimi her zaman elverili klan telgraf, telefon, gnlk posta hizmetleri ve faks makineleri almtr. Daha nceleri gece ve gndz hayata doal ritmini vermekteydi. Artk, yapay aydnlatmayla doal ritim byk lde deiiklie uramtr. Daha nce gn yla snrl olan ou etkinlik artk geceleri de yaplabilmektedir. Daha nceleri zel olarak hazrlanm bir konuma veya nadir bir kitapla snrl olan dnsel canllk, kitaplar ve dergilere kolayca ulalabilmesi nedeniyle artk her zaman mmkndr. Bu alanda, tm dier alanlarda olduu gibi, durum Simmelin zamanndan beri daha bile fazla telffuz edilmektedir. Radyo, televizyon, video teyp kaytlar ve ev bilgisayarlar sayesinde dnsel canllk Simmelin hayal edebileceinin ok tesine gemitir.

Georg Simmel

15

Elbette tm bunlarla ilgili olumlu unsurlar da vardr. rnein, insanlar hayatn doal ritmiyle daha az snrlandrldklar iin daha fazla zgrle sahiplerdir. nsan kazanlara ramen problemler ortaya kmaktadr, zira btn bu gelimeler nesnel kltr dzeyinde meydana gelmektedir ve onlar nesnel kltrn gelimesi ve bireysel kltrn daha da yoksullamas srecinin tamamlayc parasdr. Sonunda, para rlativist bir varolu biiminin geliiminin sembol ve bu gelimede temel bir faktr haline gelir. Para olduka farkl fenomenleri dolar cinsinden miktarlara indirgememize imkn salar ve bylece onlar birbirleriyle karlatrabiliriz. Baka deyile, para her eyi greli klmamza imkn tanr. Rlativist hayat tarzmz, insanlarn baz ebedi hakiktlere inandklar daha nceki hayat tarzlaryla kartlk iindedir. Para ekonomisi bu ebedi hakiktleri parampara eder. nsanlarn mutlak fikirlerden zgrlemeleri balamndaki artlardan salanan kazanlarn bedeli olduka ar bir biimde denir. Modern para ekonomisinin genileyen nesnel kltrne zg yabanclama, Simmelin gznde, insanlar iin mutlakln fenalklarndan ok daha byk bir tehdit yaratr. Muhtemelen Simmel bizi eski, daha basit bir dneme geri gtrmek istemez, ancak o, kesinlikle, modern dnyada para ekonomisinin ve nesnel kltrn geliimiyle ilikili batan kartc tehlikeler karsnda uyank olma konusunda bizi uyaracaktr. lgimizi byk lde modern para ekonomisinin olumsuz etkilerine younlatrsak bile, o ayn zamanda zgrletirici etkilere de sahiptir (Levine, 1981b). lk olarak o, olduka genilemi bir piyasada ok fazla insanla iliki kurmamza yardmc olur. kinci olarak, birbirimize kar ykmllklerimiz tam-kuatc olmaktan ziyade, (zel hizmetler veya rnlerle) snrldr. nc olarak, para ekonomisi insanlarn daha nceki ekonomik sistemlerde mevcut olmayan doyumlar elde etmelerine yardmc olur. Drdnc olarak, insanlar byle bir ortamda bireyselliklerini tam anlamyla gerekletirebilecek daha fazla zgrle sahiplerdir. Beinci olarak, insanlar kendi znel ilgi ve karlarn daha iyi srdrebilir ve koruyabilirler, zira onlar sadece olduka snrl ilikilerle megullerdir. Altnc olarak, iinin retim aralarndan koparlmas, Simmelin belirttii gibi, bireylerin bu retici glerden bir lde zgrlemelerine imkn salar. Son olarak, para insanlara ait olduklar toplumsal gruplarn snrlamalarndan giderek daha fazla zgrlemelerinde yardmc olur. rnein insanlar, takas ekonomisinde byk lde kendi gruplarnn kontrol altndayken, modern ekonomik dnyada bu kstlamalar gever, sonuta insanlar kendi ekonomik anlamalarn yapmakta daha zgr hale gelirler. Ancak, Simmel para ekonomisinin ve genelde modernitenin eitli zgrletirici etkilerine iaret ederken dikkatli olsa bile, bize gre, onun almasnn kalbinde moderniteyle, zellikle kltrn trajedisiyle ilikili problemleri tartmas yatar.

SIR SAKLAMA: SIMMEL N SOSYOLOJ S ZER NE B R RNEK-OLAY NCELEMES

Para Felsefesi Simmelin Marx, Weber ve Durkheime rakip teorik bir etki alanna sahip olduunu gsterirken, onun almasnn srad bir rnei olarak kalr. Artk bu kapan blmnde daha karakteristik bir Simmelci bilim tipine, zel etkileim biimi sr saklama zerine grne dneceiz. Sr saklama bir kiinin bir eyi saklamaya alrken dierinin saklanan bu eyi bulmaya alt bir durum olarak tanmlanr. Bu tartmada, sadece Simmelin sr saklama zerine birok kavrayl grn ana hatlaryla koymaya almyor, ayn zamanda onun kitabn bu blmnde ortaya konulan sosyolojik dncelerinden ounu bir balk altnda bir araya getirmeye alyoruz. Simmel temel bir gerekle, insanlarn birbirleriyle etkileim kurmak iin dier insanlar hakknda baz eyler bilmeleri gerektii gereiyle balar. Szgelimi, ilgili olduumuz kii (rnein, bir arkada, akraba, bir bakkal) hakknda bilgi sahibi olmamz gerekmektedir. Dier insanlar hakknda ok ey bilebiliriz, ancak onlar asla tam olarak bilemeyiz. Yani, dier kiinin btn dnceleri, ruh halleri, vb.ni asla bilemeyiz. Ancak, dier insan hakknda, onun hakkndaki para para bilgilerimizden hareketle baz btnlkl bilgiler oluturabiliriz; biz etkileim iinde olduumuz insanlar hakknda olduka tutarl bir grnt olutururuz. Simmel etkileim (olan) ile dierleri hakknda sahip olduumuz zihinsel grnt (kavray) arasnda diyalektik bir iliki grr: likilerimiz bylece karlkl bilgi

16

George Ritzer, Sociological Theory, Third Edition, McGraw-Hill, Inc, 1992 (eviren. mit Tatlcan)

temelinde ve bu bilgi de gerek ilikiler temelinde geliir. Ancak ikisi ayrlmaz bir biimde i ie gemitir (1906/1950: 309). Hayatmzn her alannda sadece gerei deil, bilgisizlik ve hatay da reniriz. Ancak, bilgisizlik ve hata dier insanlarla etkileim iinde zel bir karaktere brnr. Bu durum etkileim iinde olduumuz insanlarn i yaantlaryla ilikilidir. nsanlar, dier herhangi bir bilgi nesnesinin aksine, kendileri hakkndaki gerekleri bilinli olarak aklama veya yalan syleme ve bu bilgiyi saklama gcne sahiplerdir. Asl gerek, insanlarn her eyi aklamak istediklerinde bile (ve hemen her zaman yapmadklar bir ey) bunu baaramayacaklardr, zira bu kadar ok malmat herkesi tmarhaneye gtrecektir (Simmel, 1906/1950). Bundan dolay insanlar dierlerine syleyecekleri eyleri semek zorundadrlar. Simmelin nicel konulara ilgisi asndan bakldnda, biz dierlerine i dnyamz hakknda sadece belirli ksmlar beyan ederiz. Ayrca, aklamak ve saklamak iin belirli ksmlar seeriz. Nitekim, her etkileimde kendimizle ilgili bir para seeriz ve gstermek iin hangi paray seeceimiz aklamay setiimiz paralar nasl setiimize ve dzenlediimize baldr. Bu bizi yalana, yalan syleyenin gerei dierlerinden bilinli olarak saklad bir etkileim biimine gtrr. Yalanda, sadece dierlerini yanl bir anlaya terk etmeyiz, ayn zamanda hata yalan syleyen kiinin dierlerini aldatma niyetine balanabilir. Simmel yalan toplumsal geometri, zellikle uzaklk zerine dnceleri balamnda tartr. rnein, Simmele gre, bizden uzak olanlarn yalanlarn daha kolay kabul edebilir ve onlarla uzlaabiliriz. Nitekim, Washingtonlu politikaclarn bize olduka sk yalan sylediklerini renmekte fazla glk ekmeyiz. Aksine, Kiiler yalan iin bize ok yakn olduklarnda hayat ekilmez hale gelir (Simmel, 1906/1950: 313). Bir ein, sevgilinin ya da bir ocuun yalan bizim zerimizde sadece televizyon ekranndan tandmz bir hkmet grevlisinin yalanndan ok daha ykc etkiye sahiptir. Daha genelde, uzaklkla ilgili problemler balamnda, tm gndelik iletiimlerde her iki tarafn bildikleri sadece biri veya dierinin bildii gereklerle birleir. Tm toplumsal ilikilerde uzakla yol aan ikincilerin mevcudiyetidir. Gerekte Simmel, toplumsal ilikilerin hem etkileim iindekiler tarafndan bilinen hem de u veya bu tarafa bilinmeyen unsurlar gerektirdiini ne srer. Baka deyile, en yakn ilikiler bile hem yaknlk ve uzakl, karlkl bilgi ve saklamay gerektirir. Nitekim, sr saklama tm toplumsal ilikilerin tamamlayc bir parasdr, ancak sr kendinden saklanlan kii tarafndan bilindiinde iliki bitebilir. Sr saklama toplumun byklyle ilikilidir. Kk gruplarda srlar gelitirmek zordur; Herkes herkese yakndr ve kiinin koullar, ilikinin skl ve mahremiyeti aklama yapmaya ayartan birok ey ierir (Simmel, 1906/1950: 335). Ayrca, kk gruplarda srra gerek bile duyulmaz, nk herkes birbirine byk lde benzemektedir. Byk gruplarda, aksine, srlar kolayca geliebilir ve insanlar arasnda nemli farklklar olduu iin buna byk lde gerek duyulur. Byklk konusunda, en makro dzeyde, sr saklamann sadece (grdmz gibi, dier birok etkileim biimini etkileyen) bir etkileim biimi olmayp, bir grubu kendi btnl iinde karakterize edebileceini de belirtmemiz gerekir. Tek bireye ait srdan farkl olarak, bir sr toplumundaki sr tm yelerce paylalr ve aralarndaki karlkl ilikileri belirler. Bireysel rnekte olduu gibi, yine de, bir sr toplumunun srr her zaman gizli olamaz. Byle bir toplumda srrn aa kabilecei veya aklanabilecei gereinin yaratt srekli bir gerilim vardr ve sr toplumunun tm varolusal temeli ortadan kalkabilir. Simmel farkl toplumsal iliki biimlerini karlkl bilgi ve sr saklama asndan ele alr. rnein, hepimiz dier insanlarla olduka snrl bir temelde etkileim iinde olduumuz birok kar grubuyla iliki iindeyizdir ve bu insanlarn tm kiilikleri bizi ilgilendirmez. Nitekim, niversitedeki renci profesrn snfta syledikleri ve yaptklaryla ilgilenir, yoksa onun hayat ve kiiliinin tm yanlaryla deil. Simmel bunu toplumun geneli hakkndaki dnceleriyle ilikilendirirken, kltrn giderek nesnel(l)emesinin gittike daha snrl kar gruplarn ve onlarla balantl iliki biimlerini beraberinde getirdiini ne srer. Bu ilikiler, bireyin znel btnln (bireysel kltr) modern dnem ncesi toplumlardaki ilikilere gre daha az gerektirir.

Georg Simmel

17

Modern nesnelemi topluma zg kiisellikten-uzak toplumlarda itimat bir etkileim biimi olarak giderek nem kazanmaya balar. timat bir insan hakkndaki bilgi ve bilgisizlik arasdr (1906/ 1950: 318). Modern dnem ncesi toplumlarn insanlar, daha muhtemel olarak, ilikili olduklar kiiler hakknda ok ey bilirler. Ancak modern dnyada, iliki iinde olduumuz ou insan hakknda fazla bilgiye sahip deilizdir ve olamayz. Nitekim, renciler profesrleri hakknda fazla ey bilmezler (ayn ekilde kar taraf da bilmez), ancak onlar profesrn belirli zamanlarda beklenen yerde olacana ve plnlanan seminerde gereken konumay yapacana itimat etmek zorundadrlar. Bir baka toplumsal etkileim biimi ainalktr. Aina olduklarmz hakknda bilgilerimiz vardr, ancak onlar hakknda mahrem bilgilere sahip deilizdir: Kii dier kiiyi sadece d grnyle, ya salt toplumsal-temsil anlamnda ya da onun bize gsterdikleri balamnda tanr (Simmel, 1906/ 1950: 320). Nitekim, aina olanlar arasnda ok yakn olanlardan daha fazla sr vardr. Simmel ainalk bal altnda bir baka toplumsal etkileim biimini tartr: ihtiyatllk. Aina olduklarmz karsnda daha ihtiyatlyzdr, dier kiinin bize tamamen ifade etmedii her eyin bilgisinden uzakdururuz. o bilinmesine izin vermediimiz, aksine tm kiilik bakmndan olduka genel neme sahip zel bir eyi anlatmaz (Simmel, 1906/1950: 321). htiyatlla ramen, ou kez dier insanlar hakknda onlarn bize irad olarak akladklarndan ok daha fazlasn biliriz. Daha zel olarak, ou kez dierlerinin bilmemizi istemeyecekleri eyleri reniriz. Simmel bu eylerin nasl renildii konusunda ou kez byk lde Freudcu bir rnek verir: Psikolojik adan mkemmel kula olan birisi iin, insanlar saysz kez birok gizli dnceleri ve zelliklerini, kendilerini koruma kaygsyla olmasa da, ou kez bu kayg yznden aa vururlar (Simmel, 1906/1950). Gerekte Simmel, insan etkileiminin hem ihtiyatla hem de ou kez bildiimizi varsaydmz eyden daha fazlasn bilmemize bal olduunu ne srer. Simmel bir baka toplumsal iliki biimi olan arkadalk olgusuna dnerek, arkadaln tam bir mahremiyet, tam karlkl bilgi zerine kurulduu kabulne kar kar. Tam mahremiyetin olmay zellikle modern, farkllam toplumlardaki arkadalklarda sz konusudur: Modern insan, muhtemelen, eski anlamnda bir arkadal srdrmek iin ok daha fazlasn gizlemek zorunda kalr (Simmel, 1906/1950: 326). Nitekim, bizim ortak zihinsel ilgiler, din ve paylalan deneyimler gibi eyler zerine kurulu bir dizi farkl arkadalmz vardr. Byle arkadalklarda olduka snrl trde mahremiyet ve bylece bol miktarda sr vardr. Ancak, bu snrllklara ramen, arkadalk hl bir lde mahremiyet gerektirmektedir.
Ancak, bylece ihtiyatllklarn snrlandrd ve kuatt bu iliki yine de tm kiiliin merkezinden kaynaklanabilmektedir. Ancak o(na), sadece kiinin grnen yznden beslense bile, kiiliin asl kklerinin zsuyundan ulalabilir. O, kendi pln iinde, daha az farkllam alar ve kiilerin sadece ifa etmeme ve basiretin hibir problem oluturmad ortak bir toplam hayat alanyla ayn duygusal derinlii ve fedakrla hazrl gerektirir. (Simmel, 1906/1950: 326)

Genellikle en mahrem olduu, en az sr sakland dnlen bir iliki biimi vardr: evlilik. Simmel evlilikte eine her eyi amann, hibir srr saklamamann tevik edildiini ileri srer. Ancak ona gre bu bir hata olacaktr. Bir kere, her toplumsal iliki belirli oranda gerek ve yanl gerektirir ve bu yzden bir toplumsal ilikiyi btn yanllardan arndrmak mmkn deildir (1906/1950: 329). Daha zel olarak, kendini tamamen amak (byle bir eyi varsaymak da mmkndr) bir evlilii alelde klacak ve beklenmedik btn ihtimalleri uzaklatracaktr. Son olarak, oumuz snrl i kaynaklara sahibiz ve her kendini ama dierlerine sunmak zorunda olduumuz (sr) hazinelerini azaltr. Sadece byk bir kiisel baarlar hazinesine sahip olan ok az kii eine birok aklama sunabilir. Dier btn insanlar kendini fazla amaktan mahrum (ve ilginlikten uzak) kalrlar. Simmel daha sonra sr saklamann ilevlerini, olumlu sonularn analize geer. Simmel srr kiinin en byk baarlarndan biri ... olarak grr. sr hayatn snrsz lde genilemesini salar: hayatn birok ierii tam alenilik durumunda ortaya bile kamaz. Sr, deyim yerindeyse, grnr dnyann yan sra ikinci bir dnya imkn sunar (1906/1950). Daha zel olarak, ilevsellii balamnda sr, zellikle baz insanlar tarafndan paylaldnda, srr bilenler arasnda biz duygusunu glendirir. Yksek stat ayrca srla ilikilidir; st (superordinate) konumlar ve stn baarlar konusunda gizemli bir ey vardr.

18

George Ritzer, Sociological Theory, Third Edition, McGraw-Hill, Inc, 1992 (eviren. mit Tatlcan)

nsan etkileimi genelde sr ve onun mantksal kart ifa tarafndan biimlendirilir. Sr her zaman diyalektik olarak kefedilme imknna elik eder. fa iki kaynaktan gelebilir. Dsal bakmdan bir bakas srrmz kefedebilirken, isel bakmdan her zaman srrmz bakalarna amamz ihtimali vardr. Sr insanlar arasna bir engel koyarken, dedikodu veya itirafla bu engele kar bir tutum yaratr ... Bu iki ilgi kaynann, saklama ve ifann kar etkisinden, kendi btnl iinde insan etkileimine nfuz eden ince ayrntlar ve neticeler ortaya kar (Simmel, 1906: 1950: 313). Simmel yalan konusundaki dncelerini modern dnyada toplum hakkndaki grleriyle ilikilendirir. Simmel iin, modern dnyann drstle nceki toplumlardan daha fazla ihtiyac vardr. rnein, modern ekonomi giderek bir itimat dnyas haline gelmektedir ve itimat insanlarn vaatlerini yerine getirmelerine baldr. Bir baka adan, modern bilimde, aratrmaclar ince ayrntlarna kadar inceleyemeyecekleri dier birok aratrmann sonularna bamldrlar. Bu aratrmalar muhtemelen kiisel olarak tanmadmz baka saysz bilim insan tarafndan retilir. Nitekim, modern bilim insannn dier tm bilim insanlarnn drstlne ihtiyac vardr. Simmel u sonuca ular: Modern koullarda, yalan, bu yzden, eskiye oranla ok daha ykc bir ey, hayatmzn asl temellerine kar dn bir ey haline gelir (1906/1950: 313). Simmel, daha genel dzeyde, sr saklamay modern toplumun sosyal yaps hakkndaki grleriyle ilikilendirir. Bir yanda, olduka farkllam bir toplum yksek derecede sr saklamay mmkn klar ve gerektirir. te yandan ve diyalektik olarak, sr saklama bu farkllamay younlatrmaya hizmet eder. Simmel sr saklama ve modern toplum arasndaki ilikiyi aratrr; para sr saklamay daha nceden ulalamayacak bir dzeye kartr. lk olarak, parann strlabilirlii bakalarnn yaplanlar bir bakasna bildirmeden hesaplarla oynayarak zenginlemesini mmkn klar. kinci olarak, parann soyutluu ve nitelletirilebilirlii onun mlk sahipliindeki daha madd eyler mbadele edildiinde gizlenmesi mmkn olmayan ilemler, kazanmlar ve deiiklikleri gizlemeyi salar. nc olarak, para olduka uzak eylere yatrlabilir, bylece o ilemleri yakn evredekiler iin grnmez klar. Ayrca, Simmel modern dnyadaki sorunlarn, rnein siyasetle ilikili olanlarn srlar ve ulalamazlklarn yitirme eiliminde olduklarn kabul eder. Aksine, zel ilikiler modern dnem ncesi toplumlardakinden ok daha gizlidir. Burada Simmel, modern hayat, metropol kentin kalabalnn ortasnda, zel meseleleri sr haline getirmeyi ve saklamay mmkn klan bir teknik gelitirmitir karmnda bulunarak, sr saklama zerine dncelerini modern kent zerine grleriyle ilikilendirir (1906/1950: 337). Genelde, Kamusal olan ey daha da kamusal hale ve zel olan daha zel hale gelir (Simmel, 1906/1950: 337). Bylece, bu kesimde Simmelin sr saklama almasnn onun teorik yneliminin birok ynn nasl gzler nne serdiini grdk.
1903/1971 The Metropolitan and Mental Life, D. Levine (ed.), Georg Simmel, Chicago: University of Chicago Press: 324-339. 1904/1971 Fashion, D. Levine (ed.), Georg Simmel, Chicago: University of Chicago Press: 294-323. 1906/1950 Secret and the Secret Society, K. H. Wolf (ed.), The Sociology of Georg Simmel. New York: Free Press: 307-376. 1907/1978 The Philosophy of Money, Tom Bottomore and David Frisby (eds. And trans.), London: Routledge and Kegan Paul. 1908/1950a Subordination under a Principle, K. Wolf (eds. and trans.). The Sociology of Georg Simmel. New York: Free Press: 250-267. 1908/1950b Types of Social Relations by Degrees of Reciprocal Knowledge of the Participants. K. Wolf (eds. and trans.). The Sociology of Georg Simmel. New York: Free Press: 317-329. 1908/1955 Conflict and the Web of Group Affilations. New York: Free Press. 1908/1959a How is Society Possible?, K. Wolf (ed.), Essays in Sociology, Philosophy and Aesthetics. New York: Harper Torchbooks: 337-356. 1908/1959b The Problem of Sociology, K. Wolf (ed.), Essays in Sociology, Philosophy and Aesthetics. New York: Harper Torchbooks: 310-336. 1908/1971a Group Expansions and the Development of Individuality, D. Levine (ed.), Georg Simmel, Chicago: University of Chicago Press: 251-293. 1908/1971b The Stranger, D. Levine (ed.), Georg Simmel, Chicago: University of Chicago Press: 143-149. 1908/1971c The Poor, D. Levine (ed.), Georg Simmel, Chicago: University of Chicago Press: 150-178.

Georg Simmel 1908/1971d Domination, D. Levine (ed.), Georg Simmel, Chicago: University of Chicago Press: 96-120. 1918/1971 The Transcendent Character of Life, D. Levine (ed.), Georg Simmel, Chicago: University of Chicago Press: 353-374.

19

1921/1968 The Conflict in Modern Culture, K. P. Etzkorn (ed.), Georg Simmel. New York: Teachers College, Columbia University: 1125. 1950 1984 The Sociology of Georg Simmel, Kurt Wolf (ed. and trans.), New York: Free Press. On Women, Sexuality and Love, Guy Oakes (trans.), New Haven: Yale University Press.