Vivo de Andreo Cseh

de Ed BORSBOOM
apitroj 1 kaj 2
Eldonis Internacia Esperanto-Instituto, 2003

l. DEVENO KAJ JUNAO

1895-1911

En la jaro 1848 revolucio ruliis tra Eropo. iaj ondoj ancelis la reimojn en Parizo, Romo, Berlino kaj e en la malgranda Nederlando. Tie la reo, timanta la perdon de sia krono, anis la absolutan monarion al parlamenta demokratio. El Vieno la kanceliero fuis kaj oni abdikigis la imperiestron favore al lia 18-jara nevo Franz Josef. Tre minaca estis en tiu urbo la ribelado, ar i inspiris la diversajn popolojn en Danuba Monario al proklamado de sendependio. La astra armeo sukcesis sufoki tiujn strebojn, escepte en Hungario. La popolo tie sub la gvido de grafo Batthyany kun bona rezulto kontrabatalis la centran registaron. La nova imperiestro petis la helpon de la caro en Moskvo, kiu sendis armeon. La rusoj fine venkis la malobeantojn. Sed la antaa situacio ne revenis en Hungario. La gvidantoj organizis grandskale pasivan rezistadon. La homoj bojkotis la astran administran aparaton. Ili ekzemple ne plu uzis la oficialan poton. Anka la hungaraj regnaj oficistoj strikis. La lando fariis paralizita. La registaro en Vieno decidis anstatai ilin per funkciuloj el aliaj partoj de la granda regno. Oni varbis interesitojn inter alie en eio. En la modesta banloko Bohdane, dek kilometrojn nordokcidente de la urbo Pardubice, lois la parencaro ech. La nomo devenas de unu el la slavaj gentoj, eoj, kiuj en la 6-a jarcento penetris en la regionon de la hodiaa eio. Pluraj el tiu parencaro tradicie laboris kiel instruisto en bazaj kaj mezgradaj lernejoj. Iun el ili, la irka 25-jaran Jakub ech, kiu posedis gimnazian diplomon kaj flue parolis la ean kaj germanan, logis tata posteno en la fora lando. Li iris tien proksimume en 1849. u li jam havis edzinon a trovis in en la nova hejmloko estas nekonate. Jakub ricevis la funkcion de administranto de la tata ormineja malsanulejo en Baia de Cri, cent kilometrojn okcidente de Alba Julia. Tiuj urboj lokiis en Transilvanio, kiu troviis tute sude en la astra-hungara regno kaj limtuis Rumanion kaj Serbion. i estis strategia provinco e la rando de la imperio. i havis la taskon irmi la limon kontra konkerantoj. Pro tio i jam delonge posedis rekompense vastan atonomion. Kiel limgardanto i tre tagis, ar la orienta kaj suda flankoj formis malfacile transireblan baraon pro alta montaro, nomita Karpatoj. La teritorio apartenis jam en Mezepoko al la madjara relando. Transilvanio tiam servis kiel bufro-tato kontra rabemaj nomadoj el orientaj stepoj. Malgra la montoj multaj malamikoj povis nerimarkite enpenetri, pro tio ke en tiu regnoparto troviis densaj arbaroj kaj apena loantoj. La madjaraj reoj decidis popoli in. Hungaraj farmistoj el la gento de Szekler, emaj al tiea instalo, ricevis privilegion pri grundo kaj libera statuso kontra la devigo pri defend-preteco.

Tio ne sufiis. En la 12-a jarcento oni varbis plie germanajn koloniistojn el la regiono de la rivero Mosel. Logis ilin regada atonomio, propra jurisdikcio kaj ricevo de grundo. La germanoj konstruis siajn memstarajn sep urbojn, en kiuj prosperis vigle kultura vivo kun altnivela instruado. Kiel iuj geografiaj nomoj en Transilvanio ili ekzistis en tri ekvivalentoj la la germana, hungara kaj rumana. La plej gravaj el tiuj sep nomiis Hermannstadt NagyszebenSibiu kaj KronstadtBrassoBraov. Aliaj estis la provinca efurbo KlausenburgKolozsvarCluj, la hungara centra urbo NeumarktMarosvasarhelyTrgu Mure, kaj la romkatolika episkopa urbo KarlsburgGyulafehervarAlba Julia. Nur dum la 17-a jarcento rumanoj, altiritaj de la bonstato kaj eblo trovi rifulokon, komencis trans Karpatoj guti en la landon. Ilia nombro malrapide, sed dare kreskis. Ili apartenis al la malria tavolo de la loantaro, vivtenis sin kiel kampuloj a afistoj. La virinoj dungigis sin kiel servantinoj e hungaraj a germanaj familioj. Inter la hungaroj oni trovis bienulojn, prosperajn farmistojn kaj oficistojn. Komerco, industrio, ekspluato de minejoj, kaj la metioj estis en la manoj de la germana popolparto. Kvara grupo estis la judoj, kiujn oni renkontis tra tuta Transilvanio. Ili devenis el Hispanio, kiam tie la inkvizicio komencis grandskale persekuti ilin en la 15-a jarcento. El kvanta vidpunkto relative malgranda, sed pro la aparta lingvo, religio kaj moroj tiuj sefardoj, kiel nomiis judoj el la ibera duoninsulo, formis atentindan komunumon. enerale ili estis akceptitaj e la aliaj kaj ne suferis pro antisemitismo. Ili trovis e potencan patronon en la persono de la transilvana efepiskopo, grafo Majlth, kiu ekoficis anta la dua mondmilito. Tiel statis la populacio en la komenco de la 19-a jarcento. Ekzistis atonoma provinco kun tri efaj popolgrupoj, kiuj vivis relative en paco unu apud la alia. Ne tute, ar la subklaseco de la rumanoj faris ilin latente malkontenta elemento. Anka la problemo pri hegemonio inter hungaroj kaj germanoj vekis foje akran malakordon en iliaj politikaj starpunktoj. Kvankam ne ekzistas ekcesoj kiel en Bjalistoko, kie inter la diversaj popoloj regis malamo, interbataloj, venemo kaj persekutoj, la situacio en Transilvanio estas iel komparebla kun tiu en la naskiurbo de Zamenhof. Kaj la demando de Edmond Privat valoras anka i tie: En kiu loko pli nature elkreskus homo, kies vido pli alten superflugis trans naciaj egoismoj al pure homa mondrigardo?Tia homo estis anka Andreo Cseh. Li poste memoris sian hejmlandon, iam la sia kutimo pentrante in pli bele ol la realo estis: Transilvanio, kiu meritas esti tutmonde konata pro la edifaj ekzemploj en la paca kunvivado de diversaj nacioj. Unu afero estis vera: la transilvanoj funde lernis en la pasintaj jarcentoj, ke pro la vundebla loko e la limo ili nepre bezonas unu la alian. Solidareco kaj certa konkordo necesis por transvivi kaj tio kreis tolereman sintenon inter la malegalaj loantoj. iu parolis sian finougran, ermanan, latinidan lingvon kaj konfesis sian propran religion. Hungaroj apartenis precipe al la romkatolika, germanoj al la protestanta, kaj rumanoj al la ortodoksa eklezio.

Jakub generis tri infanojn: unu filinon Aranka kaj du filojn. Aranka edziniis al iu kun la familia nomo Lehrer. De la knaboj unu servis kiel oficiro en la astra armeo kaj june batalmortis dum milita ekspedicio en Bosnio. La alia eniris post la fino de la gimnazio kiel oficisto en la tatan aparaton. Li naskiis en 1862 kaj ricevis la nomojn Otto, Felix. Per tio la patro eble volis manifesti sian astran lojalecon. Li bone elektis, ar la integrio de hungaroj kaj astroj bezonis ankora plurajn jardekojn. Supozeble hejme e Jakub oni parolis la germanan, ar Otto rigardis in sia gepatra lingvo. Li en la lernejo kaj per la kontakto kun kamaradoj lernis la hungaran. in li cetere neniam flue, sed tamen sufie parolis. Verajne estis Otto, kiu anis sian ean nomon ech al la hungara skribmaniero Cseh.

Jakub vivis mizerete. Estas vere, ke la patra ofico havis siajn beneficojn. Li akiris propran dometon, pecon da grundo por kultivi legomojn kaj fruktojn kaj teni kapron, afon kaj kokinojn, eble anka oficajn vestojn kiel uniformon. Nur la salajro en mono tre modestis. Kvankam malrieco ne estas malvirto, i tamen premis la familion. Oni e skribis al la parencoj en eio por financa helpo. Komence de la nadekaj jaroj, eble post la morto de la patro, Otto translois al la urbeto Ludu, tiutempe nombranta irka 1000 enloantojn. Vakis tie la posteno de aktisto e la distrikta tribunalo. Li ricevis in kontra malalta salajro kaj unu el tiuj karantaj dometoj, kiuj ne povis rektii pro la ripetitaj tataraj, turkaj kaj astraj atakoj. Tiuj oficistaj kabanoj tieaj apartenis al la grafa familio Bethlen kaj kune nomiis "korto de Bethlen". Post iom da tempo Otto estis fikse instalita e la juejo kaj li konsideris edzion. Liaj enspezoj ankora modestegis, sed li estis sana, relative juna kaj havis bonajn perspektivojn kiel regna oficisto. Kiamaniere trovi tagan kunulinon? Li elkovis ekstravagancan planon. La jenan historion mi notis el la buo de la 83-jara Andreo Cseh. En Ludu Otto ne konas allogan kandidaton. Anta nelonge li adis pri knabina internulejo de la monainoj de Sankta Francisko en Sibiu. Kial ne seri tie? Li vojaas al tiu urbo kaj post mallonga serado trovas la lernejon. Li revenas iom anta la fino de la posttagmezaj lecionoj kaj proksime de la konstruao atendas. Subite la kradopordo malfermias kaj inoj svarmas el la korto. La junaj forkuras, sed la pli aaj kelkope kaj digne surpaas la trotuaron. Tiujn i Otto speciale observas. Inter ili trovias adoltino, kiu trovas plaon anta lia vizao. La sekvan tagon la fralo denove ekstaras sur la sama loko kaj jen ree elvenas la knabino. Nun li en certa distanco postiras in. Je tiu momento i malaperas en simplan domon. Evidente i loas tie. Kiel darigi? Otto volas unue konsideri la situacion kaj elpensi adekvatan strategion. Li foriras. La trian tagon li revenas uste anta la vespermano. Li sonigas la pordofrapilon kaj aperas mezaa virino. Je la komuniko, ke li havas seriozan aferon por priparoli, nia heroo estas enlasita. En la ambro kolektias la domanoj. Nur tri personoj: la patrino kun sia 18-jara infano Gabriella, kaj la avino. La svatianto tuj prezentas sin kaj mallonge donas informojn pri sia ao, familio, loloko, laboro kaj financa situacio. Fine post pazeto la vizitanto diras la kialon de sia veno, abrupte konkludante: "Pro tio, ke mi nun povas vivteni familion, mi seras edzinon. Mi petas la manon de la fralino." Granda konsternio ekregas! La trio, verajne por defendi sin, late rifuzas. En tiu momento Otto tiras el la poo pistolon kaj surtabligas in. Emocie li akcentas: "Se mi ne ricevos vian filinon, mi mortpafos min i tie." La virinoj ektimegas kaj subite la patrino krias: "Akceptite, vi edzios kun Gabriella." Kunludis en tio verajne la penso, ke la fremda, bone vestita sinjoro povus elimini la mizeron, en kiu ili vivis. Sen regulaj enspezoj pro jama morto de la edzo kaj patro, sen la anco pri socia refortio, la ligo de Gabriella al oficisto almena signifis plibonigon de ties vivkondioj. Ne ekzistis obstakloj por la geedzio. La hungara fianino Gabriella Komaromy de Belnyes devenis el malriiinta familio transilvana, kiu tradicie lois en la irkaao de Sibiu. Gabriella, naskita en 1876, estis konsiderinde pli juna ol la amanto. Tio okazis ne malofte en tiu epoko. Viro devis prizorgi solidan ekziston, anta ol seri vivkunulinon. Amba apartenis al la romkatolika religio kaj aktive praktikis in. Otto sufie parolis ian

lingvon, por fari in la hejma lingvo. Krome por regna oficisto, laboranta en la hungara relando, ajnis plej oportune, edzii al tiunacia junulino. Estis decidite, arani la geedzion en Sibiu post la fino de la lerneja studo de la knabino. Je la festo de Sankta Katarino, la 24-an de novembro 1894 okazis la ceremonio. La nova paro eklois en Ludu, kie Otto panlaboris.

La la gregoria kalendaro la 12-an de septembro 1895 inter la 12-a kaj 13-a horo Gabriella akuis je sia unua filo Andreo. La helpanta kuracisto antatimis la baldaan estingion de la vivo, ar la etulo estis ekstreme febla. Li misaguris. Li ne supozis, ke la novnaskito dum sia tuta vivo laboregos por alta idealo kaj atingos la konsiderindan maljunecon de 83 jaroj. En la tiama Transilvanio la enskribado de civitanoj estis tasko de la eklezia administracio. La romkatolika pastro enmatrikulis la idon sub la latinaj nomoj Andreas Gregorius Joannes. La bapto balda okazis. Hazarde 1895 estis la jaro de i koncerne grava evento: la registaro enkondukis ekde la 1-a de oktobro 1895 la civilan registradon. Kvankam ne deviga, ar la bebo naskiis anta tiu dato, Otto evitis ian riskon kaj komence de oktobro ekstre enmatrikulis lin en la magistratejo de Ludu. Tie oni notis lin sub la hungarigitaj nomoj Andrs Gergely Jnos. En 1896 Gabrielle akuis je dua fileto. Li en malpli ol unu jaro mortis pro pulminfekto. Ne plu naskiis infanoj en la familio. Andreo prospere kreskis kaj iris en 1900 al la lernejo. En Danuba-Monario la instruado estis tiel organizita, ke infanoj komencis la elementan lernejon en la ao de ses a, nur en kelkaj esceptaj lokoj, de kvin jaroj. Tiu, kiu montris kapablojn, povis darigi la studon en gimnazio. Tiu daris dum 8 klasoj de la deka is la dekoka jaro. Nur mallonge Andreo vizitis la lernejon en Ludu. La familio translois en 1901 al la pli granda urbeto Haeg, 100 kilometrojn sudokcidente de Alba Julia. Verajne la patro ricevis iom pli altan tatan oficon. En 1905 Andreo finis tie la elementan lernejon kaj la ia atesto li ricevis por iuj fakoj la epiteton 'brila'. Tia inteligenta bubo devus plu lerni. Restis por la patro unu problemo. Li ne gajnis sufie por kovri tiajn elspezojn. Sed ekzistis solvo. La romkatolika eklezio praktikis sistemon de stipendioj por talentaj junuloj. La estro de la paroo, al kiu la familio Cseh apartenis, aranis tra sia efo la senkostan studadon. La gepatroj povis elekti unu el la sep katolikaj gimnazioj en Transilvanio. Ili decidis pri tiu en Alba Julia, kun kiu Haeg estis fervoje ligita. La distanco tamen necesigis, ke la filo fariu internulo. Kia emocia tago en la fino de agusto 1905. Por la knabeto e iom timiga. Li eliris el la sekura medio kaj eniros en tute ne konatan mondon. Por la gepatroj, speciale por panjo, i estis aflikta. Tiel frue la pupilo de ia okulo forlasis la hejmon dum multaj jaroj, eble por iam. La adiao signifis ion definitivan, epoko fermiis. La historia momento postulis konkretan memoron. e la loka fotografisto la familio pozis por oficiala foto. Ni ne scias, kiel la vojao al Alba Julia okazis. Certe Andreo utiligis la vapor-vagonaron kaj supozeble Otto akompanis sian filon al la fora urbo kaj lasis lin en la internulejo. Alba Julia profunde impresis la dekjarulon. i ne estis vere granda urbo, proksimume kun 15.000 enloantoj, sed kompare kun la kamparaj urbetoj Ludu kaj Haeg i aperis anta liaj okuloj kiel ria metropolo. Alba Julia havis longan historion. Jam anta la invado de la romiaj legioj staris tie fortreso. Kiam la konkerantoj el Romo okupis en la dua jarcento de nia erao Transilvanion, ili tuj vidis la strategian valoron de tiu loko kaj konstruis garnizonejon.

Apud i kreskis ilia efurbo kun la nomo Apulum. En dokumentoj ekde la naa jarcento oni indikis in per la latinigita formo Alba Julia, kio signifis 'blanka fortikao'-n. En la tempo de Andreo la urbo funkciis kiel fokuso de la romkatolika potenco en la provinco. La ef-episkopo, lia mota grafo Majlth de Szkhely rezidis en vasta palaco. Proksime de lia bieno majestis la romanika katedralo. Plue imponis aliaj aritekturaj valoraoj: la gimnazio kaj internulejo, la biblioteko de Batthyany, la seminario, la alta domo de grafo Bethlen, la citadelo kun remparo kaj iaj pordegoj. iuj katolikaj konstruaoj estis koncentritaj en la pli supre trovianta antikva parto. Pro la situo tiu tuto okupis iom apartan, e izolitan lokon rilate la ceterajn novajn kvartalojn, kiuj etendiis e la piedo de la monteto. La religia centreco trenis en sia spuro anka konsiderindan kulturan aktivadon. Oni konservis la historian karakteron de stratoj kaj placoj kaj flegis la eneralan aspekton per parkoj kaj vegetaoj. Kaj alia surprizo por la internulo. La loantaro ne nur konsistis el parolantoj de la rumana, sed certaj partoj anka uzis la hungaran kiel la patrino kaj la germanan kiel la patro. Krome buntigis la strataspekton hebreoj kaj relative multaj ciganoj. Inoj el i lasta gento atadis rigardi manplaton por antadiri la estonton. Anka e junaj studantoj. Kvankam Andreo ne konis tiun magion, i ravis lin. Entute la spektro de popoloj kun ia varieco lingva kaj mora fascinis la knabon. Bela kaj alloga urbo! Pri la gimnazia periodo ekzistas nur unu fonto. Estas konservitaj la atestoj de iuj ok klasoj de tiu lernejo plus la abiturienta diplomo. Gimnaziano ricevis nur unu fojon en la fino de studjaro ateston, i kaze iam en la lastaj tagoj de junio. La juo ne okazis per notoj, sed per priskribo. Oni aplikis kvar kategoriojn, kiuj estis indikitaj dorsflanke sur la dokumento: 1 estas brila, 2 bona, 3 sufia, 4 nesufia. Andreo enerale atingis 'brilan', kelkfoje 'bonan', nur unu fojon por gimnastiko 'sufian', neniam 'nesufian'. En la unua kaj dua klasoj la sekvantaj fakoj estis instruitaj la jena vico sur la listo: religio, hungara, latina, geografio, biologio, matematiko, geometrio, kaligrafio, gimnastiko, kantado. En la tria oni aldonis germanan, historion. En la kvara francan, unu jaron fakultative kaj Andreo elektis in. En la kvina oni aldonis grekan, en la oka filozofion. Fakoj de la finekzameno en 1913 estis hungara, latina, historio, matematiko, religio, greka, germana, filozofio, biologio, geometrio. En iu Andreo atingis 'brilan', nur en filozofio 'bonan'. Frapas detalo. La rumanan lingvon oni tute ne instruis. i estis taksita kiel malgravao. Andreo ne sciis in, kvankam hejme en Puj la servistino parolis nur rumane. Pri la privataj cirkonstancoj en la gimnazio kaj internulejo ni scias nenion. Kiel estis la kontakto de Andreo kun liaj samklasanoj? Nur unu frazon i rilate Andreo poste menciis. En la somera ferio de 1911 li vagonaris de la gepatra vilao al klaskamaradoj en la urbeto Petroeni. Kiel estis la kontakto kun liaj instruistoj kaj u li havis la ancon dum tiuj ok jaroj interani kelkajn frazojn kun la episkopo, grafo Majlth ? Tiu i funkciis kiel plej supera efo de la gimnazio, kiun li de tempo al tempo inspekte vizitis. Andreo menciis, ke li forte interesiis pri iu aparta lernanto kaj ke li anka konis iun el ili. Sed u tio kondukis al adienceto inter li kaj Andreo? Kion la knaboj knabinoj tie ne studis faris en siaj liberaj horoj? u ili rajtis eniri la sekularajn kvartalojn de la urbo, iom for de la katolika bastiono? Unu blanka pao en la biografio. En 1911 Otto Cseh fariis direktoro de la katastro en Puj. Tiu i vilao troviis en la regiono kun rumana plimulto, 18 km sudoriente de Haeg proksime al la montaro, kie la regna limo tuis Rumanion. La patro akceptis la promocion en tiu fora angulo por akiri pli memstaran postenon kaj pli altan salajron. En Puj paradis nur kvar konstruaoj el briko. e la

enirejo el la direkto de Haeg staris maldekstre de la vojo alta katolika preejo kaj dekstre teretaa masonita domo, funkcianta duone kiel katastra kontoro kaj duone kiel loejo por la estro kun lia familio. Darigante la vojon oni venis en la centron kun stacidomo kaj ortodoksa preejo. En 1924 la filo devis akcepti en la vilao gaston, kiu vagonare alvenis je noktmezo. Andreo iam notis, mi iris al la stacidomo kun petrola lampo en la mano. En tia modesta medio eklaboris Otto Cseh. Andreo vojais en la somera ferio de 1911 por la unua fojo al tiu kvieta, neria loko. Li estis promesinta al kelkaj klaskamaradoj, loantaj e pli e-lime en Petroeni, viziti ilin. En iu julia tago li sidis en la vagonaro tien kaj lia okulo estis tirita al afio, gluita sur unu el la vagonvandoj. Temis pri nova mondolingvo Esperanto. Li anta iom da tempo en Alba Julia jam legis ion pri i en la katolika junulgazeto 'Nia Standardo', sed ne okupiis pri la afero. Nun denove kaptis la vorto lian atenton. La teksto invitis mendi gramatikon kaj vortaron kontra sendo de dek-centima potmarko al iu budapeta adreso. Neimageble, Andreo vidis anta si tiajn librojn en la latina kaj germana. Kiel dikaj ili estis, sekve en mondolingvo ili devus superi e tiujn ekzemplerojn. La prezo vere ajnis bagatelo. Li decidis skribi. Sed venis nur koverto kun la losilo de efe kun specimeno de esperanta gazeto 'Hungara Studento'. Andreo pensis, ke oni trompis lin kaj sentis seniluziion. Ne rigardante la sendaon, li flanken metis in. Post kelkaj tagoj, ripozante sub la morusarbo en la hejma ardeno, li tamen ekinteresiis pri la libreto. La lia propra eldiro: Ene de unu horo mi ellernis la gramatikon kaj vespere finlegis la gazeton. Dum tiu somerferio Andreo Cseh fariis esperantisto.

2. LA URO POR REUNUIGI LA HOMARON

1911-1919

Dum la unuaj jaroj de la 20-a jarcento Esperanto atingis el Varsovio la pli forajn landojn en Eropo. La lingvo aperis ekzemple en Rumanio, Svisio kaj Nederlando. En Rumanio donis la decidan puon Henriko Fischer Galati, kiu naskiis en 1879 en la urbo Galai. Komence volapukisto li lernis Esperanton en 1903, tuj poste instruis in al konatoj en sia urbo kaj fondis kun ili la unuan societon rumanan. Kiel li fariis esperantisto, li rakontis en publika parolado dum la universala kongreso en Dresdeno en 1908. La teksto estis presita sur la kovrilo de tiutempaj Esperanto-losiloj. En la jaro 1903, komencante vojaon al la Oriento, mi sidis en la manvagono de trajno, kiu portis min de Bukareto al la havena urbo Constana e Nigra Maro. Tie mi rimarkis unu sinjoron, kiu sensukcese penadis klarigi ion al la kelnero. i tiu uzis sian tutan lingvoscion, parolante rumane, serbe, turke, bulgare kaj ruse. Sed vane! La fremdulo ne komprenis lin. Tiam mi alpais helpeme krom la rumana lingvo mi parolis ankora sep aliajn lingvojn kaj mi demandis germane, france, angle, itale, hungare, poste e hispane kaj greke, u mi povus lin iel helpi? io estis vana! En i tiuj 12 lingvoj la fremdulo komprenis neniun. En tiu momento mi rememoris pri gazetartikolo, kiun mi anta kelka tempo skeptike legis, kaj mi demandis: "u vi parolas esperante?" Kun ojkrio respondis la fremdulo: "Jes, mi parolas!" Kaj li darigis en lingvo, kiun mi mem ne komprenis tiam, ar per tiu unu frazo estis elerpita mia tuta Esperanto-scio. Kiam la fremdulo tion rimarkis, li tuj trovis la solvon. Li ovis en mian manon malgrandan libreton en la angla lingvo, la tiel nomatan Esperantolosilon, kiu estas eldonita en preska iu lingvo. i tiu eta libro, pezanta nur kvin gramojn, entenas la tutan gramatikon de Esperanto kun vortareto. Kaj nun komenciis la lernado.

Kiam post dek horoj ni revidis nin sur la ferdeko de la vaporipo, survoje al Konstantinopolo, ni jam sukcesis sufie bone interkomprenii per Esperanto. Mi eksciis tiam, ke mia kunvojaanto estas svedo kaj parolas kvar lingvojn: la svedan, norvegan, danan kaj finan. Do ni kune, la fremdulo, la kelnero kaj mi, parolis entute 16 lingvojn kaj tamen ne povis kompreni unu la alian! De tiu tago mi estas fervora esperantisto kaj se tiutempe mi estis eble la sola esperantisto en mia lando, hodia mi staras anta vi kiel reprezentanto de 700 rumanaj adeptoj de la Internacia Lingvo, kiu certe triumfos, ar i estas necesega, kiel mi tion klopodis al vi pruvi per rakonto de i tiu malgranda okazintao. Henriko Fischer Galati estis modelo de la ideala propagandisto. Kun senbridaj entuziasmo kaj energio li starigis en Rumanio grupojn kaj nacian asocion, iniciatis gazetojn, eldonis lerno-librojn, gvidis kursojn, kaj organizis la laboron de fervoraj samideanoj. Krome Henriko estis ria homo kaj povis financi la materiajn bezonojn de la movado per grandaj sumoj. Lia mono devenis de la patro, kiu konstruis siatempe industriajn entreprenojn, precipe en Galai. Li heredigis al la filo sian havaon: domojn, fabrikojn, petrolputojn. La lasta siavice vendis la efan parton kaj translois al Bukareto, kie li plene dediis sin al kulturaj okupoj. En la rumana efurbo li aetis kaj estris du grandajn presejojn-eldonejojn: Tiparnii por ordinaraj kaj Bibliofila por luksaj libroj. Dank al sia stimulo de artoj kaj sciencoj li posedis unikajn grafikajn kaj bibliofilajn kolektojn siaj sprita elokventeco kaj brilaj kvalitoj personaj, la malavara mecenato kaj aktiva helpanto de klerigaj kaj filantropiaj institucioj facile akiris por Esperanto favoron kaj efektivan apogon. Kiamaniere tio efektiviis, montras jena historio, kiun Andreo en 1935 priskribos en kolumno. Anta la mondmilito okazis en Galai, rumana urbo e Danubo, ke la polico trovis sur la strato vagantan viron. Li ne povis doni respondojn je la demandoj de la policistoj, ar li ne konis la lingvojn, en kiuj la policistoj al li parolis. Oni traseris liajn poojn, sed oni ne trovis pasporton a ian alian legitimilon. La tuta polica oficejo estis senkonsila. Fine oni decidis meti la strangan viron en areston, registri lin en la listo de "trovitaj objektoj" kaj atendi, is kiam iu seros lin. La senlingvulo en la malliberejo maloje sidadis, sed dum tio la providenco laboris. En unu vespero la policestro sidis en kafejo kun granda societo. Por amuzi sian amikaron, li rakontis pri la senlingvulo. La hazardo tiel aranis, ke en la societo estis anka Henriko Fischer Galati. Adinte la historion pri la arestito, li tuj diris: "Sinjoro policestro, la problemo estas solvita. Ekzistas nova lingvo, farita de la pola kuracisto, doktoro Zamenhof. ia nomo estas Esperanto. i tiu lingvo estas admirinde simpla kaj tiel facila, ke oni povas in ellerni dum kelkaj tagoj. Faru provon, devigu vian senlingvulon kaj anka unu policiston, lerni Esperanton, kaj vi vidos, ke post unu a du semajnoj vi povos pritrakti la aferon de la trovita homo, e se li venis rekte el la luno." "Bone," respondis la policestro, "sed kiamaniere ni instruos tiun homon, ar li ja ne scias niajn lingvojn?" "Tio ne malhelpas," replikis Henriko Fischer, "ar mi havas kolekton de 'Esperanto-losiloj' en preska iu grava lingvo de la mondo. Tiuj losiloj estas tre malgrandaj libretoj, kiuj pezas nur kvin gramojn kaj kostas nur dek centimojn, sed tamen entenas koncize la tutan gramatikon kaj vortaron de Esperanto. Ili estas tre tagaj por rapide lerni el ili la novan lingvon. Ni montru al la senlingvulo la tutan kolekton. Espereble li trovos inter la losiloj tiun, kiu estas presita en lingvo al li konata."

La policestro oje akceptis la originalan proponon. Henriko Fischer transdonis siajn losilojn al la policejo. Tie la estro dismetis la diverslingvajn kaj diverskolorajn libretojn sur tablo, simile kiel antadiristino sternas siajn multsignifajn kartojn anta la avidaj okuloj de la naiva kliento, aetanta dolajn iluziojn. Oni kondukis la malliberulon al la tablo. Li rigardis la libretojn, sed sen rezulto. Li tute ne reagis. Eble li pensis, ke estas ia nova kartludo a polica ceremonio por eltrovi krimojn. La policestro ekkoleris. Li telefonis al Henriko Fischer: "La eksperimento fiaskis. Nia homo konas neniun lingvon de la mondo. Verajne li estas Marsano." Sed Henriko Fischer, iam preta por novaj proponoj, sen hezito respondis: "Tio ne helpas! Kie estas volo, tie estas vojo. Metu vian Marsanon en miajn manojn kaj mi liveros al vi la rezulton." La policestro konsentis, kaj Henriko Fischer ekagis. Li aranis kurson de la lingvo Esperanto, la originala kaj speciala sistemo, pri kiu mi parolos iam alifoje. Komenciis la kurso kaj inter la gekursanoj oni rimarkis du seriozajn virojn, kiuj sidis unu apud la alia. Unu el ili estis la senlingvulo mem, la alia estis detektivo, kies tasko estis lerni Esperanton kaj gardi la arestiton. La kurso progresis kaj post kelkaj semajnoj la instruisto kun triumfa voo telefonis al la policestro: "Mia promeso estas plenumita. La senlingvulo parolas!" Kaj vere, oni povis okazigi la pritrakton, eldemandi la misteran viron pere de la kunlerninta detektivo. Oni eksciis, ke li ne estis danera Marsano, sed milda kaj honesta homo el iu angulo de la senfina rusa imperio. Malbonance dum la travojao li perdis sian pasporton kaj falis en i tiun aventuron. Tiu pioniro, Henriko Fischer Galati, ebligos dum la 20-aj jaroj la nekredeblan floradon de la movado en Rumanio. En Svisio oni fondis nacian esperantan societon en 1902. Aliis al la tieaj verduloj en la posta jaro du gimnazianoj el enevo: Hector Hodler kaj Edmond Privat. Ili kreis revueton 'Juna Esperantisto', la gazeton 'Esperanto' krome en 1908 la amikoj naskis novan organizon UEA. Hodler, filo de la fama pentristo Ferdinand Hodler, juna mortis en 1920. Privat farios gvidanto de la internacia Esperanto-movado. Edmond la la legendo piedmigris al la unua universala kongreso en Bulonjo-e-Maro en 1905. Tie li parolis la lingvon de Zamenhof jam kun matura elokventeco. La impreso de tiu kunveno kun ia emocia atmosfero inspiros lin dum la tuta vivo. En la biografio 'Vivo de Zamenhof' li notis pri tio: Naskio nova de l homaro kun odoro de lulilo. Amikaro simpla kaj sincera. Manpremoj. Komprenio reciproka. Paroloj de modesta viro. Grandeco vera de l genio, vivanta per ligilo sur niaj lipoj. Spirito potenca de l animo pura. Kortremo de l homio komuna. Ho, tremo de Bulonjo, sekvu min is tombo! Fininte la lernejon la abituriento Privat vojais dum 1907-1908 tra Anglio kaj Usono, kie li havis adiencon e la prezidanto Theodore Roosevelt. Dum 1909-1911 li studis beletron en la universitato de Parizo kaj akiris pri i universitatan diplomon. Edzio okazis. En 1912 li kun la edzino veturis al Rusio por viziti i.a. la efministron por pledi favore al la liberigo de la konata esperantisto Postnikov, erare a maljuste arestita. Ree al Usono en 1913. Tie li parolis kun la nova prezidanto Woodrow Wilson. Dum la unua mondmilito la sviso laboris kiel militurnalisto e la frontoj en Danuba Monario kaj Polio. Por tiu i lando li gvidis en 1916 kampanjon por ia sendependeco kaj du jarojn poste li doktoriis per la tezo "La pola ribelo en 1830 kaj iaj eoj en la okcidento".

En Nederlando aperis en 1900 en Amsterdamo lernolibreto de la 13-jara gimnaziano J.C. Bruijn, sed la Esperanto-movado komenciis en 1901, kiam Dreves Uitterdijk publikigis la unuan lernolibron la la franca modelo de De Beaufront. Li samjare varbis la volapukiston Hindrik Bulthuis, estanta ekde de tiam vera motoro por la Internacia Lingvo en la tuta lando, sed precipe en sia urbo Hago. Senlace li okupiis pri propagando, gvido de lecionoj kaj precipe verkado. Li eldonigis proksimume 35 librojn, inter ili lernilojn, originalajn romanojn kaj tradukojn el la mondliteraturo. Al unu el liaj kursoj en 1909 aliis la filino de la eksa volapukisto kaj industriisto F.F.A. Dirksen el Roterdamo. i, naskita en 1887-09-22, fariis instruistino de elementa lernejo, mallongan tempon estis edziniinta kaj nun studis Esperanton. La bela Julia Dirksen estis la karaktero aktivega, regema kaj i dare entreprenis aferojn. En la sama grupo e Bulthuis troviis Jan Isbrucker, naskita en 1889-07-19, studento pri elektroniko en la teknika universitato de Delft. Li estis inteligenta, milda viro kaj havis fajnan senton pri humuro. La junaj homoj, kun egalaj idealo kaj kapablo harmonie solvi problemojn, geedziis en 1915. La paro generis tri idinojn: Juul en 1916, Ellen en 1918 kaj Nora en 1920. Julia kaj Jan Isbrucker rapide akiris inter la samideanoj renomon de gravaj organizantoj. En Transilvanio, la hejmprovinco de Andreo Cseh, ankora en la 19-a jarcento oni jam trovis pionirojn de Esperanto. Tie ekstaris en 1897 la unua esperantisto, la poligloto kaj eminenta lingvisto d-ro Gbor Blint. Tiu i hungaro naskiis en 1844 en la transilvana vilao Catalina, finis la gimnazion en Oradea kaj regis tiam jam dek fremdlingvojn. En Vieno kaj Budapeto li akiris diplomojn pri teologio kaj juro, tamen li iam inklinis al la fenomeno de lingvoj. Inter 1871-1874 li entreprenis vojaon al Astraano kaj Mongolio por esplori kaj priskribi kion la indienoj parolis. Pli malfrue li partoprenis en ekspedicio al Hindio, Japanio kaj Tibeto anka por filologiaj konoj. irka 1890 li lekciis kiel profesoro en la universitato de Ateno. En la greka efurbo Blint unuafoje adis pri Esperanto. En 1893 li revenis hejmen, ar oni fondis speciale por li katedron pri ural-altaja lingvistiko en la universitato de Cluj. Kvar jarojn poste pere de artikolo de la franco Gaston Moch, la scienculo serioze ekokupiis pri Esperanto. Tuj li faris prelegojn al siaj disiploj en Cluj pri la problemo de mondolingvo kaj la solvo de Zamenhof. Li eldonis sur hektografitaj paoj la 16 efregulojn de Esperanto kaj gvidis anka kurson. Unu el la studentoj, bel Barabs, verkis la unuan Esperanto-lernolibron, por kiu Blint mem verkis antaparolon. Tiu libro migris al aliaj partoj de Hungario. La grajno ekermis. En 1911 budapetaj esperantistoj surgluis reklamafiojn en vagonaroj. Unu tian Andreo legis survoje al Petroeni, i decide inspiris lin.

Andreo iris la vojon de la plimulto de junaj komencantoj en Esperanto. Atodidakte li lernis la lingvon, en i tiu kazo pere de la losilo de efe, balda disvastigis in, instruante kelkajn klaskamaradojn kaj li komencis korespondi. En 'Hungara Studento' Andreo trovis 20 adresojn kaj la sia propra konfeso li skribis al iu. E iu respondis. u tiuj mencioj tute veras, ni ne scias. Andreo atis fari el okazao aventuron iom pli belan ol la realaj faktoj diktis. Ekzistas la trafa konstato de Alfred Polgar, la viena felietonisto, ke historiojn oni neniam uste travivas, ilin malofte uste rakontas. Andreo apartenis al la kategorio, kiu iam volis liveri anekdoton kiel eble plej frapan. Li facile anis detalojn por akiri la maksimumon de streo a sprito.

Certe estas, ke Andreo skribis al kvar personoj. Al Ricardo Albiol, kuracisto en Valencia, Hispanio; Andreo posedos ankora en 1949 lian portreton. Al Antti Rty en Kelv, Finio. Je 1946-11-07 Rty mendos librojn e Andreo. Tiu i respondos, ke li gardadis la fotografaon de Antti, kiu perdiis dum la dua mondmilito. Al Kalle Visl en Gttingen, Germanio. En la respondo staras i.a. Mi ne estas germano, sed fino el la urbo Joensuu. Tamen nuntempe mi loas en Germanio kiel studento e la universitato de Gttingen. Por prepari mian disertacion mi studas i tie la algebran solvon de la ekvacioj de la kvina grado. i estas tre interesa temo. Kiam Andreo partoprenos en 1949 en la germana Esperanto-kongreso en Gttingen li rememoros en parolado tiun korespondon. La urbo Gttingen estis en mia vivo la unua eksterlanda urbo, kun kiu mi, dank al Esperanto, havis kontakton. Kiam mi ankora estis knabo, lernanta en la gimnazio kaj novbakita esperantisto, en la jaro 1912 unu el miaj unuaj korespond-amikoj estis Kalle Visl. Andreo skribis anka al samideano en Madagaskaro. Jen kelkaj konkludoj. La lasta topografia nomo montras, ke en 1911 Esperanto jam ne estis eropa afero, sed ke i penetris en aliajn kontinentojn. Krome oni povas konstati, ke Andreo neniam forgesis la iamajn samideanojn kaj ke li tre interesiis pri la personoj mem, petante portretojn, kiujn li enarivigis. Cetere tiuj kvar korespondantoj estis sufie ekzotaj por junulo el Transilvanio. Verajne li intence elektis ilin. Finio kaj precipe Hispanio restos en lia vivo tatoj, por kiuj li sentis apartan interesion kaj simpation. Hispanio ludos poste iom gravan rolon en lia e-kurso. Kiel iuj freaj adeptoj de Zamenhof Andreo volis partopreni en iu Esperanto-arano. La momento estis favora je pentekosto en 1914. Post la finekzameno de la gimnazio en 1913 la abituriento adiais sian amatan Alba Julia kaj reiris hejmen. Restis la kaloaja arentsonor de l rememor pri l tempoj, kiuj esis. ojria temp de l knab facilanima. Ho vivabund en kora fund; viv estas ja senlima. En Puj la kuracisto konsilis al la gepatroj, teni la la li feblan filon dum unu jaro hejme, por ke tiu i povu ripozi kaj kolekti novajn fortojn. Tiel okazis. is septembro 1914 Andreo havis malmultajn okupojn kaj li utiligis la okazon, vojai al Szeged, kie oni organizis la trian hungaran kongreson de Esperanto inter la 31-a de majo kaj la 1-a de junio. i imponis lin. Je la unua fojo li vidis amason da esperantistoj. eestis 250 personoj. Krome li konatiis kun la influria, rom-katolika prelato, Aleksandro Giesswein, depost 1912 prezidanto de Hungara Esperanto-Societo. Brila sciencisto kun modernaj ideoj pri pacifismo kaj feminismo. Dimanmatene Giesswein celebris la meson en la preejo Sankta Rokuso kaj poste li gvidis la laborkunsidojn. Oni decidis pri nova regularo por kunigi iujn hungarajn esperantistojn sub unu tegmenton. Longan diskuton kazis la venonta kongreso en 1915. u ili kune kun la astroj organizos in jes a ne? Delikata temo, ar u komuna kunveno ne ajnigus, ke Hungario estus nur provinco de Astrio? Oni grandnombre akceptis unu kongreson, ar tio povus farii fratiga festo. Tiu idealo ne realiis. Ekflamis du monatojn poste la mondobrulo! Kun unu aliinto Andreo speciale amikiis: kun Julio Baghy. Ili dare akompanis unu la alian al la kongresaj programeroj kaj tra la urbo. Dum iu promeno Baghy, kiel pasia fumanto, volis aeti cigaredojn. Ni eniris en tabakvendejon. Evidentiis, ke li estas pasia ne nur kiel fumanto, sed anka kiel aktoro kaj propagandisto. ar en la butiko kun fervoro kaj talento li ludis la rolon de fremdulo, veninta el malproksima lando kaj parolanta nur en Esperanto. Li faris iujn siajn petojn kaj demandojn en Esperanto, kaj mi devis ludi la rolon de tradukisto.

Tiamaniere li ricevis la deziratajn cigaredojn, sed anka la vendisto ricevis grandan dozon da propagando pri Esperanto la la plej efika demonstracia metodo. Tiu i anekdoto, eternigita en kolumno de Andreo Cseh 1936-12-05, montras esencan flankon de lia karaktero. Kvankam Julio Baghy iniciatis la skeon, la kamarado volonte rolis en i. Andreo atis la ludon de mistifikoj. Tio dare revenas en lia aktivado. Ekzemple li uzos in kiel gravan elementon en lia e-kurso en la 20-aj jaroj. Mistifiko estas trompeto kun la celo erci a amuzi, same kiel blago estas mensogeto kun la sama celo. Oni rigardu ilin pozitivaj nocioj. Male al arlataneco. Per i oni miskondukas la publikon por akiri propran profiton. Ne ustas, atribui al Andreo Cseh tiun lastan kvalifikon, kion kontrauloj poste de tempo al tempo faros.

En 1912 unuigis sin la balkanaj tatoj Serbio, Bulgario, Montenegro kaj Grekio kontra sia iama subpreminto Turkio. Ili atakis la malamikon en oktobro 1912 kaj plene venkis in. La packontrakto de majo 1913 mallonge tenis sin, ar la aliancanoj kverelis unu kun la alia pri la divido de la predo. La sekva dua balkana milito, en kiu krome partoprenis Rumanio, okazis inter junio kaj agusto 1913. Tiuj eventoj subite baris la prosperan antaenmaron de Esperanto en tiu regiono, precipe en Bulgario. Atanas Atanasov el Sofio priskribas en 'Rememoroj de Esperantisto' siajn travivaojn. La tuta popolo en entuziasmo etis sin al la sudo. La kanonoj ektondris, la milito ekblekis sian kanton. Anstata labori por Esperanto en Sofio mi vagas tra la montaro de la kiralia regiono kun pafilo en la mano kun tornistro sur la dorso. Malgrasa, malpura, longbarba, mi maras morte laca, mi dormas sub la ielo sur altaj montosuproj. Mi estas malsatega; oni ne povas alporti al ni regule panon, ar sur la kapraj vojetoj, tra kiuj pasas nia tamento, ne povas mari evaloj. En mia dorssako estas la kajero de la gazeto 'Internacia Lingvo'. En la momento, kiam mi en soldata armio estis forlasanta mian hejmon kaj kisis lastfoje la manon de mia patrino e la pordo, la potisto us alportis in. Mi prenis kaj instinkte ovis la numeron en la tornistron. Notindas, ke Andreo Cseh neniam skribe a bue menciis tiujn militojn. Kiel 17-jara gimnaziano kaj poste hejme en Puj malfor de la najbaroj Rumanio kaj Serbio li nepre devas esti rimarkinta la malpacon tuj preter la limo. Kial tiu silento? Eble pro tio, ke la vasta Danuba Monario estis unika regno. La vivo tie aspektis al la civitanoj sekura kaj trankvila. Kune lois ne nur astroj, hungaroj kaj germanoj, sed anka bohemoj, kroatoj, rutenoj, serboj, slovakoj, slovenoj. Regis super la unueco imperiestro depost nememorebla tempo. Jes, la unueco estis delikata. i dependis ne precipe de reguloj, proklamitaj en la efefurbo Vieno, sed de la interpopola agordio, bazita sur ia komuna fatosento: kune darigi a kune perei. Franz Josef simbolis la psikologian histon, kiu kuntenis la tuton. En tiu iel paradiza atmosfero, kie milito a ia minaco absolute ne havis lokon, kreskis Andreo Cseh. Tamen en la mond eterne militanta ne regis longdara paco. La 28-an de junio 1914 la astra-hungara tronheredonto Franz Ferdinand vizitis la efurbon de Bosnio, Sarajevo. Estis danera vojao. Danuba Monario aneksis en 1908 tiun landon, ar Serbio estis pretendinta havi posedrajton sur in. La imperiestro Franz Josef volis malebligi al tiu tato ties surprizan akaparon de Bosnio. Ekzistis bosnianoj, kiuj strebis al integrio kun Serbio kaj pere de perforto al forigo de fremdaj regantoj. Ili kaptis la ancon de atenco. Dum la atoveturado de Franz Ferdinand kaj lia edzino tra Sarajevo iu junulo mortpafis la paron. Malgra la ne-pruvo de enmikso en la konspiron fare de Serbio, Vieno postulis de tiu tato satisfakcion. Kiam oni

ne tute plenumis in, Danuba Monario deklaris 1914-07-28 la militon al Serbio. La unua mondmilito estis komenciinta. Unu tato post la alia nun glitis en la katastrofon. Rusio eniris in por helpi Serbion, Germanio por helpi Danuban Monarion, Francio por helpi Rusion, kaj tiel plu. Kvaza enreakcio preska iuj landoj sur la terglobo sekvis. Tiuj, kiuj staris je la flanko de Danuba Monario, nomiis la centraj potencoj. La aliaj kiel Rusio, Francio, Britio, Usono nomiis la aliancaj potencoj. Nur plenmano restis ekster la mondobrulo, inter kiuj netraluloj troviis Svisio, Nederlando kaj Hispanio. Provizore la vivo en la imperio de Franz Josef ne multe aniis. Sole la vokadon al militservo de junaj viroj oni ie rimarkis. Anka esperantistoj eniru la armeon. Julio Baghy ekzemple, la frea kamarado de Andreo, fariis rekruto en januaro 1915. Jam en septembro de la sama jaro rusoj e la orienta fronto kaptis la kontravolan soldaton kaj transportis lin kun aliaj militkaptitoj al koncentrejo en Siberio. Post ses longaj jaroj la 23-an de decembro 1920 li revenos hejmen en Hungario. Andreo povis sekvi sian originan planon: studi en la politeknika universitato de Budapeto. Li vojais tien en agusto 1914 kaj akiris ambron en domo por transilvanaj junuloj. En Budapeto anka li devis aperi anta la milita komisiono de medicinistoj, kiu ekzamenis la sanon de novaj armeanoj. Oni taksis la studenton tro malforta por aktivi sur la batalkampo. Li ricevis administran funkcieton en iu armea oficejo en la efurbo. La laboro estis tiel minimuma, ke li kombinis in kun la lernado en la universitato. Pro tio, ke por ineniera fako oni bezonas sufie da korpa forto, kion li ne posedis, Andreo saltis post du-tri monatoj al alia studobjekto: juro. Por gajni iom da pomono li seris e trian okupon kaj trovis in kiel skribisto en unu el la ministerioj. La knabo el Transilvanio seris en la nova urbo kontakton kun esperantistoj. Li renkontis Palon Balknyi, unu jaron pli aa ol li, kiu devenis el bura familio lia patro estis kuracisto kaj oficis en banko. Balknyi lernis Esperanton en 1909 kaj ekde 1912 energie kaj sur tre diversaj terenoj laboradis por la disvastigo de la Internacia Lingvo. Poste li farios unu el iaj plej brilaj kaj kuraaj propagandistoj. Li invitis Andreon al sia hejmo kaj liaj gepatroj petis la malrian, plaan studenton unu fojon en la semajno veni por mani kun la familio. Kreskis fortika amikeco. Domae, post kelkaj monatoj anka Balknyi devis soldatservi. Amba junuloj dum jaroj ne vidis unu la alian. Palo Balknyi revenis de la fronto en 1918. Alia esperantisto, kun kiu Andreo konatiis, estis la pli ol 50-jara Jozefo Popper. Andreo priskribis ilian unuan intervidon jene. Estis malseka atuna vespero en la jaro 1914. Mi staris sur bulvarda trotuaro en Budapeto anta la redakcio de la urnalo 'Pesti Hirlap'. En la fenestroj de la redakcio pendis grandaj afioj kun freaj sciigoj pri la furiozanta mondmilito. Mi legis la novaojn kaj kun mi multaj aliaj homoj, el kiuj pluraj aldonis siajn rimarkojn pri la kruelaj okazintaoj. Mi irkarigardis: miksao el la grandurba popolo. Anka soldatoj, milit-vunditoj kaj rifuintoj. En momento mia rigardo haltis sur viro, kiu portis larrandan apelon kaj vastan pluvmantelon, kaj sur la mantelo verdan kvinpintan stelon. Mi alpais al li: "Bonan vesperon, sinjoro! Mi vidas, ke vi estas esperantisto." "Jes! u anka vi? Mi estas felia. Vi aperas en la plej usta momento." Post reciproka forta manpremo mi demandis lin pri la kazo de lia granda ojo. Li respondis: "Mi seregas kamaradon, por labori por Esperanto." "Bone," mi diris, "ni kunvenu morga por paroli pri la kunlaboro." "u morga? Tro malfrue! Ni devas komenci jam hodia!"

Kun Popper Andreo travivis multajn aventurojn. En 'Vortoj de Andreo Cseh' la atoro donis ses kolumnojn, en kiuj li rememoris ilian komunan agadon por diskonigi Esperanton. Ili gluis reklamajn markojn sur iun foston de lanternoj kaj tramhaltejoj. Ili petis permeson e Julio Szini, fama romanisto kaj kontraulo de Esperanto por traduki unu el liaj libroj. Tiel amba klopodis tikli lian eventualan vantecon. Efektive Szini akceptis la proponon, poste e konvinkiis pri la utilo de la lingvo kaj lernis in. Ili metis esperantajn losilojn en stacidoma atomato por kajobiletoj, tiel ke e iu uzo la aparato elvomis bileton plus libreton. Manante en restoracio, ili latete parolis Esperanton. La irkaaj gastoj opiniis in la itala kaj koleregis, ar la italoj eniris en 1915 la militon je la flanko de la aliancaj potencoj. Andreo kolumnis: Mia sagaca amiko ekstaris kaj en la hungara lingvo late deklaris: "Estimataj gesinjoroj, mi atentigas vin, ke mia amiko ne estas italo kaj ni ne parolis itale." Sur la vizaoj de la gastoj aniis la esprimo. Anstata malamika malamo aperis atendo kaj demando. Iu ekparolis: "Al kiu nacio do li apartenas?" Kaj tiam mia maljuna amiko solene, iun silabon akcentante respondis: "Li estas hispano." Iu demandis: "u anka Hispanio militas kontra ni?" Iu gasto diris: "Hispanio ne militas. i estas netrala." En tiu momento ektondris aplado kaj mi fariis la centro de ovacio kaj simpatio. Efektive mi reprezentis tiam la hispanan landon kaj ian popolon, kvankam tute senvole. Amba kamaradoj, cetere sen krimkonduto, arestigis sin por atingi artikolon en urnalo kun esperebla titolo 'Senkulpaj viktimoj de Esperanto'. Jozefo Popper sendis dum kelkaj semajnoj iunokte telegramon al policestro, kiu kontralaboris Esperanton. La tiu sistemo de propagando ili tamburis is en 1916 pri la verdstela lingvo.

La 17-an de augusto 1916 Rumanio subskribis kontrakton kun la aliancaj potencoj, ke i konsentas eniri en la militon je ilia flanko, kondie ke i akiros la teritoriojn, kie loas rumanoj. Dek tagojn poste Rumanio deklaris la militon al Danuba Monario. Tiuj eventoj havis lokon en la somera ferio de Andreo, kiu kiel kutime pasigis sian libertempon en Puj. La gepatroj povis rekte priparoli kun li la daneran situacion rilate al sia propra regiono, limtuanta la malamikan rumanan taton. Ili opiniis pli sekura, se la filo ne revenos al Budapeto, sed restos proksime e ili. Sed kie darigi la studadon? La sola ne tro fora loko estis la teologia altlernejo en Alba Julia, la urbo, kie li estis havinta tiel plezurigan lernejan tempon. Li volis ricevi rektan konsilon de la plej supera estro de la romkatolika centro, la episkopo Majlth de Szkhely, ar i tiun li iom konis kaj tre fidis. La moto siavice rememoris la inteligentan gimnazianon kaj akceptis lin dum adienco. Grafo Majlth estis unika viro. Li apartenis kun la grafoj Batthyany kaj Bethlen al la elstaraj nobeloj de Hungario. Lia ria familio posedis vastajn kampojn kaj bienojn en Transilvanio. Li mem disponis pri eksterordinaraj kvalitoj, precipe sur la tereno de socia rilatado. Li amis homojn, atis kunesti kun ili, uste taksis ilin, kun korsento askultis al ili, kaj provis iam honorigi iliajn specialajn dezirojn. Tiu i noblulo konfesis la romkatolikan religion, sed en la praktiko li aperis kiel granda humanisto. Li akceptis aliajn kredojn kaj konvinkojn, kaj helpis iun, ne konsiderante genton a lingvon. ia fanatikeco tute fremdis al li! La interparolo inter amba viroj okazis en agrabla etoso. Rapide evidentiis, ke ili harmoniis en siaj ideoj. Regis plena agordio. Majlth komprenis la problemon de Andreo

Cseh kaj rimarkis, ke tiu i, estante modera katoliko, precipe interesias en la teologio kiel fako. Sed kiuj profesiaj ebloj ekzistos post la studo, demandis Andreo. Majlth , volonte edukonte la talentulon en sia seminario, lare skizis la praktikan flankon. Principe la studo kondukas al paroestreco, eventuale kombine kun instruisteco pri religio. Tio signifas sufie memstara kaj sendependa laboro. Krome sacerdotaj okupoj ne postulas grandan fizikan forton. Li tuis anka la internacian karakteron de la romkatolika eklezio, certe alloga por iu, tiel kaptita de la mondolingvo Esperanto. Laste Majlth aldonis, ke agi kiel bona adepto de Vatikano estas unu afero, sed agi kiel bona homo en la socio estas dua, certe ne malpli grava, afero. La vidpunkto de liberala katolikismo e la eminentulo, lia humanisma pensmaniero plais al Andreo. E pli, ili helpis lin transiri Rubikonon. Hejme li sciigis sian intencon. La pia patrino ne malemis al pastrio de sia sola ido, sed la patro kontrais la filan planon, ar el tio sekvos la estingio de la transilvana brano de la familio Cseh. u tiu prezo ne estus tro alta? La triopo longe diskutis. Fine Otto rezignis je sia starpunkto kaj Andreo povis ekstudi teologion. Tamen anta lia baldaa forvojao al Alba Julia la historio interovis enan eventon. Kio ajnis al multaj nekredebla en 1914, tio fariis reala fakto en 1916. Malamikaj trupoj sukcese penetris en la sudan parton de la imperio. Rumana korpuso tuj post la militdeklaro transiris Karpatojn por konkeri Transilvanion. i okupis 1916-08-29 la urbon Braov kaj avancis en la direkto de Tirgu Mure kaj Sibiu. Senprokraste la germanoj trajne transportis kelkajn diviziojn de la okcidenta fronto al la nova batalkampo. Samtempe komence de septembro hungaraj atoritatoj ordonis la evakuon de gravaj regnaj oficejoj el la zono, rekte anta la rumana armeo. Otto Cseh ricevis instrukcion enpaki la havaon de la katastro en Puj kaj foriri kun i plus la familio al la urbo Arad. Oni disponigis por tiu celo unu brutvagonon fervojan. Kaj rapide io devis okazi. Ne estis tempo por okupi sin pri privataj posedaoj. Ili restis en la domo, fordonontaj al detruo kaj pereo. Andreo, uste ankora hejme, helpis la patron, malplenigi kontoron kaj arivejon kaj fine en la malluma nokto de la rifuo li momenton haltis inter la pakaoj en la vagono. Li meditis pri la absurda, iom surrealisma sceno. Fulmis tra lia kapo, ke vivi por atingi daran pacon estus sencoria celo kaj ke la ne-forlasebla rimedo estu la disvastigo de la zamenhofa lingvo. Subite li metis du fingrojn supren kaj mallate diris en Esperanto: Mi uras labori, mi uras batali, por reunuigi la homaron. Cetere la rumana fronto ne atingis la gepatran lolokon. i haltis 1916-09-25 proksimume 29 km sudoriente de Puj e la urbeto Petroeni. La plej avanca pozicio de rumanoj kuris la linio de nordoriento al sudokcidento sub Trgu Mure e Praid preter iom norde de Sibiu tra Petroeni al Orova. En oktobro germana-astra-hungara armeo pelis la entrudinton trans Karpatojn kaj en novembro la centraj potencoj okupis Bukareton. Bastono batas, bastono resaltas. Otto Cseh povis reinstali sian katastron en Puj. Malgra tiu sukcesa militista operacio vidiis signo de la pereo de Danuba Monario. Je la 21-a horo, la 22-an de novembro 1916, la regnaro ricevis simptoman frapegon. Mortis la simbolo de ia unueco, la agonianta 87-jara imperiestro Franz Josef post atako de bronkito. Tiu forpaso meze de la apokalipsa tumulto sur la terglobo okazis senbrue, preska nerimarkite. i nur signale anoncis la disfalon de la same agonianta monariego. Andreo jam tiam studis en la seminario en Alba Julia, kien li estis vojainta tuj post la nokta uro. Okazis funebra ceremonio pro la evento en Vieno, sed oni havis aliajn zorgojn en

la kapo. La milito daris kaj daris kaj pro tio komencis manki necesaoj por vivadi. La prezoj rapide saltis supren kaj Otto bezonis monon por kovri siajn iutagajn elspezojn. En letero de Andreo Cseh, skribita en Puj kaj datita 1917-09-11, al nenomita esperantisto en Rzahegy Cellulze, li petas por la patro prunton kun 7% anstata la banka 8%. Plie Andreo aldonas la problemon de vestaoj: Pli granda estas nia mizero rilate vestaojn, precipe tolaojn. Anka mi jam tute eluzis miajn subvestojn, ili iuj ifoniis. Pro tio mi prenas la kuraon peti de vi konsilon, ar vi kiel fakkonanto certe povus rekomendi ian firmon a aetfonton, kie ni povus aeti bonkvalitan tolon a pretajn tolvestaojn pro ne tiel altegaj prezoj, kiel oni nun disvendas. u la fabriko, kie vi nun deoras ne vendas tolon pomalgrande? Kara sinjoro, bonvolu ne koleri pro mia jena peto, kiun mi prezentas nur, ar mi jam konas vian bonan, humanan kaj helpeman koron. Kaj konvenas anka al la spirito de Esperantismo esti bonfaremaj unu al la alia. Pro la malfacila tempo Andreo ankora ne povas labori por Esperanto. Li skribas en la sama letero: Anka min agrene tuis la anonco en 'Pesti Hirlap' pri la instruado de Ido. Kun granda ojo mi plenumus vian deziron, sinjoro, koncepti defendleteron por nia afero, sed unue pro la multa, la tutan tagon okupanta laboro mi apena havas tempon iom libere spiri, due mi opinias, ke la magistraro ne okupios pri tiu i afero, ili simple foretus la leteron. Estus multe pli bone, komenci jam fine ian propagandlaboron por haltigi la disvastion de Ido. Tamen tiu i sukceso de Ido min ne tre malesperigas, ar en la eksteraj landoj staras nia afero sufie bone, kiel oni povas konkludi el la raportoj de 'Esperanto' el enevo, kaj nia lando ne estas mezurdona en internaciaj rilatoj. Kiam alvenos la tempo (post la milito eble tuj) por decidi pri la problemo de lingvo internacia, tiam niaj germanaj, britaj, francaj kaj rusaj samideanoj certe ekkonos sian taskon kaj ili faros ion por nia venko. La milito trenadis sin kaj funde subfosis Danuban Monarion. La imperio estis elerpita. La registaro en Vieno decidis la 3-an de novembro 1918 je armistico. Okazis revolucio en Budapeto, kie komunistoj akaparis la potencon. Rumanio decidis forigi ilin kaj sendis sian armeon denove trans Karpatojn al Hungario, kie en agusto 1919 la nova proleta reimo estis renversita. Rumanio retiris sin, sed dare restis en Transilvanio. Tie i jam la 1-an de decembro 1918 estis organizinta manifestacion en Alba Julia, al kiu veturis la rumana takso proksimume 100.000 transilvanaj rumanoj. Oni proklamis la kunion de la provinco kun Rumanio. La akto estis ratifikita en la packontrakto de Trianon inter Hungario kaj la aliancaj potencoj en junio 1920. Kaj tiel la kunio fariis definitiva. Transilvanio apartenis al Rumanio kaj la loantoj fariis rumanoj. Andreo ne vidis la popolan demonstracion, ar grafo Majlth provizore estis translokiinta la seminarion al Pcs. La instituto revenis al la episkopa urbo kelkajn monatojn poste kaj Andreo sukcesis tie la 25-an de julio 1919 en la seminaria finekzameno. Per tio li ricevis la rajton labori kiel pastro kaj instruisto pri religio en Transilvanio.

fonto: http://donh.best.vwh.net/Esperanto/Literaturo/Noveloj/cseh.html u vi volas legi pli? Bv. aeti la tutan libron:

Vivo de Andreo Cseh Ed Borsboom Hago - Nederlando Internacia Esperanto Instituto, 2003 313 paojn (17 apitrojn), ISBN 90-805651-2-1 e http://www.iei.nl/ieieo01.htm