Ekspresja mimiczna

'jako

najwaniejsza forma ekspresji

emocji

147

'znym en-rocjorn. Podobne systemy klasyfikacji u,yraz w rninricznych, IV{AX i AFFEX, zostay ri.acow'ane przez lzarda (L979; izard, Dougherty, 1980). MAX poiega na rozpo--'att'aniu ruch w twarzy na podstawie zde niclwanego wczeniej zbioru ruch w

sfiimowane, a nastpnie Wybrane ujcia, W postaci nieruchomych zc\jc pod-jno obr bce cyfrowej i ustaiono odlegoci pornidzy l<luczowyml pr-nktarni - ', arz}r. lJkady tych odlegociWyrazone forrnu matemat}lcznbyy obiektari : lddanymi klasyfikac)i przez program, kt rego zadanie polegao na wyodrb'_-etliu podobnych ukadow. Program utworzy pi grup,.,r pierrvszej przewag ,:anowiy wYraZY rnimiczne radoci, \,r, Sumie okoo 7Oo/i:, w clrugie1 przewaa' zaskoczenie, ale w'pozostaych znalaz,y si wYrazy minriczne oclporviadajce

Ze7' lednego obserwatora i idelltytrkor'aniu w ten spos b wyrazU minricznego -::ocji zgodnie z prz1gatovvall,vnri przez drugiego badacza zasadami. AFFEX pole-

._: ]l&

_-,

:-pll identyfikacji emocji' obi'dlva Systetny br1y zporvoclzeniem uZyWane l, ba'.:'riach ekspresii mimicznej u dzieci (Izard, A:e, 20a4; Shiller, Izard, Hembree, -!6). Dokonywane \,V tych bada.niaclr niezaleztre, oparte na dv ch systemach - =:rtr,fikac je wyraz w rnirnicznvclr wykazyrvay si l,ysok zgoclnoci' Badarria w'vraz w mitnicz.nych tr,arzv, wykorzvstuice teclrnik mc-q Ekrrla: Friesena z rdziaemgrup klinicznych par:jelttciw Chor1'g rra schizofrerri, ' de- :S1Q oraZ mani, rvskazuiitr rlil specyfir:ene cla pszcegoin1'ch rodzajorv zaburze
_:h-v ekspresji

bezporedninr rozpoZili,ltvaniu wyraz w mimicznych poszczegrilnyclr enrocji Dodstawie kryteri rv MAX, a r.vic nie oddziela si etapu identyfikacji ruch w

rninricznej, a take tozlil.i.lsr:i pr'ogrlozot^",ania pi.zebiegu choroEkman, N4atsumoto, Frie:;en, 2005). stwarza to dla ;:slrchologow i psyciria-'\'nOWe trrozliu'oci diagnoz:cit,ania tych zaburl:e , opartego na obiekty'uvnyci-t .lierzalnyci kryteriaclr' Nie bez znaczenia jest -or.l,niez {g, Ze Z]\/Zgldu na :-,i'erbalny clrarakter wskanik w badanie cliagnostvCZl^re jest mniej r-rzaleznio- :d stanu psychicznego pacjenta. _'vajczciej mamy do czynielria z sytuacj, w ktrirej dclr,iacicZanapi;-e 7- czo_ .l<a emocja jest wyrazana w iorniie pewnego wzorca ekspresji nriinicznej tr,r;t: Tak form ekspresji nazwYvamv spclirtaniczn' Psyclroiogriw interesorvarl ' nlez, cz\/ r na ile ekspresja mimiczna moze b1,c przeclLniotern wolicjonalnej ' -:r'oli czowieka. Sprowadza si to c1cl dwoclr pytan. Prr pierlvsze, CZy jesterrrv .:anie powstrzynra si od rvyl'azenia nimicznego enrocji, pomimo tego, * j .''r-iadczamy, po drugie, czy potrafimy ,,udawa'' etocje, a rvic prezentolvi , --eione wzorce mimiczne - rado C CZy snrutek, nie ociczuwajc w ogole tyclr 'lcli. ogolna odpowied na te pytalria jest pozytywna, ale z pe\\/nynli istotnv:astrzezeniami. ]eiichodzi o zdolnodo wolicjonainego porvstrzymyvlania - -'d cl<spresji mimiczne.j, to istrrieje bardzo due zr znicowatrie inclywidralne

i48

Rozdzia 7. Kontekst spoeczny i kulturowy. Ekspresja emocji

i tak naprawd niewiele os b posiada takie umiejtnoci. I(iedy badani ogl Ii film zawterajcy bardzo drastyczne i emocjonujce Sceny Z wczeniejsz strukcj, eby powstrzymali si z wyrazeniem emocji dowiadczanychw CZ) projekcji filmu, to udao si to tylko co dziesitej osobie (Ekman, Friesen, 1! Ekman, Friesen, Scherer, 1976). Ekman (1984) uwaza ponadto, e stakie emo kt re jest szczeg lnie trudno ukry, podobnie jak emocje intensywne. Co v cej, wskazuje, e nawet jeliemocja jest niemozliwa do zaobserwowania, mo j wykryC Za pomoc metod elektromiograficznych, rejestrujc precyzyjnie tywno mini.oznacza to, e )ee\i dowiadcZamyjakiej emocji, pochodz z mozgu sygnay wykonawcze ekspresji nie mog by anulowane, nie moze sprawi, eby mozg ich nie wysya. Moiiwe jest wic cakowite lub czci< zabiokowanie ekspresji emocji, ale w wiksz octprzypadk w trudno nam uk przed innymi odczuwane emocje, szczegolnie te silniejsze, zwaszcza gdy ma do czynienia z wykwalifikowanym obserwatorem. Do problemu tego powr( my przy omawianiu kwestii regulacji emocji. Studenci psychologii powinni by umiejtno dostrzegania subtelnych wskanik w napicia emocjonaln u osoby, zktor rozma-rviaj, chocia nie jest to jednoznaCZne z identyfikacj r dalnociernocji. Do takich r,skanikow naleli na przykad lekkie Zaczerwrc
twarzy, drzenie rk,
r-ragte

ruch1'iub zmranapozyc)i ciaa ('Walien, 1964).

Zdolnocukrycia dowiadczanej emocjr lub jej ogranrcZenla CZy braku v ze si Z pewnym praktycznym zagadnieniem - moliwociZauwazenia, ki, nasz rozmowca kamie. Problem )est szczee lnie wany w przYpadku, kiedy t rozm wc jest osoba podejrzana o popenienie przestpstwa albo uczestnicz w negocjacjach biznesowych. W badaniach Ekmana, Friesena i O'Sullivan (1988) por wnywano eksprt mimiczn Za pomoc systemu FACS u os b, kt re mowic o swoich uczucil kamay lub nie. Wyniki wskazuj, ze istotne r znice ujawniaj si w przypa( wskanik w niewerbalnych, takich jak rodzaj umiechu czy ton gosu, choc i tak uzyskiwany W ten spos b procent trafnych ocen wynosi 86. Ekman stanowi r wnie sprawdzi, jak w praktyce wyglda zdolnodo wykrywa kamstwa' np.: u policjant w, sdzi w, psychiatr w czy agent w subSpeC. nych (Ekman, o'Sullivan, 1997; patrz ramka 32). okazao si, ze wykrywa kamstwa jest rZeCZ bardzo trudn i tylko jedna grupa zawodowa' pracown suzb specjalnych USA, uzyskaa wyniki lepsze od trafieri losowych. I(iedy anl Zowano' jakiego typu informacje s wykorzystywane przez osoby zdolne wyk wa kamstwo, okazao si, ze byy to przede wszystkim wskaniki niewerbal natomiast badani, ktorzy polegali na wypowiedziach obserwowanych os b, m bardzo nisk skuteczno.

Ekspresla mimiczna iako naiwaniejsza forma ekspresji emocji

149

Kto potrafi zapa kamc?

W yciu codziennym mamy czsto do czynienia z ocen czyjejprawdomownoci, ':zwaamy, czy nasz rozm wca nie kamie, pr bujc wiadomie Wprowadzi nas w bd' ', wikszoci sytuacji konsekwencje niewykrycia kamstwa s niewielkie, jednak czasami , ledztwie, w sdzie, w negocjacjach politycznych czy biznesowych mog by bardzo :-ze. Stakiezawody, jak policjant, celnik czy sdzia, gdzie czsto pojawia si potrzeba

::eny czyjejprawdom wnoci, a spoeczne oczekiwania przypisuj takim osobom wik,:e niz przecitne mozliwoci wykrycia kamstwa. Ekman io'Sullivan (1991) postanowili
,

: ,awdzi, czy tak jest istotnie.

B. Zestawienie procentowe osb uzyskujtych niskie, przecitne iwysokie podst. Ekman,O'Sullivan, l99l)

_,:ela
-

wynlkiw wykrywaniu kamstwa

.szczegolnych grupach zawodowych (oprac. na

TRAFN0( WYKRYWANlA KAMsTWA

i

I cnupn sUZBY sPICJALNE

0-30
0

40-60
47

70-1 00

53

0BSUGA P0LlGRAFoW

73

)2
26

POLICJANCI

66

5DZl0WlE

57

34

P5Y(HIATRZY

63

32

U(ZESTNICY KURSU

10

59

31

STUDEN(I

15

59

)rzedstawiali badanym dziesi jednominutowych nagran wideo przedstawiajprzed mo-^ osob odpowiadajc na pytanie o odczuciazwizane z ogldanym *:-tem filmem. W poowie przypadk w osoba taka bya poinstruowana, aby odpowia: : :.C na pytanie skamaa. Wczeniej nagrania byy oceniane za pomoc systemu FACS. :rano tylko te, w przypadku ktorych stwierdzono uchwytne behawioralne r znice

150

Rozdzia

7.

K0ntekst 5poe(Zny i kulturowy. Ikspresja emocji

pomidzy kamicymi i mowicymi prawd. osobami badanymi (w nawiasach poda poligrafy (wykrywacze kamstwa) (60), policjanci (126), sdziowie (110), psyChiatrzy,, oraz dwie grupy porownawcze, uczestnicy jednodniowego kursu na temat wykry,, nia kamstwa (przed jego rozpoczCiem) (73) oraz studenci, ochotnicy (39), w wieku
ich liczb) byli agenci suzb specjalnych (34), pracownicy suzb federalnych obsuguj;

20 do 54 lat, studenci najmodsi, a psychiatrzy isdziowie najstarsi. Wszyscy bada z wyjtkiem studentow mieli co najmniej 10-letnie dowiadczenie zawodowe. Anal pokazay, ze agenci suzb specjalnych bylijedyn grup, kt ra uzyskaa istotnie lep:

no Zestawienie procentowe os b w kazdej grupie, kt re uzyskay trafnoponiej lo: wej wiadCzcobdnym rozpoznawaniu kamstwa (0 do 30olo), blisko poziomu lo: WeQo (40 do
600/o) oraz Wysok (70 do 100o/o). Zestawienie potwier dza, ejedyn 9ru o ktorej mozna powiedzie, ze potrafi zapac kamc, s agenci suzb specjalnych.

wyniki od pozostaych, ich redni wynik (64.12) przewysza nieco wynik losowy (5 W pozostaych grupach by on zdecydowanie blizszy losowemu. W tabeli przedstaw

umiechu' np. Wymuszonego, nie tylko w zakresie wyrazu mimicZnego, ale ta ze subiektywnych odczu, aktywowanych obszar w w m zgu oraz CZYnnik go Wywoujcych. Takze Damasio (1999) stwierdzi, e mechanizm neuronall sterujcy miniamitwarzy jest inny w przypadku umiechu spontanicznego n Wymuszonego i uczestnicz w nich rone obszary mozgl. Okazuje si r wnie e w przypadku innych emocii, takich jak gniew, strach i smutek, r,vr d Wszys kich ruch, w miniskadajcych si na dany \yYraz mimiczny s takie, kt ry< ludzie nie s w stanie uruchomi wolicjonalnie, bez spontanicznego odczuc danej emocji (Ekman, 1993). A wic clbok nleszczerego umiechu mielibyn weszczery gniew smutek czy strach. Czynnikiem, kt ry ma duze znaczenie dla symulowania emocji, jest aktr alnie odczuwany nastr j. Sprzyia on lepszemu Symulowaniu emocji o zbli nym charakterze, natomiast przeszkadza w przypadku zasadniczo odmiennyc

w. Spontaniczny umiech sygnalizujcy emocj zadowolenia i radoci naz\\'i umiechem Duchenne (patrz ramka 32) i wykazali, e rozni si od innych for

/elichodzi o udawanie emocji, to wprarvdzie jest to moliwe w realnych i terakcjach spoecznych i czsto niezauwa ane przez innych (Ekman, I9B4), kiedy por wnywano ekspresj mimiczn emocji udawanych i prawdziwych z z stosowaniem precyzyjnej analizy Za pomoc systemu FACS, okazao si, ze ud Wane emocje mozna zidentyfikowa (Ekman, Friesen, I9B2). R nice ujawnl si w rodzaju aktywowanych minitwarzY, czasie trwania i koordynacji ruchc minioraz Symetrii ekspresji. Ektnan, Davidson i Friesen (1990) zwr cili uwat ze reakcji mimicznych ujmowanych ogoinie jako umiech,moze by kilka rodz

.z

Ekspresja mimiczna jako na1waniejsza forrna ekspresji emocji

t)

,.,,.,.ilii;jr,;.,..:,

':'

|i:::':r'':rr:r:

r:

[Jmiech Dtchenne i inne

ukazaa sl w ]862 roku. Ponie.j, w okresie rozwoju eksperyprzewaza pogld o nieadekwatnoci ekspresji mimicznej emo:ntalnej psychologii, - sformuowany pod wpywem badan, w ktorych stwierdzono, ze ludzie umiechaj ' - rownie czsto w przyjemnych, co w nieprzyjemnych okolicznociach. Dopiero w la'':h osierndziesitych XX wieku, Ekman i Friesen (1982) zwr cili uwaq, e rozronienie : ]<onane przez Duchenne'a jest trafne, a uwzgldnienie rodzaju unniechu pozwala
.^enne,

Pierwszym uczonym, ktory ;V/roci uwag, Ze rnozna rozrznic spontaniczny -;iniech radociod innych urniccilow, np'Wyrnuszonych, by francuski anatom Du-

kt rego praca

'-

,'aniwiele Sprzecznych wynikow badari' lch zdaniern umiech bdcy spontanicz-

- ' ^l

wniez, ze umiech : rcowolenia dodatkowo roni si od innych form umiechu czasem trwania oraz innyrodzajami aktywnoci motorycznej. Zaproponowali, aby na czecpierwszegc od'

* leniwoko ust i oczu, podczas gdy na przykad umiechmaskujcy lub Wymuszony iaze si z aktywnoci wycznie miniwoko ust.Stwierdzili oni

Wyrazem odczuwanego zadowolenia i radocipolega na jednoczesnej aktywnoci

.''. WCy nazwa umiech zadowolenia umiechemDuchenne.

Celem eksperymentu przeprowadzonego przezEkmana, Davidsona iFriesena (.l990) : ",c wykazanie, ze umiechDuchenne, W przecitvieristwie do innych form umiechu, : : cowiada emocji zadowoienia i radoci'W badaniach, ktore polegay na rejestrowaniu - ekspresji mimicznej EEG oraz relacji o odczuwanych emocjach w trakcie ogldania : =:iu 9g-sekundowych fragmentow filmow, jednego neutralnego, dwch wesoych ::3awa szczeniaka orazigraszki mapek) i dwoch przykrych (sceny zabiegow medycz_

' .

uczestniczyo 37 kobiet' Wczeniejszebadania wykazay, e filmy te wywouj ,,ldzow odpowiednio emclcje radoci araz rozne odr_niany enrocji negatywnych, jak '..:h, smutek czy Wstrt. Nagrania ekspresji mimicznej badanych w trakcie ogldania - *'cW byy kodowane Za pomoc systemu FACS. Zgodnie z oczekiwaniami czsto : . :,lvianid si umiechu Duchenne bya zdecydowanie wiksza w czasie filmow we- 'ch niz smutnych, podczas gdy czstociinnych umiechw byy podobne. Stwier':- -lo rowniez pozytywn korelacj pomidzy umieclramiDuchenne i subiektywnie
:al),

' -:Zuwanymi radocii rozbawieniem a negatywn z odcztlciami gniewu i smutku. : -zeciwie stwie do tego inne formy urniechu byy pozytywnie skorelowaneZodczurowniez na roznice aktywnoci por"nidzy =-. wstrtu. Analiza zapisow EEG w.skazaa __ echem zadowolenia i lnnymi formami umiechu' '

152

Rozdzia 7. Kontekst spoeczny i kulturowy. Ekspresja emocji

Przykad umiechu szczereg0, spontaniclnegO 0ral WymU5Z0neqo (rodo: PauI Ekman Group)

r_ria Ekmana i Friesena (1974) r,ykaza1l, e pacjenci depresyjni nie byli w stani. przekonujco odegra emocji radoci i gniewu.Inaczejjest, kiedy osoba majc.. udar'a jakemocj stara si j w sobie wzbudztc pa?rzez przywoywanie okrelonych wspomnie ' V'-tedy trudno m r,i o odgrywaniu enrocji, jest to raczej iciwywoywanie, wic i ekspresja jest Zapewne bardziej przekonuj... Na podobne' zasadzie opiera si technika aktorska opracowana przez Stanisawskiego.

Na przykad osoba poirytourana l-Iloze bardzo atwo i przekonujco odegra wstre czy gniew, ale trudi_ro jej bdzie odegra strach czy rado(Ekman, 1984). BaC1..,-

7.2.

Uniwersalnoi kulturowe

zr

nicowanie ekspresji emocji

Dyskusja pomidzy zwolennikami tezy o uniwersalnym i pankuiturou,vn-. clrarakterze ekspresji emocji i tymi, kt rzy uwazaj, e ekspresja jest r na w poSZCZeg inych kulturach, lTl& w psvchologii emocji dug histori (Ekmarl. 1994). W polemikach tych pojawia si ogolniejsze pytanie o rol natury i kultury. Aktualny starr wiedZy oraz wyniki badan sugeruj racze)kompromiso.,-e stanowisko. W ekspresji emocjonainej mozna znaIe pewne stae i uniwer.saltle kulturowo elementy obok takich, kt re s wynik tem zronicowania kulturowego' Warto w tym miejscu zacytowa Ekmana i Friesena, kt rzy sformuowali wr-Wazony pogld w tej kwestii, kiedy badania nad wzorcami ekspresji mimicznej dopiero zaczynay Si rozwljac. Swoj koncepcj ekspresji emocji okrelili jako neurokulturow: ,,Zgadzamy Si z Tomkinsem i z Darwin em, ze s charakter1.styczne ruchy minitwarzy dla kadego z pierl'otnych stanow afektywnych. i ze s one uniwersalne dla gatunku ludzkiego" (Ekman, Friesen, 1969, s. 71) I dalej: ,,Podczas gdy minie twarzy, ktore poruszaj si, kiedy okrelorry afekt

Uniwersalnoi kulturowe zronicowanie ekspresji emoc1l

153

w ronych ku|turach, bodce wywoujCe' Skojar1ane konsekwencje mog bycwszystkie r . ':it\/, reguy okazywania i beha*ioralne - . ',i poy czegolnych kulturach" (Ekman' Friesen' 1969' s'73)' przewaza pog\d' e obecnie wrodpsycholo gow zajmujcych si emocjami mim tcznej, odpowiadajce podstawowym emo' .. chod zi o wzor.e ekspresji
::-' lt,ZbUd Zony,S te Same

'.

'

'

naleeli do kultury ' _:ziaem czonk w plemienia Fore z Nowej Gwinei, kt rzy i wiatai nie mie.:.\owicie w tym czasie odizolowanej od reszty cywilizacji
,,,

Darwina na ekspresj emocji '-.:.d, I99). Potwierdza si tym samym pogld dcz. biologi Czneuwarunkowania' Pierwszych powaznych argumentow wia dostarczyy realtzowane ::l o uniwersalnym charakterze ekspresji mimtcznej XX wieku badania Ekmana i Friesena (i971)
:

ludzi bez wzgldu ]ll, to s one takie ,u*. albo bardzo podobne u Wszystkich Ekman' L994; lo, z jaL<tejkultury CZy rasy si wywodz (I(eltner, Ekman,2005;

_CZe

w latach szecdziesitych

plemienia' Nie czeniej kontaktu z osobami nienalecyrni do ich & o ich izolacji wiadczyrownte -._mu, telewizji czy totografii w gazetach, badacze pokazali im fotografie -: --' Ze uywali narzd'zi kamieniych. I(iedy emocji (Ekman, Sorenson, Friesen, 1969) z prob : az w mimicznych szeciu prawie identyczne :.klasyfikowanie jako okreIon emocj, uzyskali rezuitaty niemonoc ' czenie)szymtw 21' ronych kulturach. )edynym wyjtkiem bya - _:oznie nn przez Fore strachu t zas!<oczenia, chocia byy one Zawsze odro' j:]e od pozostaych _ gniewu, radoci'smutku i wstrtu' procedury' poniewa 3adanie ludzi z plemienia Fore wymagao specjalnej im s w oznacza)cych emo. oni analfabetami. Nie mozna byo prezentowa bo tr'ud: ]a pimie, nie mona ich byo rownte czyta w lokalnym )zyI<u' przygotowawczej waest zapamit ac ca list s w do wyboru. W fazie aby Ekman pokazywa pojedync zo zdjcta, proszc badanych' =qo badania jak pokaZany na ':r'li historyjk, W ktorej osoba dowiadczastanu takiego emo_ W ten sposob uzyska zestaw typowych sytuacji wywoujcych
widzie_
,"

do poszc zego\nych zdjc wyraz w mimicznych' Waciwe jedn ' .::nie polegao na tym, e tula cz czytaihistori, a badany mia wybra

' :rafii. : opowiadanych

'

Fore polegao Drugie ZnaczCebadanie Ekmana z udziaem ludzi z plemienia twarzy ZwlZanego Zwczeniej: -_',,-m' e byli oni proszeni o odegranie Wyrazu grupie ' -:.ti historyjkami. Filmy r^*r"riice te ekspresje pokazywano nastpnie - '.ervkan owr,L<torzy nie mieli adnych trudno ciz trafnym zakiasyfikowaniem ' ',,;\-rzzow mimicznych. (Ekman, 1972) (por'ramka 34)' oraz ich prezento?odobieristwa w identyfikacii wyraz w mimicznych emocit' . i,t u ludzi z tak odlegej i pierwotnej kultury s mocnym argumentem na rzecz argumentem empirycznym '_ "lniwersalnoci. oczywicie r wn Le znaczCym

-:'-ech fotografii pasujc do opowiadania'

154

Rozdzia7.Kontekstspoecznyikulturowy'Ekspres)aemoc)i

z em0Cje osb biaych p0kaZyWane badanym Wybrane fotografie twarzy Wyrazajcy.h Ekman, P (w:) T' D; odpowiedn|o paramt (rdo: Facial Expressions, Fore pokazywane Amerykanorn, zestawione '1999' Przedruk & sons Limited power (red.) Handbook of (ognitton aind Emotion.topvright John wiley gleish, M.

plemienia Fore oraz fotoqra'

zezwoleniem)

Uniwersalnoi kulturowe zr znicowanie ekspresji

emocji

55

:l-y zgodp qryniki kategoryzac)i przez ludzi Z ranYch l<ultur (Ekman, Soren>.1l iFriesen, 1969), tvm bardzie) e wyniki te zostay potr,ierdzone w irrnych :adaniach (por. razdz.7.1). I(rytycy zarzucali im jeclnak pewne nrankament,v, po :ierlvsze * Wymuszany y'1,b r kategorii' Co mogo zawyy stopien zgodnoci ll-rssell, 7994), po drugie - uzyte w badaniach w,vrazy mimicZne ernocji byv od::'\'Wai"Ie, a nie spontaniCZn.e, CO oznaczaaby, ze spontaniczne wcale nie trusz :i'c uniw-ersalne (Mead, L975).Zaralty te zostav osabiorre przez 1yyniki ba-]ari 'skazujcych na zeodnow ocenie r,vvrazllr, nriinicznvch ivasnvtni, dorvoinie _cbranymi sowami (Boucher, Cat'lson, 19.90; Izard, I971) oraz podobne lrendy " przypadku rejestracji spcntanicznvch t'r'razou, rnirnicznl.ch (Ekman, 1999b). -'.-tpliwoci kr'vty]< rt, budzi te satl nlateria zastosowany \,\r badaniach. Rus':1l (1994) zwr cil r-rwag?, ze zostai rv nich uyty arbitralnie rvybrany zestaw fo- ''grafii emocji podstawo\,V\'Ch, a ri,ic nie moztra powied zte, ze podobna traf. ljest ZwlZana z ivszelkitni wzorcami mimicznymi ernocji, np. \,Vyra anymi -'.zez innych luclzi.

rvyniki badania, lv ktrym rlbserl,vo-lno ekspresj mimiczn dziecl niewidomyclr i grrclrych od urodzenia, a wic ':rnajcych moliwocinauczenia si ekspresji od irrnych (Eibl-Eibesfeldt, 1973). - ''-urvazono wyran ekspresj miechu i zadowolenia, strachu, za.skclczenia oraz -_1CZu. Badania izarcla i wsp pracownik w (1993) wykaza'y, e ju u kilkumie_'cznych r'rienrowit mozlil.e jest zidentyfikowanie zainteresowania, radoci, :'.utku i zoci"Te stany emocjclnalne byy rvywotywane odpowiednio zapiano:.II\'ITI zachowaniem n-ratki, a do ich ident1.,fikacji uyto obiekt-vwrrej techniki - :rriaru oprac(]Wanej przez Izarda (it,{AX)' Moziiwozaobserwo'wania takich ':azow mimicznych jest zdanien'r Izarda (l994) mocnym argumelttern na rzecz :-\' 6 uniwersalnym i wrodzonyirr charakterze wzorcorv ekspresji podstaw.o:h emocji. Przedmiotem kontrowersji vokobadari nad rozpoznawaniem ekspresji nri-znej bya te ograniczenie mozliwoci wyboru prlez badanycir emocji rvi::r'rej na zdjciu tylko do jednel, podczas gdy nie inozna byo w,},kluczy, ze . -:s fortni ekspres;i jest odczytywana jako syenal kilku poczorr'vclr emocji. :eiu i'clzstrZ\/gnLC|a tej kwestil Ekn'riln i wspopracownicy iL987) zastosowali :edur umozlir'iajc wvb r kilku emocji. I(iedy badanym pokazywano zclj: :rz dStawiajce dani' wyra'Z mitniczn},, nrie|i ocenic, w jakirn stopniu oclda-:lo intensvwnq'l kazdej z siedmiri emocji' Okazao si, zt emocja oceniana 'z badan'vch jako naywyranie.jsza, najsilniejsza na zcjciu bya w przewaza-, liczbie przypadkou' (I77 na 180) zgoclna z prze,widywaoQ, to jest tak, jak _ rllie z. aczektwaniem badaczy miao przedstawia zcljcie. IeeIi na przirkaci

' iadczace o jej uniwersainoci, wskazuj

Na biolclglczne uwarunkowania ekspresji

rrimiczr-rej emocji,

tym

Samyn1

56

Rozdzia7. Kontekstspoeczny

kulturowy. E'kspresja emoc'ji

przedstawiano fotografi Wybran jako najlepsza ilustracja Wyrazu mimicz radoci, zdecydowana wi\<SZoSC badanych uzna\a wasnie radoc za t emo W pozniejszych badaniacir Ekman uywainnego, staranniej dobraneg Stawu zd) przedstawiajcego \Myrazy mimiczne podstawowych emocji tr kaukaskich i azjatyckich, opublikowanego jako )ACFEE (Matsumoto, Ek 'Wyniki 1989; por. ramka 31). grupy Amerykanoq Polak w, Wgrou., }apo k W Wietnamczyk w i Sumatrariczykow (Biehl i in' 1997) r'skazay na r k zgodno identyfikowania enroc.ii zoci,pogardy, wstrtu, strachu, ra, smutku i zaskoczenia. i.Jatomiast wczeniejsze badania Matsunroto i Ek (1989) wskazay na r nice kulturolve zwizane Z ocen intensywnoci e
prezentowa nych wY r azow mimicznych' Arneryka nie ocenili najw y ej i nter

nogniei'u i radoci, a )apo CZyCy wstrtu. R znice w ocenie intensylv poszczegolnych emocji przypisuje si kulturowym ronicom w zakresie ujawniania emocji (Ekman, 1994). Analizy rvynik r,v bada Ekmana i wsp< cownik w (1987) wskazuj, ze badani mieli tendencj do oceniania jako sl intensywnociemocji \/yrazonej przez osob z innej kultury. Wniosek ten muowano, por wnujc oceny twarzy azjatyckich dokonane przez Ameryk i E'uropejczykow i odwrotnte.Zwrocono take uwag, er ntce pomidzy nymi z ronych' kultur rv ocenie intensyrvnoci emocji nie byy duze, przec mniej ni jeden punkt na 9-punktowej skali. Poniejsze badania uwzgidniy rozr nienie pomidzY ocen intensl ciekspresji pokazywanej twarzy oraz ocen intensywnocisubiektywne1 wiadczenia emocji osoby, ktorej twarz ogldano (Matsumoto, I(asri, I(r 1999). Okazao si, e badani Amerykanie oceniali wyejni }apo CZyCy sywnoekspresji wyraz w mimicznych, a Japonczycy z kolei oceniali wy tensywnosubiektywnych dowiadcze emocj i. Badacze sformuowali wr e zate rontce s odpowiedzialne uwarunkowane kulturowo i uksztatowa we \,vczesnym dzieci stwie zasady odczytywania wyrazow mimicznych e ZwLZane z funkcjonujcymi w danej kulturze sposobami regulacji emocji. go ta Sama twarz wyraaj1ca emocj bdzie dla Amerykanina' czyltrepreZe' kultury, w kt rei dopuszcza si bardzie.i swobodne ujawnianie emocji, Syg silniejszej ekspresji, a dla )aporiczyka, w ktorego kuiturze w wikszym S hamuje si ekspresj, sygrraem silniejszego WeWntrznego stanu emocjo go. I(iedy przeprowadzono por r'nania pomidzY ocen intensywnoci ek i subiektywnego dowiadczenia wewntrz danej kultury, okazao si, ze l rontc W ocenach |aporiczykow, natomiast Amerykanie przeceniali ekspre W odniesieniu do kuiturowych rontc v ujawnianiu emocji, Ekman
Sen

wprowadzili pojcie regu okazywa nia (display rules) (Ekman, Friesen,

S to Wyuczone We WCZeSnym dzieciristwie zasady,

kt

re pomagaj jedno

Uniwersalnoi kulturowe zr nicowanie ekspresji emocji

157

kontrolowa i modyfikowa ekspresj emocji, stosownie do sytuacji spoecznej. Zasady te, bdce poznawczymireprezentacjami konwencjtspoecznych zwlZanr'ch Z okazYwaniem emocji, nie mog by utozsamiane Z samekspresj, chociaz lczywiciejej dotycz. Muj status poZnaWCzy, podczas gdy ekspresja _ beha',l-ioralny, a o ich nieza\enociwiadczy fakt, e ludzie mog w pewnych oko.1cznociach ujawnia emocje nlezgodnie z reguami okazywania (Matsumoto . in., 2005). Pierwsze obserwacje wskazujCe na istnienie regu okazywania po:hodz z badari Ekmana i Friesena. Dwie grupy student w Amerykanie i Ja);ICZYCY, ogiday dwa filmy: jeden zawl'erajcy bardzo drastyczne Sceny, drugi :rzyjemny, pokazujcy zabawy maych zwterzt. W czasie projekcji rejestrowano ',^,x,t?zy mimiczne badanych. W wersji przeprowadzonej przez Ekmana (L972) :adani ogidali filmy bez eksperymentatora. Zobserwowano wtedy, e wyrazy :'limiczne badanych z obu kultur byy takie same w reakcji na przedstawiane sce:]'. W wersji Friesena (Ekman i in., 1987) eksperymentator byI obecny w czasie :rojekcji i wtedy zaobserwowano, e JaponCZyCY maskowali negatywne emocje _-] pomoc umiechu, natomiast tendencja taka nie wystpia u Amerykan w. og lne wnioski pynce z badari por wnujcych reguy okazywania emocji , :oznych kulturach wskazuj, ze istotnymCzynnikiem r nicujcym jest kultura .lvwidualistyczna lub kolektywistyczna (Matsumoto i in'2005). W kulturach _.:r'widualistycznych, takich jak zachodnioeuropejska czy ponocnoameryka ,.. dozwala si na silniejsz ekspresj emocji, szczeg lnie w zakresie negatyw_ -ir emocji, okazywanych czlonkom swojej grupy spoecznej. Natomiast w kul'-:ach kolektywistycznych, .'p. azjatyckich, dozwala si na silniejsz ekspresj - ::r'tywnych emocji w ramach swojej g.upy, a negatywnych wobec os b spoza jpy. 'W kulturach kolektywistycznych oraz tych nastawionych na utrzymaa: ' .= r nic We wadzy i pozycji spoecznej okazywanie negatywnych emocji jest _ .(orzystne, zagraa bowiem harmonii grupy i utrwalonym relacjom spoecz-

fi'badaniu regu okazywania emoc jiw ronych kulturach przeprowadzonych : ':eZ Matsumoto i wsp pracownikow (2005) proszono badanych o Zaznaczenie :::,' kadej z podstawowych emocji, w jakim stopniu mozna ) o\<azac osobom : .'lbllszej rodziny, przy)acioom, kolegom Z pracy i obcym. Okazao si, ze nie:. .znie od czynnikow kulturowych badani uznali, e w najwikszym stopniu *_ - ]ra ujawni emocje osobom z rodziny, a w najmniejszym obcym. Zaobserwo, :: ] rown:rez, e ujawnianie pozytywnych emocji jest bardziej dozwolone niz ne:::-,',f nych. Zauwazono takze tendencje ZwIZane z kultur: Amerykanie w wik: :l stopniu niz Rosjanie czy Japonczycy dozwalali na ekspresj emocji wobec " :].n\',, podobnie wobec przyjacio, chocia w tym przypadku Rosjanie uzyskali ' --..Ze wyniki ni )aporiczycy; wobec obcych Amerykanie i Rosjanie bardziej

11.

5B

Rozdzia 7. Kontekst spoeczny i kulturowy. Ekspresja emocji

dozwalali na ekspresj ni }aporlCzyCY. I(ulturowe r r'rice ujawniy si rv tendencji do osabiania ekspresji emocji oraz UzLlpeniarria ekspresji n nych emo cj i wymu S Zonym urniechem, naj Wy r a'ntejszych u |aporic zyk l
7.3.

Regulacja i kontrolowanie emocii

W kontaktach spoecznych mamy czsto do czyrrienia z konieczno

mowania ekspresji stan w emocjonalnych, szczegolnie negatywnych, ta gniew ze wzg\du na normy kulturowe OraZ WZorCe zachowa n zwtzane

',

spoecznymi. Osoba bdca lv relacji za|encscii podlegociwobec in podwadny wobec szefa, bdzie powstrzymyr,va si od ujawniania niez lenia czy gniewu, zeby sobie nie zaszkodzic.lrlauczyciel, nawet jeeli uzr nie powinien, moze sobie pozrvolic na okazanie pogardy czy gnier,vu uczlt. ucze nie moze si rv ten sposob zacho'uva. Okazywanie straclru jest nit z tradycyjn roi mczvzny, podobr-rie jak manifestacje innych oznak s Badania pokazuj, Ze to, CZY I w jakim stopniu dana emocja bdzie wyra uwarunkowane interakcj Szeregu czynnik w obok kultury wazny jes okazyrvanej emoc ji oraz sytuacja spoeczna (Matsumoto i in., 2005). Hamowanie ekspresji doiviadczanych einocji, czsto okrelane miant troli emocjonalnej, nalezy zgodnie z aktualnynri pogldami do szerszej k nazywanej regulacj emocji (Gross, 199B). obejmuje ona Szereg proces u moc l<torych czowiek Stara si wiadomie r,vpywa na swoje emocje r nociod okolicznoci _ na osabianie lub wzmacnianie, zar wno W prz emocji pozytywnych, jak i negatywnych. Gross zdefiniowa regulacj emo, ,,...procesy' Za pomoc ktorych jednostki wplyivaj na to, jakie emocje sit pojawi, kiedy si pojawi oraz w jaki sposob te emocje dowiadczaj tw (Gross, I99B, s.275). Jego zdaniem proces1. regulacji ernocji mog by auto'
ne iub kontrolowane, wiadome lub nier'viadome'

Problem regulacji enlocji b'v podejmowany w r 'ny sposob w trakcie ju psychologii jako nauki' Pocztkowo pojar,i si w koncepc1i psyclroanal Freuda, kt rej istotnym elementenr bi'y sposoby redukor'arria r pozbyw przez czowieka rregatywnych, przykrych emocji, przede wszystkim lkt wprowadzi do psychologii pojcie mechanizm w obronnych, czyli niel mych proces w, uruchamianych r, celu redukcji lku nerwicowego. Mi charakter doranych,,wybieg w'', na duzsz met nieprzystosowawczy( parcie, pierwszy z mechanizmow obronnych opisanych przez Freuda, po usuniciu ze wiadomoci treci, l<t re byv rodemiku' Powodou'a, pacjent nie mia wgidu w istot swojego problemu' Z pewnych rzeczy pc nie zdava sobie Sprawy. Wyparcie nie rozwlZywacl problemu nerwit

Regulacjaikontrolowanreemocji

159

)owodowao jedynie pozbycie si przylirej enlocji lku. Freud i jego kontynuato:zy (Freud,7946) opisaii Szereg mechaniZmW obrotrnych r rric},ch si form, a1e maic,vci jeden cel _ pozbycie si lku nerwicowego. V/eszy one na stae do zestawu podstarvowych poj psvciroogii klinicznej i s stosotvatre do opisyrva:iia zaburzeli (Vaillant, 1977). Meclraniznry te s rriervtpliwie jedn z waztrycl _orm regulacji emocji, c}rociaz rrie jed,'''ll. Pod korriec lat szeclziesit,vch XX r'ieku, gownLe za Spraw Richai:da La]arusa (1966)' pojawio si pojcie racizenia sobie ze stresem ('copirug). W przeci,'ieristrvie do rnechanizm rv obronti;',.ch bvy to vliadomie i celowcl podejrno'' ane przez jednostk .'r,ysiki znl'terzajce do przezwYcienia stresu. Dziaania :. tnia1' r znorodny clrarakter, rip. stres wyrvoany korrfliktein z szefem mog .lowodclwa dziaania pcliegajce na probar:h wpyrricia na szefa, negclcjacjacir _zr' zaagodzeniu :iporL' poszirkilvarriu pomocy u koiegriw alLro unikaniu koir.:ktorv z szefem czy \Vreszcie iia poprar'ianiu samopoczucia Za polnoc alkolo.., reiaksacji iub crviczeli fiz,vcz.nych. Lazarus i Folknran (i984) zwrrcili uwaa, -: te rozmaite dziaania mog spenia dwie zasadnicze furrkcje: rozwizanie
::-oblemu bccego zrodeli-i stt'esu lub zredukor,anie negat1'rln}/Cl-r iT}Ocji z nim _'r-izanvch. W tyrn drugin-r przvpadku rnam,Y do cz-vnienLa z pewn fortn pI'o-

-si.v regulacji enrocji. Badania proces w radzenia sobie ze stresetn rozwin1, ..: \\'ps1rcirologii bardzo szerokcl (Zeidner, Endli:r, 1996), szcz.eEoinie r, obszarze - -i.ci'rologii zdror.via.
_'.i

Zarowno n'lecl"lanizmy obrr:rrne, jak i radzenie soilie ze stresenr, maj chaf f {Ulacji emocji, ale trie moztra icr Z nL cakowicie utozsanriac. \{'ydaje ze i:cljcie reguiacji errrocji nla SZerSzy zakres znar:zenioiv1' i zawiera te dwie l'ry' clbejmujc jednoczenie Szereg procesilw i dziaa o innym charakterze. ',r'icej, o ile rnechanizrn,v obi'orrire mozna rv caocilr,cz,v jako podgrup ':t'oces w regulacii enrocji, lu raclzenie sobie ze stresern nie, obejrnuje ono bo::n taki dziaarria, kt re nie s l'egulorvatriem emocji, np. pr by rozrvizaia :lenlu, ktry por,rloduje 'qtres. Gross (i998) Zapropollowa, ab1'w ramaclr og i' iiategorii regulacii af'ektr-r rv,o-odrebni: regulacj emocji, regulacj nastroju, :hanizmy obronne i radzenie sobie ze stresem. Tezeli uzin1rsowirn'v sobie, Ze v spojrzeniu na einocje trzeba uwzeidrri nie o je1 clowiadczenie, aie cz}'nrriki vn,ywclujce cll'az ekspresj, to tnozerty Wy:blli ta]<ie {or'nr1, regulacji enocji, kt re oddziau,i na kazciv z tych elernenL'lvzgldrlia to nodel regulacji ernocji ZapfoponowaI].J'- pT'ZeZ Grossa (1998, : ramka 35). Wyodrbnia otl cztery rodzaje proces r, odclziauji:ych na eta','r'r'oywania enrocji oraz rnodulacj reakcji emocjonalnyclr. S tcl: selekcja -.c ji, rnodyflkacja sytuacji, rrranipulowatrie uwag oraz mcldyfikacja poznaV/' liz1,ft|6.nr selekcji sytuacji lT}oze byc wybranie takiej drogi clo dclnru, ab1,

60

Rozdzia 7. Kontekst spoeczny i kulturowy. Ekspresja emocji

nie spotka ssiada nudziarZa, od kt rego towarzystwa ciko Si uwolni' Mt tu do Czynienia z dziaaniem o charakterze prewencyjnym, Staramy si zawcz unikn antycypowanej, negatywnej emocji. Modyfikacja sytuacji moze pole na znaIezieniu alternatywnej formy udziau w spotkaniu, na kt re nie mozt dotrzec, np. poprz ez negocjacje telefoniczne' Dziaanie takie odpowiada radze sobie ze stresem przez rozw|Zanie problemu. Manipulowanie uwag moe n posta dystrakcjt, czylt skierowania uwagi na nieemocjonalne aspekty sytul np. lektura czasopism w poczekalni u dentysty albo koncentracji, kiedy ange jemy si intensywnie W prac lub trening sportowy, aby zredukowa negatyl napicie emocjonalne. Gross zaltcza do tej kategorii r wniez ruminacje, czyIl l pamitywanie przykryclr dowiadcze , chocia prowadzi to do podtrzymania gatywnych emocji, jest i,ic racze)symptomem patologii, czsto obserwowar w depresji. Modyfikacja poznawcza, polega na reinterpretacji, zmianie ocen,v tuacji wywoujce; negatywne emocje. Mozemy na przykad uzna, ze nasze powodzenie lv staraniach o aw,ans w pracv ma swoje dobre strony, bo uniknir stresu kadry zarzdzajce; albo, ze tak naprar,d nle za|ey nam na tym awar Ll'czne formy modyfikacji poznawczej s identyfikowane przez psychologow j niekorzystne w dusze) perspektywie mechanizmy obronne, typu racjonal c1a czy Zaprzeczanie. Psychologowie zdrowia zaobserwowali tak niebeZprcC tendencj polegajc na ZaprZeCzanIU chorobie, kt ra powoduje zaniechanie chowa prozdrowotnych u os b chorych na serce (Sheridan, Radmacher, 19 Z drugiejjednak strony Taylor opisaa dziaania pacjentow onkologicznych, p, gajce na por wnyr,vaniu si z osobami bdcymi w gorszej sytuacji, jako prz1' sZCe korzyci chorym poprzez popraw Samopoczucia (Taylo 19B3). Te formy regulacji emocji, kt re oddziauj etapie generowania emocj''n trudne do oddzielenia od proces w powstawania en-rocji zar wno na pozio teoretycznym, jak i emprycznym (Gross, 1998). Czy reinterpretacja emocjo jcej sytuacji jest regulacj generowanej wanie emocji czy )est wpywanierr ju powsta emocje? Trudno na to ptyanie jednoznaCZnrc odpowiedzie. Pod ne pytanie mozna sformuowac W odniesieniu do manipulacji uwag albo mc fikacji sytuacji. Wydaje si, ze tylko W przypadku selekcji sytuacji moemy r wi o wpywaniu na proces generowania emocji, poniewa dztaania te wynil z antycypowania dowiadcZenla okrelonychemocji. Niektorzy teoretycy, Frijda (1986) czy Tomkirrs (1984), uwazaj, e regulacja emocji jest nieodczr: skadnikiem procesu emocjonalnego. Modulacja reakcji emocjonalnych polega na wpywaniu na fizjoiogic; przeyclowe lub behawioralne formy tych reakcji i jest tego typu dziaani w kt rym emocja zostaa juz wywoana, a jednostka pr buje w jakispo zmodyfikowac jej przejawy. Moliwe jest w tym przypadku stosowanie rod1

Regulacja

kontrolowanie emocji

161

:rrmakoiogicznych, co jest konieczne w leczeniu niekt rych zaburzen emocjo_ 'lnych, ale bywa tez stoso\Mane doranie w trudnych momentach yciowych. . ''dobne dziaanie, ale bez skutk w ubocznych, ma relaksacja, wiczentafrzyczne .:i' inne formy treningu zorientowanego na emocje, np. biofeedback. Powszech.e stosowane Sw tym ce\u uyw\<i, przede wszystkim a\kohol, ale take papie: ',sy. Alkohol nie tylko obniza nieprzyjemne napicie emocjonalne czy lk, ale : lrvoduje rownie podwyzsZenle nastroju. Niekt re osoby redukuj negatywne ::locje przez nadmierne jedzenie. Swego rodzaju paradoksem jest to, e jeeli -^zda normalna forma aktywnoci, jak: zakupy, jedzenie, sprztanie, trening fi_-'"CZny czy kontakty towarzyskie, staje si zbyt dominujCa' a czowiek angauje : - \V ni nieproporcjonalnie mocno, to w wikszou przYpadkow jest form re. *1acji emocji, majc na celu g wnie uwolnienie si od lku.

-----------+

REGuLACJA EM0CJl sKlERoWANA NA CZYNNlKl PoPRZEDZAJCE

REGUTAOA EMOOI SKIEROWANA NA REAKCJE EMOCJONALNE

::-,nek17.Model procesuregulacjiemocjizapr0p0nowanyprzezGrossa(oprac.napodst.Gross,

1998)

?owszechne, zar wno wrd psychologow jak t zwykych ludzi jest

_

wnie

trakcie psychoterapii czsto mamy do czynieniaz takim efektem _ opo.iajc o swoim problemie, przeyciach i refleksjach, pacjent rozadowuje stan '"-','krego napicia, co sprzyja postpowi terapii. Podobne skutki przynosi sto,, ana przez niekt rych terapeut w procedura zwana ekspresyjnym pisaniem. : .: ent jest prosZony o zapisywanie wszelkich mylii uczu dotyczcych trr-rd" _:! emocjonalnie zdarzen oraz caego ich kontekstu przet kilka dni. Zacheca si : :o wyrazania swoich UCZIC i mylina pimiew spos b cakowicie swobodny,

:"_=konanie, e opowiedzenie drugiej osobie o przykrych przeyctach przynosi

.'' lfl

162

Rozdzia

7.

Kontekst spoeczny i kulturowy. tkspresja emocji

bez ograniczen formalnych, treciowych CZy gramatycznych. Badania Gortr Rude i Pennebakera (2006) pokazay, e ekspresyjne pisanie obnia poziom syn tom w depresyjnych i ruminacji u student w. W przypadku opowiadania sov mi korzystny efekt nie musi by trway. Wyniki niedawno przeprowadzonego eperymentu, w kt rym por wnywano poziom negatywnych emocji u os b, ktr dokadnego zrelacionowania przykrego przeycia i os b, kt, miay moliwo nie miay takiej moliwoci,wskazuj, e subiektywnie ocenianej korzyci z m liwociopowiedzenia nie towarzyszyy trwalsze oznaki poprawy stanu emo(

nalnego (Zech, Rime, 2005). Szczego\n form modulowania reakcji emocjonalnych jest kontrolowanie micznej ekspres|i emocii. Psychologowie zwr cili uwag, e ekspresja emocji pt te funkc)e regulacyjne, wpywa1c zwrotnie na dowiadczan emoc). Z1aw' to byo inspiracj wielu badari testuicych tak ZWan hipotez mimicznego Sp

enia zwrotneg o (facial feedback) (Izard, 1990). W niekt rych eksperymen wykazan o, Ze wymuszona instrukcj ekspresja mimiczna emocji powodo'' u badanych lekkie dowiadcZen|e tej emocji, chociaz efekt ten nie by duy (l sumoto, 1987;Izard,1990). Dobrym przykadem mog by wyniki eksperym' Stracka, Martina i Steppera (1988) (rozdz. 4), w kt rym osoby badane trzyr o wek w zbach, Co powoduje zmiany w ukadzie minitwarzy podobrr, umiechu, a tym Samym poprawia nastr j.'Vflystpowanie takiego efektu s' rza mozliwoci terapeuty Czne \M przypadku zaburze emocjonalnych, chocial wynika zanaItz Izarda (1990), jak na razie nie udao si w spos b jednozna, wykaza korzystnych efektow terapeutycznych tego typu oddziaywari. Opisane przez Ekmana i Friesena reguy okazywania emocji r wnie nz do domeny regulacji emocji, chociaz jako spoecznie uksztatowana wiedza sadach ujawniania emocji, nie s Sensu stricte fclrm takiej regulacji. Naton samo okazywanie mimiCZne emocji lub powstrzymywanie si od niego w c lonychsytuacjach jest form regulacji emocji. Powstrzymanie ekspresji nie jednak jedynym sposobem w tym przypadku. Ekman i Friesen (1975) wyodrbnili szemozliwych forrn kontrolor

<

mimicznej ekspresji emocji.

Druga: osabianie _ ujawnienie, ale z mniejsz intensywnoci. Trzecia: wzmacnianie - wyrazenie emocji w spos b intensywniejszy, ni: faktyczn rc przez nas odczuwana.
P i er w sz

a: ui aw

n ien

e emocji

ez

ad

nych

gra n iczeri.

Czwarta: neutralizowanie - powstrzymanie si od jakiejkolwiek eks1 mimiczne!. Piqta: agodzenie - zawiera ekspresj danej emocji, ale razem z umie majcym osabi jej wymow.

Podsumowanie 163

Sz sta: n'laskCIw(nie - ujawr-rienie jedynie umiechu, aby ukry prawdzir,vie jczuwan, negatyr'n etncicj.
lvlozerny sobie atu'o wyobrazi wystpowanie tych form w naturalnych rva-

'''ch bd chtnie r'znlacnia sw j smutek CZy przygnbienie, a podwadny,

anie albo neutrrrlizowanie, politycy na oficjalnych uroczystociach pogrzebo-

ktory

_ ir'iaduje si od sze{a o odmowie podwyzki, zastosuje maskowanie albo ago._enie s.wojego grriewu. I(lasyfikacja Ekmana i Friesena znaiaza potwierdzenie , :rpirvczne w analizach czynnikowych przepro\,vadzonych przez lr{atsumoto ','spopracownik w (2005) w badaniach regu okaz,vr'ania emocji w roznych jturach. Strvierdzono \trI nich rwniez, e zdecy,dolvanie donrinujc form _ :ltroli ekspresji mimicznej u os b badanych bycl neutralizowanie.

Podsumowanie Ekspresja jest istotnym skaclnikiem procesu emocjonalnego, obejmuje mi,i, pantornimik {)raz gos. Podstarvowa furrkcja ekspresji polega na komu.'c)Wal-liU dowiadczanych stan u, emocjot'talnych innym, co peni u'an rcl: ''t' Z}CiL spoecznynr' Ekspresja emocji jest zatem swojego rodzaju jzykiern, ' ::\!'otnvm i uniwersalnym, wvstptlje u niernowlt i zwierzt, a u dorosych -l lloWi waZne uzupenienie komunikat w sownvch, decyclujc o tyr , CZy bd - :bl'ale jako autentyczne. Psyclrolclgowie powicili najwicej ur,agi min-ricznej ekspresji ernocji, a przedien] dyskusji jest po pierwsze kwestia specyficznoci ekspresji, a rvic tego, czy
uniwersajnoci kulturolvej, a wic pytanie, czv ekspresja clkreloriej etnocji, :nier'u czy strachu jest taka sanra l' rciztl}rch i<uiturach. V/ wietieclbecnej ::ZV op&rtej na wynikach licznirch badari mozna powiedziec, ze przewaza po-. o spec;-ficznoci i uniwersalnoci kulturolvej e<spresji miirricznej. \X/ drugiej :>tii rozstrzygliicie uatwia rrroziiwo badania ludzi z tldlegyclr, egzot\rczliultur niemajcyclr zadnej stycznociz nasz cyl.ilizacj.
'

gte

spclczesne badan ia ekspresj i m i rn tcz'nej'"vykorzystr: j prec y zyine techrr i-lestrot,ania i kodowania ruc}r w twar7Y, Co pOZWala iclenty <or,va stan'v :ionalire niezaleznie od rvypowieclzi i subiektywnei oceny badanych. Eks'.3 tTIilT}icznajest nrao podatna rra wiadome ktli'ttrolorvanie, a emocje uda'= ol<azuj si mie nieco inn form ekspresji. W wielr-t rv1'paclkach tnozemy '.rr'dzie, z inniejszyrn lub wikszym powodzeniem, ukry, zamasl<rlrv sr,voj _-1e przed innymi, ale rrie uda si nam to tvobec profesjonalisty W}ipOSaZOne)recyzyjny systern oceny ruchow twarz,y.

''i

164

Rozdzia 7. K0ntek5t spoeczny i kulturowy. Ekspres1a emocji

Bardzo waznym pojciem ZwiZanYm Z ekspresj S uwarunkowane ku] rowo reguty okazywania emocji, ktore nabywamy w toku wychowania. Stanor one rodzaj wiedzy o tym wobec kogo i w jakich okolicznociach moem\' ZWoiiC sobie na okazanie dowiadczanej emoc|i. Reguy te zwlzane s z p ich penionymi rolami spoecznymi oIaZ kultur' Moliwoci stosowania z; mozliwoci w zakresie kontrolou,ania emocji, czyli wiadom od naszych rvpywania na to, jakie emocje si pojawi, kiedy i jak bd WyraZone' Wprar'< te molir'oci s ograniczone poprzez wystpowanie uniwersainych czynni1 wyrvoujcych ernocje, aie moemy wpywa na dowiadczenie emocii, unik pewnych okolicznoci, odwracajc swoj uwag' przefornruowujc ocen rzen albo hamujc ekspresj mimiczn.

Rczd zia B
Kanfeksf rozwc{owY. &rniany ernocji zwi zane
Err_rocje

wiekiem

podlegai procesom rczl,voiu, podobnie jak prclcesy poznawcz'e Czv ,iorivczne. o ile u niemoi,vlr:ia jestemy w stanie zaobserwowac niewieie, sto::kowo prostych reakcji emocjonalnych, o tyle u clziecka w wieku kiiku ial znacz' ',ricej i bardziej zr zrricorvair'vclr. omawiajc rozivtij emocji u clzitlcica, trze'ba -h trzecr latach yc.iadr:konuie si lglonrny rozwoj proces w enrocjonalnych, ,d korliec tego okresu rvystpuj u dziecka prawie wszystkie enrelcje obserwo: -.l Ll c{orosych (Schafier,2a05).Ie{i clodzi o repertuar reakc'1i em<lcj<lnalnych, _:atuje si on stosunkolvo i,vczenie w por wnaniu' na przvkad z rozwojein pro..-lew czy lk clziecka trzyletniego ma zasadniczo inlre p[Zyczyny ni te sanre emorciz_ U fl3Stolatka. Dlatego, m wic o rclzwoju emocjonainym, trzeba clokona oraz czynnikart"li wvwoujcyrni -:-iienia pclmidzy reakcjami emocjonalnymi,
.

:-oci Ll\Iag na

kilka zagaclnie

r.

Po pierwsze, obserwacje r'skazuj, Ze w pierw-

:: ]\\i poZIiaWCZych. Dtuzej trrva rozwoj r' zakresie

proces w genefowania ernocji;

.esami regulacji ernocji. Po clrugie, niemozliwe jest rozpatrywanie emocji maego dziecka r'oderr'asi, - oci towa rZYsZCYCh inr zachow,a i reakcji emocjonalnyclr matki. Uwaza pomoc ktregcl niemowi poi:ozumiewa :inOCj s pierws zym )zykienr, Za rv ' z t'tltk, sygnalizujc .iej r,anie teir sposob sivoje stany i pctrzeby oraz jej komunikaty emocjclnalrre" Ten srvojego rodzaju dialog emocjonal..,-tic na :st podstaw budor,vania i,vizi ponridzy dzieckienr i matk, a charakter tej :]i t]1& ZnaczCyrvpyw na cay claiszy razwai,a nawet poniejsze dorose ycie
'.su,orth i in., L9?8; BowlbY, 1973). lozwoj emocjonalny przebiega w interakcji z razwojern w innych otrszarach, si dripiero -:qolnie proces w poznawcz.ych. Pewne emocje mog pojar'l'ia czyli okoo 18. miesica _ *i., kiedy uksztatuje si prrczucie w,'u-odrbnionego |a, samego siebie, takie ., (Schaffer, 2005). Ernocje v',wlzane ze wiadomoci jina czy wstyd pojawiaj si l,t' drugim roku zycia, kiedy dziecko ma juz po(Lewls, .e rvasnego Ia Orazprzysw,clio sobie elementarne standardv i zasaciy * dclwiadczane czsto oc{dziaywanie przebiega w obydw.r- kierunkach

166

Rozdzia 8. Kontekst rozwojowy. Zmiany emocji zwizane

wiekiem

pozytywne stany emocjonalne sprzyjaj rozwojowi poznawczemu' a negaty\\ go hamuj (Schaffer, 2005)' Emocje, jakie obserwujemy u niemowit i maych dzieci, maj, jak mozna spodziewa, nieco inny charakter niz emocje dorosych ze wzgldu na brak bo niepeny, szcztkowy charakter samowiadomoci,co uniemoliwia pe: dowiadczenie emocji' Psychologowie badajcy emocje u niemowlt napotyk trudnoci badawcze, bowiem jedynym obserwowalnym wskanikiem emocji i ekspresja, g wnie mimiczna. Mona co prawda rejestrowa, w jakich okoliczn, ciach si pojawia i w ten spos b ocenia, czy mozemy m i,vi o r'ystpowal danej emocji, ale nic wicej. Na przykad Hiatt, Campos i Emde (1979) wykazali' U rocznych dzieci tylko w przypadku emocji radoci mozna m wi o penej zgc nocipomidzy ekspresj i sytuacj wyzwalajc, natomiast w przypadku strac t zas\<oczenia zgodno nie spenia wszystkich przy)tych kryteri w, chociaz dl si zaobserwowa wyrane, zgodne z przer,vtdywaniami tendencje. opracowa kryteria identyfikacji stanow emocjonalnych u niemowlt na podstawie eksprt mimicznej (np. systemy MAX i AFFEX Izarda)' ale badania wskazui, e charak ekspresji zmienia si nieco z wiekiem (Izard, Abe, 2004). Pomimo tych trudno udao si dojednoznaCZnrc ustali, kt re emocje pojawiaj si u niemowlt or maych dzieci i kiedy (Izard, 1994; Schaffer, 2005), chociaz w przypadku niemo lt mozemy raczej m wi o obserwacjach ekspresji poszct,eg lnych emocji. Zasadnicza kontrowersja teoretvczna zwizana Z rozwojem emocji dot'vc sposobu,,wyaniania si'' poszczeg lnych emocji. Mozna m wi o dw ch zasadl czych stanowiskach w tej kwestii (por. ramka 36). Zgodnre z pierwszym, poszct g lne emocje tworzce odrbne, uwarunkowane biologicznie systemy pojal'il si stopniowo w rozwoju, niezalenie od siebie. Najbardziej znanym przykadc takiego podejcia jest teoria zronicowanych emocji (dffirential ernotions theo Izarda (L977)' Niekt re ztych emocji, takie jak wstyd CZy poczucie winy s je zdaniem efektem interakcji dojrzewania i proces w spoecznych, inne, wczen sze, takie jak radoCCZy gniew maj bardziej wrodzony charakter i uaktywnil si w odpowiedzi na ZnaCZCe zdarzenia w wiecieWewntrznym, np. g d c ZmCzenie lub zewntrznym - skrpowanie ruch w albo pieszczoty matki. Zgodnte z drugim pogldem w trakcie rozwoju emocjonalrrego mamy do cz nienia ze stopniowym r nicowaniem si dwoch lub trzech pierwotnych stanc emocjonalnych, np' zadowolenia i niezadowolenia, co powodu)e, e poszczeg( ne emocje ksztatuj si stopniow.o, w miar jak postpuje proces r znicowar emocji pierwotnych. Takie stanowisko reprezentuj midzy innymi Sroufe (19l oraz Lewis (2005). Podsumowujc, mozemy zatem powiedzie, ze obserwat stopniowego, chociaz doszybkiego pojawiania si poszczegolnych emo w toku rozwoju, s wyjaniane na dwa sposoby. Zgodnie z jednym stanowiskie

167

, od' p<lcztku r-rcniclr'a'ne, zgorin'ie z c1rirgim

,C

_ pi,,dlegaj

stoprrir-:u'*n-;.l- rz-

O'tvil ti itt.

ZAD0W0Lt'llI

NrrzAD0w0tff{tI

ftA$S${

:|(
-r,

ib' iric ki;nt-eiltii';'';y;ili;iii,i:ie r:itiltii w

r

ri17,,,,il11

illyvl,lijil,liniliii la i'r:7iiatj,lit plici,l wV|ll;lli\ii_il

it i,v, 5t

i'ct

i it ii, il

ir

evii

L.i I s

lk it

168

Rozdzia 8. Kontekst rozwojowy. Zmiany emocji zwizane

wiekiem

B.1.

Zmiany rozwoiowe w ekspresii' czynnikach wyzwalajcYch, rozpoznawaniu oraz regulacji emocji

opisujc rozwoj emocjonalny czowieka, skoncentrujemy si na najwaniej' szych jego aspektach, a wic ekspresji, czynnikach wyzwalajcych, zdolno C| roZpoznawania emocji u innych osob oraZ regulacji wasnych stan w emocjonalnych Z obserwacji ekspresji mimiczne)u'ynika, ze u nowo narodzonych dzieci mozemy m wi tylko o emocji niezadowolenia oraz radoci (Lewis, 2005), natomias. badania lzarda, w ktorych w celu identyfikacji poszczegolnych rodzajow ekspres uyto zobiektywizowanych technik pomiaru (MAX oraz AFFEX), dowodz, z, w wieku okoo dwoch i po miesica mozna zaobserwowa wyodrbnione wzoI'(Izard, 1994; Izard, Ab. ce mimiczne radoci,zainteresowania, smutku i zoci 2004). Pewne dane wskazuj r wnie na pojar,ianie si strachu, zaskoczen''-i wstrtu' Zdaniem Schaffera (2005) bezsporne jest wystpowanie w pierwszl'c. miesicach ycia szeciu emocji: gnier'u, strachu, zdziwienia, wstrtu, smutk i radoci. S to jego zdaniem emocje podstawowe majce wasne, specyficzr.. podstawy neuronalne, ujalvniajce si w sposob naturalny, chocia nl'e od razw momencie urodzenia. Lewis, Alessandri i Sullivan (1990) zadernonstrow,a. ze dwumiesiczne niemowlta, majce inozliwouruchomienia pozytywki z' pomoc przyw|Zanego do rki sznurka, okazyway radona dwiki muz.. ki, a gniew, kiedy pociganie sznurka nie przynosio takiego efektu. Umiecl uwazany za podstawowy wskanik emocji zadowolenia, jest obserwowany iu_ w pierwszych miesicach ycia. Emde i Harmon (L972) wykazali, e pierwotn.. ma on charakter endogenny' wywoany stanami wewntrznymi organizmu, n. sytoci,a okoto drugiego miesica staje si egzogennY, wywoywany zdarzenl..." mi w otoczeniu, np. umiechem matki. Zdaniem Trevarthen (1984) nawet ta, uSrn\t\ s;gna\rzu)e Dz spet;{rczn eTnDc)' T)D\\e\iaz rrre 1es\ ob:ttwowany w stanach niezadowolenia. Endogenny charakter takich stan w ent'cjonalnych, jak strach, zaskoczenie i zadou.olenie by r wnie zaobserwo\'a] u niemowlt 10_12-miesicznych w sytuacjach neutralnych, kt re nie zawieral adnych czynnikow Zewntrznych mogCych stymulowa emocje (Emde, 198.

-"

Ekspresja gniewu u niemowlcia

Jedne z pierwszych badafr ekspresji emocji gniewu u dzieci przeprowadzi w

Pc
'

sce Franus (1959). Gniew wywoywano poprzez ograniczanie swobody ruchow niemc

lcia, nakrycie nog poduszk i obwizanie sznurem, przytrzymanie nog lub rk. Pon

z,

Zmiany rozwojowe w ekspresji, czynnikach wyzwalajcych, rozpoznawaniu oraz regulacji emocji

169

3rzedStawiono sekwencj trzech zdjc obrazujcych kolejne stadia reakcji gniewu u dwuniesicznego chopca. Widzimy' jak od wyrazu napiCia i wysiku twarz przechodzi do :)/powego Wyrazu gniewu, a potem do paczu. Franus wykaza rowniez, ze zachowanie 'cdzica moze modyfikowa reakcje gniewu u dzieci, np. umiech i pieszczotliwy ton go.'l powoduj, e obok reakcji gniewu pojawiaj si emocje radoci'Badania wskazay, ze

- nieco starszych dzieci gniew moze

:

by wywoany trudnoci osignicia przedmiotu,

:czbawieniem przedmiotu oraz utrudnianiem samodzielnego wykonywania ulubionych

zynnoci.
^$

Mru
1r'

ffi
'lW
r

'l!

ffi
;f*
*

l!
j
n

"+W

')W

ieWu nlaych dzteci, 1959)

''lt poprzez odpowiednie zachowanie matki: pozytywne

._ir

izard (1994) opisuje badania, w ktor1,c[ ryywo}wa reakcje emclcjonalne niepolegajCe na Wyra-

mimiCznym i wokalnym radocii zaintereso.uvania oraz negatywne poprzez _.'lchom twarz i brak wokalizacji albo ekspresj srnutku lub zbci. o wieie -esniej, l,v Poisce, Franus (i959) wyvloywa emocj gniewu r'r dwumiesicznego :cka poprzez krpowanie ruch w rk albo n g (por. ramka 37). Ainsworth .:opracownicil (i97B) zasosowaii w badaniach rrieco starszyclr, kilkunasto- sicznych dzieci jeszcze inn manipi'rlacj, tak ZWan procedur nieznanej sy, -'i (strange situation procedure)' Polega ona na tym, ze dzil :lco znajclr-jce si lkoju razem z matk jest r, pewnym tnomencie zostawian na clrwii Saino
,

g wnie strach i gniew. Bardzo znaCZCe okazay : --r\\ritiez obserwacje reakcii emocjonalnych tych dzieci w momencie powrotu '.ii. Ainsworth zaobserwoi,vaa trzy rodzaje takich reakcji, bdcych wska.-

- - t'nieszczeniu, po cz,vm matka wraca do pokojr,r. Sytuacja ta powoduje negatvr,vakc je emocjonalr're dziecka,

'.:l'ti poczucia bezpiecze str,va dziecka r, kontaktach

matk, okreianych

170

Rozdzia 8. Kontek5t rozWojoWy. Zmiany emocji zwizane

wiekiem

rni negatlwnyni ernoc\arni, ale po \e\ powrocie manifestowaty si\ne pozytyu' ne emoc)e i dyydo konta\<tu z matk, zostay okre\one ia\<o reprezentu\._ bezpieczny WZorZec przywizania, uwaany za korzystny i sprzyjajcy dalsze:' rozwojowi. Dzieci, kt re nie reagoway na rozk negatywnymi emocjami, . tez nie dyydo kontaktu z matk po jej powrocie, okrelono jako reprezent' jce unikajcy wZorZeC przyw|Zania. Dzieci reagujce negatywnymi emocl, mi na rozk, u ktorych po powrocie matki obserwowano gniew i zachowan agresywne, okrelono jako manifestujce ambiwalentny wZorZeC przyw|Zai^. Badania Ainsworth nie tylko u|awniy prawidowociW reagowaniu emocjon nym maych dzieci, aie day podstaw do sformuowania wnios}< w dotyczc' obserwowanych zachowa ' Ur'; rontc indywidualnych ze wzg|du na stao si, e zar wno unikajcy, jak i ambiwalentny wZorZeC przywZania zapowiac gorszy poziom przystosowania dziecka w pontejszych okresach ycia (Bor'' 1973). Procedura nieznanej sytuacji bya stosowana przez wielu innych bada w celu wywoywania reakcji emocjonalnych u dzieci (por. ramka 38).

czciej jako style przywiZania. Dzieci,

kt

re na odejcie matki reagoway silny-

Reakcje emocjonalne dzieci na separacj

Celem badan Shille lzard i Hembree (1986) byo ustalenie, jakie reakcje emc nalne pojawiaj si u maego dziecka w odpowiedzi na separacj od matki przy stosowaniu procedury testu nieznanej sytuacji. 28 dzieci w wieku trzynastu miesi 'l3 chopcow i 15 dziewczynek poddano testowi nieznanej sytuacji. Dzieci przebyv Z matk w pokoju bada , w kt rym byy tylko zabawki i dwa krzesa. lch zachorl byo obserwowane i rejestrowane przez jednostronne lustro z drugiego pomiesz nia. Zastosowana procedura polegaa na tym, ze matka opuszczaa pokoj, zostawi dziecko samo na okoo 3 minuty. Matkom pozostawiano swobod decy4i dotyc; tego, kiedy wr c do pokoju, ale wikszocz nich pozostawia dziecko samo na nio 168 sekund, tylko w dwoch przypadkach matki wrociy po 80 sekundach. Po waz dzieci poruszay si po pokoju, tylko okoo 70a/o Czasu nagra wideo nadawa< do wykorzystania do kodowania ekspresji emocji za pomoc systemow AFFEX i lv U zdecydowanej wikszoci dzieci (26 na 28) dominowaa, w sensie czasu trwania, presja emocji negatywnych, gniewu, smutku i strachu, opracztego zarejestrowano presj zainteresowania araz, w niewielkim stopniu, mieszanin kilku emocji. Spo: emocji negatywnych dominowa gniew, o wiele krocej ujawnia si smutek, a st pojawia si tylko sporadycznie. Poniewaz obserwacja emocji w czasie caej sekwe

Zrniany rozwoiowe w ekspresji, czynnikach wyzwalajcyth,

rozpoznawaniu oraz regulacji emocji

171

testu nieznanej sytuacji umozliwia zakwalifikCIwanie dziecka do jednegCI z trzech typow

przywizania (Ainsworth i in., ]978), badacze przy)rzeli si intensywnoCi negatywnych emocji W momencie Separacji u dzieci reprezentujrych poszczeg lne typy przywizania. Przedstawione w tabeli 9 dane wskazuj, e dzieci ambiwalentne dowiadczay

najsilniejszych negatywnych emocji, natomiast dzieci unikajce i bezpieczne rozniy

si mniej midzy sob pod wzgldem intensywnoci negatywnych enrocjijako reakcji

na rozczenie z matk. Podobny rozkad intensywnoci emocji negatywnych u dzieci unikajcych i bezpiecznych jest nieco zaskakujcy, ale mozna go tUrnaczyctym,e o istocie roznic pomidzy tymi grupami decyduje reakcja na powrot matki'
abela 9' Poziorn ekspr'esji negatyWnyth em0tji w sytuacji separacji u dzieci reprezentujcycn rzne t;lpy przywi_

-,lria (oprac. na podst' 5hillel lzard, Hembree, ]986) (dane w tabeli wskazuja iiczb dzieci zakIasyfrkowanych do
':'nouliedniejgrupy pod wzg|dem intensywnociemocjlistyIu przyvlizania)

EKSPRESJA NEGATYWNYCH EMOUI

WZ0RzEC PRzYW|ZANIA

BRAK

Ni5KA

UMIARKOWANA

WYSOl(A
-)

UNlKAJCY
:

,1.'lf

{Ii{Y

i
0

AMBIWALENTNY

Sroufe (1984) relacjonule longitirdirralne badania poiegajce na obserwacji : 'chowa dzieci w wieku przedszkoinynr i szkolnym, u kt rych wczeniej,'uv wie_ , .- 15 miesicy, zider_rtyfikowano styl przywizairia rra podstarvie testu nieznanej ' :uacji. W wieku trzy i p roku rlzieci, u ktorych zaobservowano bezptecz- wzorzec przywizania, iepiej funkcjonoway spoecznie, cieszyy si wiksz : lularnoci wrd r u,ienikow, byy bardziej empatyczne, wytrwae oraz ' :kawe wiata. Podobne r,r'aciwoci dzieci, u kt ryclr wczerriejstwierdzono .:piecznY wZOrv'C przYwlzania, otrserlvowano r wniez w innej grupie, ktorej -._howanie bycl przec{miotem ocelly nauczycieli w trakcie zajc przygotowuj:h do szkoy. Ckoo drugiego roku ycl,a, w miar jak postpuje rclzw j poznawczy, kszta_. si poczucie Ia i rozwija socjalizac)a, a u dziecka pojawiaj si kolejne emo_ : iakie jak duma, wstycl, poczucie rviny i zazenowanie, Zllane emocjanri samo.:domoc16qlymi (Schaffer,2a05; l.ewis, ),992)' Zdar'llem Lewisa (2005) drttna,

172

Rozdzia 8. Kontekst rozwoiowy. Zmiany emocji zwizane

wiekiem

wstyd C'Zy poczucie winy Zacyna) pojawia si u dziecka na przeomie drugie i trzeciego roku ycia, kiedy nabywa ono zdolnooceniania swojego zachowa wobec standardu, wasnego albo zewntrznego' w postaci pochway lub nagany dzic w. iednoczeniepojawiaj si zoonestany emocjonalne, np. poczenie lq i gniewu. W ten sposob okoo trzeciego roku ycia dziecka mozemy juz m , o uksztatowaniu si penego repertuaru emocji (Izard, 1994). To, co w dalsz cigu podlega zmianom, i to czsto doZnacznym, to czynniki i okolicz:' wzbudzajce emocj e. Dodatkowych argument w, wskazujcych na pojawianie reakcji emocjonalnych w pierwszych latach ycia, dostarczaj badania, w kt r grupa ponad dwustu matek majcych dzieci w wieku od 1 do 18 miesicy wyl raa z listy okreleri stan w emocjonalnych te, kt re zauwayy u swojego dzie w okresie ostatniego tygodnia (Emde, 1984). Wszystkie matki, bez wzgldu na v swojego dziecka, stwierdziy wystpowanie radoci i zainteresowania. Matki d ci troch starsz,vch zaur,r,azyy zaskoczenie, zoc,strach i niezadowolenie (dyst a W p niejszym r'ieku obserr,orvano smutek, niemiao, emocje takie jak garda CZy poczucie win'v ir,1,stpiy u jeszcze starszych dzieci, ale zdecydowl
rzadzie). W-prawdzie przypis1'l.anie swojemu dziecku emocji jest, jak kady ces atrybucyjny, uzaleznione od rvielu dodatkowych czynnikow, a zatem wni

o wieku wystpowania poszczegolnych stan w emocjonalnych s obarczone z ym bdem, to jednak warto ZwroCLC uwag na du zbienoc om wion wczeniej obiektywnymi obserwacjami psycholog w. Zmlany rozwojowe w zakresie cz'vnnikor'wywoujcych emocje s odbic proces w rozwoju w innych obszarach, przede wszystkim proces w pozr czych oraz socjaIizacji. Z wiekiem poszerza si wiat spoeczny dziecka, p omowe wydarzenia, jak rozpoczcie edukacji przedszkolnej, potem szko wt si z dalszym poszerzeniem repertuaru czynnik w generujcych em< okoo trzeciego roku ycia pojawia si r r,vniez umiejtnonazywania u

nych stan w emocjonalnych oraz rozpoznawania ich u innych os b (Fa i in., l99I), a ponie) mylenie o emocjach innych ludzi, co jest zaczt\<lem wstawania teorii umysu u dzieci (Harris, i9B9). Prezentacja dzieciom opowl

mapa zamienia mleko w col, spra o soniu, kt, ry lubi tylko mleko, a zoliwa e ju czteroletnie dzieci s w stanie trafnie przewtdzie stan emocjonalny s

rodememocji u innych, pojawio si prawie tyle Samo wyjanien zewntrzt (Dziecko jest ze, bo zabrano mu zabawk)' Co Wewntrznych (Dziecko jest sl ne, bo tskni Za rnamq) (Fabes i in., 1991)' Stosunkowo duo uwagi powic w badani ach rodomlku u dzieci, przede wszystki m Ze wzgldu na jego n tywny wpyw na funkcjonowanle w ronych sferach ycia, w rodzinie i w sz]

Z wiekiem zwiksza si ll,czba dzieci udzielajcych takiej odpo' dzi (}-Iarris, 1989)' W grupie dziect trzyletnich, kt re oceniay zdarzenia br
nicl';ma],i.

lmiany rozwojowe w ekspresji' rzynnikach wyzwalajcvrh, rozpoznawaniu oraz regulac'ji

ennocji 173

Dzieci <ilkuietnie i:oj si uraz w'ftzycznych, chor b, ciemnocii zr,vie'zt, na|on-}iast w p niejszym okresie, szczeg lnie adolescei"rcji Zac'Z\lnajl si rozr'vija gor'nie lki SpOeCZne (Bamber, 1979). Przeglc rvieiu bada empirycznycr ',r'skazuje na powszechne rystpovanie we wszystkicir okresach rozwojovycir 'eki- przed qlzami i burz (Rutter, Rutter, L992). W tym przi.padku manry d6 _-zynienia z r'iksztato\/all ewoiucy.inie reakcj emocjonaln, a kwestia ta beizie rin r,viona szerzei w rozdziaie 10. Wprar,vc{zie pierr,vsze ozlraki ,,skanot,ania" prlez dziecko r'vzrol..iem t'warz'v_,piekr-na, g rvnie lv rejorrie OCZLI' jak ror,vniez zdolnr::ctro Zau\iazelria zmiany .i..spresji emocjonalnej (Fielc i in', 1982) zaobser\^io\/ano ji-tz u siedmiot,vgoclniojeciriak zdolrroc!, roll)azlrarvania }'Cl^' rriemowli (Emde, 19t]4)' nie oznacza to ' ,,'|aZ ,,, minriczni'c], j<t ra pojalria si zclec-i'dorva'nie :oniei,o<oo<':smego :iesii7ca ycia (Caron, Car<n, fulaclcal-r, 198E). Obserlvacje te opier'aj si na ,estrlrvanir-r znrian rv reai<cj.lci"l i akt1'rr'tli;ci lr jemoi'i:}t, n;j poeLstalvie kttl,:l_i rvtrjosi<uje si o zciolnt;ci citl i:clzpr;zna.'va_iia eks1lresjl ernocji' trni'le badalri;r .kazuj, ze dop!ero dzieci trz'vletnic potr:alr trafi_iie nazu,;l soi,at_ni irokiiz,v.lt-lc irr 1IZorce ei<spresji tl'iitni:znej emocji (Steirl, j'eviiie, i9S9). i:dnalq "wiek,lcbacacz'v iest zglclnii, 7a a roz'poZt-tra\Ianiil rv1razcirv minlicznr'ch 1llOZna llvic inlczeiriej, rv okre'"ie pre\.erbain\rni (Stein, L,el,ine, 1999). Riczeniej oc1 ZpoZnawailia 'w-,,raz r, triinricznr'ch, irrl okclkl piteu<l mtesica v',yCia, pojar'ia zclo]noc rozrozirienia v',ol,.alnej ekspresjr apro:aty i ::irkirzi't i t<-' zartiwn{i \'Vyzilavch.r.r izyku' i<t r1'lr1 mo-i rocizice' ialc i lv clbcy6 (Fernaic1, 199:j). Wartq-l r'oci Ll\rRE' jak r,r,r:zerlic v rozrvoju pcljawia si zri<llnos reagowania rra nielie aspr.kty ekspres;ji enior:jonaltlej, r:o jest w;rrrllkietn triorzetria rvi-zi Z O5Olr-ti z otoczelii:r. Wii<sz;cerocji t_iiemrllr,trcia pojar'iir si ]<ontakcie.:'l iiratk, ,cliizj;l,rr.li-lie;r:a r:haiai<ter c{wustli)]-}ll,-V' rnatka rcaglije i-ia stallii 11.uo.,ci'iiiine .ecki, i cdrli'ottlie, ntany zilt1llc]ro czirtieilia z'li\,i1llli1ll4 przcka;'.ilrt erilocjoil-t.Ch. F'ksper-vrrir:_lt i;lzepi'oit,ac1zo]l'y przc.z Cohn i T'rclrick (19r3) prlk:rzii i.ltlig, jai< zrnlelia si akt1,qly1idzieck.l \r Zatrezlroci od ek'opi'esji emocjo_llei nrat!ii. Kiec1'.,, ri_liltiia i'lilristizvn],rr\''aia si cci eksi:resji nrinriczl'tej, rnilr,ia c1ziecka nt<;noton1lym gosel:r, ogratriczrra riich-v ciaia i i_rie ciot''1'i<;r;r cjziecka, _i;l::r,\lilC 'Jllo, \r pol'rir^''ria IILL Z si'tult'i3 ltornr;.rjilej inef akcii, r'icej riegan"}'w-;i etn;r.;ji, nit'iiej pt-z1't\rtr.'n-y'Ci-., a l, jego za:lrxvanir'r ciatl si zrr:i-.sef\,Vfl\'aC
''i<su'1 c1e

zoiganizacjr; i ostro,.:lioc.

E,.lania, t, ktol-l.c1r re,jestiorlano na frinie l z:ci;cilicl zachr:rvilniir i el,"spres; :i'i1o,,vii w itotlt;l<cie z nlatk, pokazay, ze iuz 'i c-uvunriesiczl_t-vc1 dzier'i 1a.i za>bse'wcl.lisi-bteliezn-:ian"n'i:kspi'esji timicznej zgciclne ;le z;irianat-ni "oliillryc}r zaci_lt_r:atriac[r rnatki si<ierorr.al:yc_l cir.-l dziecka ('irevartirr':n, i9s/.).
'r-iel<u 3

r:riesicv reakcje etr'Locicniili're pljavr'iaj si rr'c'cjpo.,r,iecl:r nl deiikatile

174

Rozdzia 8. Kontekst rozwojowy' Zmiany emocji zwizane

wiekiem

pieszczoty matki, a poniej, w wieku 5--6 miesicy w odpowiedzi na proste Zabawy, chowanie twarZy CZy klaskanie. Trevarthen (1984) opisa badania, ktore r'r'kazay, e niemowlta w wieku dziewiciu tygodni reaguj negatywnymi emocjami na sytuac], * kttirej dziki systemowi luster pokazuje si im twarz matki, wprawdzie zwr con W kierunku dziecka, ale rozmawiajc z innym dorosyrn oznacza to, e niemowlta zauwayy zmian w sposobie wokali zac)t, wynikajac4 z tego, ze matka m wia do innego dorosego, a nie do dziecka. R wnoleg|e z ksztatowaniem si reakcji emocjonalnych rozwija si stopnio_ wo regulacja emocji i to zar wno pod wpywem den i potrzeb dziecka zwizanych g wnie z chci zredukowania nieprzyjemnego stanu emocjonalnego, jak i pod wpywem oddziaywania spoecznego, jako e jednym z element w socjalizacji jest kontrolowanie wasnych emocji. Zaczynasi od dziaari zmierza)cyc^' do obnizenia negatywnego pobudzenia ju okoo pierwszego roku ycia poprzez ssanie palca czy koysanie si (Schaffer,2005; por. ramka 39). W'czeniej, u kilkumiesicznych niemowlt obserwuje si odwracanie wzroku od rodapobudze_ nia emocjonalnego, np. wpatrujCego si z bliska w dorosego. P niej podobna rol peni przytulanie maskotek oraz okoo drugiego roku uciekanie z sytuacil trudnych emocjonalnie' W okresie przedszkolnym pojawiaj si proby werbal_ nego opanowania emocji' np. poprzez rozmowy z innymi, & W rednimdziecit'rstwie dystansowanie poznawcze. Widzimy zatem, e potrzeba uwolnienia sie od negatywnych emocji towarzyszy nam prawie od urodzenia, chocia w miar rozwoju repertuar zachowa regulujcych emocje bardzo si rozszerza.LJ dzieci dwuletnich obserwuje si r wnie inn form regulacji emocji, polegajc na r'zmacnianiu swoich stan w emocjonalnych objawiajce si paczem, kt ry ma spowodowa odpowiednie zachowanie rodzic w. }ednak dzieci nie zdaj sobie sprawy z rozbienocipomidzy faktycznymi odczuciami i ich okazywaniem (Harris, 1989), takie formy wpywania na innych s przez nie stosowane niewiadomie. Pod wpywem oddziaywania spoecznego dziecko musi przyswoi sobie takze inne formy regulacji emocji, kt re s okrelane jako reguy okazywania emocji (Ekman, Friesen, 7969; Matsumoto i in. 2005). Dziecko jest na przykad bardzo wczenieuczone, aby nie okazywac gniewu wobec rodzic w, a ponLej, abr' w pewnych okolicznociaclrdostosowa sw j stan emclcjonalny do emocji oka_ Zywanych przez innych. Chopcy zgodnie z tradycyjnie definiowan rol msk s uczeni, aby nie okazywa strachu z byle powodu. Przyswajanie przez dziecko regu okazywania emocji wie si z nabywaniem kompetencji emocjonalnych, na kt re skada si szereg umiejtnoci:od wiadomoci wasnego stanu emocjonalnego i zdolnoci dostrzegania cudzych emocji, poprzez uzywanie sownictwa zwizanego Z emocjami, zdolnoci empatyczne oraz skuteczne radzenie sobie z wasnymi negatywnymi emocjami, do samoskutecznoci emocjonalnej, czy|i

lmiany rozwojowe w ekspresji, czynnikach wyzwalajcych, rozpoznawaniu oraz regulacji emocji

175

:::ia

'l0.5trategie

aut0regula(]iem0cjiStosov/ane prldZieli (oprac. na p0dSt.5chafter,2005, Tabela 5.6,

li4)

ZACHOWANIE

MOMENT POJAWIENIA SIT t

. :,'lracanie wzroku od rodaemocjonalnego

tlkoo 3 miesica

:nie palca, krcenie lok w, koysanie si

-

rok

':rr/rv4,aa74rzzrr/z'.:zverzrzrc..4zr,a,
:

::epianie si, podanie za, przywoywanie i inne zachowania przywizaniowe wobec

o,rorroawa j. rohu
druga poowa 1' roku

':ulanie maskotek, szmatek lub innych uspakaja.jcych przedmiotw nieoywionych :\anie

sytuacji trudnych emocjonalnie

pocztek 2. roku

.zanie ronych emocjiz poczuciem bezpieczenstwa w zabawie na niby

2i3rok
L
do 5. roku

:-0Wy

na temat emocji, mylenie o nich

3. do 5. roku

od 5. roku

:;wiadomo te qo, w jaki sposob powstaj emocje ijak nad nimi panoula

od 5. roku

' _ *cia kontroli wasnych stan w emocjonalnych i ich akceptacji (Saarni, L999). .:.]TIi sytuacje spoeczne Wymagaj nie tylko zahamowarria ekspresji emo.-: takze okazatria innej. Przykadem moze by zaaranzowana w badaniaclr ".:ia, kiedv dziecko otrzyrnuje vprawdzie riagrod za swoj prac w postaci ' ". ^i przeznaczone) dla o wiele modszych dzieci, ale jest ona nieatrakcyjna ' .'.i. 1999)" Dzieci szecioletnie zastosor.,,ay si d,r por,,,szech nie przyjtej re-,^aZY!Villia pozytywnej emocji w sytuacji bycia clbdarowanym i i:r boway -..: zadou,olenie, a ukry rozczarowanie, natomiast mtodsze dzieci tego nie : -ii'. Iak lvyirika Z przegldu badaii dokonanego przez Sclraffera (2005), wy_ : lziom kompetencii emocjonalnych u dzieciwie si z ich popularnoci ,]..\'jnocidla r r'ienikoworaz lepsz1,m og lnynl poziomem funkcjono-

; -.poecznego.

17

Rozdzia 8. Kontekst rozwojowy' Zmiany emocji zwizane

wiekiem

8.2.

wiatai siebie

Rozw j emocjonalny jako efekt rozwoiu rozumienia

Iee|i spojrzymy na proces rozwoju u dziecka reakcji emocjonalnych to, w jakich okolicznociach si pojawia), oraz co dzieje si w innych ol rach rozwoju, to zauwaYmy, ze emocje dziecka, szczegolnie starszego' S o wiedzi na jego rozumienie wiatai siebie. Pierwsze, obserwowane u nier lt reakcje emocjonalne, niemajce, jak si wydaje, tego Samego charakter pene dowiadczefiLa emocjonalne czowieka dorosego, s odpowiedzian ZnaCZCe wydarzenia w rodowisku wewntrZnym dziecka, np. uczucie sy czy boI oraz w rodowisku zewntrznym, np. obecnomatki, zniknici bawki czy skrpowanie ruch w. Wprar,dzie emocje niemowlcia maj charl bardziej odruchowy, S reakcjami na pewne elementarne zdarzenia, ale n w tym przypadku mozemy mowi o bardzo prostym sposobie ujmowania rzen w otoczeniu. Umiech i pl'eszczotliwy gos matki S rozum:rane przez mowl, w tym sensie, ze odbiera ono adekwatnie komunikat ze strony n Czego potwierdzeniem moze by ekspresja radoci. Badania Sroufe (19Ba) CZ o tym, ze nawet w tym okresie mozemy mowi o prostych formach l mienia otoczenia. Reakcje emocjonalne 10-miesicznych dzieci na widok rzy matki zasonitej mask byy rone w zaleznoci od korrtekstu sytuacyjl si W domu wszystkie niemowlta umiechaysi, poowa z nich miaa g zadne nie pakao.W laboratorium, w obcym otoczeniu, adne si nie n a niekt re reagoway silnym niezadowoleniem. Zdaniem Stein i Levine G99| w tym okresie ycla mozemy m wi o dokonywaniu przez dziecko pewne my interpretacji sytuacji, jak rowniez ocenlaniu korzycilub szkod ZwLZa z oI<olicznociami wywoujcymi emocje' WczeniejSroufe (1979) argum( wa, ze dowodem na wystpowanie pewnych form zrontcowanego rozum otoczenia u niemowlt jest zmienne reagowanie na zainicjowanrc przez n zabawy u, chowanego (peek-a-boo). To Samo dziecko moze raz reagowa chem i paczem, a kiedy indziej radocii miechem.Sroufe jest zdan I, Ze r, Ce W reagowaniu wskazuj na to, i ocena sytuacji przez dziecko bya r na Okres pierwszego roku ycia to ksztatowanie si podstawowych emocji tych na wrodzonych, biologicznych programach dziaania, dalsze dwa lata tr cztki emocji, w ktorych znaczc rol odgrywa j bardziej zooneproces' znawcze, ZwLZane z wyodrbnieniem Ja i przyswojeniem elementarnych

dard

w, a wic wstydu Czy poczucia winy. Po tirm okresie nastpuje dalszy rc

w zakresie czynnik w, zdarzen t okolicznoci wywoujcych wczeniej ukszt Wane emocje, uwarunkowany szybkim rozwojem rozumienia wiata i siebie. O rozumieniu otoczenia przez dziecko dowiadujemy si wicej, kiedy l juz ono o tym Samo opowiedzie. W badaniach przeprowadzonych przez

Rozwj

emoc]onalny iako

ef

ekt rozwoju tozumienia Wiata i siebie

111

i Levine (1999) zudziaem dzieci w wieku od dwu i po do szeciu lat analizowano wypowiedzi na temat pamitanych przez nie wydarzen, kt re wywoayu nich emocje zadowolenia, smutku, zoci strachu. Opr cz pytan o wasne dowiadi czenia, dzieci opowiaday o sytuacjach, w kt rych zaobserwoway takie emocje u kolegi iub rodze stwa, a takze proszono j",bY przypomniay sobie zdarzenla, kt re zostay wskazane przez ich rodzic w jako zwizane z przeyciami emocji llraz opisay takie zdarzenla, kt re mog wywoa kad z wymienionych emocji. Dzteci pytano o to, co si wydarzyo, CZYv zostao to spowodowane, jakie miao ^onsekwencje dla ich cel w dziaania, i co chciay w tej sytuacji zrobic dalej.

)elichodzi o ogoln charakterystyk zdarzenia, ktore wywolao emocj, to lajbardzie) zrontcowane okazay si pozytywne i negatywne emocje. Zdarzenia 'akie, jak urodzLny CZY zabawa, byy wymieniane tylko w zwizku Z emoc)zado',','olenia. Zaznaczya si r wniez pewna odrbnoemocji strachu. I(ilka sytuacji, :akich jak spotkanie niesamowitego stwora czy inne zagroenie byy wymieniane -i'lko w zwlzku ze strachem, ale na przykad dowiadczenie urazu fizycznego :i'lo wymienione zar wno w zwl'zI<u ze strachem, jak i gniewem czy smutkiem, :hocia w przypadku tych dw ch emocji dwa razy czciej. Stosunkowo duzo :darzen zostao wymienionych zar wno w zwizL<u z gniewem, jak i smutkiem, :o pokazuje na mniejsz zdolnor nicowania tych emocji na poziomie rozu.'nienia dowiadcZenla u badanych dzieci. Podobne rontce dla emocji negatywnych t pozytywnych ujawniy si w opitego, Co Spowodowao dan emocj. W przypadku zadowolenia byo to przede 'lie .r-szystkim osignicie czego upragnionego, np. otrzymanie upragnionej zabaw-

lub rzadztej _ unikni Cte Czego niechcianego. Dla strachu najbar dzie) typowa lr'a niepewno Zw|Zana z pragnieniem uniknicia czego nteprzyjemnego' np. rrazu fizycznego. Sytuacje, * kt rych pragnienie czegobyo niezrealizowane, :,p. zakaz ogidania ulubionego programu w telewiz jibyy wymieniane najcz:iej w odniesieniu do emocji smutku oraz, nieco rzadziej, gniewu. Zkolei zdarzelie si CZegoS, Czego si nie chciao, np. konie cznoczjedzenia nielubianej potra"','l', czciej w przypadku gniewu niz smutku. PodajC prZYCZyny zdarzen, dzieci '''r'tnieniay - obok swoich preferenc)i - take konsekwencje tego, co si stao: lne osoby jako sprawc w, zak cenla oraz nago zdarzenia. ielichodzi o ten :spekt rozumienta zdarzen, zaznaczva si jedynie ronlca dla gniewu, kt ry by :zciejwymieniany wtedy, kiedy sytuacja miaa Sprawc. Dzieci pytane o to, co chciay zrobic w wymienionej sytuacji, podaway dla -adowolenia - ch utrzymania stanu, a dla strachu _ clr zapobteenia nie-lcianemu stanowi. W przypadku gniewu i smutku Znowu pojawiy si podobne

li

17

Rozdzia 8' Kontekst rozwojowy. Zmiany emocji zwizane

wiekiem

Wypowiedzi _ pragnienie zastpienia lub ponownego starania si o to, czego nie osigno. Z badan Stein i Levine wynika, e )u dzieci kilkuletnie wykaz duy stopieri rozumienia sytuacji wywoujcych emocje, a wic, e ich reak emocjonalne s efektem zoonych proces w poznawczych. Wicej, udao si L<aza ronice pomidzy ocen i rozumieniem sytuacji dla poszczeg lnych emo Charakterystyczne dla dzieci kilkuletnich jest r wniez mniejsze zr ntcowa W rozumieniu sytuacji powodujcych gniew i smutek. Mozna oczekiwa, e dzie si to zmienia w miar daiszego rozwoju rozumienia wiata. Inne bada wskazuj, ze dowiadczenie przez dziecko w danej sytuacji gniewu lub smul moze mie rozmaite konsekwencje dla jej razwizania (Stein, Levine, i999). M ki uczestn|CZCe w badaniach pytano o aktualnie istniejcy konflikt z dzieckie I(iedy nastpnie pytano o ten konflikt dzieci, reiacjonoway sytuacj w barc podobny spos b' Po rozmowach z matk i dzieckiem aranzowano spotkanie, kt rym zachcano do wypracowani a rozwlZania konfliktu. Okazao si, e kit matka i dziecko relacjonoway dowiadczenie gniewu w zwtz\<u z konflikte udawao si go rozwlzac w 42o/o, a jezelt smutek _ w 680/o przypadk w.

I(sztatowanie si emocji w toku indywiduainego rozwoju nastpuje dr szybko. |u w pierwszym roku ycia pojawiaj si takie jak: gniew strach, zd wienie, wstrt, smutek i rado;w wieku okoo trzech lat mozna zaobserwov u dziecka wszystkie podstawowe emocje i tak Zwane emocje samowiadomo we, jak duma czy wstyd, do dowiadczenia kt rych niezbdne jest przyswoje przez dziecko standard w oraz pewien stopie samowiadomoci.R wnole rozwya si zdolnodo rozpoznawania emocji u innych.Ju dziecko B-miesi ne reaguje odpowiednio do stan w emocjonalnych wyraanychprzez matk, dopiero trzyletnie potrafi prawidowo nazywa emocje, kt re widzi u innych. Obserwacie wzorc w reagowania emocjonalnego u malych dzieci, np. real na pozostawienie dziecka na chwil Samego' a potem reakcji na powr t matki, zwaIa) na zidentyfikowanie dzieci charakteryzujcych si zaburzonflTl WZofCr prywZania do matki" Badania wskazuj, ze taki zaburzonY wzorzec observ Wany w wieku kilkunastu miesicy wie si z poniejszym gorszym przystol waniem dziecka w okresie przedszkolnym i szkolnym. Emocji maego dziecka. mozna rozpatrywac bez uwzglclnienia emocji matki. Dziecko sygnalizuje Sw stany i potrzeby Za pomoc emocji, kiedy jeszcze nie zna s w, a emocje ma maj na nie duz si oddziatywania.
Stosunkowo najp niej, bo okoo sz stego roku ycia pojawia si zdolno kt trolow.ania emocji. Dziecl w tym wieku potrafi dostosowa si do regu okazyv nia emocji i na przyktad udawac zadowolenre z powodr-r otrzymania podarun

Podsumowanie

Podsumowanie

179

kiedy nie jest dla nich atrakcyjny. Emocje dzieci naley traktowa jako odpowied na ujmowanie i rozumienie wiata oraz siebie. Zaczyna si od identyfikacji znaczenia prostych zdarzen czy komunikat W potem stopniowo rozszerza si zakres zjawisk, os b i zdarzen, kt rych ocena wywouje u dziecka emocje. Rozwoj w tym zakresie za|ey r wnie od zmtan proces w poznawczych, ksztatowania si abstrakcyjnego mylenia, tworzenia poj, take moralnych.

5tyl afektywny. Temperamentalne

zr nlcowanie w reagowaniu emocjonalnym

181

iklirva a1bo stracrliwa. Po drugie, tenrperament moze byc zlvizan}] Z ii'rtensywr'rocireakcji emocjonalnych. Egzamin 11,yl,n'ouje u wikszocistudent ri' lk' ale tylko ti niektorycir ik ten jest tak iirtensywny, ze obniza spl"awno dz.iaania'

Psychologowie mort,i l,v takim prz.,vpadku o nasionym iku egzarninacyjnym Zeiciner, 199B)' Po trzecie, tempefanrent n]oze bvc zwlzany Z Czaserfi' trwania
Wi/Leai<cji emocjonaln'vch, np. pro\,Vokuice, zclliwezac}rowanie kolegi w pracy
r'r

it,oa wprawcizie gnielv

wszystkich zaangaZOwanych w dan sytuacj os b, ale u czciz nich szybko tninie, a inne rrie bd si rr'rogy ocl niego uwolni. odmienirie rnechanizrn ocldziayl'r,ai_lia r znic ir_rdywic1ualnych na reag()\'apie emocjonalne opisuje Lazarus (1991). Ie-so zdaniein, jezeli jednostka ocenia eITI0s.'r,o.i8 relacj z oLclczeniem r, ol<relonr' spclsiib, pojawia si specyfi.czna nicovarrieindywidua]ne ci:r' innymi sowy ocena \^ryznacza emocj. Dlatego zr \\. reag6waniu emocjonalnyr v,,V'lii(i Ze Zlo'Z'ucorvania r,r' ocenie tei sarnej Si'tuacji. },Ja przvkad jeclna osoill,t 1'}lO7'e UZir&C dan s1'tr-ac1 za bardzo ZapirazajCt}' a inna za t,viko tr:och en'iociot_iLijci1' rr, konsekr'encji siil gnroc1i stracru bc1zie r zna" Podobnv sposob rrr,vlerlia ln(.)Zna odnalec u Mogg Bradie-va (1999, por. irrd'vi'iduaina, jak r-orvniez podrozdz. 6"i), ]<tcrzl' r-trvirz:aii, ze taka wrcilvoc
.e]<or,voadc1ziauje na pozlli1\\-C z,l' s,vstem o{:enY i,valencji si.gn;lo'o'v.

9.1.

Styl afektywnv' Temperamentalne w reagowaffi iLt emocjonalnYrm

zr nicowanie

CJrnir.ienie poSZCZeg il_l'r'clr irj temperamentu rl zal<lesie jego zlt'izk w r reagow:lniem emocjonait'r','nt zaczuiemy od kilku koncepcli teoretvczu-vcir, r,'; k[o,'cr pojar,iaj4 si. podoblle tfZ-V w,viniary oplsuicc ziozi'iicotl'ai"lie emocjonaii-le, _aZWal]e pozirfy1yri i lreqatr',\tl1lB enrlr:jonainoscill ili''iZ Ugi'atricz;tniem icanst"rlirl) flark, $(/atsot-l, 7999),zespolem beiar,viora1rego z1:ii'ansa, zahiinrovlLnia oraz lv;llj<i 'rcieczki (Gray, 1999) CZV \ll'eszcie reurotyczircci,ekstrawersj i psyc_rot,vznlem :r'senck, 197E).
.:iit-l1r111

Zdaniem Ciark i Vi/atsoi-ia (1999) r znic:e irlctyrt'iditaine \,\'. r'agowalliu emocjr.l' tllozna wyjanic Ztl pol:loc du,tici, sporc trzech opisan,vclr przez nic}i

rldstar,iorvvch w,vmiarov temperanrentL: tlegirtvivtrej i pilzyt'/r,,rej ct_locjcna1irozivizk,, .-i. Trzeci .w,vmiar irripuls,vrvnoc-zahatncwanie nie ia bezplredllcir

:eclianri reirqolva nia etntlcjtlnalrre*o, clotYczv wiscirvo r.,izw)r'anvch z korrirol :lpulsow. Csob1' biiskie biegi-nolvi irr'lp'ilsyivirocis iekkcrnvlne, podciajre slq.llpulsotn, sl<onne do zachowan ryzYkownych' np. LZy'/v-arria ail<oirclu ir-ib tarko. i< l, czy nar,r,izvwania niebezpiecznych kor_rtakt rt, seksuii1r_rvch; csob-v j;liskie

(,fsob1' '_'itgieml kra cov,,i dymerisji-zlihamor'r'aniri S rclz\r1Zr_re i unikaj r1'z,vka. ,kl^,,aiifiko'Wane wvsol<o na lv1rtni3rze negatvrvnej enlocjonaliroci dli,l'iaclczi_rj.

182

Rozdzia 9. Ronice indywidualne w reagowaniu emocionalnym

INTENsYWNOS(
EMOCJI

REAKTYWN0(

REAKrYWN0(

Rysunek 19lrzy moliwe, hipotetyczne me(hanizmy oddziaywania temperamentu na reaqowanie em0cj0naIne

Styl afektywny. Temperamentalne

zr nicowanie w reagowaniu emocjonalnym

183

rado,zainteresowanie, entuzjazm, duma, a ich dziaanie cechuje aktywno, energia i potrzeba angaoraniaotoczenia. osoby zakrdirt)<o/anenisko na tym rvymiarze dowiadczaj zdecydowanie mniej pozytywnych emocji, s powciglirve, nieufne i wycofujce si. Niezalenowymiar w pozytywnej i negatywnej emocjonalnoci oznacza, e dana osoba moze mie dowolny ukad cech opisywado nych przez te dwa czynniki _ skonno negatywnych i pozytywnych emocji iednoczenie albo brak takiej skonnociw zakresie obydwu, nie m wic oczywicieo takim ukadzie, gdzie dominuje tylko jedna ztych skonnoci. opisane przez Clark i Watsona wymiary temperamentu s uwarunkowane pro-

latwiej i intensywnie) nt inni wszystkich negatywnych emocji, takich jak: strach, gniew smutek, poczucie winy, spostrzegaj wiatw negatywnych kategoriach jako zy, zagraajcy, niepewny. w przeciwie stwie do nich osoby zakwalifikowane nisko na tym wymiarze s spokojne i emocjonalnie stabilne. Drugi wymiar _ niezaIeny od poprzedniego _ to pozytywna emocjonalno. osoby zakwalifikowane wysoko dowiadczaj czcieji bardziej intensywnie pozytywnych emocji typu:

cesami bio\ogicznymi. Przeeld ostatnio prowadzonych bada , dotyczcych neurobiologicznych korelat w proces w emocjonalnych i poznawczych ZwlZanych z tymi wymiarami opublikowany przez tWhittle i wspopracownik w (2006)' wskazuje na powiz anla Z aktywnoci kory przedczoowej oraz struktur ukadu limbicznego. U os b charakteryzujcych si negatywn emocjonalnoci obserwowano nasilon i utrzymujc si aktywnociaa migdaowatego, a takze nieco wikszy rozmiar tego obszaru m zgu. Takze aktywno hipokampa jest specyfi'czna dla tej dymensji, chociaz wyniki bada s mniej jednoznaCzne. Stwierdzono r wnie zmntejszenie objtocihipokampa u os b z zaburzeniami zachowania, kt rych istotnym skadnikiem jest negatywna emocjonalno w postaci zaburzen lkowych l zaburze nastroju. W zakresie aktywnoci obszar w kory obserwowano zwikszon aktywno obszar w grzbietowo -bocznej kory przedczoowej oraz przedniego zakrtu obrczy.

z aktywnocijdra poIecego przodm zgowia oraz przedniego zakrtu obrCzY z lewym obszarem grzbietowo-bocznej kory przedczoowej. Na podstalvie innych badari stwierdzono wysze poziomy jednego z neurotransmiter w - dopaminy u os b pozytywnie emocjonalnych .W przypadku trzecte) dymensji z kolei wykryto takie zwiz\<i dla serotoniny. U os b zahamowanych zaobserwo\\'ano ponadto zwiL<szon aktywno oraz ob)tocprzedniego zakrtu obrczy, natomiast u os b o cechach przeciwnych _ impulsywnych obnienie aktywnosci grzbietowo-bocznej kory przedczoowej. Badania Davidsona (1993) wskazay z kolei na ZwLZki asymetrii wzorc w pobudzenia kory czoowej ze stylami afektywnymi: z wiksz aktywacj lewego obszaru okolic przednich pata czoowego do kory wie si skonno emocjtpozytywnych, a prawego - negatywnycir.

W przypadku pozytywnej emocjonalnoci obserwacje wskazuj na zwizkl'

84

Rozdzia 9. Rnice indywidualne w reaqowaniu emocjonalnym

Podobne kategorie osobowocipojawiy si WCZeniej w trzyczynnikowej te rii Eysencka (Eysenck, Eysenck, 1985) . Zgodnie z tym ujciem podstawowymi i miarami opisu ronrc indywidualnych S neurotyzm, do kt rego najbardzie) zb Zona jest kategoria negatywnej emocjonalnoci u Clark i \iflatsona, ekstrawers _ podobna do wymiaru pozytywnej emocjonalnoci oraz psychotyzm odpor'i dajcy, ale tylko W pewnym przyblizeniu, wymiaror'i impulsywno_hamo'ui' nie. Przewidywania dotyczce sposobu reagowania emocjonalnego na podstair modelu Eysencka s podobne do tych sformuowanych na podstawie koncep 'Watsona, Clarka i chocia warto ZaZnaCZyc, e wymiary Eysencka wychod w zdecydowanie wikszym stopniu poza obszar reagowania emocjonalnego. W modelu zaproponowanym przez Graya (1999) wyodrbniono trzy syst my emocjonalne, ktore okrelajrownle styl afektywny. |est to system zbIian behawioralnego, aktywizowany przez sygnay nagrody i stanowicy podstal pozytywnych emocji, system hamowania behawioralnego, aktywizowany prz sygnay kary otaz nowe bodce i wrodzone bodce lkotworCZe, Zwlzany Z n gatywnymi emocjami oraz system walki-ucieczki, aktywizowany przez sygnz kary I ZwLZany z negatyr,nvmi emocjami paniki oraz gniewu. Zdaniem Gra ronice indywidualne w reaktywnoci systemu hamowania behawioralnego powizane Z neurotycznoci i introwersj Eysencka (biegun przeciwny do e trawers1i na tym SamYmwymiatze), z tym e zwiz\<i z, neurotyzmem s si\nie1 fi|Z Z introwers\.z kolei system zbliania behal,vioralnego jest 1ego zdaniem wizany z neurotyzmem i ekstrawersj, ale silniej z ekstrawersj. Gray przew )e, Ze osoby neurotyczne i introwertywne powinny dowiadczawicej afek negatywnych, a neurotyczne r ekstrawertvu'ne - pozytywnych. Trzeci sys - walki-ucieczki jest zdaniem Graya mniej zbadany, aie odpowiada mniej w wymiarowi psychotyzmu w modelu Eysencka. Sam Eysenck (Eysenck, Eyse 19B5) uwazat, ze odpowiednikiem neurotyzmu jest reaktywno systemu ha wania behawioralnego, a ekstrawersji - systemu zbliania behawioraInego. Wiele teorii temperamentu, szczegoInie tych, kt re opisuj zronlcow indywidualne na kilku wymiarach, obejmuje szerszy zakres formalnych wl wocizachowania niz styl afektywny,chociaz ZawSZejest on brany pod ur jako jeden Z CZYnnik w. \ir tym miejscu trzeba Wspomnie o dwoch wa z punktu widzenia emocji koncepcjach, Strelaua oraz Bussa i Plomina. Z nle Z ujciem Bussa i Plomina (1984) mozna m wi o trzech podstawowych miarach temperamentu, emocjonainoci, aktywnocii towarzyskoci. Styl l tywny jednostki jest okrelonypoprzezjej miejsce na Wymlarze emocjonaln a wysoki jej poziom oZnaCZa atwo reagowania silnym pobudzelriem i nega nymi emoc1arni. }u We WCZeSnym dzieci stwie przejawia si czstocipoja nia si emocji niezadowolenia (distressi) i paczu' ponie) dziecko takie wyk:

Styl afektyrny. Temperamentaine zronirwanie w reaqoraniu

*toijonalnym ] 85

',r'iksz skr-lniroc do sti''achu igi'riewu.

regulaCyirrej teoi:ii temperamentu Stre'aua (1985, 1996), majcej srvoie korzenie rnidzr'' inlrylni i,v typrlcqii Pawol,a, Zachowania poziorn etrergetyczroz,ronia si rv ramach forinainyclr r,vacir,oci
:'rv

i charakteryst,r'ki czasclrve Zachowania. 'fir ranraclr poziornt energetvcznego

'r-.,roc;:flntelno dw-a 11,yrniar,v

_'eagowailia emocjonallrego. Osoby r'ysoko r'eaktyrvne charakteryzui si na ',\'I,Itrzyfilaoci,cuz wrazlir'vclci oraz terclencj d,: silnych rea<cii er'i-locjcnal:ll-ch, szczeg(slnie _iegatywnygh. Wieie

i a/<ty'vna reak,vrvnozwizane Ze sposr-ibenr

b:ida

empir-vr:znycl wykazao, ze rri,sok;t

.-eaktyrvnopi:zeiawia si styiem afek[-vrvir1,rn, ktirr,' mozn] bv elkreli, i,v pe\il\'nl przyilliz.elriu, jakcl rregat1.t.n emocjcrrainoc (por. Strelau' 2002). Szczeqiiln poz'vcj lvsrorl <orcepc.ii 1'l,.janiajcvcl-l ranice incil'rvid-la]ne reagowaniu enlocjonalnyin zajr-r'iuje teoria Golilsrnithii i Carnpos (it)82). Ich ,.,..lncepcja tenlpelamentu dziecicegr; dtlt1'cZ'\'' ur'YCzt_lie emocji, ate y'' pt"zeci''ieiistrvie cio korrceplr:ji .,skazuji}C).ch lra istniellie pr'edyspr-iz,l,Cji cio l:elgorvania ::noCjatni r lre5;o rodzaju -. tletrttt'rr'ri,vnri bdpr;zyiylvnyrni -- .ilgeruj oni :trrienie zr mlcrllvftitl \,\'reaqo\,'aniu dla i<azde] z poclstalvOV{VCh emocji: "ctra' :i_rtt, zclci, snrutkl.i, t,strtu, niezadowolenia, przvien_rr_roci, ratloc!,zaskoczenia. - zacielEalvienia' Biorc Dc,d tlrvag, zc kazd'a z t'vcii einoi:ii przejarvia si lv ziir:i_lo''':'ttliu, mimice, grlsie czt' l'uch:cir, nrozliwe jest ir;}'r zctranienr ucrrv1'ccnie t' znic
:ld.,,r,it1ualnyclr w CZaSoWvch i energetvczn-rr1[ asprgiat*a'] t},ch ftlr-n} ikt1,rla,nclci,

.,iadaice si na sposb t'eagorvania r, zaliresie p{ls:1czeg:1nvch c'mocjl. innr,'mi ]:o\\,,V} zgoclnie z teori Goiclsmitha i Campos dzieci rnoga przeja-wini: sl<onrrodi: _:.o nadtiernego rea${ol/arlia t1'iiqo jerir z emocii, rrp. strar:heln, gtiiei,t'etn cz1' '''ciociali:o kiikoma. Daje i.o barrlzlei zronict'i',t'an1' opis st1'lu afekty11'11ga; ' |Z |7a przvkad korrc-epcja rvYnriaru oglinej enrocjonalrrclciIJussa i Fiornina' --ard l r,s1rcipracor'nici(i993) i,vykazaii, Ze tIu''aa tenclencia clo reagorvania l<relonvtnlemociami claje -.i zaobserr,or,r'a lrvniez u cioros-vch' Baciali oni '_.;cl_rodzce z klas'v rec1rriejlnclr-le nratki lvkr ce po urodzeniir clziectr<a^' kiI.:'krotnie rv o<lstpie kilku miesicv. Specjalnie skonstrllowanV klestionariltsz :_l.".ierapytarria, jai< czsto elor,iaclczajl, coclziei.lnyp1 1lclu poszczeg ln'vch .:rocji, takich jak: rado,zasl<oczetie, smutei<, gnier', ilsttt' pogarda czY strach" '. r niki wskazay na !\rvri]n stabilno w zakres-ie rircr ernocji. Jezeli ]<obieta pierwszvrn baciairiu przvzna'ze crsta rtrowiadcZa na nrzykad straciru, ttl ldobnle byo r,v koiejrrych bac1airiach po kilku mie-sicirch. Stao dor'iadczania W '. 'tr'cz}ra wszystkich brar_rych pod uwag emocli. Zdanienr lzarda ta staoc Za: . Sie poSZCZeg lnych ernocji wize si z istnienieilr iirdywidualny6 prer11'spclz1'. a kada osora clrarakteryzrrje si okrelr}nym progiem reagr]wania cila kazdej _ =r_nclcii' Uwaza on r l,vniez, ,e' tenderrcje do reagor,ania ol<reslon1'l'ni enocja. twofz pervien ukad porvizaii, Co Sprawia, e mozemy m ivi o negatv'''nej

186

Rozdzia 9' R nice indywidualne

reag0Waniu emocionalnym

CZy pazytywnej emocjonalnoci. W tych Samych badaniach ujawniy si Zw:rZs.

pomidzy dowiadczaniem pozytywnych emocji i ekstrawersj oraZ dowtadczaniem negatywnych i neurotyzmem, mierzonych kwestionariuszem Eysencka. Wprawdzie we wsp czesnych ujciach stylu afektywnego dominuje pode'cieoparte na pozytywnej i negatywnej emocjonalnoci, aie warto zwroci u\^/aE: na koncepcj cechy lku (trait anxiety) Zaproponowan przez Spielbegera (I97| por' r wniez podrozdz,6,I). Uwaza on, Ze ludzie roni si w zakresie gotowoc. do reagowania lkiem. Osoby, kt re Spielberger kwalifikuje jako charakteryZL;jce si wysokim natzeniem cechy lku, czcieji atwiej dowiadczaj silneglku, oceniaj otoczenie jako bardzie) zagraa)ce, wtdz wicej potencjaln?vc: niebezpiecze stq a jednoczenie maj mniej wiary w siebie i swoje mozliwoc poradzenia sobie z zagroeniem, a takze obnizon Samoocen, S lkowe, niepewne siebie i zahamo\rane. Ten ukad cech, podobnie jak neurotyzm Eysencka z kt rym jest mocno powizany, stanowi czynnik ryzyka dla zaburzen zachor-ania typu nerwicowego. Daje si r wnie zauwayc podobie stwo cec lku d,negatywnej emocjonalnoci, oba pojcia dotycz, jak si zdaje, bardzo zblion1,; indvwidualnych. u'aciwoci

Strach ma wielkie oczy.Ocena afektywnego adunku obrazkow przez osoby nisko- iwysokolkowe

Lkowo,rozumiana jako wzgldnie trwaa cecha temperamentu, moze modyf kowac sposob, w jaki oceniane szdarzenia w naszym otoczeniu. Biorc pod uwag. obserwacje potoczne, jak i wyniki niektorych badan (por. podroz.6.l), mozna oczekiwa, ze osoby lkowe bd ocenia bodzce w bardziej negatywnych kategoriach jakc zagraa)Ce CZy przykre. Badania Bradley i Langa (1999) miay zweryfikowa t teze Grupie 40 studentow, kobiet i mZczyzn wywietlano na ekranie Zestaw 96 obrazkor'' emocjonalnych z Zestawu lAPs, ronicych si na wymiarze przy)emne-przykre ora; wysokie_niskie pobudzenie (por. ramka 17). Pod wzgldern treciobrazki reprezentoway trzy kategorie semantyczne: ludzi, obiekty i zwierzta. Byy wywietlane kolejnc a badani oceniali, mozliwe jak najszybciej, czy obrazek przedstawia coprzyjemneg. czy nieprzyjemnego. ocena polegaa na naciniciu jednego z dwoch przycisk w, ktc rym przypisano odpowiednie znaczenie. Po zakonczeniu prezentacji badani wypenia kwestionariusztemperamentu Bussa i Plomina, mierzcy poszczeglne rodzaje emocjc i nalnoci:aktywnoC,towarzysko impulsywno. Na podstawie wyniku uzyskanegc w skali lkowociosoby kwalifikowano W dalszej analizie jako nisko- albo wysokolkowe

Pe a emocje.

R nice pomidzy kobietami i mczyznami w zakresie reagowania emocjonalnego

187

Jako najwazniejszy wskanik autorzy przyjli czas reakcji potrzebny do podjcia decyz1i,

czy dany obrazek przedstawia coprzyjemnego czy przykrego. Analizy wykazay

Znaczenie temperamentalnej cechy lkowoci W reagowaniu na nieprzyjemne obrazki zgodnie z ich kwalifikacj dokonan przy przygotowywaniu zestawu obrazkow do baca ). osoby lkowe reagoway na te obrazki szybciej. Zaobserwowano r wniez, Ze oceny dokonywane przez badanych byy zgodne Z Wartociami przypisanymi obrazkom na etapie przygotowania, natomiast osoby lkowe wykazay si wiksz trafnoci ocen
,' przypadku

obrazk w o negatywnym adunku emocjonalnym. Wyniki potwierdzaj

,'/ystpowanie tendencyjnoci w przetwarzaniu informacji emocjonalnych u osob l<owych, stwierdzonej wczeniejw badaniach zuyciem gownie materiau werbalnego (por. podrozdz. 6.1). Uzycie obrazk w emocjonalnych stworzyo sytuacj badania rodobn do naturalnych warunk w, w jakich dowiadczamy bodcow emocjonalnych,
,,lskazuje takze na tendencyjnoc proces w oceniania, podczas gdy inne badania do-

tyczyy proces w uwagi.

9.2.Pe a emocje. R nice pomidzy kobietami i mczyznami w zakresie reagowania emocjonalnego

Wprawdzie pe jest cech zdeterminowan biologicznie, ale ronice w Za:howaniu kobiet i mczyzn s efektem oddziaywania proces w biologicznych . kulturowych. Sposob oddziaywania otoczenia spoecznego na dziewczynkt . chopc w jest odmienny prawie od momentu narodzin' W kazdej kulturze -:nkcjonuj okrelonestandardy, Wymagania i ogranLCZenla Zw|zane z kobiec :nsk rol spoeczn' W rezultacie obserwowane rontce ZwLZane z pci, -.kze w zakresie reagowania emocjonalnego, mog by rownie dobrze efektem ::oces w biologicznych, jak i kulturowych albo, co najbardziejprawdopodobne, -:ektem interakcji tych dw ch czynnik w. Ztego tez powodu w psychologii poja"'. ilo si pojcie rodzaju (gender),jako trafniejsze dla okrelenia tej kategorii ronic z po)cie pci, majce silne konotacje biologiczne (Brannon,2002). Obserwacje :adania wskazuj, Ze w zakresie reagowania emocjonalnego ronlce pomidzy . _lbietami i mczyznami ZaZnaCZaj si calkiem w'yrante. Spraw kompliku. nieco fakt funkcjonowania bardzo wyranych stereotypow dotyczcych pci =mocji, kt re sprawiaj, ze wystpuje tendencyjnow zakresie przypisywania, . przede wszystkim rozpaznawania stan w emocjonalnych u kobiet t mczyzn :iant i in. 2000). I(iedy rozwaamy ronice w emocjonalnoci kobiet t mczyzn, nte mo_ lekcewayc znaczenia stereotypow dotyczcych pci. Przekonania spoeCzne ' - temat emocji s powiZane Z procesami wychowania i ksztatowania reakcji '

188

Rozdzia 9. Ronice indywidualne w reagowaniu emocjonalnym

emocjonalnych, stanowic ich mocne usankcjonowanie. I(lasyczne ju badan przeprowadzone przez Condry i Condry (1976) ujawnio istnienie takich steret typ w. Badani ogldali nagranie fiImowe reakcji tego samego, maego dziecka zaskoczenie. Osoby, kt re poinformowano, ze ogldaj dziewczyn\<, przypisa jej wicej strachu, a mniej zoci ni osoby, kt re byy przekonane, ze oglda chopca. Efekt ten potwierdzono w badaniu Plant i wsp pracownik w (200( kiedy uwzgldniono si stereotypowych przekona n ZwL4zanych z pci. Bad nia te wy|<azay ponadto, ze kobietom przYpisuje si dowiadczaniei ekspr sj radoci,strachu CZY smutku w wikszym stopniu niz mczyznom, kt ri'. z kolei przypisuje si wicej gniewu i dumy. Wynika to z odpowiedzi na pytan o czstodowiadczaniaposzczeg lnych emocji przez kobiety i mczyzn. C wicej, stereotypy ujawniy si w rozpoznawaniu ekspresji mimicznej. I(iedy bl cych gniea, smuteJr Jub mjeszanjn danym poka4rwano zdida twarz2, gniewu i smutku, to zdjciom mzCZyZn przypisano wicej gniewu, a zdjcior:_ kobiet _ wicej smutku. Autorz1. zr'r cili uwag, e uzys\<ane wyniki wskazul. na mozliworozpoznania ronych emocji u partrrera interakcji w zaleznoci oc jego pci, np, rozgniewana kobieta moe by odebrana jako smutna, co moe zawayc na dalszym przebiegu interakcji. |eeIi wemiemy pod uwag rozr ntenie czynnik w wywoujcych emocj. dowiadczenie emocji oraz jej ekspresji, to najwikszego zronicowania pomle dzy kobietami i mczyznami mozna oczekiwa w szeroko rozumianej ekspres,. a dokadniej reguach okazywalria emocji. Podobnie jak w przypadku unir'e:salnocikulturowej w zakresie czynnik w wywoujcych emocje podstawor'.. mozemy spodziewa si, e zarowno kobiety' jak t mczynireaguj na p \'I_:; uniwersa|ne znaczeniowo, wazne biologicznie czynniki w podobny spos b' Wic. zronicowania moze wystpiCw przypadku proces w poznawczych prowadzcr c. do emocji, w tym sensie, e znaczenie pewnych zdarzeri w otoczeniu spoeczn''::' moe byc rone dla kobiet l mczyzn, Co prowadzi do r znic w reakcjach emrcjonalnych. iednak nawet wtedy emocje S WyznaCzone bezporednioprzez oC n: poZnaWCz, a nie pe, kt ra ma W tym przypadku tylko wpyw poredni. Na r nice W reagowaniu emocjonalnym, a dokadniej w intensywnociwskaznik w fi,zjoIogicznych emocji wskazuj wyniki badari, w ktorych mierzono aktywno Serca u os b proszonych o przypomnienie sobie i wizualizacj zdarze: niedawno dowiadczonych ZwlZanych z silnym gniewem, strachem, smutkien i radoci(Labouvie-Vief i in. 2003). W analizach uwzgldniono r wniez wiek badanych i stwierdzono, Ze w przypadku dw ch emocji, gniewu i strachu u os, b mocszych (okoo 30 r.) wystpiy ronlce w reagowaniu pomidzy kobietami i mzCzyznami. Czstouderzeri Serca W momencie przywoywania wspomnieri b1'. wiksza u kobiet. Efekt ten nie pojawi si u os b starszych (okoo 70 r.'), a takz.
r
-

Pe a emocje.

emocjonalnego R nice pomidzy kobietami i mczyznami w zakresie reagowania

189

\\r

r nrc w Suprzypadku emocji smutkU CZy radoci. Co wicej, nie stwierdzono te wskazuj na wystbiektywnej ocenie intensywnoci emocji. $rprawdzie wyniki w samych reagowapowanie pewnych ronic pomidzy kobietam t t mczyznami jednoznaCZne' efekt niu emocjonalnym, ale nie byy one ani bardz o wyrane' ani stan w emociostwierdzono tylko w przypadku dw ch z czterech analizowanych czsto podejmowany nalnych. Biorc iesrre pod u*" 8Q, e problem ten nie by racze) nie wskazuje na rv badaniach, mo.-y pt*iedziec, ze obecny stan wiedzy ,,,,lystpowanie wyr aniljszych r nic midzypciowych na poziomie dowiadczeprzeprowadzonia emocji. Warto w tym miejscu wspomnie o wynikach analiz dubaz nych przezFisher i wspopracownik w (2004), w kt rych wykorzystano emocjonalnych studanych d'otyczcych kwestionariuszowych badari dowiadcze

emocji prrey*anych w sytuac jach ycia codziennego' nie stwierdzono 'r,wnoci gniewu i pogardy' R znice :ontc pomidzy kobietam i t mczyznami w zakresie
:.ie ujawniy si

wniez, kiedy porownywano odmienne ku|tury' Nlatomiastwyra' i poczucia winy _ ko:.e rontce pojawiy si w przypadku strachu, Smutku, wstydu bez wzgldu na kraj lLety relacjonoway intensyw niejsze przeywanie tych emocji, z\<t rych pochodziy :ochodzenia. Ujawniy si take r ntce kulturowe. I(rajom, (gender empowerment index)' tak Zwanywskanik GEM

okazao krelajcyfaktyczne moliwociudziau kobiet w zyciu spoecznym' i poczucia winy bya nisza w kra!_, Ze intensywnostrachu, Smutku, wstydu si wyraniej ..h, gdri. moliwocikobiet s wiksze, ale tendencja ta zaznaczya wystpi tychbadari stwierdziIi, zebrak jakichkolwiek rontc ^ mczyzn. Autor zy spoecznym ,'- przypadku emocji, kt .y.h ekspresja wte si z wadz i statusem sygnalizujemocji .ni.*, pogarda), pojawiy si natomiast r nice W przypadku te uwa89,e wprawdzie analizy na to nie _],.h sutose Gtr..n, smutek) .Zwroct]L
,'

soby badane, przypisano

czciejemocji skazay, ale inne badania wiadczo tym, e kobiety dowiadczaj ich co mozna tumaczy wanie nisz pozycjspoeczn' ,.' gnalizujcych sabo,

,:czeg lnie w niekt rYch krajach' r p.rypadku ekspresji emocji r nice pomidzy kobietami i mcZyznam|s Zdaniem Fisher i wsp pracownik w (200a) kobiety ujaw=sZCZe wyranie)sze. bo pozwalaj na to .ai atwiej i czsctej smutek, strach, wstyd i poczucie winy, procesie socjalizacji :=ruy okazywani, .-o.ji ksztatowane od dzieciristwa w rol spoe CZn. Badania Saarni (1984)' w kt rych spraw- kreione przezkobiec negatywne emocje wywoane nieatrak--ano' na ile d,ziects w stanie maskowa emocji nie tylko wzrasta z wiekiem' :-, ,r'ym podarunkiem, wskazay, e ukrywanie pci ..: jest r wniez wiksze u dziewc zt, Z innych badari wynika, Ze znaczenie przeprowadzony przez ::: nawet wiksze ni wieku (Cole, i9B6). Eksperyment efektu maskowania emocji u chopc w -:".is (1995) mia na celu por wnanie

19a

Rozdzia 9. R nice indywidualne w reagowaniu emocjonalnym

dziewczt W sytuacji otrzymania nieatrakcyjnego podarunku oraz w Sytuac gry, kiedy dziecko byo nagradzane Za Skuteczne ukrywanie Swojej emocji. ocze kiwano, ze umiejtno maskowania negatywnych emocji w sytuacji pierwsze zaley od moliwocidziecka, a u. drugiej od jego motywacji. Zaobserwowan( ze efekt maskowania wystpt wyraniej w sytuacji gry, Co wskazuje na ZnaCZe nie motywacji, ale w obydwu sytuacjach stwierdzono istotne r ntce ZwlZan z pci. okazay si, e dziewczta miay nie tylko wiksze mozliwociw zakre sie maskowania negatywnych emocji, ale takze silniejsz motywacj, co wiadcz o mozliwych ronicach w wychowaniu i ksztatowaniu regu okazywania emocj
l,

Mozna przypuszcza, e w procesie wychowanla, szczeg lnie w kulturz indywidualistycznej rodzice ksztatuj ekspresj emocji dziewczt t chopcor w rony spos b. Chopcom pozwala si w wikszym stopniu na okazywani emocji sygnalizujcych dominacj, asertywno i agresj, jak gniew CZY pogar da. Potwierdzaj to wyniki eksperynrentu Chaplin, Coie i Zahn-Waxler (2005 L<torzy obserwor'ali reakcje rodzic w na emocje okazywane przez ich dziec w czasie uczestniczenia w emocjonujcej grze komputerowej, polegajcej na 11' w.alizacji z rodzicem. ZaobserwowanO, Ze dztewczta ujawniay wicej emoc podporzdkowania, takich jak smutek i strach , aw przYpadku ernocji gniewu i ra dociwywoanej niepowodzeniem rywala Zaznaczyla si u nich tendencja wska zujca na mniejsz ekspresj' Okazao si r wniez, ze ojcowie zwracali wice uwagi na ekspresj gniewu i rywalizacyine)radoci u chopc w, a smutku i strachr u dziewczt. Wskanikami byy wszelkie formy bezporedniej reakcji (werbalne behawioralnej CZy emocjonalnej) rodzica na ekspresj emocjL przez dziecko. Zda niem autor w takie zachowania rodzic W mozna uzna za subtelne wzmocnieni ekspresji emocjonalnej ich dziect.

midzypciowe wystpuj ror'nieZ \ry rozpoznawaniu wyraz w mi micznych. Wyniki badari wskazuj docjednoznacznle, ze kobiety trafniej ni. mczyurozpoznaj emocje na podstawie sygna w niewerbalnych (Hall, Car ter, Horgan, 2000). Wykazano r wnLeZ, Ze rontce na korzykobiet utrzymujl si takze, kiedy zadanie rozpoznawania u'yraz w mimicznych emocji podstawo wych uczyni si trudniejszyrn poprzez nraskowanie lub krotk ekspozycj na gra nicy mozliwoci wiadornego spostrzezenLa (Hall, Matsumoto,2004). W badanii stwierdzono r wniez, e ocena ekspresji mimicznej dokonywana przez kobiet' jest bardziej zrontcowana, a wiksza polaryzacja ocen moze by r wnie wska nikiem lepszej trafnoci.Zdoinoadekwatnego rozpoznawania emocji innyc} na podstawie ekspresji moze przvniec korzyci w funkcjonowaniu spoecznym Umiej tnota stanowi istotr-ry skadnik inteligencj i emocj onalnej.

R znice

Rnire indywidualne w zakiesie rorpoznatvania

tnysienia

emoc1ach innych

_ inteitqencja erocjonalna

't9'l

9.3.

nice indywidualne w Zakresie roupoznawarria i rnylenia o ernocjach innych - inteligencia emocjonalna

Zaproporlowane w pocztku iat dziervidziesit1'clr XX wieku pojcie inte-iqerrcii emocjonalnej, indywidualirilch uzcloinien clotyczcyclr ei:rocji (Salor'ey, .rlayer, i990) zrobio oszaanriajc karier w psyclroiogii' Jznano, e jest to :do]no bardzo istotna z punkttt widzenia dobrego funkcjonowania spoecz:lego i sprzyiajca sukcesonr zycio\'vym bardziej lri inteligencjir ogcllna. W koLr.ekwencji w wielu krajach, a szczegr5lnie w Stanach Zjednocz"on,vch, obserwuje .i rozkwit rrizrrego typu oddziayl'r,ari szkoleniowo-treningciwych zmierzajcych :o rozwijalria i doskorralenia inteiigencji emtlcjonalnej zarowilo u doros,1'clr, jal< . u rnoclziey (I{oberts, Zeidner, N,Iatthews, 2001). inteligerrc]a emocjorralrra jest ,kreiana jako grupa powizanych zdoii-roci, ktore obejrnuj: tlafne spclstrzega'.le emocji u siebie i inrrych, adekro;atn ekspresi wasnycir ernocii, urvzgldrrianie .rnocji vV rozumowaniu, ic}r rozum.ienie i analizowanie oraz refieks'vjn regulacj :inoCji' promujc rozw j elrrocjonaln,v i irtelektuainy (fu{ayer, Salclve'\'o 19q7). . iozemy Zateln porviec{zie, ze chodzi cl zdc'llnocirv zakresie prclcestlw poznaw_ _zl'cit, takich jak przetwarzatrie inorrnacji clotyczcycl emocji oraz zclolrroci " zakresie proces w r'egulujcvch enrocje. Szereg bada wykazao, ze luclzie roznicy si uzdolrrierriami w Zekresie po,:czeglnych aspektorv irrteligenr:ii enrocjorraltrei r zr_ri si rv zakresie og 1nego _ ''ziomu przvstosor,vania oraz funkcjonolvania spoecznego. Bacaria dzieci po:zay na przykad, e te z rliclr, ktclre charakeryzolvai'si r'vikszynri -zcloi-

.etliami W l]ozpoznaivaniu errocii, miay lepsz pozvcj spoeczn '',r erupie '.,,\'ZSze osigriicia szkolrle (Denl_lanl, 1998) ol-az lepiel funkcjoroway wrod ',r'rerril< w (Izard i in',2001)" U osb o niskirr_r pclziornie takicli uzdolnien cz:i rvvstp:uj probiem'V w przi'stosowaniu sprlec:ul_t\rln, poiar,r'iaj si zachowa.. antyspoeczne i a'gresja (Eisenberg, Fabes, 1998). Zdaniem ]zarcla (2001) osolakie s rnniei eriipatyczne, barciziej negat'y,t,nie nastawiilne wobec otoczenia, ':kuje irn iirfc_lrnracji i motywacji istotn1''ch dla kclrrrui:ikacji spoecznei l ernpa: Z nego reagowa n ia sprrz,'v 31 cego clobryrn relacj om z rril'iesn i kaini. I)syclrc;i<lgowie wiod sp r ci to, C'L\/ i na iie inteligencja spoeczira .iest odrl'Zrtra]]-l, SZCZegolnyrn rrlizajern rzdolnieii, specjiliryln rodzajenr irrteiigen cii. -:ll Robertsa, Zeidrrera i N{attlrervsa (2001) mozna lrriec powazne rvtplilvoci -'.CZCI istrrienia oclrbnych zdolnocizwt1z;llt1,'clr z enror:jirrni" Przeclstawiil . przekonujce c{ane errrpiryczne tlpiera1ce si na a:alizaclr psyci"lometrycz_i' r,vskazujce' ze tego typir uzdolnier-ria s ef'ektenr iirteligencji og lriej i osoor:i. Nie lrra zatenl, icl'r zdanielTl' uZaSadnierlia ci1a tr,vorzerria takiej specjal.<ategorii zdolrroci.Izard (2001) tu,ierdzi, 7',e szcz'egolnir'W pl]Zypaciku clzieci :na ZauWayc specyiiczne uzcioirlienia, przecle rvszystkinr te okrelane ja]<o
j

192

Rozdzia 9. Ronice indywidualne w reaqowaniu emocjonalnym

zdolno do spostrZegania i nazywania emoc)i. Zaproponowa on alternatywni emocji. Przr'i do inteligencji emocjonalnej pojcie _ adaptacyjnych waciwoci mujc przynajmntej czciownteza|enosystemu poznawczego i emocjona1 nego' wskazuje na funkcje emocji i uwaza, ze kompetencja spoeczno-emocjo nalna jest efektem dziaania systemu emocjonalnego jednostki, kt ry w sposo: niezalezny od systemu poznawczego przyczynia si do ogolnego poziomu ad aptacji. wiadcz o tym wyniki badari wskazujCe) Ze emocje czy zgodnie z jeet ujciem system emocjonalny, oddziau.l nu spostrzeganie, przetwarZarlre infor macji, zachowanie, temperament i osobowo. Propozycj Izarda mozna, jak sl, wydaje, interpretowa w taki spos b, e nasze dobre funkcjonowanie spoecz ne, popularnoi sukcesy yciowe za\e nie od tego, jaki jest poziom naszt inteligencji emocjonalnej, ale od tego, na ile adaptacyjne S nasze emocje. Ze spoem cech indywidualnych pod niektorymi wzgldami przeciwstawnych dc inteligencji emocjonalnej jest aleksytymia, przejawiajca si og lnym pogorsze niem mozliwoci uwiadamiania sobie wasrrych proces w emocjonalnych. Zt wzgldu na bardziej patologiczny charakter tego syndromu bdzie on om wionl w kolejnym rozdziale. 'Wystpowanie

Podsumowanie

rontc pomidzy ludmi w zakresie reagowania emocjona1 nego jest wyrane t powszechne, dlatego w psychologii funkcjonuje pojcie stylr afektywnego, charakterystycZnego dla czowieka sposobu dowiadczania i wyra ania emocji, stanowiCego wany skadnik temperamentu. Uwaza sl, e wa ciwoci takie maj podstawy biologiczne Zw|Zane Z budow i funkcjonowanienukadu nerwowego i niewiele si zmieniaj w ciagu caego ycia. Temperamen jest opisywany Za pomoc roznych poj, chociaz czsto dotycz one podobnycl reagowania.'Wymienimy dwie propozyc je _ pozytywn i negatywn; waciwoci emocjonalno.Predyspo zycje te w spos ob niezaleny od siebie wYZnaCZaj cha rakterystyczny dla jednostki styl afektywny.Pozytl1wna emocjonalnowize sit atwocireagowanta pozytywnymi emocjami, integracj psychlCZn i dobryn' i przystosowaniem, a negatywna z atwoci czstocidowiadczania negatyr' nych ernocji, smutku, strachu, lku, gniewu oraz gorsZYm przystosowaniem. Po dobny charakter maj pochodz Ce Z teorii osobowoci pojcia ekstrawersji i rreu rotyzmu odpowiadajce pozytywnej i negatywnej emocjonalnoci, chociaz sta nowice szer szy zbtor waciwoci. obok temperamentu czynnikiem indywidualnym Zw|Zanym Ze sposo bem reagowania emocjonalnego jest pe. Badania wskazuj na wystpowanit rontc pomidzy kobietami i mz CzYznami przede wszystkim W zakresie ekspresji i regu okazywania emocji, generalnie kobietom przypisuje si wikszt

Podsumowanie 193

emocjonalno w tym zakresie. Odpowiedzialne za te r znice S Czynniki kuliurowe, W}rchowanie oraz systenr Spoeczny' S tez peu'ne dane wskazujCe, ze "r kobiet mamy do czynienlaZ nieco wiksz si reagou,ania emocjonalnego oraz czstszym dowiadczaniem niektorych emocji, takich jak strach, smutek, r'styd. \(obiety lepie) ni mczynirozpozna)\\]yTazy mlmiczne etnoc1i, a u dziewczy_ nek strrierdzono lepsze zdolnoci w masl<owaniu enrocji. Ocen r nic pciowych ti zakresie reagowania emocjonalnego utrudnia powszechne wystpowanie ste_ reotyp w, I(iedy badani patrz na ekspresj emocji zasko czenia u tego Samego dziecka, to jeeli sdz, e jest to chopieC, przYpisuj mu czciej gnieV, a jezeli sdz, e to dztewczynka - strach. W kontekcie rantc indywidualnych dotyczcyclr emocji warto wspomnie o szczegolnyrn rodzaju zdolnoci _ inteligencji emocjonalnej. Nie jest to styi afek|VWny, nie wie si zatem ze sposobem reagowania emocjonalnego. Inteligencj emocjonaln definiuje si jako zdolnoci lv zakresie trafnego spostrzegania emocji .r siebie i innych, adekwatrrej ekspresji wasnych emocjI oraz uwzgldniania emocji \V rozumowaniu i dziaaniu. Uwaza si, ze rvysoki poziom inteligencji emocjonalne) sprzyja przystosowaniu i osiganiu sukcesow yciowych, ale krytycy tego pojcia s zdania, e jest to po prostu efekt inteligencji ogolnej i cech osobowoci.

Rozdzia 10
Patologia emocJl

I(westi wanw rozumieniu i poznawaniu emocji jest to, kiedy i w jaki spos b pojawiaj si zaburzenia sfery emocjonalnej czowieka. W niniejszymrozdziale zostan przedstawione wzorce reagowania emocjonalnego, kt re s okrelane przez psychologow i psychiatr w jako zaburzone. Na wstpie warto wspomniec

o dw ch og lnych problemach. Po pierwsze, trzeba sobie zdawa spraw,

Ze

W przypadku

nych form zaburzen psychicznych, czasami bardzo patoiogtCZ' nych nie obserwujemy innych emocji niz w normie. To, co daje si ZauwaZ\-C i to czsto na pierwszy rzut oka nawet dla laika, to wyrane odchylenie od norm.' w zakresie intensywnoci lub czstocidowiadczanych przez chorych emocji a1_ bo okolicznoci, w jakich si one pojawiaj. Pogld ten wydaje si uzasadnionl'. chocia powinno si go uzupeni pewnymizastrzeeniami. Wprawdzie psychiatrzy t psychologowie, obserwujc i opisujc zaburzenia uywaj tych samych kategorii emocji, kt re s opisywane u wszystkich ludzi, co pozwala przypusZCzaC. e nie zaobserwowali oni takich stan w czy raczej reakcji emocjonalnych, kt re wymykayby si poza ramy przy)tej klasyfikacji emocjt, to przypadku niekt rych zaburzenpsychicznych takich, jak schizofrenia mamy do czynienia z powaznymi, jakociowymi zmianami w zachowaniu i procesach psychicznych, Co oznacZa, Ze u chorych pojawiaj si takie ich formy, kt re nie wystpuj u osob zdrowych. Biorc pod uwag dziwacznoprzey i wypowiedzi chorych na schizofreni oraz ich hermetyczno, zamknicie si przed wiatem zewntrznym i trudnocr w komunikacji, nie mozemy bezwarunkowo wykluczy takiej moliwoci,ze ludzie ci przeywa) subiektywnie stany emocjonalne, kt re nie wystpuj u ludzi zdrovych. W tej kwestii ujawnia si bardzo wyranie problem og lniejszej natury, zwipzany Z mozliwocinaukowego poznawania emocji drugiego czowieka. To, na CZYr moze oprze si uczony, czy|t obserwator, to zachowania podmiotu emocji, czyli aktora oraz )ego wypowie dzi o doznawanych stanach. Po drugie,w przypadku zdecydowanej wikszoci zaburzen obserrvuje si jakieformy zaburzai reagowania emocjonalnego. Rozdzia ten nie bdzie skr conym wykadem psychopatologii, dz\edziny wiedzy za)mujcej si zaburzeniami

Zaburzenia charakteryzujce si nadmiernym nasileniem emoc1

psychicznymi, skoncentrujemy si raczej na tych rodzajach Zab:urzen, w kt rych problem emocji wyranie dominuje, a ZaburZone w tej lub innej formie reakcje emocjonalne s istotnym elementem ich obrazu psychopatologicznego, Co czsto znajduje odbicie w tym, jak s nazywane. om wimy zatem wybrane zaburzenia

s;\r-rs;s'x-rnss-sssls$."-s"-\$s-r*e-1e-"-"_es<_<L

errrsi;s's\rr;:rr\. Lt.srg\usixs'r-a1s'sss- ''s.\-kt5.tss'e- rr\c*e- r_\.-rq' q(..\jto r wn te szczegolny ich podzia. Skoro centralnym punktem odniesienia s emocje, uzasadnione wydawao si om wienie oddzielnie takich grup zaburze ,

-xs$sr*ssss>r-s:t$>ssssss>)*s-=Ss=Ss-

stocistan w emocjonalnych, przede wszystkim negatywnych, takich, w kt rych zauwaa si ich wyrane osabienie lub spycenie oraz takich, w kt rych dominuje dezorgan izac)a emocji, S one nieadekwatne do sytuacji, zmienne albo pojawiaj si zbyt atwo. Podzia tego rodzaju nie wystpuje W psychopatologii, ale w tym przypadku ma pewne uzasadnienie. Na pewno w jednym wzgldzie iest on zbteny z klasyfikacjami zaburzenwystpujcymi w psychopatologii, ma bowiem, podobnie jak one, charakter opisowy.

'lD.].)a}urzeniac\ara\teryzri)ce)nabrn\errr'yrr' nasileniem emocii

jest' Do tej grupy mozna zaliczyc zaburzenia, dla kt rych charakterystyczne trwajcych zbyt ze osoba dowiadcza silnych, najczciejnegatywnych emocji' Moemy w stosunku do nich dlugo i pojawiajcych si z du czstotliwoci. ZeZanormalny uznaje -rzy okreleni" prr.*l.ke lub chronicz ne.Przypomnijmy, ogranrcZonego si stan emocjonalny trwajcy krotko, majcy charakter epizodu okolicznociach ir.Czasie do najwyzel titt<u minut. Tylko w bardzo szczego\nych emocji du_ zwizanych z trau matycznymiprzeyciami jest moliwe utrzymanie autor w charakterystyczny dla zej' Dugi czas trwania jest zdaniem wikszoci wyodrbni rastroju, kt ry jednak nie jest tym samym Co emocja. Mozna zatem emocji doznawanych w zaburzeniach r :o najmn tej trzyformalne wtaciwoci lice je od normy, intensywno, czas trwania lub czstowystpowania' tradyzaczniemy od grupy pokrewnych etiologicznie i objawowo zaburzeri we wsp czesnych klasyfikacjach cho:r-jnie okrelanych mianem nerwic, kt re cho:ob i zabu rzens traktowane w rony spos b. Midzynarodowa klasyfikacja _ ZwIZane ze stresem :b ICD_10 ujmuje w jednej grupie zaburzenia nerwicowe lne rodzaje, n-rajce posta somatyczn, wyodrbniajc w jej ramach poszczeg natomiast amerykariska DSM"akie jak ikowe, fobie czy zaburzeniaadaptacyjne, od ogo1' _'" kade z nich traktuje oddzielnie, odcinajc si bardziejzdecydowanie psychiatrycznel :.ego terminu nerwica (Wciorka, 2003). W polskiej literaturze

196

Rozdzia 10' Patologia emocji

uywa si og lnej kategorii nerwica (Leder, Siwiak-i(obayaslri' 2004). I(pir1rs! w swojej monografii o nerwicach (I973) opisa objawy wsp lne dla wszystkic. nerwic, do ktorychzaltczy: lk, zaburzenia wegetatywne, egocentrYZmI nerrr-iCowe bdne koo, podkrelajc tym samym to, co czy zaburzenta z tejgrup\ Patrzc z punktu widzenia przeyc emocjonalnych, mozna omawia w zasadzi. wszystkie zaburzefiLa Z grupy ICD-10 pod kodem F4, a wic nerwicowe, zwizane Ze stresem i pod postaci somatyczn. Uzasadnione wydaje si jednak ograr'r_' czenie do tych, w kt rych dowiadczanie silnych, negatywnych stan w emocjonalnych jest dominujce. W przypadku zaburzenia okrelanegojako fobia osoba dor'iadczasilneqstrachu albo nawet przeraenta ZwIZanego Z pewn klas czynnik w je wyu'c'ujcych, moe to by ZwLerZ, np. pies, W4Z, pajk CZY grYzoii, zamknita aibc otwarta przestrzeri, winda, samolot, tunel czy te krew lub zranienie (Seiigmali Walker, Rosenhan, 2003). Istotne dla fobii jest to, ze reakcja strachu jest nieproporcjonalna do zagrozenia. I(azdy Z nas oclczuwa CZaSem strach na r'ido!.: szczerzCego zby L warczCego gronie duzego psa, natomiast osoba cierpic. na fobi reaguje panik naprzyjanie merdajcego ogonem maego pieska. Stracl jest tak silny, ze stara si za wszelk Cen unika sytuacji, w kt rych mogaby si. spotka z obiektem swojej fobii, Co W skrajrrych przypadkach prowadzi do lk' przed wyjciem z domu. Utrwalona tendencja do unikania pewnych miejsc stai. si czasami bardzo kopotliwa. |est to nie tylko nieprzystosowawcze, ale takze zwiksza poczucie dyskomfortu i cierpienia i tak ju nasilone Z powodu czstc pojawiajCego si strachu' Szczeg ln, ale doczst form tego zaburzenia jes: fobia spoteczna, w kt rej emocja strachu pojawia si we wszystkicl_r sytuacjaci ZwlZanYch z eksp ozycj spoeczn, kiedy jest si obserwowanym lub, co gorsze ocenianym przez innych. Najbardziej typowe s wystpienia publiczne CZy egzaminy, ale te inne sytuacje spoeczne, np. cocktail party. |eeli spojrzec na fobie z punktu widzenia tego, co si dzieje z emocjami, to mozna powiedzie, ze emocja strachu pojawia si zbyt czsto i zbyt atwo, co zreszt jest ze sob powizane Najbardziej istotny wydaje si by W przypadku tego zaburzenia obnizony prog reakcji strachu. Ma to w duzej mierze swoje uwarunkowanie w zaburzonej prao pewnych ukadow w m zgu, przede wszystkim ciaa migdaowatego (LeDoux. 1998) OraZ neurotransmiter w (Stein, 1998). Uzupenieniem tego wyjanienia jest wskazanie na mechanizm warunkowania klasycznego, zgoclnie z kt ryrn fobi traktuje si jako efekt warunkowania strachu, kiedy bodziec bezwarunkowr ma szczegolnie traumatyczny charakter (Eysenc\<, 1979). fobii jest jej selektywno, polegajca na tym, ze Interesujc waciwoci atwiej i czciejwobec pewnych obiekt w, takich tworzy si zdecydowanie jak: drapiezniki, owady, wZe, ciernno, ZnaCZna wysoko,obcy tum, ale nie

Zaburzenia charaktery,zu11e si nadmiernym nasileniem

emocji

197

olserwuje S; fobii ziviZllnej Z 0l,^iiecz<arni CZ.Y gnLazdkami elektr,vcznyn'ri (SeLigtnin, Waiker, ltlseniratl, 20t]3). Prnekonuice lvy-jasnielrie tegcl zjawiska propcltruje psr.cliclogiii c"r,voluc 'vjna. Obiekt,v, ktore z'dz'wvc7.aj rv'vwoui fobie', stancrviy re;llne r-rielrezpieczel stwc cll; naszvch przoclkw \/ el'Ze przeclteclrnoilgiczte!, a take clla r"nap r:ziekokszt;rtn;'lch' Zdtllnos do atrego identyfikowunia l r-lnikariia obiekt r'stanorrric}'c]niebczpic-czeristwo rriltrviala 'prz,r:Lrvatlie, co zgoclrrie z zasadatrli selekcii iratr-rrainei f'ar,o'oryz'owar'l osobniki, i{.tore j posiadiv'Ekspeiytnent }iLrtclairi i Ohman (1!}77) potwierclzi w1'stporvanie takiej selekt'vr'rroct \\l przypadk'-r bodc(lt^,, r,vyvn:lr-iji1cvch str ach u r:sob zc-lrilrvyclr, ktorv pojawiai si at.'viej i rrtr'zyrrr'vll'a duzej r"ra -widoi< obrazkr.irv pajkw :zli wr1 niz na wido]< obrazk'u, lotrl r,r'li:i klr'iatou,. Wyianierlie er'oluc:vjrre rvydaje si lrafne rv stclsunku do selektylvnoci tbLlii, ale nie je:;t ktll'nplt'tne r' oelniesieiriu do fobii jako iarkiei, ponier,vlz. nie u lvsz-ystkich 1ulzi si pcia'"tiia. Abv fl:ia r'vstpiia, rnusi zac1ziaa ieszcze jakiczvririk' Niajbardzir,'j prawclopodobrra Wydaje si wsptlnrnia.i]a wczesniej rriepraw id iowz ia;i n i ;r d
i-rk

aclu lle J:WoWego'

[harakterystyka fobii speeyficzne.!wedug systemu klasyfikacjizaburzen DsM-lV

{oprac. na podst" APA, DSM-IV, 1994}

1. Wyrany i stay str:ch, wyolbrzynliony lu[: nieuzasadnicrny wywoany przv-obecnolub przewldywanie obecnociokr"lonego przedlniotu bcl sytuacji. 2' Kontakt Z tego ti/i]u przedmintem lub sytuacj prawie ZaWSZe wywor'.jenatychrniastow reakcj 'c'LrachLl i paniki' 3' osoba rra swiadomo, ze straclr jest nadmierny lu: rrieuzasadniony. 4. osoba unika teqo typu p:rzednriotow lub sytuacji albo zi'losi je z siinvm lkiem
lu[: przyklocia.
5.

Unikanie wyranie przeszkadza li normallryr zyctu, aktywnoci zawodowej,

r-i

szkolnej, konta ktach spoecznych. 6. Zaburzenie trwa co najmrr!ej 6 n-riesicy

oscib ponizej 1B. rcku zycia.

lrrtr,u-m zaburzeniert, t'tr ktiryrn d,:miirrje enrocja iku, !est dolegliwoc diag_..)ZOW1lijal<r; ilc paniczny, pole*aic;l, jak sarna ll;lZ\,a wslqazuie, na clor,iad-

zaniu Dr77, ;sob nag'vch nirpaclciu'pai:ikl, prze" kt r" r*zutnie si bardzc sii''' ik' i]tlczt-iciu prt.eraz'lria tor,rat'7lVs7'a silire objauril So[l1atVCZne' tirliie iak: brak :hLl, zawrov giawv, irzenie, h l rv j<];it:i: piersicwej, l<oiatanie serca. Niapd','

))U

W przypadku zaburzenia obsesyjno-kompulsywnego najba rdzie) widoc nym objawem s natrtne myliZwIZane z przesadn trosk o sprawy ycia c, dziennego oraz przymusowe Czynnoci, takie jak rytualne mycie rk, wielokrc ne Sprawdzanie czy zamL<nite s drzwi czy wyczonyjest gaz albo powtarzan czynnocitypu liczenie, powtarz.anie s w w mylach, modlitwa. Podozem tr'c zjawisk jest lk, chwilowo redukowany przez wykonywanie natrtnych czynnr ci,a nasilajcy si, kiedy czowiek pr buje si od nich powstrzyma. Lk n jest jedyn emocj w tym zaburzeniu, r wnie czsto pojawia si emocja smut| i nastr j przygnbienia (Seligman, W-alke Rosenhan, 2003). W-obrazie emocj< nalnym tego zaburzenia dominuj negatywne emocje , przedewszystkim lk, ja r wniez smutek oraz ogolne odczucie niezadowoleni a Zwlzane z tym, e cz< wiek zdaje sobie spraw Z nonsensownoci i ucizliwociswoich rytua w i n poczucie, e nte moze si od nich uwolni.

spoecznym. M wimy o chronicznym lku, poniewaz utrzymuje si ptZeZ WLt miesicy i nie jest powizany z jakimokrelonymzagrozeniem. Czowiek obar, si, ze stanie si cozego,lecz nie potrafi okreli,co to bdzie. Takie przewlel. napicie mozna atwo uchwyci, obserwu)c utrzymujce si napicie niekt rl. minioraz objawy, takie jak trudn octze snem i problemy z koncentracj urva Takze W przypadku tego zaburzenia rnamy do dyspo zycji wyjanienie biologic ne, wtce utrzymujce si dugo pobudzen le Ze zjawiskiem neurofiz;ologic nym Zwanym wzniecaniem (Gorman i in., 2000) oraz poznawcze, przypisuj due znaczenie brakowi kontroli i nieprzewidywalnoci (Mineka, Zinba rg, I99,,

ale za to w spos ob przewleky, przez dugi CZas,CZemu towarzys zy z?esamopoc2 cie, rozdraznienie, napicie, a w konsekwencji problemy w pracy i funkcjono\^/u1-

silnego lku pojawiaj si na ogo nagle, bez uchwytnej prZYCZYny i trwaj kanacieminut. Po kilku takich epizodach czowiek zaczyna odczuwa silny przed nastpnymi napadami, kt re mog byc, w jego przekonaniu, zwiastu' mi zapacisercowej lub mierci. I(iedy towarzyszy temu obawa przedwyjc z domu i przebywaniem na otwartej przestrzeni lub w tumie, m wimy o 1 panicznym Z agorafobi. I znowu, jeeli si przyjrzymy, co si dzieje z emocjazauwaymy, e mamy do czynienia z nadmiernie intensywnymi i bardzo czs mi dowiadczeniami lku. Przyczyn tego zaburzenIa upatruje si w niepra.urowej pracy pewnych obszar w m zgu odpowiedzialnych Za wzorce reakcji at -ucieczka (Seligman, Walk r, Rosenhan, 2003), chocia s tepr by wyjanie w kategoriach poznawczych _ bdnej interpretacji objaw w somatycznych, kich jak przyspieszenie pracy serca i zaburzenie oddychania (Clark, 1999). Lk, chociaw nieco innej formie, dominuje r wniew zaburzeniu opisyr, nym jako uog lnione zaburzenia lkowe. W tym przypadku czowiek odczu lk i niepok j, wprawdzie nie tak intensywnie, jak w przypadku lku paniczner

Zaburzenia charakteryzujre si nadmiernym nasileniem emocji

199

Traumatyczne przeycia, takie jak bycie wiadkiemczyjej gwatownej mierci, powazne Zagroenie wasnego ycia czy bycte ofiar przestpstwa, np. gwatu moe prowadzi do powstania zaburzenokrelanych jako zesp ostrego stresu albo zespou stresu pourazowego (PTSD). obydwa Zablrzenia s odpowiedzi na traumatyczne przeycie, maj podobny obraz, a roni si czasem pojawienia i utrzymywania objaw w, do kt rych nale uporczYwe powracanie lvspomnieri traumy, czsto we nie,od kt rego nie mona si uwolni, trwae unikanie bodcow zwizanych z urazem oraz ogolna nadpobudliwo, napicie, draliwo, irytacja i niepok j. W obrazie emocjonalnym dominuj takie stany' jak lk i strach, gniew oraz Smutek, pojawiajce si zdecydowanie czciej i w bardziej intensywnej formie niz u ludzi zdrowych, co obok uporczywych rr'spomnie , sprawia, e pogarsza si znacznie poziom funkcjonowania zawodowego, rodzinnego i spoecznego jednostki. Zaburzenia zwiZane ze stresem rvystpuj czciej u zonierZY, strazak w, policjantow czy ratownik w, jako ze s oni narazeni na traumatyczne przeycta. W Stanach Zjednoczonych zesp stresu pourazowego jest powaznym problemem zdrowotnym weteran w wojny u'W'ietnamie (Boscarino, 1995), ale jest on obecnie r wnie czsto diagnozowany u ofiar dziaan wojennych, atak w terrorystycznych czy katastrof naturalnych. W Polsce prowadZono szereg bada stresu pourazowego z udziaem byych u,ini w oboz w koncentracyjnych (Lis-Turlejska, 199B) oraz policjant, w i ratownik w (Dudek, 2003). Wrodczynnik w odpowiedzialnychza powstanie teqo zaburzenia wymienia si predyspozycje indywidualne, kt re mozna okreli og lnie jako wiksz podatno na stres oraz nieumiejtno poradzenia sobie z problemem przeytej traumy (Seligman, Walker, Rosenhan, 2003). odrbn grup zaburzen, w kt rych mamy do czynienia z istotnymi i dominujcymi zmianami w stanach emocjonalnych, stanowi zabutzenia nastroju. _\''{aj one nie tylko inne uwarunkowania ni zaburzenia nerwicowe, ale take sto:ieri ich negatywnego oddziaywania na jednostk jest duzo wikszy, co z reguy oznacza koniecznohospitalizacji albo przynajmniej intensywnej terapii farmarologicznej stosowanej razem Z psychoterapi. Iu Sama nazwa tych zaburze sugeruje wyran patologi sfery emocjonalnej. W systemie DSM-IV do grupy -ej zaLtczane s dwa zaburzenia. Pierwsze, wystpujce zdecydowanie najczciej iozpoznawane jako zaburzenle nastroju, to depresja zwana take zaburzeniem .ednobiegunowym; drugie - zaburzenie dwubiegunowe, w kt rym okresy depresji :rzeplataj si z okresami manii. W systemie ICD-10 rozr nta si jeszcze epizod rraniakalny, a w obydwu systemach, wprawdzie w rony spos b, ale wyodrbnia si poszczeg lne formy zaburzen depresyjnych. Mianem depresji okrelasi zaburzenia o zr nicowanym przebiegu i etioiogii, chociaz We Wszystkich przypadkach obserwuje si taki sam lub podobny

200

Rozdzia 10. Patologia emocji

ZeSp objaw w. Depresja moe pojawia si w odpowiedzi na doznane powar niepowodZenLe albo utrat bliskiej osoby i w wczas jest okrelana jako reakty, na albo jako zaburzenie adaptacy)ne z obnizeniem nastroju, ale moze te wyst powa bez adnej uchwytne) przyczyny. Jej objawy s wtedy bardziej nasilo' i m wimy o depresji jednobiegunowej, zwanej take duz. W pierwszym prz padku, nawet jeeli nasilenie objaw w jest due, ustpuje ona zazwycza) stosu kowo atwo ibez nawrot w, w drugim przypadku epizody s bardziej przewlel i powraca;ce (Seligman, Walker, Rosenhan,2003). agodniejsze lub umiarkol' ne stany depresyjlle, stanowice reakcj na utrat czy niepowodzenie , zdarzaj waciwiekazdemu, ale najczciej ;estemy w stanie sobie z nimi poradzi t pomocy terapeuty. Silniejsze i bardziej dugotrwaeepizody depresji wiad< o powaZniejszych, patologicznych procesach, czsto natury biologicznej. Mo je uznac za waciwe zaburzenia nastroju i na nich si teraz skoncentrujerny. Depresja jednobiegunowa jest zaburzeniem, w kt rym obserwujemy pr wleke obnienie nastroju, trwajce co najmniej dwa tygodnie i czsto powra jce, kt remu towarzyszy utrata zainteresowari i niemonodoznawania pr jemnoci, utrata apetytu, zak cenia snu (bezsennoalbo nadmierna Sennol zmCzenie, poczucie maej wartoci,pogorszenie sprawnocimylenia i trudno w koncentracji, myli na temat mierci.W obrazie emocjonalnym zaburze dominuje silny i przewleky smutekczcy Si z obnieniem nastroju, a tal nasilony lk i poczucie winy. W okresach depresji obserwuje si ponadto wyra' spadek poziomu motywacji w zakresie wszystkich zadari yctawych oraz char terystyczne zmiany w procesach poznawczych. Czowiek cierpicy na ten typ presji ma negatywne przekonania o sobie i swoich moliwociach,pesymistyc; przypisuje sobie odpowiedziainoza wszelkie r nastawienie do przyszoci, powodzenia, nawet te, kt re byy spoi,,',odowane czynnikami zewntrznymi, o siine poczucie winy. Obserwowane w depresji zmiany proces w poznawcz' i mcltywacyjnych dobrze ilustruj konsekwencje stan w emocjonalnych, siln' i przedua)cych si. Stanowi to jeszczejeden, szczeg lny,bo z obszaru patc gii, dorv d empiryCZIY na to, jakie mog by nastpstwa emocji.

Cha ra

kterystyka depresj i d uej wedu g system u klasyfi kacj (oprac. na podst. APA, DSM-IV, 1994)

i za bu

rzen DsM-lV

1. Nastroj depresyjny utrzymujcy si przez wikszodnia, zauwazany przez cjenta lub inne osoby z otoczenia.

Zaburzenia charakteryzujce si nadmiernym nasileniem emocji

201

2. Znaczne osabienie zainteresowania lub przyjemnociczerpanych ze wszystkich

bd prawie wszystkich czynnociwykonywanych w ci9u dnia.

3. Znaczna utrata lub przyrost wagi niespowodowane diet, spadek albo wzrost
apetytu.

4. Bezsennolub nadmierna potrzeba snu.

5. Pobudzenie lub zahamowanie psychomotoryczne obserwowane przez innych.

6. Zmczenie lub utrata energii.

lub 7. Poczucie bezwartociowoci nadmiernie nieuzasadnione poczucie winy.

8. Spadek zdolnoci mylenia i koncentracji lub brak stanowczoci. 9. Powracajce mylina temat mierci lub rozwazania na temat samob jstwa.
Wszystkie z wymienionych objaw w wystpuj niemal codziennie.

Nieleczona depresja w wikszociprzypadkow z Czasem ulega osabieniu albo nawet zanika (Seligman, Walker, Rosenhan, 2003). Epizod depresyjny trwa na ogo kilku miesicy, a jego przebiegjest zmienny: po pocztkowym okresie narastania objaw w i okresie ich nasilenia nastpuje stopniowe osabienie. Trzeba jednak pamita, e nawet w przYpadku zastosowania leczenia i ustpienia 'Walobjaw w epizod depresyjny czsto po kilku miesicach powraca. Seligman, ker i Rosenhan (2003) m wi o trzech mozliwych przebiegach depresji. Pierwszy - najkorzystniejszy wystpuje u os b w ogolnie lepszej kondycji psychicznej i ma na ogoI mniej intensywne objawy. Polega na tym, e po ustpieniu epizod depreSyjny juz nie powraca. Najczstszy jednak jest drugi przebieg - kiedy po jednym przebytym epizodzie depresji pojawiaj si w kolejnych latach nastpne. Szacuje sL, Ze dotyczy to okoo dw ch trzecich os b, u kt rych stwierdzono epizod duej depresji (Solomon, I(eller, Leon, 2000). Trzecia moziiwoto chroniczna forma depresji utrzymujca si przezwiele lat. W przypadku przewiekej formy depresji, ale o mniejszym nasileniu, m wi si o zaburzeniu dystymicznym' Depresja moe r wnie wystpowa jako jedna z faz w zaburzeniu dwubiegunowym, zwanym maniakalno-depresyjnym, w kt rym epizody depresji pojawiaj si na przemian z eptzodami manii. w tym przypadku depresja jest powazniejsza, nasilenie objaw w wiksze, nie wystpuje utrata apetytu ani bezsenno,ale nadmierne jedzenie i senno(Seligman, Walke Rosenhan,2003). W- zasadniczej jednak czci obraz fazy depresyjnej jest podobny do depresji iednobiegunowej, dlatego skupimy si na om wieniu epizodu manii. Zaburzenie moze (chociaz bardzo rzadko) wystpowa samodzielnie, w tym sensie, ze nienaprzemiennie z okresami depresji. Polega na wzrocie samooceny i poczucia rr,asnej wielkoci, zwikszonym pobudzeniu objawiajcym si midzy innymi

2a2

Rozdzia ]0. Patologia

emoc.1i

podkrelasi te znaczenie niep rawidowocirv przebiegu proces w pozna\{-czych, kt re przyczyniaj si do pojawienia tego zaburzenia. Takie znieksztacenia proces w poznawczych zostay przedstawione w dw ch ujciach teoretycznych. Pierwsze, kt rego autorem jest Beck (1967), opisuje negatywne mylenie, Zwane triad poZnaWCz OraZ bdy logiczrrego myleniajako przyczyniajce sie do wystpienia depresji. Triada poZnaWCza to negatywne przekonania o sobie o biecych dowiadczeniach oraz przyszoci, natomiast bdy logicznego m\'leniato: arbitralno,selektywno, nadmierne uog lnianie, wyolbrzymiani. ' parzzzzre4hzanze tzzzzpersarzzaq7a ?1Zr/l7?2///.?2/Z tzQaz.zedzzz nociZa wszystko, co zte. Druga koncepcja zaproponowana przez Se/igman.

pia opiera

mniejszym Zapotrzebowaniem na Sen, gadatliwoci, gonitw mylii trudnociami w koncentracji uwagi, a takze nadmiern aktywnoci We wszystkich obszarach, od zawodowej po seksualn oraz utracie krytycyzmu i normalnej ostroz' noci, co powoduje czasami zgubne w skutkach nierozsdne zakupy i inwestyc1e albo przypadkowe kontakty seksualne. W sferze emocji wystpuje euforyczn,' podwyzsZony nastr j, ale czsto take rozdranienie, atwo reagowania gnieWem albo paczem. Wbrew pozorom w okresie manii nie obserwuje si zazwr czaj nasilenia emocii pozytywnych, a jej odwrotny do depresji charakter poiega raczej na podwyszeniu motywacji i nastroju. Zaburzenie dwubiegunowe, kt re wystpuje o wiele rzadziej ni jednobiegunowe, pojawia si zazwyczaj nagle,bez uchwytnej przyczyrry i jest najczcie epizodem manii. Potem epizody depresji i manii wystpuj naprzemiennie, kaz' dy trwa od kilku dni do kilku miesicy i dopiero po kilku latach intensywnoc epizod w zacz}rna nieco sabn(Seligman, Walker, Rosenhalr, 2003). Zaburzenie to odbija si negatywnie _ w r'ikszym stopniu ni jednobiegunowa depresia _ na funkcjonowaniu rodzinnym i zawodowym czowieka, g wnie ze wzgldL. na zmiany zachowania w okresie nranii, czctejWymagana jest tez hospitaltzacia i zwiksz a si ryzyko popenienia samob jstwa. Seligrnan,Walter i Rosenhan zwr cili uwag, e kiedy epizody manii i depresl. maj bardziej umiarkowany charakter, a przebieg zaburzenia jest bardziej kontro_ lowany przez osob ni dotknit, wtedy cechy takie, jak ambicja, nadmierna alitywnoczy gadatliwo inog sprzy)ac sukcesom yciowym. Wyrazili oni prz: plszczenie, e prawdopodobnie Abraham Lincoln, Winston Churclrijl i Theodorc Roosevelt cierpieli na agodn fornr zaburzenia maniakalno-depresvjnego' Znaczna czczaburzen nastroju (szczegoInie dwubiegunowe oraz CZsrC duza depresial ma Uwarunkowania 1io{oglczne ZwiZane z zak( con prac ruekt rych ukad w w m zgu, polegajC na zaburzeniu rownowagi w poziomre neurotransmiterrjw, takich iai< noradrena/ina, doparnina f serotonina, std tera_

si g,I'vl.nie

na ]e]<acl. /e:dnak

'n PrZYPa<7ku

depl'<:s'ii

j<:drl<';}->i<:5tzt'l<>.n-t

'

Zaburzenia tharakteryzujre si nadmiernym nasileniem

ernocji

203

[975) opiera si na pojcitl \/yuczonej bezradnOCi r,vynii<ajCe) Ze Sporaclycz_ llilc]h riiepclwoclZen, pr7,ekonaniu l braku mclz]iwclci unikrrici;r negat1,'rvpy6fu
zdarzen,lttre nadmierlrie ur:gr5liriclne pror,adz clo poczi-rcia braku rvpyr.u na takie S \'ZIIacniane p'rzez,llieprawidowe atrvbucje DrZYCzynOlVe, ira przykiid nadn'lierne przypisvtvanie odpor,,",iedzialnoci sobie za rvszeikie niepoi,odzenia OraZ pfzekonanie, e tak jest i blzie l\ie \/Szystkich lnnvch sytriacjacr. PoznaWCZe w,1,janier'ria depresji s Wazr}'y'm uzrrpenieniem ''1-1ljanien bio]lgicznvch i vprarvdzie trudno byobr1 je u'znac za wystarczajce ''\'e \,V.sZysti<ich przypacli<ach depresji, to niewtpliwie niepraividorvociinylenia bclne przekrinania mo* r' irterai<cji z zaburzerriami pracy ukadow mozgal'r'cl prorvadzi do rrasiienia cbjalvorr' Na pozrla\,'Cze uwarunkowania depresji -lloZt]a te sytoirze pod i;inym ktem, rral<tuic je jal<o cpis poznawcz,ycll' Lllva. unkou,an stanorv einicjonain-ch ql pewfitct szczeg lrrygh przypadkactrr' oclrbrr kategori s|ariowi zaburzenia, lct{lre oirserr,uje si rr clzieci i mo..ziez,v. Wyodri:nia si tu zaburzel-lia emocjonajne, podobrre rvprarrdzie do od_ _'rlrt,ieclnich zablrr'zen paiawiajcych si w, okresie dcrosoci, nrajc1.ch jednak .'' \'faZn specyfik 7,\\r|7'an z r,'u,iekietn" 'J.ypowcl dziecicym zaburzeniem iest lk jest bardzo silir'v ik zwizanY Z obaw prz-ec1 utrat radzi_ .eparacylny. |r:go istot .o.,l,. 'agodna forn-la takiego iltu jest pol'szecrna i pojawia si u kazclego dziecka '' svtuac ji rtlzczenia z 'oc1zicanri. ale w prZypadki tegcl zabwrzenia lk iest tai< 'l1n1', e ,"zieci natle na chrvrJ nie clrc rtzstac si ze swoitl-ti rodzicrmi, il t,{io:lu pcldazaj za nilrri kroj< r, krok i reaguj panik lla kazde oddzielelrie, chob,v .lr'r'i]oyve. T'owarz1,sz temu c:zsto krlszmar'/ noctle, kt rych trecijest setrlara_ .l c'd roc{ziclrt, oraz ob./Vlr' Ze biiskini ITlLrZe .sta si c<lzego (Fischer, }iirnle. _ir'er, 1999). I{.ozpoczcir: lrauki szlqolrrei jest dla takich dzjeci c1r.izyt't problemenl :illoCior}aln-vrr, okres aclaptacji trrva cir-lzej, a pr'zed r,'vjr:iei-l szkoly czslrr dc 'brile :o;alt iaj si cioleeiiwocisomatyczne. takje jak zodi<a, rndklci.Za_ $ow1',
|o' C0 si dzieje' Lloglnienia

:.tl'zenie to moze sport'tlclr.l\rac ZnaCZCe pog{;rszenie fur'rkcjonorvania spcleczne-,r orilz szkolnego dziecl'a. \\i sf"erze ernocii nlam\r w tvrn przypaclku do czyr-iieniil - doc ieclnolitvtrr ohrazem: siinYrr i przelviek-vm il<iem' niepokojeln i epizocla' .]1 Paniki. }eii croclzi rl uwarunkorrania teg* zaburzenia, to dorirllrie pog]d, ]:1laiu/iksze zrraczenie ta iltnloslera irelacje w rodzitrie, naclrlriei"lra wi oraz .kort'oc rocizic w (Fischer, }linrle, ]hver, 1999).

1iilr'tn ilbserr'owail)rm u c{zieci zabi-irzeniern iest t'*bia podobrra dcl {bbii ciili'os]vcir, ale jej treciSi} ni-l t-lgci inne, czciei poia,iai si zr'ierzta cr,y )C-1', SZCZeg iirie \/rog0 nastawieni (nP.rttatn}'r'acze). U r,r'ieiu <1zieci r'ylitpuj

.cir"nie silliejsze reakcje li<or,l'e na liaiasy, cbcych, clrv:icl-v czy cien_lnclci, i"ttli'e .t lrai jeszcze craral<terr- w pelni rozwiniiej fr'il':ii, jak obserwr-ije si rr kii. pt'ocent dzieci' Iipilr'o c1ziecic i rrajbardz.iei rozpor,szechrlitln jest fbbia

204

Rozdzia 10. Patologia emocji

szkolna, kiedy dziecko odczuwa silny lk i niepokoj zwiZany ze szko. Po duje to roznorodne pr by uniknicia pojcia do szkoy, czsto zreszt utr lane przez lkowych rodzicow ktorzy daj wiar zmylonym Wypowiedz o niesprawiedliwych i okrutnych nauczycielach czy zych kolegach. Lk pr szko jest na og najsilniejszy W momencie, kiedy trzeba wyjdo szkoy. O wia si zaburzeniami somatycznymi, wymiotami i b lami brzucha, kt re szy ustpuj, jeeli rodzice zgodz si na pozostanie w domu. Dzieci cierpice ne bi szkoln s najczciej dobrymi uczniami, chociaz czsto obserwuje si u r nierealistycznle wysoki poziom aspiracji l,zagroenie poczucia wasnej wart (Seiigman, Walker, Rosenhan, 2003). Wrd uwarunko'uva tego zaburzenia mienia si nieprawidowe postawy i style rodzicielskie (Carson, Butcher, Min 2003)' obawa przed szko jest take manifestacj lku SeParacyjnego. Zaburzeniem coraz czctej,chocia nadal zdecydowanie rzadzie1 ni u rosych obserwowanym u dzieci, aszczegolnie w ponejszymwieku u modz jest depresja, ktorej obraz iest podobny do tej opisanej u dorosych (Birmt i in., 1996). Czsto ma ona agodniejszy przebieg i w wikszej liczbie przypadmozna j powizac Ze stresujcymi wydarzeniami yciowymi, przede wszyst zaburzeniami w funkcjonowaniu rodziny, takimi jak konflikt pomidzy rodz mi (Silberg i in., 1999). Na zakoriczenie omawiania tej grupy zaburzen trzeba wspomnie o kilku mach zaburzen osobowoci.Sta nowice trway w zor ZeC n ieprzystosowawcu zachowari i wewntrznych dowiadcze , ujawniajcych si w funkcjonowaniu Znawczym, emocjonalnym lub spoeCznym, zaburzenia osobowoci s sZCZe n grup zaburzen, poniewa na ogol nie powoduj tak ZnaCZCego pogorsz( funkcjonowania jednostkt, eby konieczna bya interwencja terapeutyczna. C ba z zaburzeniami osobowoci nie ma na ogo poczucia, ze powinna coze s im problemem zrobtc, co bardzo utrudnia terapi,1eeltjuz si tak podejl Patrzc na zaburZenla osobowoci z punktu widzenia emocji, mozna wskaza, osobowo paranoiczn. Czowiek o takiej osobowocidowiadcza emocji g wu zbyt czsto lub zbyt intensywnie. Wize si to z siln nieufnoci i wrogo wobec otoczenia, zazdroct,obraliwoci irytacj. Ma on utrwalone przt i nanie, e inni chc go oszuka, wykorzystac, poniyc lub dziaa na jego szk (Bernstein, Useda, Siever, 1993). Sfera emocjonalna jest wyrante zdominow przez emocj gniewu, ktory W normalnych warunkach ujawnia si zdecydowl rzadziej i ma swoje uzasadnienie. Inn grup zaburzen osobowoci wyodrbnion ze wzgldu na wyrane chylenie od normy w zakresie emocji to osobowounikowa oraz osobou zalena.'W obydwu przypadkach obserwuje si dominacj emocji lku, kl pojawia si zbyt czsto i jest nadmiernie intensywna. W przypadku osobow

Zaburzenia charakteryzujce si osabieniem, stpieniem emoCji

205

unikowej mamy do czynienia Ze skrajn niemiaoci, brakiem wiary w siebie oraz wYcofywaniem si we Wszystkich sytuacjach spoecznych, a tendencje te maj swoj bezporedniprzYczYn w nadmiernym lku i niepokoju (Baillie, Lampe, 1998). W przypadku osobowoci zalenej nadmierny lk powoduje siln tendencj do podporzdkowania si innym, cakowit u\ego.osoby takie nie S w stanie podj adnej decyz)i, speniaj bezkrytyCZnIe dania innych, podporzdkowujc im swoje potrzeby. Lk nasila si w momentach osamotnienia, dlatego bardzo le toleruj nawet kr tkotrwa samotno.Taka postawa moze prowadzic do zgubnych dla jednostki konsekwencji, gdY toleruje ona zncanie si fizyczne i psychiczne. Czowiek o osobowoci zalene) jestwyI<orzystywany przez innych, le funkcjonuje tew rolach zawodowych (Bornstein, 1999).
1

.2. Zabur zenia

charakteryzuj ce si osabieniem, stpieniem emocif

syfi kacj ach zabur zen

k la

dziwacznych skojarzen i wypowiedzi; dezorganizacja zachowania przybierajca bardzo r ne formy, od dziwacznej nieporadnoci, poprzez ekscytacj do zahamowania ruch w kt re sprawia, ze chory zastyga na dugo w nienaturalnej pozycji oraz tak zwane objawy negatywne polegajCe na ograniczeniu normalnych zachowari (Wciorka, 2004). Podstawowym objawem tej grupy zaburzenjest wanie stpienie, spycenie stan w emocjonalnych, obserwuje Si t: wnie Znaczne osabienie woli w formie dugotrwaejbezczynnoci. Nieruchoma twarz chorego zdaje si nie wyraa adnych uczu, wypowiedzi s monotonne, pozbawLone Zabarwienia emocjonalnego, wobec zdarzen, kt re u wikszoci normalnych os b wywouj reakcje emocjonalne, chory zachowuje cakowit obojtno. osabienie doznawanych stan w emocjonalnych nie polega na niemoznoci reagowania emocjonalnego, ale na zak ceniu proces w prowadzcych do powstawania

s nieprawdziwe; halucyna c)e, czyIt zabur zenia spostrzega nia, naj czciej sucho we polegajce na tym, ze osoba cierpica na schizofreni syszy gosy wypowiadajce si na jej temat; zaburzenia mowy majce g wnie charakter dezorga nizacji,

rych mamy do czynienia ze Znacznym, w por wnaniu z norm, osabieniemCZy stpieniem dowiadczanych emocji. Nalez do nich schizofrenia, niekt re formy zaburzeit osobowoci oraz dziecice zaburzenie przywizania. Schizofrenia jest zaburzeniem, w kt rym mamy do czynienia zjakociowymi zmianami w procesach psychicznych i zachowaniu oraz wynikajCYm Z nich Znacznym upoledzeniem funkcjonowania spoecznego i zawodowego. Na podstawowy obraz psychopatologiczny tego zaburzenia skadaj si urojenia, czyli faszywe przekonania, kt re nie s korygowane, mimo ewidentnych dowo dow, e
zaburzen, w

kt

sych ic z nyc h mozn a znale zdecydowa

ie m

iej

206

Rozdzia 10' Patologia emocji

widzi powod w" do reagowania w ten spos b (Seligman, walker, Rosenhan, 2003). Badania wskazuj rownte'z, e chorzy na schizofreni zdecydowanie gorzej niz osoby zdrowe identyfikuj emocje ludzi na pokazywanych im fotografiach przedstawiajcych r ne stany emocjonalne (Hellewell, Connell, Deakin, L994). Osabienie reagowania emocjonalnego jest jecinym z podstawowych objaw w schizofrenii, ale nie dorninuje tez wyrante w obrazie psychopatologicznym. W przeciwieristwie do zaburzen, w kt rych obserwujemy nasilenie stan w emocjonalnych, nie stanowi to o istocie tego zaburzenia. Ze wzgldu na to, e schizofrenia jest bardzo zr nicowanym zaburzeniem, wyodrbnia si kilka jej rodzajow. Nie jest jednak konieczne ich szczegoowe omawianie, tym bard ziej e stpienie uczuciowe naIey do objaw w osiowych, wystpujcym w zasadzie we wszystkich jej formach. Wsp czesne pogldy i badania wskazuj , Ze w przypadku schizofrenii mamy do czynienLa z zaburzeniami w pracy neurotransmiter w, szczegolnie dopaminy, a takze z pewnymi zmianami w budowie mozgu, przede wszystkim powikszeniem kom r mzgu araz zmniejszeniem pat w czoowych, skroniowych, ciaa migdaowatego oraz hipokampa (Seligman, Walker, Rosenhan' 2003). Wprawdzie nie opisano jeszcze penego mechanizmu powstarria tego zaburzenia, ale wiele wskazuje na interakcj predyspozyc)i genetycznych oraz komplikacji w czasie ciy i porodu , przede wszystkim niedotlenienia, ale rawnl,e infekcji wirusowych (Stoeber, Franzek, Beckman, 1997). Wsp czesna wiedza wskazuje zatem w wikszym stopniu na biologiczny charakter tego zaburzenia, wbrew wczeniejszym pogldom przypisujcym duz rol relacjom rodzinnym i wzorcom komunikacji (Rodnick i in., 1984). Drugie zaburzenie to antyspoeczne zaburzenie osobowocicharakteryzujce si niezdolnoci do podporzdkor,vania si normom spoecznym, zakamaniem, oszukiwaniem, impulsywnoci, atwoci zachowa agresywnych, brakiem odpowiedzialnoci, poczucia winy araZ troski o bezpiecze stwo wasne i innych. I(ryteria diagnostyczne tego zaburzenia maj charakter behawioralny, std jego obecnie uZywana naZWa'Wczeniej zaburzenie tego typu okrelanomianem psychopatii, wskazujc na patologiczne cechy psychiczne (Cleckley, 1964). Zdaniem Seligmana, 'Waiker i Rosenhana (2003) zaburzen tych nie mozna do ko ca utozsamia, jako e zdarzaj si osoby o cechach psychopatycznych, u kt rych nie obserwuje si antyspoecznych zachowa , chociaz w wikszociprzypadk w te cechy zachowania i psychiki wystpuj razem.Antyspoeczne zaburzenie osobowoci jest czsto diagnozowane u przestPc w dlatego psychologowie powicilimu duo uwagi. Pod wzgldem emocjonalnynr charakteryzuje si
,,nie

na zak cony kontakt Z rzeczywistocinie s one u niej wywoywane, a wic

emocji" Osoba taka nie reaguie radoci, gniewem CZy Smutkiem, nie dlate go e nie jest W Stanie dozna tych stan w emocjonalnych, ale dlatego, e ze wzgldu

Zaburzenia charakteryzujce si osabieniem, stpieniem

emocji

207

Na zakonczenie warto wspomnie o aleksytymii, syndroniie, kt ry nie stanowi wprawdzie odrbnej jednostki w systemach klasyfikacji zaburzeti, ale lvystpuje w kilku rodzajach zaburzen W aleksytymii inaczej nt w przypadxu zaburzen zwizanych ze sp|yceniem reagowania emocjonalnego mamy do :zynienia z upoledzeniem w zakresie uwiadamiania sobie wasnych ..no.ji, .o :rzejawia si w ograniczonym dostpie do wasnych proces w emocjonalnych

niemoznoci odczuwania wszelkich wyr a,niejszych czy gbszych stan w emo_ cjonalnych, takich jak gniew, Smutek, strach, radoczy mto. |eden z okrutnych przestpc w, u kt rego zdiagnozowano to zaburZenle, powiedzia psychiatrze: ,,Nie pamitam adnych emocji dowiadczanychw caymmoim yciu.Na og jestem dospokojny. Wiesz, nie ulega m zbytniemu podnieceniu. Nie ujawniam zbyt wielu emocji" (Seligman, Walker, Rosenhan, 2003, s. 413). rn deficytom w zakresie dowiadczania emocji towarzyszy niemo noc nawizan ia pozytywnych wizizinnymi,przyjaniczy mioci, brak wyrzut wsumienia, wsp czucia czy odpowiedzialnoci. Badania eksperymentalne wskazuj na bardzo charakterystyczne cechy w zakresie reagowania emocjonalnego. Polegaj one na ogt1lnym obnieniu reakcji psychofizjologiczny ch, niszym og lnym pobudzeniu lRui.'", 1996) oraz sabszych reakcjach na bodce zabarwione emo cjonilnie (Williamson, HarPu Hare, 1991). W-badaniu, tv kt rym mierzono poziom reakcji psychofizjologicznych na pokazywane zdjcia obrazujce cierpienie innych ludzi, osoby z antyspoecznym zaburzeniern osobowoci ,.ngo*uiy o wiele sabiej ni osoby z grupY kontrolnej (Blair i in., 1997). Wieclza na temat uwarunkowa tego zaburzenia jest obecnie peniejsza ni w przypadku inny ch zaburzen osobowoci i wskazuje na wiele czynnik w ryzyka, predysp ozycje genetyczne, wczesne uszkodzenia ukladu nerwowego, np. w okresie podowym, nieprawidowocireakcji frzjologicznych i czynnocimozgu, czynnikL spoteczne i rodowiskowe oraz nieprawidowociw uczeniu si (Seligman, Walke Rosenhan ,2OO3).Wydaie si, e \v przypadku tego zaburzenia przyczyny charakterystycznego ub stwa .-o.yonalnego maj podoze biologiczne, niem onocdowiadc runiuemocji jest prawdopodobnie zwlzana Z dysfunkcjami mozgowych ukadr5w emocji. ostatnim, typowo dziecicym zaburzeniem z tej grupy jest reaktyw ne Zaburzenie ptzywizania pojawiajce si z reguy przed pitym rokie m ycia, na)czcieju dzieci wychowywanych w r znego typu orodkach wychowawczych. Polega ono na zak ceniu zdolnoci do nawizywania relacji z innymi i deficyt w lv przywizaniu spoecznym (Richters, Volkmar' 1994). W zakresie emocji obser\\ruje si u takich dzieci pewien deficyt w dowiadczaniupozytywnych emocji, mioci przywizania, a takze apati i brak wraliwoci(Bowlby, 1989). Zabui rzenie to moze sprawia duze problemy osobom, kt re chc acioptcr,v a dzieci z orodk w wychowawczych (Seligman, Walker, Rosenharr, p003).

208

Rozdzia

10.

Patoloqia emocji

emocji oraz odr znienia pobudzenia fizjologlcznego od emocji, ub stwo lC'. wyobraeniowego, operacyjny styl myIeniapoiegajcy na koncentrowaniu s na powierzchniowych aspektach zjawisk (Maruszewski, cigaa, 1998). Teo:.. psychoanalityczne przypisylvay kluczow rol w powstawaniu tego zaburzen.: dowiadczeniom z okresu dzieciitstwa. PodkreIano znaczenie traumatycznych przeyc oraz relacji emocjonalnych z matk. irlatomiast zgodnLe Z poznawczo-rozwojowym modelem powstawania aleksytymii (Maruszewski, cigaa, 199B) zaburzenie jest efektem interakcji trzech grup czynnik w, szczegolnych predyspozycji temperamentalnych, zaburzui w pracy niekt rych obszar w kory oraz specyficznego stylu wychowania. Czynnik temperamentalny to nasilone tendencje do unikania i hamowania behawioralnego, mozgowy to przewaga aktywacyjna obszarow przedczoowych prawej pokuli, a CZYnnik wychowania to wzorce rodzicielskie w zakresie reagowania emocjonalnego, brak pomocy w identyfikowaniu uczu i ich uwzgldnianiu w rozumieniu sytuacji spoecznych'
=

We wszystkich ich aspektach, przeYc|oWym, behawioralnym i frz)oIogicznr-::' (Maruszewski, cigaa, 1998). Zaburzony dostp oZnaCZa r wnte w tym prz'"padku pogorszenie zdolnoci do rozpoznawania i r znicowania wasnych st.n w emocjonalnych. Uzywajc metaforYcznego okrelenia,aleksytymika mozi.: nazwa emocjonalnym analfabet. Czsto dowiadczanegatywnego Stanu, a.= jest on dla niego nieokrelony, rozmyty, nie potrafi go nazwa, nie jest w stan.: go zidentyfikowa jako lk, smutek czy gniew. m objawom towarzyszy nastr'. depresyjny. Za istot obrazu aleksytymii uwaza si niezdolnodo werballzac

0.3.

Zabgrzenia charakteryzujce si dezorganizacj emocji

rych obserwujemy r znego rodzaju dezorganlzacj reakcji emocjonalnych, polegajc na ich chwiejnoci lub nieadekwatnoci. Nale do niej przede wszystkim niektore formy zaburzen osobowoci, ale zmiany tego rodzaju obserwuje si r wnie w przypadku om wionej w poprzedniej grupie schizofrenii. Najbardziej charakterystyczne jest w tym przypadku zaburzenie osobowoci
I(olejna grupa zaburzen to takie, w

kt

typu borderline' W ktorym obserwujemy niestabilno w zakresie wielu obsza' row, takich jak: nastr j, Samoocena, poczucie tozsamoci,relacje z innymi, a takze do skonno zachowa ryzykownych, nieb ezplecznych stosunk w seksualnych, lrazardu lub szybkie) jazdy samochodem, niemoznoopanowania gniewu, Samookaleczenia i tendencje samobo)cze oraz chroniczne poczucie pustki (Grueneich, 1992), Sfer emocjonaln cechuje cige oscylowanie pomidzy smutkiem, niepokojem i gniewem, a charakter tych zmian ma czsto dogwatowny przebieg' Chwiejnostan w emocjonalnych osobowoci borderline narzuca skojarzenia

podsumowanie

209

czyli deficyt

Butcher' fuIineka, 2a04). Tego typu zaburze,ie reagow;:'ia emocTon;lineeo rna prawdapodobnie ten saln lneclranj zrn, C(}
rv zakresie ident"vfikowari

si norma]nie oczekr-tje, rrp. czorviek mt;e Zareagowa r've.sooci na wieo rnierci kogobliskiego (Carscln,

emocjonalrri'ch, kt ra polega to na tyin, e pojawiajce si rv odpowied ne zdarz'eiria emocje s odmienne o tygl,/alich

(.,{i/lon, I)avis, 19,)6). Jnnego typu dezorgarlizacja reakcji ei_nocjonairi1'ch ujawnia si r,v przypadku schizofrenii' obok opisanego wczeniej ,,spircei'}ja" c.mocji w ramaclr obiatvriw negatywnych clbserrvuje si czsto njeaciekwatno

czynnikt1iv rodowiskowych, g wnie reJacji

osobowocl-urunza si niemozno ne trudnoci i wyksztaceniem sp jnego pojcia /a (Carson, Butcher, _\{irreka' za1' ale z'nacz'eirie maj r wniez pewne zaburzenia w pracV neLrr.transrniter w oraz przebvte urazv mozgu (seligman, walker, Rosenhan, 2008). Drugim zaburzeniem, w kt rym -rr'y do czy,l'lienia zchwiejrloci ernocji, chociaz o innylrr charai<te rze, jest<rsobowo histrioniczna. Cechilje j siine dzenie do zwracania na siebie ulvagi, teatralno sa i przesadrro feagorvania emocjonalnego' Osoby o tego typuosclbolvoci s odbieran e przez otaczenie spoeczne 'lako prone' egocentr YCZne, przewraljwione i t-tieszczere, ich zv,izki z innymi s burz|iwe' szczeg ]nie jeiichod zi cl partller w seksualnyclr, daje si zaulvazy du zalenoc" jednoczenie powierzcr',ou*osr^ a ;#;; emocfoiraine os b z histrion iczt^tym zaburzeniem sa nadmierllle ekspresjne, clwiejne oraz at,uve do lt'zbudzenia' co sprawia, e czstoobserwujemy {r nich rozmaite stan,v emo.:jonalne, l<tore s do polvierzchowne i robi wrazenie, .iakb1, bvy ,,na pokaz,,(Bornstein, 1999)' Dotyczy to wszelkich emoc ii zarowno pozytywnych, jak i negatywn,vch. Tak ivic' ci ile w przypadku osobo',voci borderiine .h*i.;nos obejmuje czsto doiviad_ Czane emocje negatywne, to w przypaclku osobor'voci histrionicznej rna miejsce naclmierne reagovvanie r'v zakresie wszelkicl emocji, ale s one ,,pytkie,1 Wiedza na temat uwarunkowa tego zaburzenia jest rriewielka,
1Lrb powa

Z ZabTrzeniami nastroju i nie bez powodll, jak bolviem Wsldazrrj obserwacje klii]iczne' te dlvie l<ategorie,obu,'r.li czsto r.vsp rvystpirj (Wicliger, frull, 1gg3)' Za gown prZYCZYlr tego typu zabttrzenia

rodzicani

ale wskaz uje raczejrra rrrl

dor,l.iadc'';.;;;;;;;J*,

zi

napew-

olnlwion e wczerliei ,,zobrjtnienie,] a Znacze'lia z,darz,en'

Podsurnowanie Przegld poszczeg lnyclr roclzajorv zaburzen zachowal-ria clokorr anY Zpunktlt t'"'idzenia reagowania emocjr;nirlnego urnoziir,,ri wybranie takich, l,v ktr.ych zmiany t zaburzetlia stanrir'enrociclnalnych s barclzc, wyraile, a ze lvzgidu ni rodzaj tych zrnian mozlir,ve b'vo w1rodrbnienie trzecir gfup zaburze . Pierwsza' najiicz'niejsza, obejrnuje zaburzenia, \.lctclrych eil-roc;e s dorliac1czarrezbvi czsto' s zbyt intens}rwne ir-ib zbyt irtl,tl si pcljawiaj. Nialez clo niej rozte

Ta

Rozdzia l0. Patologia emocji

rodzaje zaburzen lkowych, zaburzenia po stresie traumatyCZl'Lym, gdzie dom nuj negatywne emocje, zaburzenia nastro)u, przede wszystkim w formie depre sji oraz zaburzenie osobowoci, okrelane jako osobowo paranoiczna zwizan z nadmiernie czstym dowiadczaniem gniewu i wrogoci. Druga grlpa to zaburzenia, w ktorych mamy do czynienia z osabieniel' lub splyceniem reagowania emocjona]nego, osoby ta]<ie dowiadczaj emoc.l rzadziei, a jeeli si one pojawiaj, s sabsze. Do tej grupy naley schizofrenia wobec zdarzen' gdzie obserwuje si szczegolnego rodzaju obojtnopacjenta wystkro.. u innych wywoujemocje, antyspoe czne zaburzenia osobowoci ca|kowity brak empatii pujce czsto u okrutn ych przestpcaw, ktorzy wykazuj polegajCy na upoledzeniu CZY wspoczucia oraz syndrom Z,wanY aleksytymi i nazywania wasnych w Zakresie uwiadamiania,identyfikowania, ronicowania

stan w emocjonalnYch' Trzeclagrupazaburzenobejmujetakie,wktrychmamydoczynieniazdez. si do nich schizofreni, kiedy obserwuje organizacj emocji. Zaliczyc mona na przyklad pacjent reaguje mie_ nieadekwatno reagowania emocjonalnego, przyjactela. Do tej grupy nale1L1]t::,:'::.:::::: cne[l Ila wldLl\r] chem na wiadomoJo mierci ih*iejnoci negatywnych staiorddjne Z charakterystycrn ag,b,W/*Ci tllpi i gnfewem'
1'
^

nn,,l,.ll,rniprT-| nnmier1zy

smutkiem, niepol<ojem

Rozdzia 11
Bogosawienstwo czy przeklenstwo ewolucyjne? Spmr o funkcj emocji
rozwaaniach o emoclach prowadzonych najpierw p(ZeZ filozof w, a p niej psycho}ogow powracaa pewna istotna kwestia ogo}niejszej natury _ pytanie o funkcj, konsekwencje tuzytecznoemocji. Charakterystyczne jest, e to, co czyo uczestnik w sporu , to przyznanie emocjom statusu ,,ewolucyjnego bagaZ|)", Zaa\<ceptowanie faktu, e emocje odziedziczylimy po swoich ewolucyjnych ptzsd\<acK, cKocia oczysllcrerily\itie\orn prze( Darrxrnern n\ rnona pTZ)pisywa tego pogldu dosownie ani w caoci. Zwrocmy jednak uwag, e ju od czas w staroytrrych uwazano enrocje za,,zwierzCe", a wic w tym sensie prawdziwe 1est uyte wczeniei storrnuowtnre. Spor dotyczy prze(e wsryst\<irn tego, czymjest dla nas to dziedzictwo. Przeciwstawienie enrocji rozumowi i racjonalnoci narzucao w konsekwencji przyjcie twierdzenia, e emoc1e nam przeszkaclza), zakl ca) tozumowanie, podsuwaj niekorzystne rozl,vizania problem w, s impulsami do niewlaciwych posuni. Wspoczenie uzywa si sformuowania, Ze emocje s dysfunkcjonalne. Mozna przytoczy wiele
'W'

przykad w, przede wszystkim z obszaru patologii, kt re wiadcz o takiej ich waciwoci. Fobie, ataki paniki czy nieuzasadnio_ ne poczucie winy albo patoiogiczna zazdroc to przykady szkodliwych ernocji. Podobnie trudno byoby oczekiwa, e dominujce i przewleke uczucie lku lv zaburzeniach lekowych czy smutku w depresji przynosi jakiekorzyci.Co rvicej, jak opisano to rozdziale 6, lk i smutek powoduj tendencyjno proces w uwagi, pamici i mylenia.Zwizane Z traumatycznym urazem silne emocje mog sprawi luki w naszej pamici. Podobnie niekorzystnie dziaa) powracaice, utrzymujce si uporczywie stany lku w zaburzeniaclr po stresie traunra:\lcznym. Dodajmy )eszcze nieuniknione cierpienie Zw|Zane z dowiadczaniem -ego rodzaju stanow' Bardzo intensywne emocje - nawet te pozytywne _ mog '-e wpywa niekorzystnie, za\<ocajc nasze myleniei dziaanie. Wydaje si, ze tego typu obserwacje przemawiay za Uzilaniem emo cji za niekorzystne dla jednostki. Trudno bowiem znalec jakiekolwiek argumerrty wiadczce o tym, ze takie stany emocjonaine mog mie korzystne dia podmiotu wiaciwoci.

Rozdzia'l1. Bogosawie stwo czy przekle stwo ewolucyjne7 Sp

ro

funkcj emocji

213

jak zainwestowa oszczdnoci albo CZy wybra si w podr samolotem, kiedy zanosi si na burz. Inne przykady to komponowanie utworu muzycznego, projektowanie budynku czy rozwizywanie problemu matematycznego. W kady* z tych przypadk w musimy przeanalizowaC rone moliwocii rozwLZania, a nastpnie wybra najlepsze i najkorzystniejsze. Trzeba)eszcze doda jeden warunek _ wszystkie te decyzje i rozumowania dotycz nas osobicie, jestemy w nich zaangaowani. Zdaniem Damasio zdroworozsdkowe wyjanienie tych proces w zgodne takze z duchem racjonalizmu polega na tym, ze dokonujemy oceny konsekwencji kadego moliwego scenariusza rozwoju wypadkow por wnujemy zyski i straty i dokonujemy wyboru. )ednak mozna przewidywa, e takie dziaanie powodovlaoby ZT\acZne wydtuenie procesu podejmowania decyzii, czasami nie do zaakceptowania albo wr cZ go uniemoliwiao. Powodem tego wszystkich moliwych opcji i trudne do oszacowania prawdobyaby zoono podobieristwo. To, e w wiksz octprzypadkow podejmujemy tego typu decyz)e szybko, jest efektem dziaania markera somatycznego, czyli specjalnego rodzaju uczucia generowanego na podstawie wt, rnych emocji. Te emocje i uczucia dziki procesom uczenia si zostay skojarz one z przewidywalnymi , przyszymi skutkami scenariuszy rozwoju wypadkow. Pamitajmy, e zgodnie z ujciem Damasio nieodcznym skadnikiem kadej emocji s doznania z wntrza ciaa, a wic jest tak takze w przypadku markera somatycznego, std jego nazwa' W praktyce jego dziaanie w procesach rozumowania i podejmowania decyzji polega na tym, e kiedy pomylimy o negatywnych konsekwencjach jednego Ze Scenariuszy, dowiadcza mY, Czasami na bardzo kr tko, nieprzy)emnego uczucia w trzewiach. Innego typu przyjemne doznanie somatyczne towarzyszy mylomo pozyty\Mnych konsekwenc.iach rozwoju wypadk w. Te epizodyczne, iedwie zauwaalne uczucia zmiany stanu naszego ciaa, bdce podstawowym skadnikiem emocji, sprawiaj, e jestemy W stanie dokona wyboru szybko i zgodnie z naszym dobrem. Marker somatyczny nie wyklucza koniecznoci logicZnego rozumowania, nie podejmuje decyzji,ale j uatwia, eliminujC szeregmozliwoci i sygnalizu)c, kt ra z nich jest dla nas dobra, a kt ra nie. Opisany przez Damasio przypadek pacjenta z uszkodzeniem okolic przedczoowych kory, ktorej Sprawne dziaanie jest warunkiem dowiadczania emocji jest dobr ilustrac j tego, co dzieje si z rozumowaniem i podejmowaniem decyz)ibez markera Somatycznego. Pacjent ten nie by w stanie przez po godziny podj decyzji o wyborze jednego z dw ch proponowanych termin w nastpnego badania. \i7'ylicza konsekwencje i okolicznoci, por wnywa mozliwoci, wszystko bezowocnie. Skoriczyo si na wyborze terminu wtzyty Zaproponowa_ nego przez lekarza' Ta oraz podobne obserwacje dokonane przez Damasio mog by potwierdzeniem tezy o niezalenoci systemu afektywnego i poznawcZego.

)14

Rozdzia

'l].

Bogosawienstwo czy przeklenstwo ewolucyjne? 5pr

funkcj emocji

Zaden Z jego pacjentow, kt rym uszkodzenie m zgu uniemoliu,io doznawz nie emocji, nie mia trudnociz rozwazaniem Wszystkich konsekwencji zdarze i dzialat'r czy przewidywaniem przebiegu wypadkow. To, czego byli pozbawien oceny, Ca one dla nich znaczyy, MetafbryCznym okreleniem t: to moliwo kiej sygnalizujce j znaczenie funkcji emocji jest powiedzenie Lazarusa (L991), emocje nadaj naszelllu yciu niezbdnego koloru.

'-=.';=;.::'.jiW
Przypadek Phineasa Cageh

W ameryka skiej literaturze medycznej XlX wieku opisany jest niezwyky przypi dek czowieka, kt ry przey wypadek polegajcy na tym, ze metalowy prt przesz jak pocisk jego gow i mozg na wylot. Phineas Cage by modym, wietnie zapowiadl jcym si brygadzist budowlanym, ocenianym jako najzdolniejszy i najbardziej wyda ny pracownik' Jego firma budowaa tras kolejow w gorzystym terenie, co wizao s
z koniecznoci rozbijania ska dynamitem. Pewnego dnia, na skutek pomyki spowod< wa wybuch, ktory wyrzuci metalowy prt Wprost na jego gow, wbi si w lewy poi

czek, przeszed przezczoow CZSC mozgu iwyszed gorprzezczaszk. Ku zdziwien Wszystkich Cage przey wypadek, w chwil poniej mog normalnie m wi, porusz si i rozumowa. Szczliwie przey r wniez nieuniknion infekcj rany. Niedugo p< tem Zosta uznany za wyleczonego, jednak zajmujcy si nim lekarz zauway pojawil jce si z upywem CZaSu charakterystyczne zmiany w jego zachowaniu. Cage sta s

impulsywny, agresywny, uparty i kapryny, straci zdolnorealizowania swoich plan r a trudlre usposobienie sprawio,e straci prac. Poniej podejmowa rozne zajcia, cor; i gorSZe, ktore jednak szybko porzuca. Straci wytrwao rozwag, a jego funkcjonow, spoeczne pogarszao si coraz bardziej, mowic dosadniej, stacza si coraz niej. nie
Jak zauwazy Damasio (1999) oWCZesny wiatmedyczny w wietleposiadanej wir

dzy uzna, ze Cage przey uraz, poniewaz przednie czcirnozgu, uszkodzone prz( prt byy drugorzdne z punktu widzenia funkcjonowania, Cage mowi i porusza s
bez problemw' Nie zwrocono uwagi na znaczenie zmian w jego funkcjonowaniu spr ecznym. Damasio, opierajc si na symulacjach komputerowych, ustali, ze uszkodzen objo przednie czcikory przedczoowej, a wic obszary kluczowe dla emocji' Dlateg tez jego zdaniem niekorzystne zmiany w funkcjonowaniu Cage'a mozna przypisa upr ledzeniu w dowiadczaniu emocji. Potwierdziy to pozniej obserwacje innych pacjel tow z podobnymi uszkodzeniami.

Rozdzia

11 '

Bogosawie stwo czy przekle stwo ewolucyjne? Sp

r o

funkcj emocji

215

Na znaczenie afektu w podejmowaniu decyzji zwraca

wniez uwag Zajonc

s efektem wiadomego i niewiadomego rozwaania wszystkich ,,za" i ,,przeciw'' nie ma jednoZnacznego potwierdzenia empirycznego. Wyrazi to lapidarnie w nastpujcy spos b: ,,Nie bez podstaw jest zatem przypuszczenie, e w wielu decyzjach afekt odgrywa wazniejsz rol, ni jestemy skonni to przyzna" (Zajonc, 1980, s.150). Podobne, ale nieco szersze, bo wykracza1ce poza sygnalizowanie znaczenia ujcie funkcji emocji mozna znaLe u Tomkinsa (1980), kt ry traktuje afekty jako czynniki wzmacniajce popdy. W tym wzmacnianiu jest r wnie zawarta funkcja wybierania, ustalania priorytet w. Innymi sowy, to wanie afekty decyduj, kt re z motywow bd realizowane w pierwszej kolejnoci. Tomkins uzy prostego przykadu, kiedy wystpuje brak tlenu, nasze dziaania zmierzajce do jego uzyskania S Wzmacniane przez silny lk, kt ry sprawia, e wyczane s wszystkie inne, mniej ZnaCZCe w danym momencie motywy. Psychologowie ewolucyjni podobnie widz funkcj emocji, ktore w momencie wystpienia jakiegozdarzenia, Waznego z punktu widzenia przetrwanta, przejmuj koordynacj proces w i funkcji psychicznych, aby zapewni dziaanie adaptacyjne (Tooby, Cosmides, 1990). W tym sensie mamy do czynienla Z czymwicej ni tylko z sygnalizowaniem znaczenia. TW rca pierwszych komputerowych symulacji proces w psychicznych, Simon (1967), podobnie wyrazi si o emocjach. Uwaa, e jakiekolwiek urzdzenie realizujce kilka program w majcych swoje wytyCzone cele dziaania potrzebu je czego,co umozliwioby ustalenie priorytet w dla tych cel w, przerwaoby jeden program, a uruchomio inny' U czowieka tak funkcj peni wanie emocje. Izard (1993,1977) przypisuje emocjomtrzy funkcje, motywacyjn, polegajc na uruchamianiu proces w spostrzegania, mylenia i dziaania, organizujc, zwizan z koordynacj tych proces w oraz regulujc w stosunku do innych emocji, co oznacza, ze procesy neuronalne i motywacyjne jednej emocji mog wzmacnia lub osabia inne emocje. Funkcje zmian somatycznych towarzyszcych doznawaniu emocji w zakresie pracy Serca, ukadu krenia, oddychania czy napicia mini ujmuje si na ogo jako przyqotowanie i mobilizac) energii do sprostania nadzwyczajnym Warunkom. O ile w przypadku takich emocji jak gniew czy strach, mobilizacja do ataku czy ucieczki jest rzeczYwtcie zalena od odpowiednich zmian somatycznych, to w przypadku innych emocji sprawa jest trudniejsza do zrozumienia. Frijda (l999a) uwaza r wniez, e w przypadku niekt rych skadnik w somatycznych emocji, np. zmiany potliwoci sk ry, trudno jednoznacznie okrelifunkcj. Mona Zary Zykowa twierd ze nie, e z m iany somatycz ne zw lZane Z a ktywnoci au_ tonomicznego ukadu nerwowego S przede wszystkim ,,ewolucyjnym bagazem''

(1980). }ego zdaniem powszechne przekonanie o tym, ewszystkie nasze decyz)e

216

Rozdzia

11.

Bogosawienstwo czy przekle stwo ewolucyjne? Spr

funkcj emocji

emocii, byy niewtpliwie uyteczne W przetrwaniu dla naszych biologicznyc przodkow aie dla wsp czesnego czowieka mog by mniej przydatne. Odmienne stanowisko zajmuje w tej kwestii Damasio (1999), ktory uwai Zarejestrowanie Zmian somatycznych za jeden z nieodcznych skadnikow o( czuwania emocji. }ego zdaniem sygnay z trzewi, mini, staw w jder neur(

transmiterowych oraz grlczoow dokrewnych s warunkiem koniecznym, a niewystarczajcym do odczuwania emocji. Wyjaniaon r wniez kwesti ,,ewt lucyjrrego bagau" emocji, pokazujC, Ze dziaanie natury w procesie ewolu< polega na wykorzystywaniu starych struktur i mechanizm w w celu tworzen nowych mechani zmow i osigania nowych cel w. W przypadku ekspresji emocji wikszoautor w podkrela jej komunikl cyjn i spoeczn funkcj (Ekman, 1993;Izard,1994; Lazarus, 199l; Frijda, 198( )uz Darwin (19BB) zauway, ze matcZYny umiechmoze stanowi dla dziecl zacht, a gniewn e Zmarszczenie brwi _ za\<az. Zdaniem Izarda (1977) ekspr, sja radoci wzmacnia wizi spoeczne, wyraz smutku jest woaniem o pomo a gniewu sygnaem wyzwania do walki, kt re CZaSem moze spowodowa rea. cj podporzdkowania i r'ycofania, kiedy gniew demonstruje osobnik o wysz pozyc)i w grupie. Niedalvno opubiikowane badania student w pochodzcy< z Europy, Azji oraz Poudniorvej Ameryki, studiujcych w Stanach Zjednoczl nych pokazay, e |epszym zdolnociom w zakresie rozpoztrawania mimicznyc wyraz w emocji, takich jak gniew, smutek, pogarda czy wstrt, towarzyszy wy szy poziom przystosowania w obcej kulturze (Yoo, Matsumoto, LeRoux, 200( Ekman (1997) zauway, ze|udzte traktuj jako zdecydowanie bardziej wiarygor n czy)wypowie d o doznawanym uczuciu, jeeli towarzyszy je) odpowiedn ekspresja mimiczna.

Zacytujmy na koniec psychoterapeut, Dreikursa, kt ry pokaza funkcj em, cji poprzez wyobrazenie sobie osoby niezdolnej do ich odczuwania: odkry, po co s emocje, kiedy sprobujemy wyobraz ,,Mozemy z atwoci sobie osob, ktora nie doznaje zadnej emocji. )ej zdolnoci mylowe mogyby d, starczac wiele informacji. Byaby w stanie zdac sobie Spraw' co powinna zrob w skomplikou'anej sytuacji, ale nigdy nie byaby pewna' co jest dobre, a co z] Nie byaby w stanie za)c zdecydowanego stanowiska, dziaac z si i przekon niem, poniewaz kompletna obiektywno nie sprzyja zdecydowanemu dziaani (...) Taka osoba byaby zimna, prawie nieludzka. Nie mogaby dowiadcZfC ZA' nych skojarze , kt re uczyniyby j tenderrcyjn i jednostronn lv swoich perspe tywach. Nie byaby w stanie chcie czegokolwiek bardzo, i stara si o to. I(r tk byaby kompletnie nieudolna jako istota ludzka'' (Dreikurs, 1967, s. 207). Dodt my, e eksperyment mylowy Zaproponowany przez Dreikursa nie jest konieczl

Podsumowanie

1,

do zademonstrowa nia znaczenia emocji. Damasio, opisujC przypadek pacjenta, o kt rym bya mowa \Mczeniejw tym rozdziale, zauway, e aby stawi si przed lekarzami, pacjent musia pokona, trudn i niebezp\eczn ze wzgldu na warunki pogodowe drog samochodem i by wiadkiem powaznego wypadku. I(iedy jednak relacjonowa to wszystko lekarzowi, w jego gosie czy zachowaniu nie dao si zauway zadnej reakcji emocjonalnej, m wi spokojnie i beznamitnie, chodno i cbiektywnie. Podobne obserwac)e poczyni Damasio w przypadku innych pacjentou,, u kt rych choroba uszkodzia obszary w m zgu odpowiedzialne za emocje, nie upoledzajc w adnym stopniu proces w poZnaWCzych. ne aspekty proces w emocjonalnych przemaw Ia Za korzystn rol emocji W naszym zyciu. Nie wyklucza to oczywiciemoliwo ci, ze w pewnych okolicznociach emocje mog sta si niekorzystne, za\<o cajce mylen ie i d ziaa n ie, n ieprzystosowawc Ze i dysfu n kcj ona lne. Ma to jednak miejsce g wnie w r nego rodzaju patologii, bardziej czasowych zaburzeniach zachowania albo przewlekych chorobach psychic znych. Rozumumylenia, )c przez analogi, moemy powiedzi ec, e nikt rrie odm wi procesom czy oceniania ich korzystnej roli dla czorvieka tylko dlatego, e rozumowania w niekt rych chorobach, takich jak schizofrenia paranoidalna, urojenia, czyliza' burzenia mylenia,stanowi powan e przesz\<ody dla funkcjonowania spoecznego jednostki. Potraktujmy zatem emocje ja\<o z reguy dobroczynne i pomocne dziedzictwo ervolucyjne, nawet )eeli przypomina nam ono, bardziej ni na przykad poznanie, o naszej biologicznej naturze.

Wiele argument w uwzgldniajcych

Podsumowanie Toczony przez wieki, najpierw przez filozof r', a potem psycholog w sp r o funkcj , Znaczenie i uyte cznoemocji w zyciu czowieka oscylowa wok dw ch stanowisk. Zgodnie z pierwszym traktorvano emocje jako dysfunkcjonalne, przeszka dzajce w myleniu i dziaaniu, zbdne; zgodnie z drugim jako uyteczne svgnay uatwiajce przetrwanie, jak rowniez pomagajce W rozumo_ waniu i podejmowaniu decyzji. Stanowisko wspoCzesne przyzna)e wprawdzie, e emocje mog w pewnych sytuacjacl_r by dysfunkcjonalne, szczegolnie w przypadkach patologii, duzego ich nasilenia i dugiego CZaSu trwania, ale odgrywaj przede wszystkim korzystn rol W naszym yciu. Emocje s sygnaami informujcymi o tytn, e zdarzenie, z kt rym mamy do czynienia jest ZnaCZce, istotne, nieobojtne Z punktu widzenia naszych interes w. okrela si je jako mechanizmy sygnalizowania istotnocii przypisuje im korzystn rol w procesie podejmowania decyzji, dziki temu, ze m wi nam' co jest dla nas dobre, a co ze.

218

Rozdzia

11.

Bogosawienstwo czy przekle stwo ewolucyjne? 5pot

funkcj emotji

rym choroba uszkodzia obszary m zgu odpowiedzialne za emocje, wskazuj na ZnaCZne upoledzenie, pogorszenie poziomu ich funkcjono' wania, szczegoltrie spoecznego. |ednoczenie uwaza si, ze emocje peni funkcj koordynowania proces w i funkcji psychicznych w nlornentach krytycznych dla naSzego przetrwania, wymagaj cych zdecycowanego, ukierunkowanego dziaania. Natomiast ekspresji emocji - mimiczrrej i pantomimicznej - przypisuje si wan funkcj komunikacyjn uatwiajc regulowanie stosunk w spoeczn1lch, nie tylko w przypadku czowieka' Obserwacje os b,

kt

Bibl iografia

Aggleton f. P., Mishkin M. (1986). The amygdala: Sensory gateway to the emotions. W: R. Plutchnik, H. I(ellerman (red.) Emotion. Theory, research and experience. YoI 3, Biological Foundations
of

Emotion. New York: Academic Press.

of attachment:

Ainsworth M. D., Blehar M. C., Walters E., Wall S. (1978). Patterns

the strange situation. Hillsdale: Erlbaum.

Apsychological study of

American Psychiatric Association. (1994). Diagnostic and statistical manual for mental_disorders (DSM Arnold M, B. (1960) Emotions and Personallry. New York: Columbia University Press.
Ashby
F.

-1V). Washington: Author.

G., lsen A., M., Turken A. U. (1999) A neuropsychological theory of positive affect and its influence

on cognition. Psychological Review, 106, s.529-550.

Averill

J. R. (1980)

A constructivist view of emotion. W: Plutchnik R., I(ellerman H. (red.) Emotion. Theory,

Research and Experience, Vol. I Theories of Emotion. Bclston: Academic Press. Averill ]. R. (1985) The social construction of emotion: With special reference to love. W: I(. ). Gergen, I(. E. Davis (red.) The socil construction of the person' New York: Springer.

emocji. W: P. Ekman, R. ). Davidson (red.) Ntura emocji. Podstw,owe J. R. (1999a). Donioso zagadnien ia. Gdarisk: GWP. Averill J. R. (1999b)' W oku patrzcego. W: P. Ekman, R. I. Davidson (red.) Nattra emocji. Podstawowe zagadnien ia. Gdarisk: GWP.

Averill

Averill

J. R. (1999c).
d

May wiat, dua scena. W:

P.

Ekman, R.

I.

Davidson (red.) Natura emocji. Podstawowe

zaga

ni

enia. Gdarisk: GWP.

Gda sk: GWP. Baillie A. J., Lampe L. A. (1998). Avoidant personality disorder: Empirical support for DSM-IV revisions. lournal of Personality Disorders, 12, s.23-30. Bamber I.H. (1979). Thefears of adolescence. London: Acadernic Press. Barker R., Dembo T., Lewin I(. (1941). Frustration and aggression: An experiment with young children. University of Iowa Studies in Child Welfare,18, s. 1-314. Barr-Zisowitz, C. (2005). Smutek - czy istnieje takie zjawisko? W: Lewis M., Haviland-|ones ). (red.) Psychologia emocji. Gdarisk: GWP.
Batson C. D. (1991). The altruism question: Toward a social psychological ctnswer. Hillsdale: Erlbaum. Batson C. l)., Duncan B. D., Ackerman P., Buckley T., Birch I(. (1981). Is emphatic emotion a source for altruistic motivation? Journal o-f Personality and Social-Psychology, 40, s.290-302. Beck A. T. (1967). Depression: Clinical, experimental and thearetical aspects. New York: Hoeber. Berkowitz L. (1989). Frustration-aggression hypothesis: Examination and reformulation. Psychologtcal Berkowitz L. (1990). On the formation and regulation of anger and aggression: A cognitive neoassociationistic analysis. American Psychologist, 45, s. 494-503. Berkowitz L, (1993). Aggression. New York: McGraw-Hill. Berkowitz L. (1999). Anger' W: T. Dalgleish, M. Power (red.) Handbook of cognition and-emofloz. New York: Wiley.
Bullet i n, 106, s.59 -7 3.

Averill |. R., More T. A. (2005). Szczcie. W: M. Lewis, |. M. Haviland-)ones (red.) Psychologia emocji.

'

Biblioqrafia

21

Chaplin T. M., Cole

P., M., Zahn-Waxler C. (2005). Parental socialization of emotion expression: Gender differences and relations to child adjustment. Emotion,5, s. B0-88. Christianson S. A., Engelberg E. (L999). Organization of emotional memories. W: 'I. Dalgleish, M. ). Power (red.) Handbook of Cognition and Emotion. Nerv York: Wiley. Christianson S. A., Loftus E. (1991). Remembering emotional events: The fate of detailed information. Cognitictn and Emotion, 5, s.8l*108. Christianson S., Engelberg E. (f999). Organization of emotionai memories. 'W: T. Dalgleish, M. J. Power (red.) Handbook of Cognitiott and Emotion. New York: Wiley. Cialdini R' B., Darby B' L., Vincent I. E' (1973). Transgression and altruism: A case for hedonism. |otrnal
oJ

Lxp

er

rmen\
-

o.\

So tr

o.\

s1 r\ro\o g1,

9, s

\\)

Clark D. M. (1999). Anxiety disorders: Why they persist and how to treat them. Behavior Research Therapy,
' J/, S. J-:/. a-

-5\b

Clark D. M., Teasdale

|. D. (i982). Diurnal variation in clinical depression and accessibility of memories to positive and negative experiences. Journal o.f Abnorrual Psychology,2, s.87-95. Ciark L. A., Watson D. (1999). Funkc)onalne i dysfunkc.ionalne reakc.ie uczuciowe. nfi,': P. Ekman, R. }' Davidson (red.) ,tratura eruocji. Podstawowe zagadnienia. Gclarisk: G\)f P.

Clark L. A., Watson D. (1999). Temperament: A new paradigm fbr trait psychology. W: L. A. Pervin,

O. P. iohn (red.\ Handbook of Personality: Theory and research. New York: Guitford. Cleckley H. (1964). The ynask o.f santty. Stlouis: Mosby. Clore G. C. (1999a). Dlaczego przeywamy emocie. W: P. Ekrnan, R. J. Davidson (red.) },Iatura emocji. Podstawowe zagadnienia, Gdarisi<: GWP. Clore G. C' (1999b). Dlaczego emocje s Zawsze wiadome. W: P. Ekman, R. |. Davidsorr (red.) Natura emocji. P o dstw ow e zagadnienia. Gdansk: GwP. Clore G. C. (1999c). Dlaczego emocje wymagaj procesriw poznawczych. \fl: P. Ekman, R. ). Davidson (red.)
Il,{tura emocji' Podstawowe

Cohn J' F', Tronick E. Z. (1983). Three month old infants' reaction to simulated maternal depresston. Chilcl D eve lop ne nt, 5 4, s'I85 _I93. Cole P. M. (1986). Children's spontaneous control of facial expression. Chitd Devetoptnent, SZ s. I3O9-L32I. Condry )., Condry S. (1976). Sex differences: A study of the eye of the beholder. Child Dey,elopment, 47, s. 812-8i9. Cunningham M. R. (1979). Weather, mood and helping behavior: Quasi experiments with the sunshine
Damasio . R'
Samaritan.-Io urnaL of Personality nd Social Psychology, 37, s.I947-1956. (1999) . B'qd \krtezjusza. Emocje, l'ozunl i tudz]<i mozg.Poznan: Dom'Wydawniczy Rebis. Davidscrn R. )' (1984). Hernispheric asymmetry and emotion. W: I(. R. Scherer, P. Ekman (recl.) Approaches

zagadnienia. Gdarisk: GwP.

to emotion. Hillsdale: Erlbaum. Davidson R. l. (1993). Parsing affective space: Perspectives from neuropsychology and psychophysiology. Ideuropsy
c

ho

asymmetry: Emotional expression and brain physiology I. Journal of Personality and Social psychology, 58, s, 330-341. Davidson R. |., Fox N. A. (1982). Asymmetrical brain activity discriminates between positive versus negative affective stimuli in human infants. Science, 2ig, s.IZ3S-I237.

Ntura emocji. Podstawowe zagadnienia. Gda sk: G}(/P' Davidson R. J. (1999b). ZIoono pclszukiwania fizjolo gicznej specyficznoci ernocji. W; P. Ekman, R. }. Davidson (red.) Natura emocji. Podstwowe zagadnienia. Gdafisk: GwP. Davidson R. J', Ekman P., Saron C., Senulis )., Friesen !f. ). (1990). Approach withdrawal and cerebral

Davidson R. J. (1999). Neuropsychological perspectives on affective styles and their cognitive consequences. W: T. Dalgleish, M. }. Power (red.) Handbook of cognition-nd emotion. New York: Wiley. Davidson R. |. (1999a) O ernocji, nastroju i innych pojciach afektywnych. W: P. Ekman, R. Davidson (red.)
).

logy, Z s. 464 -

47 5.

222

Bibliografia

Davidson R. |., Schwartz, G. E., Saron C., Bennet J., Goleman D. J. G979). Frontal versus parietal EEG asymmetry during positive and negative affect. Psychophysiology, 16, s.202-203. Davis T. L. (1995). Gender differences in masking negative emotions: Ability or Motivation?. Developmenta.
Psy cho logy, 3 1, s. 660 -667. Deffenbacher J. L. (1980). Worry and emotionality in test anxiety. W: J. G. Sarason (red.) Test nxiet.',. Theory, research and applicaflozs. HillsdaIe: Erlbaurn. Denham S. A. (1998). Emotional deveLopment in young children. New York: Guilford Press. Dollard )', Miller N. R. (1967), osobowoi psychoterapia. Analiza w terminch uczenia si, myLelL:;

i kultury. Warszawa: PWN. Dreikurs R. (i967). Psychodynamics, psychotherapy and counseling. Chicago: Alfred Adler Institute. Duclos S. E., Laird ). D., Schneider E., Sexter M., Stern L., Vanlighten O. (1989). Emotion specific effects of facial expressions and postures of emotional experienc

e. Journal of Personality and Social Psycholog, 5Z s. 100-108. Dudek B. (2003). Zaburzenia po stresie traumatycznym. Cena strachu. Gdarisk: G\VP. East M. P., Watts F. M. (1999). Jealousy and envy. W: T. Dalgleish, M. ). Power (red.) Handbook of cognitior and emotion New York, Wiley. Eibl-Eibesfeldt t. (1973). The expressive behavior of the deaf-and-blind born. W: M. Von Cranach, L Vine (red.) Social Communication and Mctvernent. New York: Academic Press. Eisenberg N., Fabes R. A. (1998). Prosocial development. W: W. Damon, N. Eisenberg (red.) Handbook of child psvchology: Social, emotional and personaity developmelf. New York, Wiiey. Eisenberg N., Fabes R. A., Miller P. A., Fuitz f ., Shell R., Mathy R. M., Reno R. R. (1989). Relation of sympathr and distress to prosocial behavior: A muItimethod study. JournL of Personality and Social PsychoLogv,

57,

s.55-66.

Ekman P. (1972). Universals and cultural differences in facial expressions of emotion. W: |. Cole (red.)
Nebraska Synposiun on Motivatio'L, ]97]. Lincoln: University of Nebraska Press. Ekman P. (1977). Biological and cultural contributions to body and facial movement. W: f . Blacking (red.) The anthropotogy of the body.London: Academic Press. Eknran P. (1984). Expression and the nature of emotion. W: I(. Scherer, P. Ekman (red.) Approaches to ernotictn. Hillsdale: Lawrence Erlbaum. Ekman P. (1992). An argument for basic emotions. Cognition and Emotion, 6, s.169-200. Ekman P. (1993). Facial expression and emotion. American Psychologist, 48, s.384-392. Ekman P. (1997). I(amstwo i jego wykrywanie w biznesie, polityce, nraeristwie' Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Ekman P. (1999a). Basic emotions. W: T' Dalgleish, lvI' Power (red.) Handbook of cognition-and enotion. New York, Wiley.

Ekman P. (1999b). Facial expressions. W: T. Dalgleish, lvl. J. Power (red.). Handbook of cognition and
emotion. New York: Wiley. Ekman P. (1999c). Nastroje, emocje i cechy' W: P. Ekman, R. I. Davidson (red.) Natura emocji' Podstwou,e zagadnienia. Gda sk: GWP. Ekman P. (1999d). Wszystkie emocje s podstawowe. W: P' Ekman, R. J. Davidson (red.) Natura emocji. Podstawowe zagadnieni. Gda sk: Glf P. Ekmarr P. (1999e)' Zdarzenia poprzedzajce a metafbry emocji. W: P. Ekman, R. l.Davidson (red') Natura

ernocji. Podstawowe zagadnienia. Gda sk: GWP. Ekman P. Friesen, W. V., Ancoli, S. (1980). Facial signs of emotional experience . ]ournal of Personality and
So
c

ia i Psycho

]. (1999). Natura emocji. Podstawowe zagadnienia. Gdarisk: GWP. Ekman P., Davidson R. J., Friesen W. V. (1990). The Duchenne smile: Emotional expression and brain

logy, 39, s.IL25 -LI34.

Eknran

P.,

Davidson R.

physiology IL JournaL

o.f

Personality and Social Psychology,5S, s.342-353.

Bibliosra

223

Ekman

P.,

Friesen

\)fl. V. (1969).

The repertoire of nonverbal behavior: Categories, origins, usage and coding.

Semiotica,l,

s.

49-98.

Ekman P., Friesen !(/. \'. (1971). Constants across cultures in the face of emotions. /ournal oJ'Personality and Social Psychology, 17, s. I24-I29. Ekman P., Friesen w.v. (1'974). Detecting deception from body or face. Jotrnal o/Personality and Social Psychology, 29, s. 288-298. Ekman P., Friesen W. V. (1975). Ltnmasking the face: A guide to recognizing emotions from -facial clues. Englewood Ciiffs: Prentice Hall. Ekman P., Friesen V/. V. (1982). Felt, false and miserable smiles. Journal of NonverbaL-Behavior, 6, s.238*252. Ekman, P., Friesen, w V., O'Sullivan, M. (1988). Snriles when lying. Jotrnal o-f Personality and Social
Psychology, 54, s.4I4-420. Ekman P., Friesen W. V., O'Sullivan M., Chan A., Diacoyani-Tarlatzis I., Heider I(. i in. (1987). Universals and cultural differences in the judgments of facial expression of emotion. Journal o.f Personality and

Ekman P., Friesen W. V., Scherer K. (1976). Body movement and voice pitch in deceptive interaction. Seruiotica, 1, s.56-75. Ekman P., Friesen W. V., Tomkins S. (1971). Facial affect scoring technique: a first validity study. Semiotica,
3, s. 37-58.

Soc ia L Psy cho Logy, 53, s. 7 t'2-7 17.

Ekrnan P., Matsumoto D., Friesen W. V, (2005). Facial expression in affective disorders. W: P. Ekman,
'What E. Rosenberg (red.)
the

facial action codillg system (FACS), Second Edition, New York: oxbrd University Press. Ekman P., O'sullivan M. (1988). The role of context in interpreting facial expression: Comment on Russell and Fehr (1987). Journl of Experimental Psychology' General, 1]7, s.86-88. Ekman P., O'sullivan M. (1991). Who can catch a liar?_American Psychologist, 46, s.913-920.
Ekrnan
P.,

face reveals: Basic and applied studies of-spontaneous expression using the

Sorenson E. R., Friesen, W. V.

(1969)"

Pan-cultural elements in facial displays of emotions. Science,

s.86-88. Ellis H. C., Ashbrook P. V'. (1988). Resource allocation model of the effects of depressed mood states
164,

on memory. !(/: K. Fiedler, J. P. Forgas (red.) Affect, Cognition and-social Behavior. Toronto: Hogrefe. Ellis H. C., Moore B. A. (1999)' iVlood and memory. W: f. Dalgleis'r, M. j. Power (red.) Handbook of Cognition and Emotion New York: Wiiey. Ellsworth P. C. (i999). Niekt re z powod w oczekiwania uniwersainych wyznacznik w emocii.
W: P. Ekman, R.).Davidson (red.) Natura emocji. Podstawowe zagadnienia. Gda sk: GWP. Ellsworth P. C., Smith C. A. (1988). Frcm appraisal to emotion: Differences among unpleasant feelings. Motivation and Emotion, 12, (3), s.277-302. Emde R. N. (1984). Levels of meaning fbr infant emotions: A biosocial view. W: K. R. Scherer, P. Ekman

(red.) Approaches to emotion. Hillsdale: Erlbaum. Emde R. N., Harmon ,1. R. (1972). Endogenous and exogenous smiling systems in early infancy. Journal of the American Academy of Child Psychiatry, I l, s.I77-200. Epstein S. (1972). The nature of anxiety with emphasis upon its relationship to expectancy. !(: C. D. Spielberger (red.) Anxiety: Current trends in theory and research. New York: Academic Press. Erber R., Wegner I).M., Therriault N. (1996). On being cool and collected: Mood regulation in anticipation. lournal of Personality and Socil Psychology, 70, s.757_766' Etcoff N. L. (1989). Asymmetries on recognition of emotion. W: F. Boller, ). Grafman (red.) Handbook
oJ' neuropsy cho logy. Amstredam, Elsevier. Eysenck H. J. (197S). Superfactors P, E and N in a comprehensive factor space. Multivariate Behavioral Research, 3, s' 75-82. Eysenck H. ]. (1979). The conditioning model of neurosis. Conruunications in Behavioral Biology, 2, s. L55-I99.
.1

24

Bibliografia

Eysenck H.

).,

approach'New Eysenck M. w. (1gg5). Personality and individual dtfferences: A natural-science

York: Plenum Press' appraisal of other's spontaneous Fabes R. A., EisenbergN., Nyman M., Michaelieu Q. (1991). Youngchildren's 27, s' 858-866' emotional reactions. Developmental Psychology, vocal affect in familiar and unfamiliar Fernald A. (1993). Approval and disapproval: Infant responsiveness to Child Development, 64, s' 657-674' languages. and imitation of facial expressions Field T., woodson R., Greenberg R., Cohen D. (1982). Discrimination

by neonates . Science, 2lB, s.779-181' (2004)' Gender and culture differences Fischer A. H., Manstead A. S., Mosquera P. M., van Vianen A' E' Emotiol,4, s.87_94. in emotion. !(: R' T' Ammerman' M' Hersen Fisher D. 1., Himle J. A., Thyer B. A. (1999). Separation anxiety disorder' children nd'adolescenfs. Boston: Allyn & Bacon' (red.) Handbook of prescriptive treatments for of conflict episodes' Journal Forgas P. (1994). Sad and guilty? Affective influences on the expianation

Psychological Bulletin, 117, s' 39-66' Forgas l. P. (1995). Mood and judgment: The affect infusion model. your way: Mood effects on negotiation strategies Forgas l. P. (1998). on feeiing good and getting and outcom es. Jourrtal o.f Personality and social PsTchology, 74, s. 565-577, on language use and request Forgas l. P. (1999). on feeling good and being rude: Affective influences formulation s. Journal of Personality and sociaL Psychology, 76, s.928-939.

of

Personality and Social Psychology, 66, s' 56-68'

).

on social iudgments' Personality Forgas ]. P., lvloylan S. (1987). After the movies: The effect of mood 13, s' 465-477' and Social Psychology Bulletin, Uniwersytetu Iagielloriskiego' Franus E. (1959). Rozw j reakcji gniewu matych dzieci. Krak wr Wydawnictwo Universities Press' Freud A. (L946). The ego and the mechanisms oJ defense. New York: international (red.) Sigmund Freud: Collected papers' Vol' 4' Freud S. (1915). lnstincts and their vicissitudes. W: E. Jones
NewYork, Basic Books, 1959. Frijda N. H. (1986) The emotions. Cambridge: Cambridge University Press' Frijda N. H. (1988) The laws of emotion. Arnericart Psychologist, 43, s.349-358' Davidson (red') Natura emocji' Frijda N. H. (1999). Powszechniki istniej i s interesujce.'W: P' Ekman, R' }. sk: G\X/P' Podstawowe zagadnienia. Gda 'W: P' Ekman' afektu: emocje i zdarzenia, nastro.ie i sentymenty' Frijda N. H' (1999). R norodno G!0rP. sk: R. ). Davidson (red.) Natura emocji. Podstawowe zagadnienia. Gda _ na og . W: P. Ekman, R.J. Davidson (red') Natura emocji' Frijda N. H. (1999a). Emocje s funkcjonalne Podstawowe zagadnienia. Gdarisk: GWP' and emotional action Frijda N. H., I(uipers P., Terschure E. (i989). Relations among emotion, appraisal readiness. J ourn al of Personality and soc ia L Psy chology, 57, s. 212-228. s. 41-55' Gainotti G. (L972). Emotional behavior and hemispheric side of lesion. cortex,8, (1988). Relating situation evaluation to emotion differentiation: nonmetric Gehm T. L., Scherer I(. R. o.f emotion: Recent research' analysis of cross cultural questionnaire data. W: K. R. Scherer (red') Facets Hillsdale: Erlbaum. Zagro dzka (red') M zg Gierdalski M. (2000). Depresje i uzalenienia lekowe. W: T. G rska, A. Grabowska, J. Wydawnictwo Naukowe PWN' a zachowanie. Warszawa: R' )' Harmon Goldsmith H. H., Campos J. J. (1982). Toward a theory of infant temperament. W': R. N. Emde, (red.) The development of attachment and afiIiative systens. New York: Plenum. panic disorder' American Gorman )., I(ent J., Sullivan G., Coplan J. (2000). Neuroanatomical hypothesis of Journal of Psychiatry, 146, s.148-161' and E.,Rude S.S., pennebaker |.W. (2006).Benelits of expressive writing in lowering rumination

'

Gortner

.epresr've

S'J

Tf\ptc'\f\S.

ior Therap 1, 3 7' s. 292*3o3'

Bibliografia

225

Graham S., Hudley C., Williams E. (1992). Attributional and emotional determinants of aggression among African-American and Latino young adolescents . Developmental Psychology, 28, s.73I-240. Gray f . A. (1999). Cognition, emotion, conscious experience and the brain. W: T. Dalgleish, M. Power (red.) Hndbook of cognition and emotion New York: Wiley. Gray |' A. (1999)' Wymiary osobowoci a systemy emocjonalne. W: P. Ekman, R. )' Davidson (red.) Ntura emocji. Podstawowe zagadnienia. Gda rsk: GWP. Greene T. R., Noice H. (1988). lnfluence of positive affect upon creative thinking and problem sohing in children. Psychological Reports, J, s. 895-898. Gross J. J. (1998). The emerging eld of emotion regulation: An integrative review. Review of General Psycho logy, 2, s. 27 L-299. Grueneich R. (1992). The borderline personality disorder diagnosis: Reliability, diagnostic efficiency, and covariation with other with other personality disorder diagnoses. Journal of Personality Disorders, (3), s. 197-2I2.

Haidt )., Rozin P., McCauley C. R., lmada S. (1997). Body, psyche and culture: The relationships between
disgust and morality. Psychology and Developing Societes, g, s. 107-131. A., Carter f. D., Horgan T. G. (2000). Gender differences in the nonverbal communication of emotion. !7: A. H. Fisher (red.) Gender nd emotions: Social psychological perspectives. Paris: Cambridge University Press. Hall ). A., Matsumoto D. (2004). Gender differences in judgments of multiple emotions from facial

Hall

J.

Psychologia emocji. Gdarisk: GWP. Healy H., Williams M. G. (1999). Autobiographical memory. W: T. Dalgleish, M. f. Power (red.) Handbook of Cognition and Emotior. New York: Wiley. Heath R. G. (1986). The neural substrate of emotion. W: R. Plutchnik, H.l(ellerman (red.) Emotion. Theory, research and experience, Vol 3, Biological Foundations of Emotion. New York: Academic Press. Hellewell I. S. E., Connell f., Deakin I. F. W. (1994). Affect judgement and facial recognition memory in schizoph renia. Psychopathology, 27, s.255-26I. Henry J' P. (1986). Neuroendocrine patterns of emotional response, W: R. Plutchnik, H. I(ellerman (red.) Emotion. Theory, reserch and experience, Vol 3, Biological Foundations of Emotlon. New York: Academic Press. Herzyk A. (2003). M zg, emocje, uczucia - analiza neuropsychologicznta.Lublin: Wydawnictwo UMCS.

expressions . Emotion, 4, s.20I-206. Harris M. B., Benson S. B., Hall C. (I975). The effects of confession on altruism.lournal of Social Psychology, 96, s. L87-192. Harris p. L. (1989)' Children and emotions: The development of psychological understandlrg. oxford: Blackwell. Hat eld E., Rapson R. L. (2005). Mioi procesy przywizania. W: M. Lewis, J. M' Haviland-}ones (red.)

Hiatt S., Campos Hinton

f . J., Emde R. N. (1979). Facial pattering and infant facial expression: Happiness, surprise and fear. Child Development, S0, s.1020-1035.

). W., Burton R. F. (1997). A psychophysiological model of psystress causation and response applied to the workplace. Journal of Psychophysiology, I t, s. ZOO*2I7. Hobfoll S. E. (1998). Stress, Culture and Community. The Psychology and Philosophy of Stress, New york,

Plenum.

Hugdahl I(., Ohman A. (L977). Effects of instruction on acquisition and extinction of electrodermal response to fear relevant stimuli. Journal of Experimental Psychology: Human Learning and Memory, 3 (5), s.608-618. Isen A. M' (1987). Positive affect, cognitive processes and social behavior. W: L. Berkowitz (red.) Advances
in Experimental Social Psychology, Vol. 21. New york: Academic press.

226

Bibliografia

organization. Some implicationr lsen A. M. (1990). The influence of positive and negative affect on cognitive Biological Approache' development. W: N. L. Stein, B. Leventhal, T. Trabasso (red.) Psychologicat and for to Emotion. Hillsdale, New York: Erlbaum' (red.\ Handbook of cognition and Emotion Isen A. M. (1999). Positive affect. w: T. Dalgleish, M. ]. Power
Isen A.

New York:WileY. Lewis, )' M' Haviland - Jones (red' Iv1. (2005). Pozytywny afekt a podejmowanie decyzji. W: tvl. Psychologia emocji, Gdansk: Glf P' creative problem solving' lourna Isen A. M., Daubman I(. A., Nowicki G. P. (1987). Positive affect facilitates PsychoLoglt, 52, s' LL22-II3I' of Personality and Social positive affect on the unusualnes lsen A. M., |ohnson M. S., Mertz E., Robinson G. F. (1985). The influence of
of wor,d associations . lournal of Personality and SociaL-Psychology, 48, s. I4I3-L46' kindnes s. Journal of Personalit lsen A. M., Levin p. A. (i972). Effect of feeling good on heiping: Cookies and 2.1, s.384-388' and Social Psychology,

when the chips are dowr Isen A. M., partick R. (igg3). The effect of positive feelings on risk taking: organizational Behavior and Human Perforrnance, 31, s.I94-2O2. lzard c. (I97I). The face of emotion. New York, Appleton century crofts. Izard C. E. (|g77). Hunn effiotions. New York, Plenurn' system (MAX\. Newark, Universit Izard' C. E. (|979). The maximally discrimitative facial move'ftIent coding of Delaware, instructional Resources Center' of Personality and Soci Izard C. E. (199O). Facial expressions and tlre regulation of emotions . Journa.I
relations' Psycholc lzard C. E. (Ig9Z).Basic emotions, relations among emotions and emotion - cognition gical Review,99, s' 56I-565. processes' Psychologict Izard C. E. (1993). Four systems of emotion activation: Cognitive and noncognitive
Iz.ard, Psy chologY, 58, s.

487-498.

Review, 100, s.68-90. cross-culturr C.E. (1994.). Innate and universal facial expressions: Eviclence from developmental and research. Psychological Bulletin, 115, s' 288v299'

249v257 ' Izard C. E. (2001). Emotional intelligence or adaptive emotiotrs? Etrtotion, 1, s' (2004). Developmental changes in facial expressions of emotions on the stran[ Izard C. E., Abe J. A. situation during the second year of lif'e. Emotion, 4, s. 25L-265. of differential emotiot Izard.C. E., Buechler S. (i980) Aspects of consciousness and personality in terms (red.) Emotion. Theorv,-Research and Experience' VoL I Theori theory. W: R. Plutchnik, H. Kellerman

Emotion. Boston: Academic Pres.s' holistic judgnents (AFFL') Izard C. E., Dougherty L. M. (1980). Systenfor identifying afect expressions by ' Newark, University of Delaware, Instructional Resources center. A. (2001). Emotion knowledl tzard C. E., Fine S. E., Schultz D., Mostov A. |., Ackerman B. P., Youngstrom E. Psychological Scient as a predictor of social behavior and academic competence in chilclren at risk.
of

experiences and their relatio Izard c. E., Libero D. 2., Putman P., Haynes o. M. (1993). stability of emotion Psychology, 64, s.847-860' to traits of personali ty. Iournal of Personality and Social New York: Dover Publications' |ames \ (i890) The Principles of Psycholog7. 127, s' 33_38 (2001). The effect of mood tln helping behavior. The Journal af Social Psychology, Job R' F. '!V':

12,

s.18-23.

M' Lew i spoeczna konstrukcja w emocjach' )<lhnson-Laird P. N., oatley K. (2005) Poznawcza GWP' emocji' Gdarisk: J. M. Haviland-Jones (red.) Psychologia I(alat ]. \(/. (1988). Biological Psychology' Beimont: Vadsworth' using a microcomputer bas I(atsikitis M., pilowsky L, lnnes J. M. (i990). The quantification of smiling
approach. Journal of Nonverbal Behavior, 14, s' 3-I7'

28

Bibliografia

W: P' Ekman, R' l' Davidson (red') Natura Levenson R. W. (1999). W poszukiwaniu specyfiki autonomicznei. emocji. Podstawowe zagadnienia' Gda sk' GWP' action generates emotion specific Levenson R. \V., Ekman P., Friesen \f. V. (1990). Voluntary facial 27' s' 363-384' autonomic nervous system activity' Psychophysiology' w: c. Nemeth (red') social Psychology: Leventhal H. (1974).Emotions: A basic problem for social psychology. Classic and Contemporary Integrations' Chicago: Rand-McNally' Lewis M. (1992). Shame: The exposed sefi New York: Free Press' (red') Psychologia (2005). Wyanianie si luclzkich emocji W: M. Lewis, ). M. Haviland_}ones

Lewis M.
e

10fl. (1990). violations of expectancy, loss of control and anger Lewis M., Alessandri s. M., sullivan M. expressionsinyounginfants.DevelopmentalPsychology,26,s.T4S-751. w: U. Neisser (red') Memory observed: Linton M. (1982). Transformations of memory in everyday lif'e.

mo cj i.

Gdarisk: G\)f

P.

Remembering in natwral contexts' San Francisco: Freeman' i baclania"\'arszawa: Wydawnictwo Instytutu Lis-Turlejska M. (1998) . Traunatyczny stres. I{oncepcje

Psychologii PAN.

LutzC.(1988).L]nnaturalemotions.Chicago:UniversityofChicagoPress. ewolucyjnel' I(rakciw:'Wydawnictwo U} osiak !(. (2007). Natura stresu. Spojrzenie z perspektytuy positive affect Wydawnictwo L.T. (19g9). Processing deficits and the mediation of Mackie D. M., Worth
Uniwersytetu )agielloriskiego' in persuasion. JournI
o-f

Personality and-Social Psychology' 57' s' 27_40' attention to threat. Quarterly Journal Macleod c., Mathews A. (19gg). Anxiety and the allocation of s' 653_670' of Experinental Psychology, 40, disorders' Journal o-f AbnormaL Macleod c., Mathews A., Tata P. (1986). Attentional bias in emotional PsychologY, 95, s. 15-20' New York: Norton' Mandler G. (1984) toIincl anei body. Psychology of emotion and stress' p. G. (1g7g). Affective consequences of inadequatery explained physiological Marshall G. D., Zimbardo
Psychology' 37' s'970-988' arousal. Journal ofPersonaLity and Social Poznari: (1998) . Emocje _ aleksytymia - poznanle' Maruszewski T., cigaa E'

\fydawnictwo Fundacji

Humaniora. Therapy, 28, function of anxiety. Behaviour Research and Mathervs A. (1990). WhY worrY? The cognitive s' 493-499' emotional infbrmation . The PsYchologist, 6, Mathews A. (1993). Biases in processing emotional disorders' AnnuaL approaches to emotion and Mathews A. M., Macleod C. (1994). Cognitive
Review of PsYchologY, 45, s'

s.455-468.

25-50'

MatsumotoD.(1987).Theroleoffacialresponseintheexperienceofemotion:Moremethodological 52' s'769-774'

and Social Psychology' problems and meta-analysis. Journal of Personality ratings of facial p. (lggg). American - Japanese cultural differences in intensity Matpumoto D., Ekman 13' s'1'3-1'57 ' Emotion' expressions of emotion' Motivation nd in judgements of (1ggg). American - )apanese cultural differences Matsumoto D., i(asri F., I(ooken I(. ]3'o|18' ce. Cognition and Emotion' expression intensity and subjective experien I('' Ekman P' i in' (2000)' A new test D., wilson-cohn c., Raroque )', I(ooken Matsumoto D., LeRoux Brief Affect and Ekman's )apanese and caucasian Matsumoto t() measure em.tion recognition ability:

I{tlognitionTest(JACBART),JournalofNtlnverbalBehavior,24,s.lT9-209. G' (2005). Development and validation of a measure Matsumoto D,, Yoo S. H., Hirayama S., Petrova s. 23_40.

rule assessment inventor y. Emotion,5, of display rule knowledge; The display Dalgleish, M' )' Power science of attention and emotion. \(/: T. Matther,s G., Wells A. (1999). The cognitive New York: Wiley' (red'.) Handbook of C<tgnition and Emotion

of hedonic human emotions? An experimental investigation Mauro, R. (1988). opponent processes in

Contrast",.,d"ff".ti.,einteractions.MotivationandEmotion,l2,s'33-35I:

Bibliografia

229

Mayer f . D., Salovey P. (1997). What is emotional intelligence? W: P. S. D. Sluyter (red.) Emotional development nd emotional intelligence: Implicationsfor educators. New York, Basic Books. McAndrew F. T. (1986). A cross-cultural study of recognition thresholds for facial expression of emotion. Journal of Cross-Cultural Psychology, 17, s.2lI-224. McDougall \M. (1923) Outline of Psychology. New York: Scribner. Mclntosh D. N., Zajonc R. B., Vig P., Emerick S. \V. (1997). Facial movement, breathing, temperature and affect: Implications of the vascular theory of emotional experience. Cognition and Emotion, 11,
s. 171-195.

McNally R. ). (i987). Preparedness and phobias: A review. Psychological Bulletin,101, 283-303. Mead M. (1975). Review of Darwin and Facial Expression. Journal of Communication,25, s.209-213. Millon T., Davis R. D. (1995). The development of personality disorders. W: D. Cicchetti, D. Cohen (red.)
Developmental Psychopathology, Vol' 2: Risk, disorder nd adaptation. New York: Wiley. S., Zinbarg R. (1996), Conditioning and ethological models of anxiety disorders: Stress in dynamic context anxiety models. W; D. Hope (red.) Perspectives of anxiety,-panic and fear: Nebraska Symposium on Motivation. Lincoln: University of Nebraska Press. Mogg l(., Bradley B. P. (1999). Selective attention and anxiety: A cognitive - motivational perspective. l0/iley. 'rV: T. Dalgleish, M. ]. Power (red.) Handbook o;f Cognition and Emotion, New York: Mogg I(., Bradley B. P., Williams R. (1995). Attentional bias in anxiety and depression: the role of awareness. British Journal of Clinical Psychology, 34, s. 17-36. Mogg I(., Braclley B. P., Williams R., Mathews A. (1993). Subliminal processing of emotional information in anxiety and depression. Journal of Abnormal Psychology, 102, s.304-31i. Mogg K., Millar N., Bradley B. P. (2000). Biases in eye movements to threatening facial expressions in generalized anxiety disorder and depressive disorder . Journal of Abnormal Psychology, 109, s. 695-704. Mook D. G. (1987) . Motivation. The organiztion of action. New York: Norton. Morsbach H,, Tyler W. ). (1986). A )apanese emotion: Amae. W: R. Harre (red.) The social construction of emotions. Oxford: Blackwell. Moyer I(. \X/. (1976). The psychobiology of aggression New York: Harper and Row.

Mineka

Niedenthal P. M., Setterlund M. B. (1994). Emotion congruence in perception. Personality and Social
Psychology Bulletin, 20, s.

4OI-4II.

oatley I(., }enkins ]. M. (2003) Zrozumie emocje.'Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Oatley I(., Johnson-Laird P. N. (i987). Towards a cognitive theory of emotions. Cognition and Emotian,

l, s.29-50.

Oatley K., Johnson-Laird P. N. (1996) The communicative theory of emotions: empirical tests, mental models, and implications for social interaction. W: L. L. Martin, A. Tesser (red.) Strivingandfeeling:

Ohman A., Soares l.I.F. (1994). Unconscious anxiety: Phobic responses to masked stimuli. Journal
of Abnormal Psychology, 103, s.23I-240. Ohme R. (2003). Podprogowe informacje mimiczne. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Ortony A., Clore G. L., Collins A. (1988). The cogtitive structure of emotions. New York: Cambridge Univ.

Interactions among goals, affect and self regulation. Hillsdale: N), Erlbaum.

Press.

Ortony A., Turner T. l. (1990). What's basic about basic emotions? Psychological Reviev,, 97, s.315-33I. Panksepp ). (1986). The anatomy of emotions. W: R. Plutchnik, H. I(ellerman (red.) Emotion. Theory, research and experience, Vol 3, Biological Found,ations of Emotion New York: Academic Press. Panksepp ). (1998) Afective neuroscience: The-foundations of human and nimal emotions. New York: oxford

University Press.
Panksepp l. (1999). Podstawy emocji podstawowych. W: P. Ekman, R. ). Davidson (red.) Natura emocji. Podstawov,e zagadnienia. Gdarisk: GVf P.

230

Bibliografia

panksepp panksepp

J. (2005).

Emocje jako twory naturalne w

zgu ssak w. W: M. Lewis,

).

M. Haviland-)ones (red.)

Burgdorf ]. (2003). "Laughing" rats and the evolutionary antecedents of human joy? Physiolagy und Behavior, 79, s.533-547. parrot W. G. (1991). The emotional experience of jealousy and envy. W: P. Salovey (red.) The psychology of jealousy and envy. New York: Guilford' parrot pil' G., Sabini l. (1990). Mood and memory under natural conditions: Evidence for mood incongruent recall. Journal ofPersonality and Social Psychology,59, s.321-336. Parrot w. G., Smith R. H. (1993). Distinguishing the experiences of envy and jealousy. Journl of Personality
).,

Psychologia emocji.

Gda

sk:

GWP.

and Social Psychalogy, 64, s.906-920. Parrot W. G., Spackman M. P. (2005). Emocje i pami. W: M. Lewis,
ernocji.

J.

M. Haviland - }ones (red.) Psychologia

philips R. G., LeDoux f . E. (1992). Differential contribution of amygdala and hippocampus to cued and contextual fear conditioning. Learning and Memory, 1, s.34_4' pilowsky L, Katsikitis M. (1994). The classification of facial emotions: A computer based taxonomic plant E. A., Hyde |. S., Keltner D., Devine P. G. (2000). The gender stereotyping of emotions. Psychology of lVomen Quaterly, 24, s. 8L-92. plutchnik R. (1980a) A general psychoevolutionary theory of emotion. W: R. Plutchnik, H. Kellerman (red.)
approach. Journal
of

Gda

skr

G!fP.

Afrective Disorders, 30, s'

6I-7I.

Emotion. Theory, Research and Experience, Vol. I Theories of Emotion. Boston: Academic Press. Plutchnik R. (1980b). Emotion. A psychoevolutionary synthesis. New York: Harper and Row. power M. ). (1999). Sadness and its disorders. W: T. Dalgleish, M. Power (red.) Handbook of Cognition and Emotion. New York; WileY. power M., I., Dalgleish T. (Igg7\. Cognition and emotion: From order to disorder. New York: Erlbaum. pribram K. H. (1980). The biology of emotions and other feelings. W: R. Plutchnik, H. Kellerman (red.) Etnotion. Theary, Research and Experience, Vol. I Theories o/Emotion. Boston: Academic Press. Raine A. (1996). Autonomic nervous system activity and violence. Wr D. M. Stoff, R. B. Cairns (red.) Aggression and violence: Genetic, neurobiologicl and biosocial perspectives. Mahwah: NJ, Lawrence Erlbaum. Reuter-Lorenz P., Davidson R. ). (1981). Differential contributions of the two cerebral hemispheres to the perception of happy and sad faces. Neuropsychologia, 19, s' 609-613. Richters M. M., Volkmar F. R. (1994). Reactive attachment disorder of infancy or early childhood. Jourrtal o;f the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 33, s.328-332. Roberts R. D., Zeidner M., Matthews G. (2001). Does emotional intelligence meet traditional standards for an intelligence? Some new data and conclusions. Emotion, l, s. 196-231' Robinson R. G., Benson D. F. (198i). Depression in aphasic patients: Frequency, severity and clinical

Rodnick E. H., Goldstein M. )., Lewis

pathological correlations. Brain and Language,

14,

s.282-291.

schizophrenia-spectrunr distlrd-'rs. V: N. F' Watt, E. |. Anthony' and role as precursors of offspring '. (red.) Children at risk.for schizophrenia: A longitudinal perspecli ve. Cambridge: L. C. Wynn e,I.E. Rolf Cambridge UniversitY Press. Roseman I. J. (1991). Appraisal determinants of discrete emotions. Cognition and Emotion, S (3), s. 161-200. Roseman I. )., Wiest C., Swartz T. S. (1994). Phenomenology, behaviors and goals differentiate discrete emotions. Journal of Personality and Socil Psychology,59, s. 899_915. Rosenberg E. L., Ekman P. (1997). Coherence between expressive and experiental systems in emotion. W: P. Ekman, E. L. Roseberg (red.) What theface reveak. Bastc andapp edstu es ofspontaneous expression using the Facial Action Coding System (FACS). New York: Oxford University Press'
P.,

M., Doane J. A. (1984). Parental communication style, affect

Rozin

Fallon A. E. (1987). A perspective on disgust. Psychological Review,94,s.23-4L.

Biblioqrafia

231

Rozin P., Haidt |., McCauley C. R. (2005). Wstrt. W: M. Lewis, |. M. Haviland-|ones (red.) Psychologia enocji. Gda sk: GWP. Rozin P, Haidt /., McCauley C. R., Imada S. (1997). 7he cultural evolution of disgust. W H. M. Macbeth
(red.) Food preferences and taste: Continuity and change. Oxford: Berghahn.

Rozin

Rozin P., Nemeroff C., 'Wane M., Sherrod A. (1989). Operation of the sympathetic magical law of contagion in interpersonal attitudes among Americans. Bulletin of the_Psychonomic Society, 27, s.367-37O. Russell t. A. (1980). A circumplex model of affect. Journal of Personality and Social-Psychology,39, s. 1 161-1178. Russell J. A. (1989). Measures of emotion. W: R. Plutchnik, H. Kellerman (red.) Emotion. Theory, Research and Experience, Vol.4. Boston: Academic Press. Russell J. A. (1994). Is there universal recognition if emotion from facial expressions?: A review of cross-

P., Markwith M., McCauley C. R. (1994). The nature of aversion to indirect contact with other persons: AIDS aversion as a composite aversion to strangers, infection, moral taint and misfortune. Journal of Abnormal Psychology, 103, s.495-504.

cultural studies. Psychological Bulletin, 115, I02-I4L Russell |. A., Fehr B. (1987). Relativity in the perception of emotion in f'acial expressions. Journal
of Experimental Psychology. General, 1]6, s.223_37. Russell f . A., Lewicka M., Niit T. (1989). A cross-cultural study of a circumplex model of affect. Journal ofPesronality and Socil Psychology, 57, s.848_856. Rutter M., Rutter M. (1992). Developing minds. Challenge and continuity across the life span. London: Penguin. Saarni C. (1984). An observational study of children's attempts to monitor their expressive behavio r. Child development, 55, s. 1504-1513. Saarni C. (1999). The development of emotional competence. New York: Guilford Press. Salovey P., Mayer ). D. (1990). Emotional intelligence . lmagination, Cognition and Personality, 9, s.185-211. Salovey P., Mayer ). D., Rosenhan D. L. (1991). Mood and helping: Mood as a motivator of helping and helping as a regulator of mood. V: M. S. Clark (red.) Prosocial Behavior: Review of Personality and Social Psychology, Vol. 12. Newbury Park: Sage. Sander D., Grandjean D., Scherer K. R. (2005). A systems approach to appraisal mechanisms in emotion. Neural Networks, 18, s.3I7-352.

Schachter S. (1964). The interaction of cognitive and physiological determinants of emotional state. W: L. Berkowitz (red.) Mental Social Psychology, Vol. 1. New York: Academic Press. Schachter S. (1970) The assumption of identity and peripheralist - centralist controversies in motivation and emotion. W: M. B. Arnold (red.) Feelings and Emotions. The Loyola Symposium. New York:
Academic Press.

Schachter S., Singer I. G962). Cognitive, social and physiological determinants of emotional state.
Psychological Review, 69, s. 379 -399. Schaffer C. E., Davidson R. J., Saron C. (1983). Frontal and parietal electroencephalogram asymmetry in depressed and non-depressed subjects. Biological Psychiatry, 18,s.753-762. Schaffer H. R. (2005). Psychologia dziecka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PrVN. Scherer K. R. (1984) On the nature and function of emotion: A component process approach. W: K. R. Scherer, P. Ekman (red.) Approches to Ernotion. Hillsdale, Lawrence Erlbaum. Scherer K. R. (1985). Stress und Emotion: Ein Ausblick. V/: K. R. Schere H. G. V/allbott, F. /. Tolkmitt, G. Bergmann (red.) Die Stressreaktion; Physiologie tnd Verhalten, Gottingen, Hogrefe. Scherer K. R. (1986). Vocal affect expression: A review and a model for future research. Psychological

Bulletin, 99, s.L43-I65.

Scherer K. R. (1992). Vocal affect expression as symptom, symbol and appeal. W: H. Papousek, U. furgens, M. Papousek (red.) Nonverbal vocal communication: Comparative and developmental approaches.New York: Cambridge University Press.

232

Bibliografia

Scherer K. R. (2001), Appraisal considered as a process of multilevel sequential checking. W: I(. R. Scherer, A. Schorr, T. Johnstone (red.) Appraisal processes in emotion: Theory, methods, research. New York: Oxford University Press. Seamon f. G., Brody N., Kauff D. M. (1983). Affective discrimination of stimuli that are not recognized: Effects of shadowing, masking, and cerebral laterality. /ournal oJ'Experimental Psychology: Learning, Memory and Cognition, 9, s.544*555. Seligman M. E. P., Walker E. F., Rosenhan D. L. (2003). Psychopatologia. Poznan: Zysk i S-ka. Selye H. (i960). Stres ycia. Warszawa: pzwL. Sheridan C. L., Radmacher S. A. (1998). Psychologia zdrowia. Wyzwanie dla biomedycznego rnodelu zdrowia. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia. Shiller V. M., Izard C. E., Hembree E. A. (1986). Patterns of emotion expression during separation in the
stra nge-situation proced ur e. D ev e l o p me nt l Psy c ho lcgy, 22, s. 37 8 -382' Shweder R. A. (i992). The cultural psychology of the emotions. !(: M. Lewis, ). Haviland (red.) Handbook o;f emoticns, New York: Guilford.

A. (1999). ,,Nie jestechory' tylko si zakochae''_ emocja jako system interpretacji. Ekman, R. ). Davidson (red.) Natura eruocji. Podstawowe zagadnienia. Gdarisk: GWP. po Shweder R. A', Haidt J. (2005). Psychologia kulturowa emocji _ od staroytnoci czasy wsp czesne. W: M. Lewis, J. M. Haviland-Jones (red.) Psychologia emocji. Gdarisk: GWP. Silberg J. L., Pickles A., Rutter M., Hewitt )., Simonoff E., Maes H. i in. (1999). The influence of genetic factors and life stress on depression among adolescent girls. Archit,es cf General Psychiatry, 5 (3)'
Shweder R'
'W:
P.

s.225-232.
Simon H. A. (1967). Motivational and emotional controls of cognition . Psychalogical Review, 74, s.29-39. Singer ). A., Salovey P. (1996). Motivated memory: Self-defining memories, goals and affect regulation. W: L. Martin, A. Tesser (red.) Striving andfeeling: Interactions among goals, affect and self-regulation. Hillsdale, New York: Erlbaum. Smedslund I. G992) Are Frijda's laws of emotion empirical? Cognition and Emotion,6, s.435-456. Solomon D., Keller M., Leon, A. (2000). Multiple recurrences of a major depressive disorder. American Journal of Psychiatry, 157, s.229-233. Solomon R. C. (2005) Filozofia emocji. W: M. Lewis, J. M. Haviland-fones (red.) Psychologia emocji. Gdarlsk:

GWP.
Solomon R. L. (1980). The opponent process theory of acquired motivation: the costs of pleasure and the benefits of pain. Americn Psychologist, .35, s.691_712. Spielberger C. D. (L972). Anxiety as an emotional state. W: C. D. Spielberger (red.) Anxiety: Current trends in theory and resetrch' New York: Academic Press. Sroufe L. A. (1979). Socioemotional development. W: f . D. Osofsky (red.) Handbook of infant developrnent. New York: Wiley. Sroufe L. A. (1984). The organization of emotional deveiopment. W: l(. R. Scherer, P. Ekman (red.) Approaches to emotion. Hillsdale: Erlbaum. Stein M. B. (1998). Neurobiological perspectives on social phobia: From affiliation to zoology. Biological Psychiatry, 44, s. L277-L285. Stein N. L., Levine L. (i989). The casual organization of emotion knowledge: a developmental study. Cognition and Emotion, 3, s.343-378. Stein N. L., Levine L. l. (1990). Making sense out of emotion: the representation and use of goal structured knowledge. W: N. L. Stein, B. Leventhal, T. Trabasso (red.) Psychctlogical approaches to emotion. Hillsdale: Erlbaum. Stein N. L., Levine L.l. (1999). The early emergence of emotional understanding and appraisal: Implications fbr theories of development. W: T. Dalgleish, M. Power (red.) Handbook of cognition and emotion. New York: Wiley.

Bibliografia

233

Sternberg R.

J. (1988).

Triangulating love.

\)fl: R.

Sternberg, M. L. Barnes (red.)

The

psychology of love.New

Haven: Yale University Press.

Stoeber G., Franzek E., Beckmann H. (1997). Maternal infectious illness and schizophrenia. American lournal of Psychiatry, I 54, s. 292-293. Strack F., Martin L. L., Stepper, S. (1988). Inhibiting and facilitating conditions of the human smile: A nonobtrusive test ofthe facial feedback hypothesis. Journal ofPersonality and Social Psychology, 54,
s.768-777.

Strelau
Strelau

J. (1985).
.

Temperament, osobowo, dzianie. Warszawa; PWN.

czynnik moderujcy stresory, stan i skutki stresu | oraz radzenie sobie ze stresem. W: I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (red.) Cztowiek w sytuacji stresu.
(L996). Temperament a stres: Temperament jako

Strelau
Strelau

Problemy teoretyczne i metodologiczne.Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego. l. G996). The regulative theory of temperament: Current status. Personality and Individual
Differences, 20, s.

I3l-I42.
t e

Unintended thoughts and images. W: T. Dalgleish, M. |. Power (red.) Handbook of Cogtition Emotion. New York: Wiley. and Tangney l.P. (1999). The self-conscious emotions: shame, guilt, embarrassment and pride. V: T. Dalgleish, M. ]. Power (red.) Handbook of cognition and emotion. New York: Wiley. Taylor S. (1983). Adjustment to threatening events. A theory of cognitive adaptation. A merican Psychologist,

I. Q0O2). P s y c ho lo gi a

mp era me

n t

u. W ar szawa

PWN.

Tallis

F. (1999)

38, s. 1161-1173.

Tellegen A., Watson D., Clark L. A. (1999). On the dimensional and hierarchical structure of affect. Psychological Science, 10, s. 297 -303. Tomarken A. )., Davidson R. J., Wheeler R. E., Doss R., C. (1992). Individual differences in anterior brain asymnretry and fundamental dimensions of emotion. /ournal of Personality and Social PsychoLogy, 62, s.676-687. Tomaszewski T. (1975). Czowiek i otoczenie. W: T. Tomaszewski (red.) Psychologia.'Warszawa: PWN. Tomkins S. S. (i980) Affect as amplification: Some modifications in theory. W: R. Plutchnik, H. l(ellerman (red.) Emotion. Theory, Research and Experience, Vol. I Theories of Emotion. Boston: Academic Press. Tomkins S. S. (1984) Affect theory. W: I(. R. Scherer, P. Ekman (red.) Approches to Emotion. Hillsdale: Lawrence Erlbaum.

Tooby J., Cosmides L. (1990) The past explains the present: Emotional adaptations and the structure of ancestral environments. Ethology and Sociobiology, 11, s.375-424. Tooby f., Cosmides L. (2005) Psychologia ewolucyjna a emocje. W: M. Lewis, f. M. Haviland-|ones (red.)
Psycho logia emocj i. Gdafrsk: G\(/P.

Trevarthen C. (1984). Emotions in infancy: Regulators of contact and relationships with persons. W: I(. R. Scherer, P' Ekman (red.) Approches to emotion. Hillsdale: Erlbaum. Usher J. A., Neisser U. (1993). Childhood amnesia and the beginnings of memory for four early life events. Journal of Experimental Psychology: General, 122, s. 155-165. Vaillant G. (1977). Adaptation to life. Boston: Little - Brown. 'Wagenaar W. A. (1986). My memory: A study of autobiographical memory over six years. Cognitive Psychology, 'Watson
18,

s.225-252.

Wallen R.

\X/' (1964).

Psychologia kliniczn. 'Warszawa:

PwN.

D., Tellegen A. (1985). Towards a consensual structure of mood. Psychological Bulletin, 98, s.219-235.

Watson D., Wiese D., Vaidya J., Tellegen A. (1999). The two general activation systems of affect: Structural findings, evolutionary considerations and psychobiological eviden ce. Journal of Pesronality and Social 'Watson
Psy cho logy, 76, s. 82O

). B., Rayner R. (1920). Conditioned emotional reactions. Journal of Experimental Psychology, 3, s. 1-14.

-838.

234

Bibliografia

Weiner B. (1980). A cognitive (attribution)

Weirrer B. (1986). Attribution, emotion and action. W: R. IV{. Sorrentino, C. T. Higgins (red.) Handboak cl'fulotivation and Cogniflon. New York: Wiley' Weiner B., Handel S. (1985). Anticipated emotional consequences of casual communications and reported cotnmunication strategy. Devel'opmeltal Psychology, 2 1,s. 102_107. Vreinrich l. D. (1980). Torvard a sociobiological theory of the emotions. W: t{. Plutchnik, H. Kellerman (red.) Enotion. Theory, Reserch and Experience, Vol. 1 Theories o-f Eruotion' Boston: Academic Press. Whittle S., Allen N. B., Lubman D. [., YucelM. (2006). The neurobiological basis of temperament: Towards a better understanding ofpsychopathology. Neuroscience and Biobehavioral Reviews,30, s.5LL_55' Whyrbow P. (1984). Contributions fbrm neuroendocrinology. W: I(. R. Scherer, P. Ekrnan (red.) Approaches

of judgrnenis of help giving. Journal of PersonaLity and Social Psychology,.39, s. 186-200.

emotion

action model of motivated behavior: An analysis

W'idiger T. A., Trull T.

l-{. E.

ta emotiott. Hillsdale: Erlbaum.

Adams (red.) Comprehensive Handbook of Psychopathology. New York: Plenum. \Milliams J. N{. G., lvlathews A., Macleod C. (1996). The emotional Stroop task and psychopathology'

I.

0993). Borderline and narcisstic personality disorders' W: P. B. Sutke

Psychological Bulletin, 120, s. 3-24. M G., Watts F. N., Macleod C., Mathews A. (19i18). Cognitive Psychology and Ernotional D iso rders. Chichester: Wiley. Williamson S., Harpur T. f ., Hare R. D. (1991). Abnormal processing of affective words by psychopaths.

Williams I.

Psy c ho p hy sio

Wolpe |', Wblpe D. (1999)' |Volni od lkt' Lki i ich terapia. I(rakow: WiR Partner' Yoo S. H., IVlatsumoto D., LeRoux I. A. (2006). The influence of emotion recognition and emotion regulation on intercultural adjustment. Interrlational Journc{ of Interctlttrl lelatiotts, .30, s. 345-363.

logy, 28, s. 260 -27 3.

Zagrodzka J. (2000). Neurofizjologiczne mechanizmy zachowania emocjonalnego. V/: T. G rska, A' Grabowska, |. Zagrodzka (red.) ilIozg a zachov,rnie. \r\'arszau'a: W'ydawnictwo Naukowe PWN. Zajonc R. B. (1980). Feeling and thinking: Preferences need no inf'erences. Arnerican Psychologist,.3S, s. I5I-L75. 'Zajonc R. B. (19t14). On the primacy of affect. (rv:) I(. R. Scherer, P. Ekrnan (red.) Approaches to emotion.
Zajonc i' B. (1999). Dowody na istnienie emocji niewiadonrych' \r)/': P. Ekman, R. |. Davidson (red.) Natura
emocj i. Podsttyowe

Hillsdale: l.awrence Erlbaum.

zagadnienia. Gdarisk: GwP.

ZechE., Rime B. (2005). Is talking about emotionalexperience helpful? Effects on emotional recoverY and perceived bene ts. Clinical PsychoLogy and Psltchotherapy, 12, s.270-287. Zeidner M. (1998). Test anxiety. The state af the art. New York: Plenum.
Zeidner M., Endler N. S.
(1996)
.

Handbaok

of copitg. Theory, research and appLicaflons.

New York: Wiley.

lndeks rzeczowy

adrenalina 78,79,80

I 54, 157 69,

16r, 763 - 166, 168 -

17

2,

17

4-

17

9,

afekt 19, 22, 24, 2s, 26, 27, 29,30, 31, 3s, 75,76,77,9A

7r, 72,

L87

_I92, 195, 198, 206,

209 _17

jako proces 15 ujcie organistyczne 14 ujcie mentalistyczne 15 ujcie narracyjne 24

AFFEX I47,166,T68,170
agresja 58,
asymetria
1O2, 138, 191

aleksytymia 192

p kulowa 73,74,77

podstawowe 17, 22, 24, 38, o-50, 52, 168,

179, 1gg

cecha

lku 125,L26,786
21', 29, 69, 70, 72, 73, 80, 118,

zhoone 19, 25,

30, 42, 45, 47, 64, 95, 108,

11

1,

ciao migdaowate

Il7,

120, I27,139, I72, 176

129, 183,796,206

u szympans

w
37

141

cykle dobowe afektu 40

pozytywne

-39, 57, 66, 72, 75, 87, 93, 104,

rr2, 133, r35-r37, r3g, 766, 169, r70,

depresja
217 depresja jednobiegun owa 200-202
55 - 57, 7 I, 7

3-7 4, 160, I28, 199 -204, 2IO,

r77,2I1
negatywne 27,
37 -39, 57, 66, 75, 84, 93, 97, 99,

L04, r12, 122, 126, 135, 139, 139, 157, 160, 16r, 166, 169, r77, 1gg, 1gg, 200,202,205,

dopamina 78,80, 133,183, 202,206 dowiadczenie emocji 13, 32, 34, 175_1L6,
138*139, 164, 166, 1gg

209,210

modalne 44,96,97 pierwotne 45,85,166

duma 52, 53,98, 165, 167, I71, 178,183, 188

dziecice zaburzenie przywizania 2o5
efekt Stroopa 123 efekt zgodnoci z emocj (nastrojem) 128,I32

wt rne 45,213
samowiadomociowe52, 62, 171, 178

wadzy I02,103,I57
saboci103, 158

ekspresja 140-142, I44,147, I52, 157, 162*768

ekspresja mimiczna 140, L42-I43, 145, I47, 149,

wsp dziaania 135 wsp zawodnictwa 135

emoc.ionalno 183, 785, I92, I93

r57,762-163
ekspresyjne pisanie 162

pozytywna 183,I92
negatywna 783,192 64-68, 72, 73, ZS, 77,
endogenny umiech 168

EM-FACS

146
58, 62,

emocje Ll, 12, 13-52,

79, g0-gg, gL-93, 95, 96, gg, 100, 102_113,

Ll6, 1r7, 1Ig-L24, 727, 129, 133, 135, 136,

139, 139, 14r,-144, r47, I4g, 150, 151, 153,

FACS 146-151
fobia 107, 196,197,203

242

lndeks rzeczowy

spoeczna 196 szkolna 203

Fore, plenri z Nowej Grvinei I53,154

nerwica I95,lL)6
neurotransmiter 78-80, 82, 83, 183' 196' 20,206,
2a9,'.l6

niepok .i 32,55,7i, i98, 199,204 gniew I4l, I4', 1'46, I5o, I52, L58 hipokamp 69,71,80,I29
inteligencja emocjonalna 191

noradrenalina 78-80, 202

ocena pierlvotna 92 ocena poznawcza 22,32,9I,96, 108, 109, 113' 114' 120

ocenaw't rna 92,L)3

JACFEE 15,146,156
pami emocjonalna l29, 130
koherencja procesu ernocjonainego 34, 35

panika

6.3

koowy model afektu 42,43

kora przedczoowa 7o-72, 80

pantornimika 140,

141 52,

poczucie u'iny 6, 45, 50,

6I, 62, 64,98, 103' 112'

L66, r7r, L72, r83,1 89, 200, 20L,2rr

lk

1, 27,

30-35, 53'57, 6I, 66,7o,73,83, 88, 91'

podstawowy temat relacyjny 48, 93,94,95

93, 108, L22-r29, 139, 158, L59, 16r, 165, 172,

173, r8L, 186, 192, 196-200, 203-205, 208,

podwzgorze 29, 68,

prawa ernocji 17

69, 70, 72, B0

2TI,2I5
lk egzaminacyjny 54, 181 lk paniczny

pref-erencje afektywne

14
17O

procedura niez-nanej sytuacji 169,

procesy adaptacyjne 19 procesv przeciwstawne 103, 104

I97,I98

lk separacyjny 203

mania 199,20I,202
rrrarker somat,vczny
21 3

radoc 78,2,34.' 38, 40, 41'

45, 6, 5(), 52, 53, 6'2,

73, 100, Io'.z, I04, I25, I29, II, l42, 146, I47,
152, 156, 166, 168, 17U, 183, 185, 207

t!'tAX 147, 155

mechanizmy obronne I59, 160
31, mio 38,
50, 52, 56, 66, l'35, 136,'207

radzenie sobie ze stresern 159, 160 reakcje at'ektyrvne

1.),4,

II7
I7

mimiczna eksresja emocji 64,82,140, I42*I52,

162, 16'3, 166,'21 6,

reaktywno 184' 1i]5

regulacja ernocji 158, 160, 4 reguy ujawtriania emocji 156,162 infbrrnacy.irra 99 rozbielro

2r8

minriczne sprzenie zrvrotne 162

mimika 140
modalnoemoc1i 66
model infuzji afektu 133 modulacja reakcji emocjonalnych 160

schizofrenia

194, 205, 206,

2I0, 217

sekrvencja testowania zdarzen 96, 97

serotonina 78,80,202 nastr

12, L6,25,26,35,39, 56,77, 103' 105' 126

snrtttek 18,24,32, 4l, 4,

-1''.29,

I32, 1 33, 1 36- 1 38, 1 50, 162, l98, 20, 208

49, 50, 55-57 ' 79' 97,102, 103, |24, 126,17, I29, I4I, |42,

63, 65,7'3,

lndeksrzeczowy 243

143, 146, 147, r5O,

I5I, 163, r7O, r72, 179, 193, 207,209,2II,2L6

teorie rozwoju emocji 766,167

185, 188-190, Lg3, 1gg-200,

stan

lku

125

uczucia 16, 30-35, 45, 2r3,225

uczucia ta 33
ukad limbiczny 29,68 ukad nagro

49t, 55,

57,102, 133, I34,2I2,

strach L8, 20, 2t, 24, 25, 27, 30, 38, 40, 4I, 44-46,
50, 53, 55, 104, 113,

59,62,64,7r,9r,94, g7, gg, 103,

12, 135, 141,

|l9,

l42, L46, 150-152,

168-170, r72, I79,190, 193, 195, 1gg, Ig0, rg3,

L96, rg7, rgg,207

dy

70, 72, 78, 80

,2r2,215

uniwersalne wyznaczniki emocji 85

stres 12, 25,27,28,35,92, I59, L6O, I95, 196, I99, 204,2r0,2L1,229,233

styl afektywny 77,181, 183, 184, 185, I92, L93 system hamowania behawioralnego 184, 208 system oceny walencji

uog lnione zaburzenia lkowe 54, 88, I04, I22,

183,210

umiechDuchenne 151
walencja emocji 38, 39

126,I8I
135, 184

system realizowania celow L26 system

wariograf 65

walki-ucieczki

wstrt 18, 38, 46, 49,50, 60, 6I, 63, 66,85,86, L42,
r43, I44, 146, IsL, r52, 156, r7g, 195,216

system zbIiania behawioralnego 184 systemy aktywacji emocji 81 systemy emocjonalne w

wstyd
45

I1., 46, 49, 50, 62, 64, 103, 112, 165, 166,

17I,

m zgu

I72,I78,189,193
wykrywacz kamstwa 65 wyuczona bezradno 203 wzorce ekspresji mimicznej 45,I42, L53,I73 wzorzec przywizania I70, L7I
zaangaowanie w rol emocjonaln 23,24

wiadomo emocji 19, 30_32 temperament 13' 180-187, L9 tendencyjnouwagi 123_126

teoria(e) emocji L2, 98, I34

atrybucyjna 96

zaburzenia lkowe 34, I98 zaburzenia nastroju 183, 199, zaburzenie dystymiczne 201 zaburzenie obsesyjno-kompulsywne 198
zadanie wieczki I3o_I32 zadanie wykrywania
19, 20, 2L 2OO, 202, 210 207

biologiczna

19

dwuczynnikowa 23 ewolucyjna 20,48,I97 komunikacyjna 25 komponentowa 15,22,23 motywacyjna I29 psychoewolucyjna spoeczna 23

zaburzenia osobowoci 204, 205,

_2I0

pr bnika I23,124

zagroenie 3,44, 49, 53,54, 84,85, I6, I77, 18o,

rgg,204
zakrt obrczy zazdro 49,
69, 70, 7 I, 73, 80, 183

zr

nicowanych emocji 48,92, I\7, 166

teoria orodkowych program w afektywnych 68 teoria pozytywnego afektu 8,29,30,130, 131, 133, I34, 136, L37 teoria sieci sko.iarzeniowych 129

zawi45,50,59,60
50, 52, 59, 60, 63,

2II

zesp stresu pourazowego (PTSD) 199

W SERII

PSYCH0L0G lA W0 BEc WsPcZEsNocl POMOC PSYCHOLOGICZNA UKAZAA sI

z Iiczny mi or ganizacja m i z aj muj cym i si bezpie cz e stwem publ icznym, doma m i pomocy spolecznej, od wielu lat jest czonkiem IQajowej Rady ds. Przeszczep w Narzd w. Zainteresowania badawcze Profesora to psychologia rehabilitacji, stosowana psychologia spoeczna, makropsychologia spoeczna. Niniejszy podrcznik jest pierwszym, tak obszernym i dogbnym polskim dzieem w tej dziedzinie"

hab. Stanisaw l(owalik, wybitny specjalista w dziedzinie psychologii rehabilitainstytutem Psychologii UAM w Poznaniu, I(atedr I(ultury Fizycznej os b Niepenosprawnych AwF w Poznaniu oraz Instytutem Psychologii Akademii Bydgoskiej by wielokrotnie wyr niany Za prac naukow, dydaktyczn i organizacyjn. Wspodziaa

Prof.

dr

cji, zwtzany z

Autor przedstawia problem niepenosprawnocii rehabilitacji w powizaniu zr nymi dziedzinami psychologii _ og lnej, spotecznej, rozwoiowej, klinicznej. W nowatorski spos b czy podstawy teorctyczne z praktyk usprawniania os b
wymagaj cych rehabilitacj i.
dziea, bo tak trzeba okrelipozycj wydawniczprzygotowan ,,Po przeczytaniu caoci

przez Stanisawa l(owalika, dochodz do wniosku, ze powsta podrcznik o rzadko spo_ tykanych walorach. [...] Autorowi udao si pogodzic, poczyc wrCz chodne spojrzenie badacza z podejciem penym autentycznej troski o losy niepenosprawnych i poziom psychologii rehabilitacji. [..'] Jednoczenie jest to podrcznik, kt ry w maksymalnym stopniu wykorzystuje wiedz teoretycznzronych dziedzin psychologii teoretycznej istosowanej oraz Z socjologii. [...] Stanisaw i(owalik przedstawia odwazne i autorskie' nowe i innowacyjne rozwIzania. [...] Po przeczytaniu tej ksiki mam wielk ochot powr ci do tej lektury )uw formie pogbionego studiowania, a najwiksz ochot mam do odniesienia
si do wielu propozycji

Zastan w

si''.

Zrecenzji prof, dr hab. Heleny Skowej, Instytut Psychologii,

Uniwersytet im. Adm Mickiewicz w Poznaniu

Cena

32z

W SERII

w diagno:ie p*ydtdcqitzn*j

sbss

PsYcHoLoGlA W0BEC WsPoczEsNocl

PODSTAWY PSYCHOTOGII UKAZAA 5l

Dr hab. Anna Suchariska, profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, odl997 roku kierownik Zakadu Psychologii Osobowoci Instytutu Psychologii UAM;kilkakrotnie wyr zniana nagrodami naukowymi i dydaktycznymi Rektora UAM; prowadzi
wykady i szkolenia dla rodowisk pozauniwersyteckichu m.in. grup studenckich, psycholog w praktyk w lekarzy i pielgniarek, pracownik w pomocy spoecznej. Zainteresowania naukowe Autorki to psychologia osobowoci i psychologia kliniczna, porednia autodestruktywno,diagnoza psychologiczna,techniki apercepcyjne, analiza transakcyjna.

W ninszym podrczniku Autorka najwicej mieisca powica rozmowie i obserwacji wdiagnozie osobowoci jednostki, zastosowaniu tych metod wopisie iwyjanianiu je| zachowania; poruszatekwesti czynnik w decyduicych owartociuzyskanych w rozmowie danych _ tyct'' kt re s zwizane z warunkami poprzedzaicymi spotkanie, i ty.t'' kt re wystpuj w czasie jego trwania.
kretne narzdzie, metoda badania, kt rej stawia si przede wszystkim wym g precyzji i rzetelnocl? Czy moejedno i drugie? Co oznacza wym g rzetelnoci rozmowy iczego

,Czy rozmowa psychologrczna to kwestia osobistego talentu i sztuki,

<magii>,

czy kon,

w istocie dotyczzebrane t drog informacje? A jak si ma sprawa Sugerowanego tu eklek_ tyzmu? Czy chodzi o to, by psycholog swobodnie dysponowa wiedz teoretyczn,czc wiele paradygmat w w rozwizywaniu tego Samego problemu, czy raczej o to, by wiedza ta umoIiwia mu dokon1rvanie optymalnego wyboru, nie kilku, a jednej koncepcji teoretycznej. Czy zastosowanie teorii moe by balastem <zamykajcym> dostp do waznych informacji, CZy wrCZ przeciwnie, niezbdn pomoc w ich systematyzacji?

Pr

buj w tej ksice odpowiedziena te pytania1

Ann Sucharisk (ze Wpu)

Cena 27

Rnrlmiufl
W sERll REFIEKT0R UKAZAA 5l
Itftiirol

ffiW

$"&

profesor William B. Irvine jest filozofemzWright State University wOhio w Stanach

Zjednoczonych. Zajmu)esi etyk stosowan, m.in. wprzedsibiorczoci, zagadnieniami wolnejwoli oraz logik indukcyjn i symboliczn' yciewpogoni za wiatowym sukcesem _ saw, bogactwem i m
,,\il/'ikszo ludzi spdza

osign wszystkim, co si z nimi wt!e.Wyobraaj oni sobie, e osignwszy ten sukces, _ bd w koricu czuli si zadowoleni ze swoich osigni, stosunk w, take satysfakcj _ myl_ pojawi si trwae majtku i, co najwa nie)sze,zycta.A wraz ztymzadowoIeniem
jest zadowolenie bez pogoni za szc:z-cte.Nie zdaj sobie tylko Sprawy' e cakowicie moliwe wiaiowym sukcesem, a tym bardz bez osignicia go. Irzeczywicie, gonic za sukcesem,

z ycia. ludzie na og pomnszaj swoje szanse na osignicie osobistego zadowolenia jaki postawiem sobie w dociekaniach nad pragnieniami ludzkimi, byo zbadaCelem, jaki wpyw wywienie ich od podszewki po to,by zrozumie, jak i dlaczego powsta'' rai na nasze

ciei co moemy zrobi, by nad nimi zapanowa. W eniudo tego celu zbadaem, co na temat pragnieri m wili buddyci,taoici, hinduici, Rzyamisre, szakerzy iwicikatoliccy, a takze co m wili o pragnieniach starozytni Grecy,
mianie i wspoczeni filozofowie europejscy. Moje badania nad pragnieniami byy nie tylko wielokulturowe' Ieczta!<ewielodyscyplinarne. Po przestudiowaniu pism filozofow i mylijak i dlacieli religijnych zapoznaem si z badaniami naukowymi prowadzonymi nad tym, Cze1oksztatuj si w nas pragnienia takie, jakie si w nas ksztatujl ZWprowadzeni"a
Cena 9 z

BriLrriufl
W sERll REFIEKT0R UKAZAA 5l
&W

WtW

Rrtat!it

|ohn Maeda to wiatowej sawy grafik komputerowy, projektant, profesor Massachusetts Institute of Technology, a Zarazem doradca wielu duych korporacji wiatowych, m. in. uczestnik programu ,'sens i prostota'' w holenderskim przedsibiorstwie Philips.

nawet nie zna i nie potrafi wykorzystywa. Powszechnie dostpne programy komputerowe s niezwykle rozbudowane, a instrukcje do nich licz setki stron. Nasze skrzynki poczty elektronic zne) zapenia mn stwo przer nych wiadomoci. Ta wszechobecna zozono wszystkiego w nieznony spos b utrudnia ycie.

rozmiar w urzdzente ma dziprzeogromn liczb funkcji, kt rych uytkownik czsto

yciestaje si Corazbardziej skomplikowane. Moliwoci techniki sprawiaj, e niewielkich

praktycznyc ale

inspirujca i wzbogacajca intelektualnie.

trzewe,praktyczne zasady, inne s bardziejabstrakcyjne, a niekt re sigaj Wynfilozofii. Przeczytamy tu, co zrobi, by osignc oywczprostot We Wzornictwie, technice, przedsibiorczoci _ i po prostu w codziennym zyciu kadego Z nas. Lektura jest przyjlmna'

Dotyczy to nie tylko zwykego czowieka, ale takze organizacji. Dla nich waciwie pojta prostota to warunek przetrwania i powodzenia na rynku. W'arto, by podayza wiatowymi tendencjami w tej dziedzinie. Autor analizuje istot prostoty, formuujc dziesi praw, kt re ni rzdz. Czcznich to

Zaczynamy tskni za prostot. Prostota staje si niezbdna nie tylko zewzgld w r w nie psychologl czny ch.

Cena

20z

Dr hab. Wadysaw osiak, psycholog kliniczny, kierownik Zakadu

Psychologii Klinicznej lnstytutu Psychoiogii UJ, prowadzi zespo badawczy zajmujcy si zjawiskiem stresu. Autor monog rafii Natura stresu. Spojrzenie
z perspektywy ewolucyjnej oraz Dynamika emocii i radzenia sobie w stresie

psychologicznym,

wsporedaktor

artykuow empirycznych z dziedziny stresu i emocji, wspoautor pierwszej polskiej monografii dotyczcej psychologii chorych onkologicznie' Czonek 5tress and Anxiety Research

Society, dyrektor lnstytutu Psychologii UJ.

Podrcznik wprowadza w psychologiczn natur emocji, przedstawia dokonania teoretykriw i badaczy z ostatnich lat. Ukad treci jest tak pomylany, by uj najwaniejsze pytania odnoszce si do emocji i odpowiedzi na nie. lntencj Autora jest, aby Czytelnik przede wszystkim zrozumia emocje - Czym s, skd si bior ijaka jest ich rola w naszym yciu.
,,Wadysaw osiak napisa ksik, ktora bardzo dobrze spenia zadania podrcznika akademickiego. Jest neutralna teoretycznie

Autor nie faworyzuje adnej specyficznej koncepcji proces w

emocjonalnych, ale omawia bardzo rozmaite podejcia. To bardzo Wazna zaleta ksiki, poniewa uwiadamia odbiorcom, i nie istnieje jedna gotowa recepta, pozwalajca rozwiza

ne prob_

lemy dotyczce emocji. Dziki temu przyszli czytelnicy mog uzyska wystarczajco bogat wiedz, by nie tylko analizowa proce5y emocjonalne pojawiajce si w naturalnym kontekcie spoecznym, lecz by mogli zrozumie wyniki nowych badari nad procesami emocjonalnymi. ('.') Praca (...) 0parta

jest na szerokim materiale rodowym, pochodzcym nie tylko z psychologii emocji, lecz take z psychologii klinicznej i psychologii osobowoci' Autor wykorzystuje take w przemylany spos b
literatur dotyczc neurobiologiCZnego podoaprocesow emocjonalnych.''
Z

recenzji prof. dr. hab. Tomasza Maruszewskiego stytut P sy ch o I o g i i P AN

In

Szkoo Wysza Psychologi i Spoeczn ej

WYDAWNICTWA AKADEMICKIE I PROFESJONALNE

ul. J. Pankiewicza 3 00-696 Warszawa

tel. (0 22) 21 32702 e-mail: waip@waip.com.pl

www.waip.com.pl

llllilllilllllilllillll
CENA 32 Z