Alam Nedir ? Alam, bir metal elementin baka metaller ya da herhangi baka elementler ile homojen karmdr.

ki veya birka maddenin muhtelif oranlarda beraberce eritilerek meydana getirilen karma alam denir.Alamlar karmdaki metallerin zelliklerinden farkl zellikler gsterirler. En bilinen alamlara; tun (bakr-kalay), pirin (bakr-inko), lehim (kalay-kurun) ve cva alamlar olan amalgamlar rnek verilebilir. Alamlar, uygulamalarn gerektirdii fiziksel zelliklere sahip malzemeler retilmesinde yaygn olarak kullanlr. EKL HAFIZALI ALAIMLAR Malzeme biliminde uygun bir sl prosedr ile gerek sekline veya boyutuna geri dnebilme yeteneine sahip metalik malzemeler, sekil hafzal alamlar olarak isimlendirilir. Sekil hafzal alamlar sl deiimlere duyarl fonksiyonel malzemelerdir. Temel karakteristikleri, kritik dnm scaklnn zerinde ve altnda iki farkl sekil veya kristal yapsna sahip olmalardr. Nispeten dk scaklklarda deforme edilebilen bu malzemeler, daha yksek scaklklarda deformasyon ncesi ekillerine dnebilmektedirler. Bu malzemeler sadece stma halinde "tek ynl sekil hafzaya sahip malzemeler" olarak tanmlanrken, yeniden soutma halinde ise "iki ynl sekil hafzal malzemeler" olarak tanmlanmaktadrlar. Sekil hafzal alamlarn ou termoelastik martenzitik yap sergileyen malzemelerdir. Martenzitik yapl sekil hafzal alam, dnm scaklnn altnda ikizlenme ve kayma mekanizmalar ile deforme edilebilir. Ana faza dnm iin stma uyguland zaman ikizlenmi olan yap eski haline dner, dolaysyla deformasyon yok edilebilmektedir Uygulamada ekil hafza etkisi gsteren ok sayda alamlarn olduu bilinmekle birlikte bunlar arasnda en ok ilgi grenler nikel-titanyum alamlar ve bakr esasl alamlardr.

Bu alam sistemlerinden NiTi ve bakr esasl birka alam zerine aratrmalar younlamtr.te yandan bu alamlara olan ilginin yksek olmasnn nedeni olarak, sekil deiimi esnasnda nemli byklkte kuvvet retebilmeye sahip olmalar sylenebilir. Daha fazla sl kararlla sahip olan NiTi alamlar, korozyona kar hassas olan bakr esasl alamlarla karlatrldnda mkemmel bir korozyon direncine ve ok daha yksek sneklie sahiptir. Fakat bakr esasl alamlar daha ucuzdur, eritilmeleri daha kolaydr, daha geni potansiyel dnm scaklk aralna sahiptirler. Sonuta her iki alam sisteminizde de kullanlaca ortama gre gz nnde bulundurulmas gereken avantaj ve dezavantajlar vardr. NiTi alamlar ikili alam sistemidir. Bu tr bir bileik, kabul edilir snrlar ierisinde fazladan nikel veya titanyum zebilir ve allagelmi alamlarla mukayese edilebilir derecede sneklie sahiptir. Bu ar zebilme yetenei sayesinde alam sisteminin hem dnm zelliklerini hem de mekanik zelliklerini istenilen tarzda deitirmek iin dier elementler katlabilir. Yaklak %1 orannda nikel ilavesi bile alam sisteminin zelliklerini etkiler. Oksijen ve karbon gibi safszlklarn, dnm scakln deitirdii ve mekanik zellikleri zayflatt iin bnyede bulunmas istenmez.

Bakr esasl alamlar, CuZnAl ve CuAlNi alamlar eklinde l alamlar olabilecei gibi ayrca manganezde ieren drtl modifikasyonuca mmkndr. Bor, seryum, kobalt, demir, titanyum, vanadyum ve zirkonyum gibi elementler ince taneli yap elde etmek iin bnyeye eklenir. Ayrca mangan hem CuZnAl, hem de CuAlNi alamlarn dnm scaklklarn drr ve yksek alminyum ierikli alamlarn tektoit noktasn deitirir. Daha iyi sneklilik iin alminyumun yerine katlr. Uzun sreli stma inko buharlamasna ve tane bymesine neden olduundan kanlmaldr. Su verme sertletirme ilemi olarak kullanlr. Ak havada soutma ilemi baz yksek alminyum ierikli CuZnAl ve CuAlNi alamlar iin yeterli olabilir. Sadece soutulmu paralarda dnm scaklklar genellikle kararsz olduundan dnm scaklklarn kararl hale getirmek iin Af scaklnn zerindeki scaklklarda soutma sonras yalandrma yaplmaldr. Bakr esasl alamlarn sl kararll ayrm kinetikleri ile snrldr. Bu nedenle CuZnAl ve CuAlNi alamlarn srasyla 150~200C zerindeki scaklklarda uzun sreli maruz braklmasndan kanlmaldr. Daha dk scaklklarda yalandrma, dnm scaklklarn deitirir. Beta faznda yalandrma durumunda da benzer sonular doar. Martenzitik halde yalandrlm alamlar yalanma kaynakl martenzit stabilizasyon etkisi gsterir. CuAlNi alamlar yksek scaklklarda CuZnAl alamlarndan daha kararldr. Bu yzden dnm scaklklarnn sk kontrolnn istenildii farkl scaklk uygulamalarnda bu faktrleri dikkate almak gerekir. Sekil hafzal dnm ilk kez AuCd alamlarnda 1932 ylnda Chang ve Read tarafndan anlalm, 1938'de de sz konusu yapsal dnm pirinc malzemede de olduu grlmtr. 1951 ylnda ise AuCd alaml bir ubukta sekil hafzas tespit edilmesinden sonra 1962'de Buehler ve arkadalar tarafndan es-atomlu nikel titanyum alamlarda sekil hafza etkisi belirlenmitir.Bunun sonunda bu alamlarn hem ticari kullanmlarna, hem de metalurjik aratrmalarna hz verilmitir. Gnmzde ise sekil hafzal alamlar, es zamanl alglayclar ve eyleyiciler olarak kullanldndan byk ilgi ekmektedir.Bunun sonucu olarak, ok kullanlan sekil hafzal alamlarn detayl bir ekilde aklanmas bu makalede ama

olmutur.Sekil hafzal alamlarda, yksek scaklktaki ostenitik fazn uzun suren dnm sonucunda termoelastik martenzitik meydana gelmesi ilemi martenzitik dnm olarak isimlendirilir.Atomlarn yer deitirme miktar ok byk olmamasna ramen, hepsinin birden hacimsel ynde ayn dorultuda tanmasndan dolay, dnm sonucunda makroskopik bir sekil deiimi gerekleir. Sonu olarak normal metal ve alamlardan farkl niteliklere sahip olan sekil hafza etkisi ve superelastisite gibi essiz ve ustun zellikler aa kar[3 Her alamn katlama scakl farkl olduundan martenzitik dnm, belirli bir scaklk aralnda tamamlanmaktadr (Sekil 1). Dnmn balang ve bitii gerekte genis bir scaklk araln kapsamasna ramen ou zaman dar bir scaklk aralnda meydana gelmektedir. Dnm surecinde stma ve soutma scaklklar arasnda oluan fark histerezis olarak isimlendirilir ve alam sistemine bal olarak deiir.

Sekil 1. Sabit Yk Altndaki Bir Numunede Istma ve Soutma Durumunda Tipik DnmScaklk Erisi. T: scaklk; Th: dnm histerezisi; Ms: martenzit balangc; Mf: martenzit bitii; As: ostenit balangc; Af: ostenit biti. Bilindii gibi termoelastik martenzit, dk scaklk ya da gerilme deiimleri ile harekete geebilen dk enerjisine ve parlak ara yzeyine gre karakterize edilir. Bunun sonucu olarak termoelastik martenzit, dnm esnasnda simetri kayb yznden snrlandrlm olarak tersinebilir.Atermal martenzitin balksrtna benzer ekildeki yaps esasen kendiliinden ekillenen nitelerin etkileimli kaym halidir (Sekil 2b). niteler arasndaki sekil deiimi,nitelerin birbirini pasifletirmesine neden olduundan kk deerde makroskopik bir gerinim aa kar. Gerilme kaynakl martenzit oluumu durumunda veya gerilme ile kendiliinden yerleen bir yap durumunda bu niteler biimini deitirebilir ve uygulanan gerilme dorultusunda meydana gelen en buyuk sekil deiimi kararl hale gelene dek deiim devam eder. Sonu olarak Sekil 2c'de grlecei zere birim nite mevcut konfigrasyonda egemen olur. Bu sre sonunda yaratlan makroskopik gerinim, tersine dnm sayesinde kristal yapnn ostenite geri dnmesi sonucu geri kazanlabilir.

Sekil 2. T:Scaklk; (a) Beta fazl kristal; (b) Soutma ve martenzite dnm sonras kendiliinden yerleen A,B,C ve D ikizlenmi niteler; (c) A nitesi uygulanan gerilme sonunda konfigrasyonda egemen olur ve stma durumunda malzeme beta fazl yapsna dolaysyla orijinal sekline yeniden dner. Konunun daha iyi anlalabilmesi iin Sekil 3'de ise bakr esasl ve nikel esasl alamlara ait optik mikroskop altnda ekilmi yap fotoraflar verilmitir.

(a) (b) Sekil 3. eitli Sekil Hafzal Alamlarda Grlen Yap Grntleri. (a) Bakr esasl sekil hafzal bir alamda martenzitik yap. (b) Ti-Al bir alamda TiAl ve Ti3Al fazlara ait yapraks (lameler) yap. Sekil hafzal alamlarn mekanik zellikleri, belirli bir scaklk aralnda gereklesen yapsal dnmlerine bal olarak buyuk lde deiir. Bu durum, nikel-titanyum alamna ait gerilmelerinim erisinde kolayca grlebilir .

(a) Ostenit (b) Martenzit (c) Sanki elastik (sperelastik) davranlar Sekil 4. Farkl Scaklklarda Dnme likin Tipik Gerilme-Gerinim Erileri Bu sekil alama ait dnm scaklk aralnda, dnm scaklnn altnda ve zerinde NiTi alaml numuneye ekme testi uygulanmas sonucunda oluturulmutur.Bilindii gibi martenzit,olduka dk bir gerilme deerinde dahi birka yzde gerinim retecek ekilde kolaylkla deforme edilebilmektedir. Oysa yksek scaklk faz olan ostenit daha fazla akma dayanmna sahip olduundan kolaylkla deforme edilemez zellik gsterir. ekilde martenzit erisi zerindeki kesikli izgi gerilmenin ortadan kalkmasndan sonra stma durumunu iaret etmektedir. Numunenin malzeme yaps ostenite dntnde sekil deiiminin olmadan nceki seklini hatrlamas ile orijinal boyutlarna korunur. Ostenit fazda iken stma veya gerinme olmas geri kazanlabilir bir sekil tutumu salamaz. nk yapda faz deisimi meydana gelmemektedir. Sekil 4a'da malzeme ostenit scaklnn zerinde, Sekil 4b'de ostenit scaklnda incelenmitir. Sekil 4c'de ise martenzit scaklnda incelenmitir. Bu scaklkta, martenzit gerilme kaynakl olabilmekte ve hemen sekil deitirmeye balayarak, AB hatt boyunca sabit bir gerilme altnda artan bir gerinim sergilemektedir. Yksz durumda azalan gerilmeye ramen malzeme CD hatt boyunca grlecei zere daha dk bir gerilme seviyesinde ostenite dnerek seklini alr. Sekil kazanm s uygulanmasndan deil gerilme azalmasndan dolaydr. Bu etki malzemenin asr elastik olmasnn bir sonucudur ve sperelastisite olarak bilinir. Sper elastiklik lineer olmayp, sz konusu scaklk aralnda hem gerilme hem de geinime bal olduundan alamn Young modlnn belirlenmesi ok zordur. ou durumlarda hafza etkisi tek ynldr. Yani soutma durumunda sekil hafzal alam, yapsal olarak martenzit fazl yapya dnmesine ramen herhangi bir sekil deiimi

sergilemez. Martenzit yapdaki gerinim miktar birka yzde deerinde olup malzeme stlncaya kadar bnyede tutulur ve s uygulannca sekil kazanm gerekleir. Yeniden soutma durumunda sekil deiimi kendiliinden olamayacandan eer sekil kazanm isteniliyorsa o zaman malzeme, harici olarak gerinmeye maruz braklr. Sekil hafzal alamlarn bazlarnda iki ynl sekil hafzay grmek mmkndr. Bu tip alamlarda hem stma hem soutma durumunda sekil deiimi sz konusudur. Burada sekil deiiminin bykl daima tek ynl hafzal alamlardan elde edilene nispeten olduka azdr. Alam ok kk gerilme kullanarak dk scaklktaki sekline dnmeye alr. Istma durumunda sekil deiimi iin tek ynl alamlara gre ok yksek gerilmeler harcanabilir. te yandan yaplan sl ilemlerin ve uygulanan mekaniksel metotlarn ou iki ynl sekil hafza etkisine sahip alamlar retmeye yneliktir. Ama tam ve net bir sekil deiimi elde etmeyi salayacak olan mikro yapsal gerilmeler retmektir. Bunun iinde souk halde malzeme ekillendirilerek yapda dzgn sral, youn martenzit tabakalar oluturulmaldr. Sekil 5'de nikel esasl sekil hafzal bir alamda sl ilem uygulanmadan nce ve sonra elektron tarama mikroskobunda 1000X bytme ile ekilmi yaplar grlmektedir. Alamn kimyasal bileimi, Ni 65.5%, Cr 9.2%, Co 9.1%, al 5.1%, Ti 4.5%, Mo 2.5%, Fe 0.06%, ve C<0.02% seklindedir. Bu bileim, gaz trbinlerinin rotor kanatlarnda en ok kullanlan alam oluturur. Sekil 5'ten grlecei gibi, sl ilemden nce inemsi bir yapya sahip olan alam sisteminde, sl ilemden sonra kresel tanecikler teekkl etmitir. Bu yeni yap muhtemelen ilem koullar ile birlikte dk soutma hznn bir sonucudur.

Sekil 5. Nikel Esasl Bir Alamda Isl lem ncesi (a) ve Sonras (b) Yap Grnm. ENDSTRYEL AMALI EKL HAFIZALI ALAIMLAR Endstride en fazla grnen sekil hafzal NiTi alamlar ve bakr esasl alamlar nemli ticari deere sahip alam sistemleridir. Bu sistemlerin sahip olduklar zellikleri birbirinden olduka farkldr.Bakr esasl alamlarda % 4-5 olan sekil hafza gerinim deeri, Ni-Ti alamlarda yaklak %8'dir. Daha fazla sl karalla sahip olan Ni-Ti alamlar, gerilmeli korozyona kars hassas olan bakr esasl alamlarla karslatrldnda mkemmel bir korozyon direncine ve ok daha yksek sneklilie sahiptir. Dier taraftan bakr esasl alamlar daha ucuzdur, eritilmeleri ve ack havada ekstrede edilmeleri daha kolaydr, daha geni potansiyel dnm scaklk aralna sahiptirler. Sonuta her iki alam sisteminizde de kullanlaca ortama gre gz nnde bulundurulmas gereken avantaj ve dezavantajlar olduu sylenebilir. Aada bu iki sekil hafzal alam detayl bir ekilde aklanmtr.

Nikel-Titanyum ekil Hafzal Alamlar NiTi alamlar ikili alam sistemidir ve esatomlu intermetalik bir bileiktir. ntermetalik bir bileik sra ddr. nk bu tur bir bileik, kabul edilir snrlar ierisinde fazladan nikel veya titanyum zebilir ve allagelmi alamlarla mukayese edilebilir derecede sneklilie sahiptir. Bu ar zebilme yetenei sayesinde alam sisteminin hem dnm zelliklerini hem de mekanik zelliklerini istenilen tarzda deistirmek iin dier elementler katlabilir. Yaklak %1 orannda nikel ilavesi bile alam sisteminin zelliklerini etkiler. Bnyedeki fazla nikel, dnm scakln nemli lde drr ve ostenitik durumda akma dayanmn artrr. Ska kullanlan dier alamlandrma elementlerinden demir ve krom daha dk dnm scakl iin ile bakr ise histerezisi azaltmak ve martenzitik durumda daha dk deformasyon gerilmesi iin daha sk kullanlr. Oksijen ve karbon gibi safszlklarn, dnm scakln deitirdii ve mekanik zellikleri zayflatt iin bnyede bulunmas istenmez. NiTi alamn anafaz, Cs-Cl (a0=0.301-0.302 nm) yapsna benzer, kbik hacim merkezli B2-tipi kristal yapya sahiptir. Martenzit fazdaki kristal yapsnn ne olduu grsnde aratrmaclarn ounun modelleri farkldr. Fakat hem X snlar, hem de secili alan krnm teknikleri kullanlarak yaplan incelemelerin hepsi ayn sonucu vermektedir. Martenzit fazn birim hcresi, kafes sabitlerinin birbirinden farkl olmasna ramen mono kliniktir. Yakn zamanda, Otsuca ve arkadalar tarafndan Ti-49.75Ni alamnn kafes parametreleri a=0.2889 nm, b=0.412 nm, c=0.4622 ve b=96.80o olan mono klinik kristal yapsna sahip olduu tespit edilmi ve standart olarak kabul grmtr. NiTi ikili alam sisteminin temel fiziksel zellikleri ve tavlanm alamn mekanik zelliklerinin bazlar Tablo 2'de gsterilmitir. Esatomlu alamn ostenit biti scakl olan Af deeri 100C civarndadr. Sekil 6'da ise Ni-Ti alamlarda faz diyagram ile B2 ve Ti3Ni4 fazlar aras faz denge diyagram da gsterilmitir.

Seilen malzemenin sertliini drerek martenzitin deforme edilebilmesini kolaylatrmak amacyla uygun sl ilemler yaplr ve bylece daha dayankl ve kararl ostenitik bir yap ile hem stma hem de soutma durumunda yinelenen zelliklere sahip malzeme tipi yaratlabilir. Bu tip alamlarda baslca sorun malzemeden istenilen zellikleri yerine getirecek uygun isleme metotlarnn gelitirilmesidir. Isl ilem ile istenilen hafza seklini vermek iin sk sk 500C-800C arasnda scaklklar tercih edilir ve bu scaklk deeri yeterli zamann ayarlanmasyla birlikte en az 300 C 350C olmaldr. Sekil hafzal alamn sl ilemi srasnda arzulanan hafza seklinin salanmas iin kontroll davranmak gerekir. Aksi takdirde hafza etkisi kazandrlamaz.Kazandrlan maksimum hafza etkisi, gerinim ve/veya gerilme ile gerekli cevrim miktarna bal olarak snrldr (Tablo 3)

Bakr Esasl Sekil Hafzal Alamlar Bakr esasl alamlar, CuZnAl ve CuAlNi alamlar seklinde ulu alamlar olabilecei gibi ayrca manganezde ieren drtl modifikasyonuca mmkndr. Bor, seryum, kobalt, demir, titanyum, vanadyum ve zirkonyum gibi elementler ince taneli yap elde etmek iin bnyeye katlr. izelge 4'de bu tip alamlarn en nemli zellikleri verilmitir.

a) Ms ve As dnm scaklklar arasnda sekil hafzal alamlarn Young modllerini tayin etmek ok zordur. Bu scaklklarda alamlar lineer olarak bir elastisite sergiler ve modl hem scakla hem de geinime baldr. CuZnAl alamlarnn bileimleri ve martenzit balang scaklklar arasndaki ilikiye ait grafik Sekil 7'de grlmektedir. Bu tip alamlarda alminyum miktar %11-14.5, nikel miktar ise %3-5 civarndadr. Martenzitik dnm scaklklar kimyasal bileimin deitirilmesiyle ayarlanabilir. Sekil 7 ve aadaki (4.1) ve (4.2) no.lu ampirik bantlardan faydalanlarak alama ait martenzit balang scakl iin tahmini bir deer elde edilebilir (Yzde olarak verilen deerler arlk esasldr).

CuZnAl: Ms (C) = 2212 - 66.9 (%a. Zn) - 90.65 (%a. Al) (4.1) CuAlNi: Ms(C) = 2020 - 134 (%a. Al)- 45 ( %a. Ni) (4.2) te yandan mangan hem CuZnAl, hem de CuAlNi alamlarn dnm scaklklarn drr ve yksek alminyum ierikli alamlarn otektoid noktasn deitirir. Daha iyi sneklilik iin alminyumun yerine katlr. Bakr esasl sekil hafzal alamlar doada meta stabil halde olduundan sekil hafza etkisini salayan beta faznn korunmas iin bu fazda sl ilem ve ardndan da kontroll soutma yaplmaldr. Uzun sureli stma inko buharlamasna ve tane bymesine neden olduundan kanlmaldr. Su verme sertletirme ilemi olarak kullanlr. Ack havada soutma ilemi baz yksek alminyum ierikli CuZnAl ve CuAlNi alamlar iin yeterli olabilir. Sadece soutulmu paralarda dnm scaklklar genellikle kararsz olduundan dnm scaklklarn kararl hale getirmek iin Af scaklnn zerindeki scaklklarda soutma sonras yaslandrma yaplmaldr. CuZnAl alamlarnda soutma hz yksek olduunda martenzit faza direkt dnm olmas, martenzitin kararlln hassaslatrr. Bu etki tersinir dnmn daha yksek scaklklara

kaymasna neden olur. Bu nedenle dnm gecikir ve tam olarak sekil geri kazanm salanamaz. Ms scaklnn zerindeki ortam artlarnda yava soutma veya beta fazl halde ara yaslandrma sureti ile basamakl soutma tercih edilmelidir. Bakr esasl alamlarn sl kararll ayrm kinetikleri ile snrldr. Bu nedenle CuZnAl ve CuAlNi alamlarn srasyla 150~200C zerindeki scaklklarda uzun sureli maruz braklmasndan kanlmaldr. Daha dk scaklklarda yaslandrma, dnm scaklklarn deitirir. Beta faznda yaslandrma durumunda da benzer sonular doar. Martenzitik halde yalandrlm alamlar yaslanma kaynakl martenzit stabilizasyon etkisi gsterir. CuAlNi alamlar yksek scaklklarda CuZnAl alamlarndan daha kararldr. Bu yzden dnm scaklklarnn sk kontrolnn istenildii farkl scaklk uygulamalarnda bu faktrleri dikkate almak gerekir. EKL HAFIZALI ALAIMLARIN ENDUSTRYEL UYGULAMALARI Genelde bilindii gibi sekil hafzal alam eleman, martenzitik durumdayken deforme edildiinde serbest enerjiye sahip olur ve stld zaman bnyesinde bulundurduu bu serbest enerjiyi kullanarak minimum is yapt nceki sekline geri dner. Bu fonksiyonel davrantan yararlanlarak biyomedikal uygulamalarda kullanlan damarlar iindeki kan phtlarn yakalayan bir filtre gelitirilmitir. NiTi alaml telden yaplm apa seklindeki filtre damar iine sokulmadan nce dz bir tel haline getirilir. Damar iine yerletirildikten sonra tel, vcut ss ile harekete geerek filtre fonksiyonu salayacak orijinal sekline dner ve toplardamarn iinden gemekte olan phtlar tutar. Zorlamal enerji esasl urun tipinin en baarl uygulamas ise Raychem irketinin yapt Cryofit hidrolik kaplinlerdir. Bu kaplinler birletirilecekleri metal tulden ok az kk olacak ekilde dizayn edilmi silindirik bileziklerdir. aplar, malzeme martenzitik fazda iken geniletilir, montaj yaplr ve daha sonra stlarak ostenit faza getirilir. bylece ap yeniden daralp eski boyutuna dnmeye alr ve sk bir ekilde metal tpe monteleir. Metal tp kaplnn orijinal apna dnmesini engeller ve yaratlan gerilme sayesinde kaynak ilemi ile elde edilen bir balantya edeer ustun bir birleme salanm olur. Cyrofit kaplinlere benzer bicimde Betalloy kaplinleri CuZnAl alamdr. Bakr ve alminyum tpler iin Raychem irketi tarafndan tasarlanm ve piyasaya srlmtr. Bu uygulamada da yine ayn ekilde CuZnAl sekil hafzal silindir snnca bzlmeye baslar ve tp ile birleme salayarak tusun etrafnda izgisel basma yapar. Baz uygulamalarda sekil hafzal eleman, dnlen hareket snrlar erevesinde g retmek amacyla tasarlanr. rnek bir uygulama Beta Phase Inc. Tarafndan gelitirilen devre kartl konnektorlerdir. Elektrikle alan rabtal sistemde sekil hafzal eyleyici, rabta sndnda bir yay amak iin kuvvet yaratmak amal kullanlr. Bu kuvvet ile rabtadaki devre kartnn geri ekilmesi salanr. Soutma durumunda NiTi eyleyici zayf kalr ve yay eyleyiciyi deforme ederken devre kart rabtaya skca kapanr. bylece balant gerekleir. Ayn prensibe dayanarak, CuAlZn sekil hafzal alamlarn bu alanda birok uygulamalar mevcuttur. Yine bunlardan biri, yangn durumunda yanc ve zehirli gazlarn ksn kapatacak ekilde dizayn edilmi CuZnAl eyleyicilerden oluan yangn gvenlik valflardr. Dnmn belirli bir scaklk aralnda meydana gelmesinden yararlanarak seilen belirli bir geri kazanm miktaryla kesin bir mekanizma hareketi salamak iin ekilsel geri kazanmn bir ksm kullanlabilir. Bunu salayan dzenek, bir valf istenilen miktarda kapatmay veya amay salayan bir tertibattr. Sekil hafzal alamdan yaplm yay scakla duyarl olduundan boyutlarn deitirerek k akkannn scakl ayarlar. alamn duyarl olmas istenilen scaklk deeri manel ayarlanr. Sekil 8.'de kartrma valf ve paralar grlmektedir.

Sekil hafzal alamlarn sahip olduklar elastik ya da superelastik zelliklerinden faydalanlarak tasarlanm ve piyasaya srlm birok urun vardr. ok byk deformasyonlar dahi absorbe ederek zarar gormeyen superelastik NiTi alamdan imal edilmi gzlk ereveleri retilmektedir. Canlnn vcudundaki damarlara yerletirilen, Sekil 9'da grlecei zere NiTi klavuz tellerden ibaret kontrol edilebilir kat eterler yaplmstr[8]. Ayrca dilere genis bir hareket imkan salayan ve yllardr kullanlan ortodontik dzeltme ilevli kavisli teller seklinde NiTi rnler vardr.

NiTi alamlar, sahip olduklar ustun zellikler sayesinde zellikle biyomedikal uygulamalarda genis bir kullanm alan bulmutur. Bu alamlar korozyona kars son derece dayankl olup mkemmel bir biyouyumluluk gsterir. Akll metaller uzay aratrmalarnda, tpta, otomotiv endstrisinde, mikro elektromekanik gibi muhtelif alanlarda eitli uygulamalarda kullanlmak zere balad. Byle malzemelerin secimi en nemli faktrlerden birisi ise malzemenin ortamla olan uyumluluun iyi sonular vermesidir. Sekil hafzal Alamlar genis is younluu kapasitesi ve buyuk birim sekil deitirme zelliklerine sahip olmasndan tr bu kategoriye girmektedir. Bu malzemeler su anda, tepki hareketlerinde ki hzn, ihtiyalar dorultusunda nemi az olan uygulamalarda genis eyleme geirme zelliinden dolay yaygn olarak kullanlmaktadr. Uygulamalarda kullanlmak sureti ile uygun bir tasarm yapabilmek iin bu malzemenin doasn anlamak ve tahmin etmek nemlidir. Histerezis, diren ve mikro yapdaki deiimler, sper elastik gibi etkileri bnyesinde tayan bu malzemeler bu suretle karmak bir yapya sahiptir . Sistemler iersinde kullanlan aktuator tasarmlar yaplrken nemli kstaslar vardr. Bunlar tasarmn sistem iersinde kaplam olduu hacmi ve sisteme ek olarak getirmi olduu arlk acsndan nemli bir sorun olarak karsmza kmaktadr. Bu nem uaklar ve uzay aralar sz konu olduunda daha da nem kazanmaktadr. Bu sistemlerde ama kullanlan aktuatorlerin asgari arlkta ve hacimde elde edilmesiyle, grevini yapabilmesidir. imdiye kadar retilen aktuatorler kendi aralarnda g/Arlk performans kriterine gre deerlendirilmektedir. Bu performans kriterlerine gre Sekil 7 'de gsterildii gibi var olan tm aktuatorlerin performanslar bir grafik halinde gsterilmektedir.

Sekil 7. eitli Aktuatorlerin g/Arlk Performanslar Sekil Hafzal Alamlar iersinde endstride ticari deere sahip iki tur alam bulunmaktadr. Bunlar sekil hafzal NiTi alamlar ve bakr esasl alamlar olmaktadr. Bu alamlarn sahip olduklar zellikleri bakmndan birbirinden olduka farkldr. Bakr esasl alamlarda % 45 olan sekil hafza sekil deitirme deeri, NiTi alamlarda yaklak %8'dir. Daha fazla sl karalla sahip olan NiTi alamlar, gerilmeli korozyona kars hassas olan bakr esasl alamlarla karslatrldnda mkemmel bir korozyon direncine ve ok daha yksek sneklilie sahiptir. Dier taraftan bakr esasl alamlar daha ucuzdur, eritilmeleri ve ack havada ekstrude edilmeleri daha kolaydr, daha genis potansiyel dnm scaklk aralna sahiptirler. Bu bilgiler nda NiTi alamlar ve bakr esasl alamlarn kullanlaca yere gre gz nnde bulundurulmas gereken avantaj ve dezavantajlar ortaya kmaktadr. ekil Hafzal alamlarn Endstriyel Uygulamalar : a-) Mekanik Uygulama: SHA ile yaplan endstriyel uygulamalara rnek olarak, Shinkansen hzl trenlerinde Sekil 8de gsterildii gibi otomatik ya seviye ayarlaycs olarak kullanlmtr. Trenin yksek hzlara kt vakit ortamdaki scakln artmas ile birlikte SHA'dan yaplan yayn tetiklenmesiyle valfin almas salamaktadr. Buradaki ama iki odaya ayrlan dili kutusunun arasndaki balanty salayan deliin ama-kapamasnn yan scaklk deeriyle sistemin kontrol salanmtr. dk scaklklarda iki oda arasndaki ya aks akken, scakln artmas durumunda ise yan iki oda arasndaki balants snrlandrma yoluna giderek akkan basnc ayar yaplmaktadr.

Sekil 8. Shinkansen hzl trenlerinde otomatik yalama nitesinde SMA'nn uygulanmas.(a) Otomatik yalama nitesinin uyguland Shinkansen Nozomi-700 hzl trenin fotoraf ve kullanlan SMA valf (b),(c) SMA'dan yaplan valfin i yapsnn dk ve yksek scaklklardaki durumu b-) Biyomedikal Uygulamalar: Sekil Hafzal alamlarn bu fonksiyonel zelliklerinin avantajndan tr damarlar iindeki kan phtlarn yakalayan bir filtre olarak. NiTi alaml telden yaplm apa seklindeki filtre damar iine sokulmadan nce dz bir tel haline getirilir. Sekil 9 da gsterildii gibi damar iine yerletirildikten sonra tel, vcut ss ile harekete geerek filtre fonksiyonu salayacak orijinal ekline dner ve toplardamarn iinden gemekte olan phtlar tutar.

Sekil 9. Damarlardaki Kan Phtsn Tutulmas iin SMA'dan yaplm Filtre. Yine Sekil 10da gsterildii gibi NiTi alamndan yaplan ve yukarda bahsedilen konuya benzer olarak retilen stent damar tkanklarnda kullanlmaktadr. NiTi alaml telden yaplm stent damar iine sokulmadan nce dz bir tel haline getirilir. Damar iine yerletirildikten sonra stent, vcut ss ile harekete geerek damarn tkanan yerinde orijinal sekline dnerek damardaki tkankln almas salanmaktadr.

Sekil 10. Damarlardaki tkanma sorunlarnn zm iin SMA'dan yaplm stent Sekil Hafzal alamlarn sahip olduklar elastik ya da superelastik zelliklerinden faydalanlarak tasarlanm ve piyasaya srlm birok urun vardr. ok buyuk deformasyonlar dahi absorbe ederek zarar gormeyen superelastik NiTi alamdan imal edilmi gzlk ereveleri retilmektedir. Canlnn vcudundaki damarlara yerletirilen, Sekil II. 28'de grlecei zere NiTi klavuz tellerden ibaret kontrol edilebilir kat eterler yaplmstr [8]. Ayrca Sekil 11de gsterildii gibi dilere genis bir hareket imkan salayan ve yllardr kullanlan ortodontik dzeltme ilevli kavisli teller seklinde NiTi rnler vardr.

ekil 11. Ortodontik dzeltme levli Kavisli Tellerin Dilerde Kullanlarak Haftada Alnan sonular Hafzal alamlar, medikal uygulamalarn yan sra, uak hidrolik sistemlerinde, yariletken gaz tp balantlarnda, otomotivde radyatr pervanelerinde, egzoz k kontrollerinde, uydu sistemlerinde, termosta tik cihazlarda kullanlmaktadr. Bu zelliklerinden tr gn getike kullanm alanlar genileyerek hayatlarmzda yerini alacakladr. SONU Gnmzde sekil hafzal alam kullanlarak retilmi birok urun olmasna karsn bu alamlarn gelecekte hayatmzda ne derece yer alacan nceden sylemek baz nedenlerden tr biraz zordur. nk bu tip alamlarn fiyat su an iin olduka yksek deerlerdedir. Ama kullanm alanlarnn artmasyla maliyetlerime gittike azalmaktadr. Nitekim ikili alamlarn zelliklerini gelitirmek iin eitli ulu alam sistemleri zerinde almalar halen yaplmaktadr. Son zamanlarda demir esasl sekil hafzal alamlar zerinde almalar yaplmstr. Bu tip alamlarda grlen uzun aralkta dzenlenen termoelastik martenzitik dnm sekil hafza etkisi iin gerekli koullar salamaktadr. Bu alamlar arasnda FePt, FePd ve FeNiCoTi sl ilemlerle termoelastik martenzit dnme sahip olduklarndan eitilerek sekil hafza zellii kazandrlabilmektedir. Fakat FeNi, FeMnSi ve FeMnSiCrNi gibi alamlar dzenli termoelastik olmayan bir martenzit dnme urarlar ve iyi bir sekil hafza etkisine sahip deildirler. Bu tur alamlar dier bilinen sekil hafzal alamlardan karakteristik acdan farkldrlar, soyleki sekil hafza etkisi gerilme kaynakl martenzite baldr, genis olculu dnm histerezisi gsterirler ve genelde geri kazanlan birim sekil deitirme miktar %4'u gemez. Bu nedenlerden dolay bu tip alamlar henz ticari bir potansiyele sahip deildirler. Fakat yeni ve istenilen zellikleri karlayabilen sekil hafzal alamlar ile ilgili bilimsel aratrmalar devam etmekte olup bu aratrmalarn ou beta-Ti alamlar ve Fe-esasl alamlar kapsamaktadr.