Yaşam Hakkı Olarak Su

Yaam Hakk Olarak Su
En nemli Doal Kaynan Tahrip Edilmesi, Kirletilmesi ve kar Kaynana Dntrlmesi zerine Ercan Ayboa
Su
1.Bask Sosyal Deiim Dernei Austos 2010, stanbul
Yaam Hakk Olarak Su
Yaam Hakk Olarak Su Ercan Ayboa

Sosyal Deiim Dernei Austos 2010, stanbul stiklal Caddesi, Bekar Sokak, 16/3, 34435, Beyolu-stanbul, Trkiye Tel: 0212-292 34 39 Web sitesi: www.sosyaldegisim.org, www.suhakki.org E-posta: bilgi@suhakki.org Pro Kapak Tasarm: Nimbus Reklam sayfa dzenleme: Nimbus Reklam Dzeltmeler: Nuran Yce, Serhat Resul
Bask: Onur Matbaas
Su Hakk Kampanyasn yrten kurulular: Sosyal Deiim Dernei, Sosyal Demokrasi Vakf, Hasankeyfi Yaatma Giriimi, Kresel Eylem Grubu Su Hakk Kampanyasnn destekileri: Rosa Luxemburg Stiftung, Suyuma Dokunma Kampanyas
Brorn ieriinden sadece yazarlar sorumludur. eriin tm hakk Sosyal Deiim Derneine ait olup, kaynak gsterilerek alnt yaplabilir. Rosa Luxemburg Stiftunga bu brorn yaynlanmasndaki katklarndan dolay teekkr ederiz.
Yaam Hakk Olarak Su
indekiler
nsz 1. Giri 2. Suya Genel Bak 2.1. Mevcudiyet ve Su Dngs 3. Su Kaynaklarnn nsan Tarafndan Kullanm ve Sorunlar 3.1 Tarihsel Kullanm 3.2 Gnmzde Suyun Kullanm 3.3 Su Ynetiminden Doan Sorunlar 4. Suyun zelletirilmesi (Wasilis von Rauch, Berlin Ilsu-Hasankeyf Eylem Grubu) 4.1 Su Kaynaklarnn Satlmas 5. Su Altyap Projeleri 5.1 Barajlar 5.2 Suyun Ynn Deitirme 5.3 Su Hegemonyasna likin Dnceler 5.4 Frat ve Dicle Tekil rnekleri ve GAP 6. Su ve Tarm (Annelies Broekman, XNCA Katalonyada Yeni Su Kltr iin rgtlenme) 6.1 Sorunlar ve Zorluklar 6.2 Alternatif neriler 7. klim Deiimi erevesinde Su 8. Demokratik-Ekolojik Su Ynetimi iin Perspektifler 9. 2009 stanbul Su Bildirgesi 10. Su Balantl Konulara ilikin Yararl Linkler
Yaam Hakk Olarak Su
nsz
Yaamn temel yap ta olan su, politik ve ekonomik olarak da 21. Yzyln en nemli konularndan biri olmaya aday. Dnyann artan nfusu, zaten snrl olan iilebilir su kaynaklarnn hzla kirlenmesi, HES ve baraj inaatlaryla ekolojik dengenin bozulmas vs. ile suyun nemi giderek artmakta ve dnyann her tarafnda su konulu toplantlar, etkinlikler, eylemlilikler yaplmaktadr. Kullanlabilir, temiz su kaynaklarnn snrl oluu nedeniyle su, yaamsal adan giderek daha fazla nem kazanrken birileri de bunu bir kr vesilesi haline getirmek iin kollar svamakta. Suyun zelletirilmesi, bu bak asnn rndr. Dahas suyun zelletirilmesi bugn basite sudan para kazanmann tesinde bir varlk/yokluk sorununa dnm bulunmaktadr: suyun bir yaam hakk olarak tannmas ile bir meta olarak ele alnmas gerektiini dnenler arasndaki makas her geen gn almaktadr. Byk su tekellerinin desteini alan hkmetler birbiri ardna yeni zelletirme yasalar karr ve su firmalar bundan para kazanrken, milyonlarca insan iin ime suyuna ulamak her geen gn daha fazla zorlamaktadr. Milyonlarca insan temiz, kullanlabilir suya ulamakta sknt eker ve dolaysyla hayatn idame ettirmekte zorlanrken, zellikle snr aan sular devletler nezdinde stratejik bir bask ve antaj arac olarak grlmektedir. Yani su, bir yandan tm canllar iin vazgeilmez bir yaamsal madde iken, bazlar iinse politik bir argman, dahas bir silah haline gelmitir. Su Hakk Kampanyas iin su; btn hesaplarn, taktiklerin, stratejilerin tesinde, vazgeilmez bir yaam hakkdr ve btn canllarn suya eriim hakk dokunulmazdr. Bu nedenle de suyun bir silah veya politik bir bask arac olarak kullanlmas kabul edilemeyecei gibi, ticari bir meta olarak alnp satlmas da kabul edilemez. Bugn artk kanksanm olsa dahi, suyun satlmas, havann satlmasyla edeer, onun kadar kabul edilemezdir. Elbette nfusun hzla artt, zaten snrl olan ime suyu kaynaklarnn hzla tkendii, kirlendii bir dnyada birilerinin, bu hzla artan su ihtiyacndan kr etmek istemesi beklenir. Zira mevcut sistemde azalan her eyin bir pazar karl vardr. Tpk ldrlen, ldrldke saylar azalan kimi hayvan trlerinin, tam da bu azalmadan tr bir pazar deeri kazanmalar gibi. Ama zaten bu nedenle, yani suyun azalmas ve suya eriimin gittike zorlamas nedeniyle suyun satlmasna, ticari bir meta olarak ele alnmasna kar kmak, Su Hakk Kampanyasnn temel felsefesidir.
4 Yaam Hakk Olarak Su
Su Hakk Kampanyas, dnyada ve Trkiyede suyun zelletirilmesine, ticari bir meta olarak ele alnmasna; yeni HESler ve barajlar ina ederek doann tahrip edilmesine, ekolojik dengenin bozulmasna kar kan herkes iin bir adres olmak, lklarn duyulabilecei bir platform olmak iin aba gstermektedir. Bunun iin, suyun kullanm ve su kaynaklarnn korunmas, suyun satlabilir bir meta deil de bir yaam hakk olarak tannmas iin dnen, harekete geen herkesin katksn beklemektedir. Ercan Ayboann, Wasilis Rauch ve Annelies Broekmann katklaryla hazrlad bu brorn, Trkiyede srmekte olan su hakk mcadelelerine katk salamasn ve su konusundaki btnlkl yaklamlarn gelimesinde bir adm olmasn umudediyoruz.
Su Hakk Kampanyas
Yaam Hakk Olarak Su
Yaam Hakk Olarak Su
1. Giri
Gezegenimizde suyun yaamn temel kayna olduu ynnde hakl bir genel kabul vardr. Su her ortamdadr, atmosferin her blmnde, topran stnde ve altndadr. Su, tm bu dzeyler arasnda ayn zamanda bir dng iindedir. Su tm canl yaamnn balca gdas olduu kadar her gdada da hayati unsurdur. Bu ynyle su, ekosistemlerin en belirleyici elementidir ve ayn zamanda iklim sisteminin en belirleyici aracdr. nsan topluluklarnn tarih boyunca btn faaliyetleri suyun varlna balyd, ilk yerleim yerlerinin yeterli su kaynaklarnn olduu blgelere kurulduunu da burada hatrlatalm. Suya eriim ve suyun kullanm elektrik enerjisinden daha nemlidir; su olmadan canl yaamndan sz edilemez, ama elektrik enerjisi olmadan tm zorluklarna ramen yaam mmkndr. Suyun tasarruflu ve adaletli kullanmn ele alnca toplumdaki tm alan ve faaliyetlerle ilikiyi dikkate almak zorundayz: Tarm ou zaman sulamayla mmkn oluyor, elektrik enerjisinin retilmesinde su olmazsa olmazdr, endstriyel retimde suyun yine bolca bulunmas arttr, kentlerin bymesi yeterince ime suyunun salanmasna baldr, su olmakszn hijyenik bir ortam dnlemez. Bundan dolay sk sk su yaamdr denilir. Ancak toplumlarda belirli kesimler en bata sermaye ve siyasi iktidarlar suyun adaletli kullanm ve dalmn ve suya herkes tarafndan eriimin salanmasn kabul etmiyorlar ve kendi ekonomik ve siyasi karlarna gre oluturduklar siyasi sistem erevesinde su kaynaklarn ynetiyorlar. Bundan dolay su hakknda iddetli toplumsal tartma ve mcadeleler gereklemekte, dnyann birok blgesinde suyun mevcut miktaryla ve/veya niteliiyle ilgili sorunlarla kar karya kalnmaktadr. Gnmzde 1,1 milyar insan temiz ime suyuna ulaamamaktadr ve 2,6 milyar insan gvenli bir shhi tesisata sahip olmadan yaamaktadr. Bunun ncelikli sebepleri arasnda, su ynetiminde kullanlan tekniin yetersizlii ve suyun haksz dalm yer almaktadr. Su zellikle tarm, sanayi ve elektrik retimi iin nemlidir. Bu balamda, kresel dzeyde insan toplumlar tarafndan su kaynaklarnn % 70ini kullanan ve ayn zamanda bu kaynaklar kirleten tarmsal faaliyetin etkisi vurgulanmaldr. Giderek artan yaam ve kullanm gereksinimleri iin hem yer st hem de yeralt sularna artan bir ihtiya duyulmaktadr, farkl bir ifadeyle, su kaynaklar zerinde oluturulan bask srekli artmaktadr. Bu nedenle bu brorde, giderek artan tketimin anlaml ve gerekli olup olmad ya da hangi lde anlaml ve gerekli olduu, insanlarn bir ksmnn neden hala
Yaam Hakk Olarak Su 7
yetersiz miktarda ya da kirli su kulland eletirel anlamda sorgulanacaktr. Bu balamda gelecekteki temel sorunlar olarak suyun yetersizlii ya da teknik aralarn olmamasndan deil, ncelikle suyun kirletilmesi ve suyun toplumsal anlamda adil dalp dalmadnn grlmesi gerektii iddiasndan hareket edilmektedir. Henz yirmi yl ncesine kadar su neredeyse tm lkelerde kamu mal olarak kabul edilmekteydi. Yerel ynetimin ve devlet kamu kurumlarnn su temini, atk su tahliyesi ve bakmndan sorumlu olmalar, toplum iin kendiliinden anlalr bir durumdu; kukusuz bu durum, her zaman sz konusu teminin ve bakmn nitelikli olduu anlamna da gelmiyordu. Ancak bu almalardan herhangi bir kr beklentisi de yoktu. Ama 1980lerden itibaren neoliberalizm tm dnyada szn geirmeye baladnda, Batl hkmetlerle ittifak iindeki sermayeler, suyun da zelletirilmesi gerektiinin propagandasn etkili bir ekilde yaptlar. Sonuta suyun zelletirilmesi dnyada birok yerel ynetimde uyguland. Kamunun mal olan su zerinden gerekletirilen ve artk hzla uygulanan kaba karclk kanlmaz olarak atmalara ve direnilere de yol at. Bu atmalar kabaca kategoride ele almak mmkn. 2000 ylnda, halkn su iin baaryla mcadele ettii ve suyun zelletirilmesinin iptal edildii Bolivyada Cochabamba direnii, su adalet hareketlerinin doum an olarak kabul edilmektedir. Cochabambada tm halk devlete kar direnip suyun zelletirilmesini iptal ettirmekle snrl kalmayarak, suyun byk bir yerleim yerinde nasl adaletli ve ekonomik ekilde ynetilebileceini de baarl bir ekilde gsterdi. Gnmzde Narmada kavram, ykc barajlarn inasna ve nehirlerin bulunduu blgelerde yaayan insanlarn elinden suyun haksz ekilde alnmasna kar kullanlmaktadr. Narmada, Hindistanda byk ve uzun bir nehirdir. Bu nehirde ve nehrin kollarnda yerel toplumlar hie sayarak 30 adet byk baraj ina edilmesine kar yz binlerce insan yllarca ak direni gstermitir. On yllardr geliim adna dnyann her tarafnda byk barajlar ve hidroelektrik santraller ina edilmektedir; bu baraj ve santraller ou zaman, ekosistemler ve insan topluluklar iin korkun sonular yaratmaktadr. zellikle 90l yllardan itibaren birok lkede milyonlarca insan zorla yerlerinden srlmektedir. Ve bu insanlar yaam temellerinin yklmasna kar bir direni oluturmaya balamtr. Su etrafnda atmalarn olduu nc kategori ise, zellikle ime ve sanayi suyu tedariki, sulama ve elektrik retimi iin eitli nfus gruplar, yreler, devletler ya da toplumsal snflar arasnda suyun adaletsiz dalm nedeniyle olumaktadr. Bu su dalm ekimelerinde ilk akla gelen rnekler, Frat ve Dicle, Nil, rdn ya da Mekong nehirleri veya Taberiye ve Victoria glleri gibi su kaynaklar gelmektedir. Yine spanyada ve inde olduu gibi akarsularn ynn deitirme projeleri olduka tartmaldr. Merkezi ve/veya blgesel ynetimler yanl su, tarm ve enerji politikalarndan dolay sularn kullanmyla ilgili uzlamaya varamamaktadrlar ya da varmak istememektedirler. Bu balamda makul ve adil zm yollar bulunmazsa, yerel atmalarn bymesi kanlmazdr. Birbiriyle kesime zellii de gsteren sz konusu atma biimi, su zerinde kurulan kontroln artarak bir politik erk gvencesi aracna dntnn birer ifadesidir. Egemen gler suyun kontroln hedeflerken sosyal ve ekolojik ilkelere gre hareket etmedikleri iin, su zerinde ekimelerin artmas beklenmektedir. Bu erevede su, tek bana bir sava
nedeni olmam olsa bile, su kaynaklarnn adaletsiz paylam hedefi devlet ve blgeler aras ilikileri imdiden ciddi ekilde olumsuz etkilemektedir. 1997 ylndan beri her ylda bir Dnya Su Forumu dzenlenmektedir. Son Dnya Su Forumu 2009 ylnn Mart aynda stanbulda gerekletirilmiti. Bu toplantlarda su sorunlar uluslararas irketlerin (su tedarikileri, baraj/hidroelektrik santral yapmclar ve tarm iletmeleri) perspektifiyle tartlmaktadr ve bunlarn karlar dorultusunda kararlar alnmaktadr. Dnyann eitli yerlerinde bulunan ve konudan dorudan etkilenen byk kitlelerin fikirleri dikkate alnmamaktadr, sadece suyun denetlenmesi ve maddi olarak deerlendirilmesi nemsenmektedir. Sosyal hareketler, sivil toplum rgtleri ve halklar bu duruma giderek daha fazla direni gstermektedir. Burada konunun z bir yaam hakk olarak yeterli miktarda ve yeterli nitelikte suya tm canllarn eriimidir. Suyun yaam hakk olarak tannmas talebi, suyun insan hakk olarak tannmasn da amaktadr. Bu talep, tm canllarn ilkesel olarak ayn yaama hakkna sahip olduu anlamna gelmektedir. Ksa bir sre ncesine kadar neredeyse hi dikkate alnmayan bir baka boyut ise, iklim deiiminin ya dalmna ve bylece tatl su kaynaklarnn varlna etkileridir. Daha youn yalar ve daha sk grlen kuraklk, deniz seviyesinin ykselmesinin yan sra - eer kresel snma ciddi lde snrlandrlmazsa - birok toplum iin dramatik sonulara neden olacaktr. klim deiiminde su, konunun merkezinde yer almaktadr. 2009 ylnn Aralk aynda Kopenhagda gerekletirilen iklim zirvesi, her ne kadar ekonomik karlar nedeniyle adil bir szlemeyle sonulanmadysa da, toplumlar bu gerek hakknda bilinlendirdi. Mevcut sermaye karlarna hizmet eden su politikasna ynelik eletiri ve tepkiler giderek belirginlemektedir. Ancak su konusu o kadar da kolay ele alnabilecek bir konu deildir. Konuyu geni ve kapsaml bir ekilde ele almak gerekmektedir ve elinizdeki bror konuya tam da bu niyetle yaklamaktadr.
Yaam Hakk Olarak Su
2. Suya Genel Bak Gezegenimizde su, bitkilerin, hayvanlarn ve insanlarn yaam iin en belirleyici edir. Bir numaral gda olarak her eyden nce yaam iin en nemli kouldur. Bugnk bilgi durumuna gre, yaam suda balamtr. Kat gda olmakszn yaamak belirgin bir ekilde daha uzun bir sre rnein bir ay - olanaklyken, su olmakszn bir insan ya da birok hayvan tr sadece birka gn hayatta kalabilir [WWDR 2009]. Suyun biimi sv, kat ve gaz biimi - ekosistemlerin ilemesine katk salamaktadr. Karada, yani karasal ekosistemlerde, su, retimin dzenleyici ya da snrlandrc faktrdr. Suyun mevcudiyetine gre retim artar ya da azalr. Suyun mevcut olmas, canllarn metabolizmas iin ve onlarn evresinin oluumu ve geliimi iin zorunludur. En yksek biyolojik eitlilik ve buna bal olarak en yksek bioktle retimi su ekosistemlerinde gereklemektedir. Atmosferdeki su moleklleri de dier sera gazlar gibi gne nlarnn bir miktarnn atmosferde kalmasn salar. Atmosferde yeterli miktarda sera gaz olmasayd gnein scakl dorudan uzaya geri yansrd ve dnyadaki scaklk ok daha dk olurdu. Ve ayrca, en byk arla kat halde deil de, art drt derecede ulalmas, suyun son derece hayati zellikleri arasnda yer almaktadr. Su kat haldeyken daha ar olsayd, buz, denizlerin ve gllerin zemininde oluurdu, yava yava yukarya doru byrd ve bylece sudaki organik yaamn tamamn yok ederdi. Suyun bu zelliinden dolay, scaklk dalgalanmalarnda, hem daha yksek ve daha alak su seviyeleri arasnda hem de yatay dzlemde (rnein Krfez Aknts) sularn iinde daima bir su dei tokuu gereklemektedir [Brot fr die Welt 2003]. Kimyasal bakmdan su, iki hidrojen atomundan ve bir oksijen atomundan oluan bir bileimdir. Suyun zel kimyasal ve fiziksel zellikleri birok bilim dalnda ve uygulama alannda, dipol momentine, hidrojen ba ve younluk anomalisine dayandrlmaktadr. Su molekl geometrik anlamda aldr. Suyun younluu 1kg/l deerindedir ve aslnda kilogramn tanm bu younluk birimi oluturur. Su, tm svlar arasnda en yksek s kapasitesine, en yksek yzey gerilimine ve ayn zamanda yksek bir erime ssna ve ok dk bir s iletkenliine sahiptir. nsan bedeni su asndan daha ayrntl ele alndnda, aadaki tespitler elde edilebilir. Yetikin bir insanda su oran yaklak olarak %63, baka canllarda %90 deerine kadar kabiliyor. Tm beden svlar arasnda su temel yap tadr. Lenf svs ya da kann nemli bir yap ta olarak su, maddelerin suda zlmesi yoluyla beden ii maddelerin tanmasn salamaktadr. nsan bedeninin s dengesi iin su vazgeilmezdir. Srekli kan dolam, beden ii s dengesini salamaktadr ve aktif olmayan organlara da gerekli s enerjisini tamaktadr kan dolamnn iyi olmad organlar dier paralara kyasla ok daha hzl soumaktadr. Ayn ekilde, vcut ssnn ar artmas durumunda da suyun nemli bir rol vardr. Beden ss rnein scak evre, bedensel efor ya da hastalk nedeniyle ykseldiinde, beden fazla s enerjisini atmaya alr- beden terler. Bedende birok kimyasal tepkime, ancak suyla olanakldr. nsanda sz konusu su miktarnn sadece %15inin bile kayb lme neden olmaktadr ve insann byklne ve iklimsel koullara bal olarak su gereksinimi gnlk 3 ile 5 litre arasndadr.
2.1. Mevcudiyet ve Su Dngs Dnyada mevcut olan suyun tam olarak hesaplanmas olanakl deildir, nk zellikle atmosferde bal olan su ve derin yer katmanlarndaki su miktar olarak sadece tahmin edilebilir. Genel olarak tahmin edilen rakam 1,4 milyar kilometre kp deerindedir. Geri dnya kresinin te ikisinden fazlas suyla kapldr, ancak burada sz konusu olan tuzlu sudur ve tuzlu su, dnya yzeyinde bulunan insanlar, bitkiler ve hayvanlar iin, zahmetli bir hazrlama sreci olmakszn kullanlamayan bir sudur. Bu nedenle ilgi, gezegenimizde bulunan tm suyun yaklak olarak %2,5na tekabl eden tatl su zerindedir. Yaklak 40 milyon kilometre kp tatl suyun yaklak olarak %70i polar blgelerinin buzunda, buzullarda, atmosferde ve srekli donmu topraklarda (permafrost) bal olarak bulunmaktadr. Buna bal olarak tatl suyun yaklak olarak %30u derin ve tanamaz yeralt su kaynaklarnda bulunmaktadr; tatl suyun yaklak olarak %1ini topraktaki nem, yeralt buzulu ve sulak alanlardaki su oluturur. Tatl suyun sadece %0,3, yani yaklak olarak 213.000 kilometre kp, insann dorudan kullanmna aktr. Kullanma ak bu su, nehirlerde, gllerde ve yeralt su kaynaklarnn st tabakalarnda bulunmaktadr [UNESCO 2009; BpB 2009]. Bu noktada, sz konusu olan tatl suyun nemli bir blmnn bitki ve hayvan yaamnn muhafaza edilmesi iin gerekli olduu da dikkate alnmaldr. Yer yzeyindeki tatl su kaynaklar birok iklimsel ve corafi faktrler nedeniyle eit dalm gstermemektedir; bu farkllk farkl ya dzenlerine baldr. Bu konuda olduka snrl yalarla ller ve srekli youn yalarla ekvator etrafndaki tropik blgeler, kar karya duran u noktalardr. Kresel anlamda tatl suyun mevcudiyetine genel bak, insan nfusu arasnda farkllklar belirginletirmektedir ve zellikle Asyann baz lkelerindeki kritik durumu gstermektedir [UNESCO 2009]. Ama sklkla yaplan kta ya da lke kyaslamalar su mevcudiyetine ilikin gerek bilgileri yanstmamaktadr, nk lkeler ve blgeler tek tek ele alnmaldr. spanya, ABD, ran gibi devletlerde su mevcudiyetiyle ilgili olduka farkl durumlar hkim olabilmektedir. randa Hazar Denizinde yl boyunca youn bir yamur yaarken, yaklak olarak bin kilometre gneydou ynnde olduka nadir ya gren ller bulunmaktadr. Hangi lkelerin ya da blgelerin su ktl, su azl ya da su yoksulluu ektiini ayrt edebilmek iin, snr deerler oluturulmutur. Bu balamda ylda kii bana den suyun miktar 1700 metre kpn altnda olan su miktar su azl, 1000 metre kpn altnda olan su miktar su ktl ve 500 metre kpn altndaki su miktar su yoksunluu olarak kabul edilmektedir. Suyun dngsn izlemek ilgintir. Bylece suyun eitli varlk biimleri anlalr klnabilir ve su ynetimi ekolojik ve sosyal biimde dzenlenebilir. Su dngs, suyun eitli sahalardan nasl getiini, bu srete nasl hl deitirdiini ve yine de nasl kaybolmadn aklar. Su dngs, gne enerjisi ve yer ekimiyle hareket eder. Denizlerden ve karadan gne nlar sayesinde su buharlar ve atmosfere karr. Su buhar atmosfere ulatnda, ortamn daha souk olmas nedeniyle sour ve younlar. Bulutlar halinde rzgrla hareket eder ve ya biiminde karaya der. Yeryzne den ya miktar byk lde topraa szar ve yeralt suyuna ular. Yeralt suyu aknts zerinden nehirlere ve denizlere akar. Topraa den suyun kk bir miktar dorudan bitkilerden (ve topraktan) buharlar ya da yerin doymuluk oranna bal olarak yeryzne paralel olarak yzey sularna akar. Su, ya okyanuslara ya da akntsz gllere akar ve oradan da
buharlar. Buzullardan ve kardan eriyen su da nehirler zerinden okyanuslara tanr. Kutup blgelerinde ve yksek sradalarda yalarn bir ksm buz olarak kat halde muhafaza edilir ve buradan da eriyen sular zerinden okyanuslara ular. Su dngs olduka hassas nitelikli olarak deerlendirilebilir. Dorudan antropojen (insan topluluklar) etki ya da iklimsel koullar nemli deiikliklere neden olabilir. 3. Su Kaynaklarnn nsan Tarafndan Kullanm ve Sorunlar 3.1 Tarihsel Kullanm Suyun insan tarafndan gerek anlamda kullanlmas, ilk insan topluluklarn Ortadouda yerleik hayata gemesiyle balamtr. Yaklak olarak 8.000 -10.000 yl nce Zaros ve Dou Toros dalarnn eteklerinde bulunan Yukar Mezopotamyada ilk yerleim yerlerinde, ksa sre nce balatlan tarmn verimini artrmak amacyla kk sulama tesisleri ina edilmitir. Halepe kentine yakn bir blgede 8.000 yl ncesine ait ilk sulama sistemlerden birinin ortaya karlmas da bunu kantlamaktadr. Birka bin yl sonra ncelikle Orta ve Aa Mezopotamyada ve bundan ksa bir sre sonra Msrda nl byk sulama sistemleri yaplmtr. Bylece ilk devletler kurulabilmiti. Teknik geliim ise zellikle burada, dk ya ve topran yksek verimlilii nedeniyle gereklemitir. me suyu, kullanm suyu ve sulama suyu salama amacna daha iyi ulaabilmek iin, M.. 3000 civarnda Ortadouda ilk kk barajlar ve yeralt su arz sistemleri (kanat) ina edilmitir. Su ynetimi ve su sistemi inas daha sonra Antik dnemde atk suyun tanmasn ve selden korunmay salayan, su kemerleri ile daha da gelitirilmitir. Mezopotamya ve Msr sulama sayesinde ei benzeri bulunmayan bir tahl deposuna dnmtr. Sz konusu sulama ve selden koruma nleminin nemine, M.. 1700 yl civarnda yazlan Hammurabi Kanunlar da iaret etmektedir. Sonraki dnemde de yaanan politik deiimlere ve fetihlere ramen ilgili su sistemine dair bu kanunlara sayg duyulmu ve bu sistem her zaman daha da gelitirilmitir. Bu durum, subilimi alannn biriken bilgisi, deneyimi ve geliimi temelinde, yani suyun meknsal ve zamansal dalm temelinde gereklemekteydi. 18./19. yzyldan itibaren gelien sanayileme ve hzlanan nfus artyla suyun insan tarafndan kullanm younlamtr. Ykselen beklentileri karlayabilmek iin, bilgi birikimi ve bilim byk gelimeler kaydetmitir. Su bilimi, hidrolik, su ynetimi ve hidrolik mhendislii alanlar gelimitir. Bu bilimler gelimeden, sanayi ve tarm retimi, gemicilik, selden korunma, ime suyu tedariki ve enerji retimi art olanakl olamazd. 20. yzyla kadar tm insan topluluklar dorudan hissedilebilir biimde suya bamlydlar. Grnen o ki, sanayi topluluklarnda bu bamllk son on yllarda azalm grnmektedir. Buna ramen, yaam biiminin deimesi, modern teknikler ve en azndan koullu olarak youn su kullanmndan dolay bunu her ne kadar alglayamasak da, suyun nemi azalm deildir.
3.2 Gnmzde Suyun Kullanm

Geri yaamak iin bir insann gnde 2-3 litre suya gereksinimi vardr, ama ok daha fazla miktarda su, ykama ve temizleme ilemleri iin kullanlmaktadr. Sanayilemi lkelerde gnde kii ba yaklak olarak 100 ile 575 litre aras su tketilmektedir; daha yoksul Gney lkelerinde ise bu rakam kat kat daha azdr. Ortalama bir Avrupal gnde yaklak 250 (Almanya 126 ve ngiltere 156) ve ortalama bir ABD vatanda yaklak olarak 300 litre tketirken, Hindistanda bir insan 25 ve Afrika kurak blgelerinde bir insan sadece 20 litre su tketmektedir. UNESCOnun derledii bilgilere gre, gnde 20-50 litre su tketimi, imek, yemek yapmak ve hijyen iin gereklidir. Aradaki fark insanlarn farkl iklim koullarna ve kltrel alkanlklarna baldr. Yaklak olarak 1,1 milyon insan gnde 19 litreden daha az su bulabilmektedir ve bylece bu insanlar suya ok az ulaan ya da hi ulaamayan insanlar arasnda yer almaktadrlar [Circle of Blue 2009]. Toplumun ekonomik geliimlerine paralel olarak antropojen su kullanm gemi dnemlerden itibaren artmtr. Uluslararas dzlemde bir inceleme, 1680lerde yllk olarak 86 km3 su tketildiini gstermektedir. 20. yzyln balangcnda bu rakam 522 km3tr. 20.yzylda ise su tketimi be kat artmtr. 2000 ylnda su tketimi tam olarak 3829 km3 deerindeydi [WWDR 2009]. Hindistan, in ve ABD listenin en banda olmak zere, kresel su tketimi, gnmzde ylda yaklak olarak 4.200 km3 olarak tahmin edilmektedir. Bu rakam, teknik olarak ulalabilir ve yenilenebilir 13.000 km3 tatl su kaynaklarnn te birini oluturmaktadr. Yenilenebilir tatl suyun toplam miktar 43.000 km3tr. Bu tatl su miktarnn, stoklarn telafi edilmesine yarayacak bir ksm ya olarak okyanuslara ve yerleimin az olduu yerlere dmektedir ve teknik olarak yine kullanlabilir hale getirilememektedir [WWDR 2009]. Kullanlabilir su karma u ekilde gereklemektedir: nehirler ve gller gibi yerst sularndan %73,42, yeralt suyundan %19,02, drenaj suyundan %4,82 (sulama iin), atk sudan %2,41 (sulama iin) ve deniz suyunu tuzdan arndrmayla %0,34 elde edilmektedir. Tatl su kaynaklarndan giderek artan oranlarda su karma ilemi, zorunlu olarak atk suyun da artmasna neden olmaktadr. UNESCOnun tahminleri, 2050 ylnda 1.500 km3 deerinde bir kresel atk su retimi ve bununla birlikte dnya apnda oluacak 12.000 km3 deerinde bir atk su yk var saymaktadr. nk bir litre atk suyun sekiz litre tatl suyu kirlettii tahmin edilmektedir. me ve hijyen gereksinimlerinin yan sra su ayn zamanda gda, giysi, ev eyalar, ulam aralar ve dier tm rnler iin de tketilmektedir, hem de ok byk oranlarda. Sanayi ve tarmda gereksinim duyulan bu su miktarna sanal su denilmektedir. Sz konusu olan su, rnlerin retiminde gereksinim duyulan ya da kirletme yoluyla kullanlamaz hale getirilen ve rnlerin kullanmnda tketilen sudur [BBU 2006]. Baz sanayi lkelerinde gerekletirilen ok sayda su tasarruf nlemi baar kaydetmitir ve bu lkelerde nceki yllara gre daha az su tketilmektedir. Fakat sanayi lkelerinde gda ve ham madde tketiminin arttn, bu rnlerin gittike daha fazla baka lkelerde retildiini dikkate aldmzda, toplamda sanayi lkelerinde su tketiminin dnden sz edilemez. Gerekte olan, bu lkelerin su tketimlerinin baka lkelere yani darya tanmasdr. Bir kilo dana eti iin 16.000 litre suya gereksinim vardr. Salt vejetaryen beslenen insanlar gnde 4.000 litre yerine gnde sadece 2.800 litre sanal su tketirler. Bir tirt retimi belli artlarda 20.000 litre su harcayabilir. Bir arabann retilmesi, tm retim zincirinin hesaba katlmas durumunda 400.000 litre su gerektirmektedir.
Uluslararas boyutta gnmzde tm yer st ve yeralt su miktarnn %70i tarmda, %22si sanayide ve %8de yerleim yerlerinde zel tketim olarak kullanlmaktadr. Bu balamda da, tek tek blgeler arasnda zellikle ekonomik (sanayi ve tarm) gelimilik derecesi ve iklimsel koullar anlamnda byk farklar vardr. Sanayilemi blgelerde tarmda su tketim oran sadece %30 deerinde, sanayide su tketim oran %59 deerinde ve evlerde zel tketim iin kullanlan su oran %11 deerindedir. Ekonomik anlamda daha az gelimi olan lkelerde tarmda su tketimi oran %82 deerinde, sanayide su tketimi oran %10 deerinde ve evlerde kullanlan su oran %8 deerindedir [Circle of Blue 2009]. Su tedarik sistemleri, Romallarda olduu gibi, eitli kltrlerde kurulmu olsa bile, ancak sanayilemeyle birlikte, giderek byyen nfus says, artan talepler, zaman getike daha az hijyenik olan koullar ve buna bal olarak ortaya kan hastalklar nedeniyle kentlerde sistematik ekilde ina edilmeye balanmtr. O zamana kadar su, kuyular gibi kaynaklardan elle elde ediliyordu. me suyu tedarikiyle birlikte, atk suyun da akan sulara (akntlara) aktarlmas salanmalyd. me suyu tedariki iin tabii ki yerst sularndan ya da yeralt hatlarndan byk miktarlarda suyun alnmas ya da aktarlmas gerekmekteydi. Topluluklar bunun iin, sz konusu hayati grevin kamusal olarak yerine getirilmesi amacyla, su iletmeleri rgtlemilerdir. Kentlerin bymesiyle bu grev giderek zorlamaktayd. Topluluk d su ynetimi iin merkezi ynetimler tarafndan, su kaynaklarndan sorumlu tutulan su makamlar kurulmutur. Bu makamlar genellikle bir bakanla baldrlar ve o tarihten beri kamu kurumu olarak, eitli insan gereksinimleri iin su kaynaklarn iletmektedirler. Gnmzde dnya apndaki gda maddelerinin yaklak olarak %40 sulanan alanlarda retilmektedir. Bu konuda da blgesel anlamda byk farklar gzlemlenmektedir. Dnyann kurak blgelerinde sulama tarm olduka youn bir biimde uygulanmaktadr. Ksa ya dnemlerinde su, yln geriye kalan dnemleri iin biriktirilir ve depolanr; ya da rnein Nil gibi, baka blgelerden youn yalarla gelen nehirler kullanlr. Fosil yeralt suyunun derin kuyularla ekilmesi zellikle salt l olan blgelerde yaygndr. Tarma bal olarak suyun youn bir biimde kullanlmas, kurak lkelerde tarmn tatl su kaynaklarnn %85inden fazlasn tketmesine yol amtr. Ortalama blgelerde ise yalar tm yla dalm durumdadr ve sulama ok nemli bir rol oynamamaktadr. Avrupann lk blgelerinde tarmsal retim iin tatl su kaynaklarnn sadece %37si kullanlmaktadr. Sanayide tatl suyun nispeten sadece kk bir blm retim srecinin kendisinde harcanmaktadr. Sanayiye verilen suyun byk bir blm soutma suyu olarak deiik enerji santrallerinde kullanlmaktadr. Teknik yenilenmeyle belirli bir sre iin belirgin bir ekilde daha az su kullanlsa da, sanayileme dnya apnda bymekte ve rnein bilgisayar ipi retimi gibi, suyun youn kullanld yeni sanayi dallar gelimektedir. Su bir yandan tketim iin kullanlrken dier yandan elektrik retiminde de kullanlmaktadr. Elektrik retimi iin genellikle su belirli bir sreliine depolanmakta, daha sonra hidroelektrik santraller (HES) araclyla aktarlmakta ve ardndan hemen yine nehre aktlmaktadr. Ancak elektrik retimi srasnda, zellikle de akan suyun bir baraj glnde depolanmas nedeniyle suyun nitelii ve zellikleri deimektedir. Su, depolama alannda artk nerdeyse hi akmamaktadr ve bir dizi etken nedeniyle zellikleri deimektedir. zellikleri deien su sadece depolama alannda deil, akntnn aaya doru kalan ksmn da etkilenmektedir.
Geni yzeyli baraj gllerinde, akntnn dorudan durdurulmasyla oluan buharlamadan doan su kayb, kuru ve scak blgelerde yksek bir orandadr. Toplum iin belirli sosyalekonomik karlarn yan sra, HESlerin sorunlu ekolojik ve sosyal etkiler yaratt ok sayda rnek vardr. Ayrca nehirler birok lkede tamaclk iin de kullanlmaktadr. Gemite nehirlere gemileri bir yzeyden dierine ykseltmek veya alaltmak iin havuz ve barajlar kurulmutur. Kurulan havuz ve barajlar nehirlerin doal akntsn kaybettirmitir. Nehirler araclyla tamaclk, iklim ve ekoloji asndan daha zararl olan karayolu ve havayollar sistemlerinin gelitirilmesiyle eski konumunu kaybetmi olsa bile devam etmektedir. klimi lml ve ya rejimi daha dengeli olan blgelerde nehirler daraltlarak kanallar halini almtr. Bunun amac hem tamacl gelitirmek hem de dz blgelerde tarm iin alanlar kazanmakt. Ancak zamanla su taknlar ve zararlar artnca bu uygulama eletiriye neden oldu. Bundan dolay bu lkelerde 90l yllarla beraber nehirler yataklaryla beraber rehabilite edilmeye balanmtr. Ancak nehir yataklarnda youn yerleim gelitii iin bu restorasyonun snrlar da hemen grlmektedir. 3.2 Su Ynetiminden Doan Sorunlar nsanlar, tarih boyunca yaamak iin gereksinim duyduklar her eyi doadan aldlar. Gemite byk oranda doa ile daha uyumlu bir yaam ve bu balamda oluan bir bilin sz konusuydu. Ancak yaamn sanayilemesiyle ve mekaniklemesiyle bu bilin insanlarda geri plana itilmitir. Basit bir biimde krsal blgelerde bulunan bir insan topluluu doaya ve doal kaynaklara daha fazla sorumluluk stlenerek yaklar, nk her gn doa ile temas iindedir ve temel gereksinimlerini doadan karlar. Ama kentte yaayan topluluklar bu ball kaybetmitir ve olduka maddi kar odakl yaamaktadr. Sonu olarak kapitalist toplum doal kaynaklara sadece tketim penceresinden bakmaktadr. Gnmz toplumu genellikle, doann iinde ve doayla deil, doann stnde ve doadan kopuk bir konumda yaamaktadr. Bu yaklamda baskn olan doay kontrol altna alma arzusu, su ynetimi alannda da retimi arttrmay belirleyici hale getirmitir. Byk hidrolik su yaplarnn (baraj ve kanallar da dhil) kurulmasna dayal, kamu- zel bteleriyle finanse edilmi arz odakl stratejiler, hi ekinmeden kaynaklar smrrken, yeralt su kaynaklarnn ynetilmesinde bireysel ve maddi kar peinde koan yaklam, kolektif ahlak yok saymay beraberinde getirmektedir. Bu stratejiler byk bir krizi tetiklemektedir, nk: - byk hidrolik altyaplarn kurulmas (rnein byk barajlar ve uzun mesafelerde suyu ynlendirme inalar); su kaynaklarnn smrlmesi, kirletilmesi ve nemli sulak alanlarn tahrip edilmesine, bunun sonucu olarak su dngsnn byk lde bozulmasna ve su ekosistemlerinin ilevini byk lde yitirmesine, - yeralt su kaynaklarnn lszce smrlmesi ve azaltlmasna, - zellikle yoksul Gney lkelerinde, su kalitesinin drlmesi nedeniyle kamu salnda dramatik sonularn ortaya kmasna, - temel su gereksinimini karlamay ngren insanlarn suya eriim hakknn, dikkate
alnmamas ve byk hidrolik yaplarn ina edilmesinin sonucu olarak byk nfus kesimlerinin ge zorlanmas nedeniyle oluan sosyal atmalarn ortaya kmasna, - arz odakl stratejilerden kaynakl, etkisizlik ve ekonomik verimlilik sorunlarna, - su politikalarnda ilkelilik ve etik deerlerin grmezden gelinmesine, neden olmaktadr. Ayn zamanda su ynetimi u nedenlerle derin bir kriz yaamaktadr: - su politikasnn temelini ve uygulamasn oluturacak ilkeler ve etik deerler hakknda bir uzlann eksiklii. - demokratik sistemlerdeki zaaflar nedeniyle, su politikasnn planlanmasnda, uygulanmasnda ve denetlenmesinde toplumsal katlmn talep edilmesi konusundaki isteksizlik. Su kaynaklarnn ynetilmesi, bir yandan insanlarn temel gereksinimlerini karlayabilmelerini dier yandan da yenilenme ve ok ynllk zelliini koruyabilmesi ya da yeniden oluturabilmesi iin doada yeterli miktarda suyun braklmasn phesiz beraberinde getirmelidir. Bu ifadeyi ok deiik kesimler kullanr, fakat nemli olan bu yeterli miktarn nasl belirlendiidir. Su ekosistemleri, sadece uzun vadede insanlar iin deil, ok daha ncelikli olarak, insanlarn dndaki canllarn da su hakkn garanti altna almak iin korunmaldr. Bu balamda da, yeterli miktarda ve iyi nitelikte suya ulamann temel bir insan hakk olduu talebini telaffuz etmek yeterli deildir. Yaam Hakk olarak Su talebi bu yaklam daha iyi ifade etmektedir. Yaam hakk kavram, suyun yaamn tamam iin zel konumunu ve hayati nemini daha iyi vurgulamaktadr. 4. Suyun zelletirilmesi Yaammza Saldr Konu su olunca baz rakamlar ska anlmaktadr: BM raporlarna gre dnya apnda 1,1 milyardan fazla insan temiz ime suyuna eriememektedir ve 2,6 milyar insan su yetersizliinin neden olduu kirlilikle madur durumdadr. Bu su yetersizlii sonucunda da, her 10 saniyede bir ocuk lmektedir. Bu yeni olmayan, saysz metinde okunabilecek bir ifadedir; hatta suyu zelletirirken bu sonulara kar nlem almay vaat eden byk su irketlerinin parlak dergilerinde de okunabilecek bir ifadedir. Ama bu noktada su irketleri tarafndan baz gerekler arptlmaktadr ve suyun kar karya kald tehdit konusu rtbas edilmeye allmaktadr. Byk hidrolik altyaplarn kurulmas ve suyun kirletilmesinin yan sra, suya eriim hakknn nndeki en byk tehdit, suyun zelletirilmesidir. 2008 ylnn Eyll aynda Malmde gerekletirilen Avrupa Sosyal Forumunda (ESF) Susan George, Avrupa Su Ann kurulmas etkinliinde konumasna yle balamt: Ksa bir sre iin, burada Mars gezegeninde yaadmz dnn. Susan George szlerine byle balad ve bunun ardndan, yeni yatrm olanaklar aramak zere dnya gezegenine gnderilen bir delegasyonun hikyesini anlatt. Delegasyon heyecanla Mars gezegenine dnyor, nk arad eyi bulmu. Orada bir varlk var, diyor, her canlnn ihtiya duyduu bir varlk, ama bu varlk yeterli miktarda mevcut deil ve talebe bal olarak oaltlamyor. Yani kapitalist
pazarn mantna gre su, sonsuz bir kazan kayna ve ideal bir ticaret maldr. Marsllar alklayp dnya gezegeninde mevcut tm suyu satn alrlar [Hrlin 2009]. Bu, fantezi dolu bir gelecek vizyonu deil, aksine gezegenimizde yirmi yldr hkim olan ac bir gerektir. Dnya Bankas, Dnya Ticaret rgt (WTO-World Trade Organization) ve Ekonomik birlii ve Kalknma rgt (OECD - Organization for Economic Cooperation and Development) desteiyle byk su irketleri tarafndan su, en verimli kar kaynaklarndan biri olarak grlm ve sahip olmann temelleri oluturulmutur. Bugne kadar dokunulmam, kamu mal olan suyun bylece insan topluluunun elinden alnp, zelletirilmi ticaret ve kazan odakl ellere aktarlmas hedeflenmitir. Bu balamda WTO tarafndan koordine edilmi Hizmet Ticareti Genel Anlamas (GATS General Agreement on Trade in Services) 1995 ylnda suyu ticari mal olarak tanmlamtr ve ticaret mallar listesine dhil etmitir. GATS bu yllarda, kamu hayatnn birok blmnn zel ticarete almasna etki etmitir. Henz 1994 ylnda Uluslararas Su Kaynaklar Birlii (IWRA) Kahirede uluslararas bir toplant dzenlemitir. Ksa sre sonra 1995 ylnda Kanadada ve talyada, Dnya Su Konseyinin (WWC)1 temelinin atld baka konferanslar da gerekletirilmitir. Bu konsey bir yl sonra Dnya Bankasyla yakn ibirlii iinde kurulmutur. WWC, su irketlerinin, dnce kurulularnn (Think Tank), uluslararas mali kurulularnn ve hkmet kurulularnn bir adr. 1997 ylndan beri, su sorunlar ve zm neri ve konseptlerine ilikin tartmalar denetlemek amacyla, her ylda bir bu konsey tarafndan Dnya Su Forumu dzenlenmektedir. Dnya Su Konseyi ki buna zamanla hidro enerji lobisi de katlmtr - ayrca hkmetlere bal ve dier kalknma yardm kurulularn, sermaye younluu gerektiren altyap projeleri iin dorudan sponsor olarak dahil olmasn da salamtr. Bu erevede kalknmakta olan lkelere, su sektrlerini zel yatrmclara ama konusunda byk bir bask uygulanmtr. Az yatrm imkanlaryla mmkn kk, ekolojik anlamda daha az zarar verici ve ekonomik anlamda daha etkili zmler ret edilmi ve reddedilmektedirler; nk bu zmler, topluluklar ve insanlar tarafndan kendi imkanlaryla sorunlar giderecek zmlerdir ve byk irketlere bu uygulamalardan kazan salamamaktadr. Suyun zelletirilmesinin olduka yeni hikyesi somut olarak gzmzn nndedir ve aslnda yerel ynetimlerin denetiminde olan su ynetimi iletmelerinin, satn alnmasyla balamtr. zel yatrmclarn, kentlerin ime ve atk su ynetimini ok daha ucuz ve ok daha iyi gerekletirecei ve kamu sektrnn etkisiz, pahal ve yava alt telkin edilmekteydi. Bu zaman srecinde neoliberal politikalar gerei, kamu btelerinde tasarruf zorunluluu kskacnda olanlar, bir kamusal denetimi tasfiye edecek zelletirmeleri elbette onaylamaktayd. Politikaclar, vatandalara kar su ve atk su konusundaki kamusal sorumluluklarn yerine getirme konusunda yardm edecei umuduyla zel sektrn ayaklarna kapanmt. Hareket edilen rnek, su ynetiminin geleneksel olarak yllar nce byk lde zel sektrde toparland Fransayd. Bu balamda, halen kresel dzlemde olduka baskn olan Fransz su irketi n plana kmaktadr: Suez, Veolia (eskiden Vivandi) ve Saur. Biraz daha sonra da RWE bu olaanst kar kaynan kefetti ve en byk Alman su irketi olarak gemiye katld. Federal Almanyadan yllar boyunca Gelsenwasser ya da Aquamundo irketleri
1 Son yllarda oluan ve dnya apnda su tedariki iin sorumlu olduklarn belirten rgtlerin bakanlnda, Suez ve Veolia irketlerinin st dzey temsilcilerini bulmaktayd. Bu rgtlerin bir ksmnn adlar Dnya Su Konseyi, European Water Partnership ya da Aquafeddir. Brksel topraklarndan mantar gibi tremektedirler. Yaam Hakk Olarak Su 17
de uluslararas nitelikte katlm gstermitir. Dou Avrupadan Asya ve Afrika zerinden Latin Amerikaya ve ABDye kadar daha 1990l yllar gibi erken bir dnemde yerel su iletmeleri srayla satn alnmtr. Neredeyse her durumda su tedarikinin zelletirilmesinin sonular yle olmutur: Su fiyatlar ar orantsz olarak ykselmi, ayn zamanda borular ve su artma sistemleri iin gerekli birok yatrm eksik kaldndan suyun nitelii sorunlu olmutur. Su balants olmayan halk kesimleri, zellikle yoksul insanlar zelletirmelerden sonra su balants olmakszn yaamaya devam etmitir; kamu yaplanlar hakknda bilgilendirilmemitir. stelik su hizmetlerini satn alan irketlerin denetimi hibir ekilde mmkn olmad. Bylece, devlet kamu-zel ibirlikleri erevesinde toplumun suya eriim hakk ile irketlerin karlar (kr) arasnda bir kartln olduu hemen anlalmtr. zellikle yoksul kentlerde baskc uygulamalara ramen pek kr elde edilememitir. Uluslararas dzlemde hareket eden bir su irketinin bir st dzey yneticisi ak szllkle, yoksullara yaplacak olan hizmetlerle kazan salanamaz ifadesini kullanmt ve bu nedenle baz irketler birok lkeden geri ekilmitir [Attac 2009]. Bu geri ekilmelerde, ilgili halk tarafndan gsterilen direniler de nemli bir rol oynamtr. zellikle Bolivyadaki Cochabamba blgesinde su sava denilen direni ve protesto, dnyann baz blmlerinde baarszlkla sonulanan suyun zelletirilmesi giriimleri ile birlikte anlan bir kavram olmutur. Dnya Bankasnn yerel su tesislerinin zelletirilmesi konusunda Bolivya hkmetine yaptrm uygulamasnn ardndan bir ABD irketi olan Bechtel, 1999 ylnda Cochabamba blgesindeki su tesislerini satn ald, su fiyatlar e katland ve devlet gc araclyla yoksul blgelerdeki insanlarn, yamur suyu biriktirmesi, yeralt sularndan kuyularla su aktarmalar yasakland. Bu olay o tarihe kadar daha nce hi karlalmam bir durumdu. 2000 ylnn ocak aynda Cochabambada, yz binlerce insann katld ilk protestolar balam, direni iddetli bir genel greve dnm, ordu gleri yedi insan ldrd halde, devam eden grev nedeniyle Bolivya ynetimi ve Bechtel 10 Nisan 2000 tarihinde pes etmek zorunda kalmt. Bunun zerine su irketleri Bolivyay terk etmitir. Hkmet, nefret edilen su zelletirme yasalarn iptal etmek zorunda kalmtr. Su tesisleri, mevcut borlaryla birlikte alanlarna ve halka aktarlmtr. Su irketlerinin, karlarn gerekletirmek uruna olduka acmaszca uyguladklar bir baka yntem; suyu sadece n demeyle salayan su saatleridir. Bu sistemde, para deyemeyene su verilmemektedir. Bu tip su saatlerine kar Gney Afrikada srdrlen mcadele, bu uygulamay yasaklayan bir mahkeme kararyla sonulanmtr. Ancak vatandalar bu haklar iin, zaman zaman kanl mcadelelere girmek zorunda kalmlardr. Yllar nce zelletirilen Paris su hizmetleri 2009 ylnn sonunda belediyenin eline geri dnmtr. Eletirel su hareketi tarafndan, artk bir numaral irket olarak ykselen Veolia irketine kar byk bir zafer olarak kutlanan bu olay, bir baka adan kendini sadece yeni bir aldatma oyunu olarak gsterebilir. Pariste yz yllk boru hatlar artk rmtr ve su alarna ok para yatrlmaldr. Bu durumda Veolia Enviroment2 irketinin, kapsaml yatrm gerektiren bu su tesisini Paris yerel ynetimine satmas daha uygun deil midir? Bu durumda sz konusu masraf Parisli vergi deyenler karlayacaktr, kazan ise yine de dnya
2 Veolia, kresel su irketleri arasnda en agresif nitelikteki su irketi olarak kabul edilebilir, nk su tesislerinin satn alnmasnn yan sra Veolia Enviroment ile evre ve su teknikleri konusunda bir numara olarak pazara ynelmektedir. Bu yaklamyla ikinci nemli bir gelir kayna yaratmtr. Ancak bu, ortak altklar Suez irketinin su politikasnn kmsenmesi gerektii anlamna gelmemektedir. 18 Yaam Hakk Olarak Su
apnda en byk su irketi olan Veoliann kasalarna akacaktr [Hrlin 2009]. Yine Fransada, acil ve kapsaml bir onarmn gerekli olmad Grenoble kentinin vatandalar, suyu kamu sektrne geri kazandrmay baarmtr. Grenoble dnda, ABDnin Atlanta, Almanyann Dortmund ve Bochum kentlerinde grld gibi, baka baarl giriimler de mevcuttur. Grenoble kentinde ayrca, belediye bakan para ald iin de parmaklklar ardna atlmtr. Dnyann birok kentinde yerel ynetimler, su sektrn geri satn almaktalar veya mevcut szlemeleri iptal etmekteler. zel bir durumu, 1999 ylnda Berlin senatosu ile RWE ve Veolia arasnda imzalanan gizli bir szlemeyle Berlin su iletmelerinin zelletirildii Berlin oluturmaktadr. Geri irketler bu rnekte sadece %49 hisseye sahipler, ama ynetim kurulunda karar verme ounluu ellerinde. irketlere ayn zamanda her koulda yllk olarak gvence altnda olan bir kazan oran tannmtr. Berlin Su Masas, gizli szlemelerin aklanmas ve ortadan kaldrlmas amacyla etkinliklerini srdrmektedir. Sz konusu gizli szlemeler, Berlinde kamu borlarnn azaltlmas ve Berlin Su letmelerinin szde daha iyi ynetilmesi amacyla, Berlin Senatosu ile RWE ve Veolia arasnda imzalanmtr, ama gerekte sadece zel yatrmclar iin azami bir getiri ve devlet gvencesine hizmet etmektedir. Berlin suyu tam da bu nedenle iddetle tartlmaktadr, hem de su iletmelerinin %100 satlm olan Stuttgart ime suyundan ok daha iddetli [Berliner Wassertisch 2009]. rnein Hamburg gibi baz kentlerde kampanyalarn ii daha kolay olmutur. Hamburg sakinleri su tesislerinin satlmasn son anda halk oylamasyla nleyebilmitir ve zaman zaman birok yerde, su hrszlarna geit vermeyen drst belediye bakanlar bulunmaktadr. Tm bu rnekler, su hizmetlerinin zelletirilmesinin son yllarda uluslararas dzlemde nasl ve neden eletiriye maruz kaldn gstermektedir. Bu gelimelerden, uluslararas su irketlerinin Gneyin yoksul kentlerinden geri ekildikleri, ancak baka yollar aradklar ve yeni modeller zerinde altklar sonucu ortaya kmaktadr. Bylece imdi ticaretlerini, protesto edilecei kaygs tamadklar in gibi lkelerde srdrmeye almaktadrlar. Ya da hareketlerinin k noktas olan Avrupadaki konumlarn, baz baarszlklara ramen gelitirmeye almaktadrlar. nk Avrupada bilinsiz topluluklardan, kr odakl bankalardan ve ekonomik anlamda liberal siyasetilerden oluan bir a mevcuttur ve bu a, yeni kamu-zel ortaklklar iin uygun ortam yaratmaya devam etmektedir. Eer imdiye kadar zelletirilen su hizmetlerine bir bak atlrsa - ki bu uluslararas boyutta sadece %5 oranda gereklemitir- sz konusu hizmetlerin 2/3 orannn Suez ve Veolia irketlerinin elinde bulunduu, kalan te birlik payn da RWE, Saur, Bechtel ve dier baz irketler arasnda paylalmaktadr[Hrlin 2009]. Ancak bu irketler uluslararas dzlemde farkl isimlerle almaktadr ve bu yzden her zaman dorudan tannmamaktadr. Dnya ekonomik krizinin resmen balamasn izleyen aylarda, yani 2008 ylnn sonbaharnda ve 2009 ylnn balangcnda, birok yorumcu, neoliberalizm ve serbest pazar kapitalizminin sona yaklatn ve kreselleme kart insanlarn dmannn artk yok olduunu ifade etmitir. Bu tamamen yanltr, nk hkim olan kapitalist sistem kriz durumunu, su gibi kaynaklarn zelletirilmesi politikasn srdrmek iin kullanmaktadr ki izleyen 2009 yl da bunu gstermitir. Yeni yatrm olanaklar aray srekli devam etmektedir ve bylece kapitalist birikim younlatrlmaktadr. Srekli biriken sermaye ile tm deerlendirilebilir
doal kaynaklar ve kamu hizmetleri hedeflenmektedir. Neoliberal glerde eer henz satlmamlarsa-, eitim, su, demiryollar, emeklilik sigortas, salk gvencesi gibi varlklar zelletirme konusunda hibir ekince yoktur. Suyun satna kar duran hareketler ve sivil rgtler yllardr Water Justice Movement (Su Adaleti Hareketi) atsnda uluslararas dzlemde birlemektedirler. Tpk suyun kendi yolunu bulmas gibi, bu hareket de birok yerde zelletirme lgnlna kar alternatif yollar bulmaktadr. Bir tarafta suyun zelletirilmesine kar bir direni oluturulmaktadr, bir tarafta da alternatif modeller gelitirilmektedir. Uruguay hkmeti, baka ilerici Latin Amerikal hkmetlerle ve Red Vida ayla (Water Justice Movementn bir paras) birlikte, srarla Public-Public-Partnership (PuPs) (kamu-kamu ortaklk) modelinin gerekletirilmesi iin destek vermektedir. Sz konusu model, para zerine deil, snrlar tesi dayanmaya dayal teknik ibirlii ve deneyim alverii zerine kurulmaktadr. Trkiyenin Krt blgesinde yer alan Diyarbakr kenti nispeten olduka ilgin ve effaf bir su teminine sahiptir. Yksek kaliteye sahip bir metre kp suyun fiyat, Trkiyedeki byk ehirler arasndaki en uygun fiyattr. Halkn %65inden fazlas, yoksulluu nedeniyle paras olmad iin su faturasn demedii halde, kent ynetimi tam da bu nedenle bu duruma kar nlem almamaktadr. Aksine kent ynetimi, su idaresinde alan personelini, ksmen kt nitelikte olan su hizmetlerini iyiletirmeleri amacyla, blgenin baka kentlerine gndermektedir. Genel erevede, demokratik, katlmc, kamusal dzlemde denetlenen, toplumsal olarak adil ve ekolojik bir su ynetiminin uygulanmas amalanmaldr. Kresel Direni Hareketi, Dnya Sosyal Forumlar (WSF World Social Forum) erevesinde 2001 ylndan beri toplanmakta, toplantlar giderek bymekte ve alar giderek younlamaktadr. Dnya Su Forumlarna kar etkinlikler ve protestolar dzenlemek olduka nemli grevler arasnda yer almaktadr. Meksikada 2006 ylnda gerekleen 4. Dnya Su Forumu kart youn protestolar nemini hala korumaktadr. 2009 ylnda stanbulda gerekleen 5. Dnya Su Forumu, Water Justice Movement ve uluslararas baraj maduru hareketlerin bir araya geldii nemli bir buluma yeri olmutur. Bunlar, Trkiyeden Suyuma Dokunma Kampanyas ile birlikte Alternatif Uluslararas Su Forumunu ve Uluslararas Yurtta Su Forumunu dzenlemilerdir. 5. Dnya Su Forumuna kar stanbuldaki protestolar iddetli bir ekilde bastrldnda ve yirmiden fazla insan gzaltna alndnda, Dnya Su Konseyinin ve Trk devletinin gerek yz ortaya kmtr. Ama 5. Dnya Su Forumunda umut da vard: 25 hkmet, Dnya Su Forumunun ortak aklamasn eletirmitir ve ek bir aklamada, bir insan hakk olarak suya eriimi talep etmitir. Meksikada bu say 10 lkeyle snrl kalmt. Yine 2009 yln Aralk aynda Kopenhagda klim Zirvesinin dzenlenmesi nedeniyle su hareketleri bu kentte bir araya gelerek iklim deiimi ile su politikas arasndaki ilikiyi etkinlik ve aklamalarla vurguladlar. Bu ilikinin ilk defa bu zirve nedeniyle kapsaml bir ekilde ele alnmas su hareketlerinin konuya daha geni bakmasna neden oldu. Baarszlkla sonulanan Kopenhag klim Zirvesine kar, Nisan 2010da Bolivyann Cochabamba kentinde klim Deiiklii ve Doa Ana Doa Haklar Dnya Konferansnda onlarca su adalet hareketi bir araya geldi. Su mcadelesinde nemli bir yeri olan bu kentte; suyun adalet, salk, insan haklar ve doann korunmasndaki roln ortaya koyan Cochabamba Su ve klim Deklarasyonunu akladlar.Gelecek byk buluma Mart 2012de
Fransann Marsilya kentinde 6. Dnya Su Forumu esnasnda olacaktr. Giderek genileyen su hareketleri bu forum iin hazrlanmaktadr. 4.1 Su kaynaklarnn Satlmas Wasilis Rauch Bu brorde, su kaynaklarnn kapitalist bir anlayla kontrol edilmesi ve kirletilme biimleri tartlmaktadr. Tm bu anlaylarn ortak yn, byk kitleleri suya eriim konusunda dlamalardr. Tm bu anlaylar, bir ortak maln, bir kamusal hakkn kuatlmasn savunmaktadr. Bu, Gney Afrikada rnei grlm olduu gibi, deme yapamayan mterilerin suyunu kesen ya da su hizmetlerini n demeyle gerekletiren zelletirilmi yerel su tedarikileri iin geerlidir. Ancak ayn ey, i smrge niteliindeki dev barajlar iin de geerlidir. Bu barajlarla, kazanlan elektrik sanayi merkezlerine aktarlmaktadr ve ayn zamanda akarsuyun evresindeki insanlar, ou zaman elektrik a balants olmakszn sosyal, ekolojik ve kltrel zararlaryla yaamaya devam etmek zorunda braklmaktadr. Bu tip projelerde zel irketler, devletin kalknma byme ve erk politikasnn kr odakl celltlardr. rnek olarak GAP projesi gsterilebilir. Trkiyenin sraille planlad ve ksmen zaten uygulamaya geirmi olduu uluslararas su ticaret szlemeleri de, deme gc ve erk politikas stratejisine bal olarak baz lkeleri su kullanmndan mahrum brakmaktadr. Sularn, yani nehirlerin ve gllerin zel sektre satlmas, bu gibi dlama biimlerinin bir ar trdr ve zel irketlere, kimin suyu kullanp kullanamayaca konusunda karar verme yetkisi tanmaktadr. Su kaynaklarnn satlar bir kural olmasa da, bu konuda rnekler bulmak iin uzun aratrmalara gerek yoktur. Almanyann Dou eyaletlerinde gllerin satlmas bir toplu fenomendir: Federal Almanya hkmetine bal BVVG isimli kurulu 2002 ile 2009 yllar arasnda 10.000 hektar gl satmtr. Bunun sonucunda gl evresindeki yaayanlar tekne iskeleleri iin gl sahibine bir kira bedeli demek zorunda kalmlardr. Eskiden iinde yzlen gller yzmek yasaktr levhalaryla donatlmtr ve zel mlkiyet olarak girilemez durumdadr. zellikle Berlin Wandlitzsee glnn satlmas bu balamda kamunun dehete kaplmasn salamtr. Ayrca sularn AB Su erevesi Direktifine (iyi ekolojik ve kimyasal durum) uygun olmas gereken nitelii de, sularn kamu hkimiyetinde olmas durumunda mutlaka daha kolay salanacaktr3. BVVG kendi yetkisiyle deil, iki Almanyann birleme szlemesinde anlan yasal talimatla hareket etmektedir. Bu talimata gre, Demokratik Almanya Cumhuriyetine (DDR) ait kamu mallarnn zelletirilmesi ngrlmektedir. Ancak 2009 ylnda buna kar byk tepkiler gelimitir.4. Bunun sonucunda, ncelikle satlar durdurulmutur. Tamam, denilebilir ki, yzme, balk tutma ya da yelkenliyle gle kma gibi elence etkinliklerinden vazgeilebilir Sonuta burada sadece gllere girme ve gllerin yakn
3 Bkz. rnein Piraten Partei internet sayfas: http://www.piratenbrandenburg.de/2009/07/brandenburger-seensollen-weiter-privatisiert-werden/ ya da attac sayfas: http://www.attac-netzwerk.de/wasser/neuigkeiten/artikel/datum/2009/07/29/wasserprivatisierung-in-brandenburg/?cHash=8cb85f229f 4 Federal Alman Parlamentosuna evrimii Dileke, 100 gl program http://brandenburg.nabu.de/projekte/100Seen-Programm/ Yaam Hakk Olarak Su 21
dinlenme yerlerinin bir paras olarak doa koruma ya da kk iletmeler olarak balklk iin kullanm sz konusudur. Ama ilideki sularn zelletirilmesinin tamamen farkl bir boyutu vardr. ilide Pinochet diktatrl (1973-1990) srasnda, youn basklar altnda ekonominin radikal olarak liberallemesi zorunlu klnmtr. Bu uygulama, yetersiz politik uygulanabilirlik nedeniyle daha nce hibir yerde bu iddetle gerekletirilemeyen Milton Friedmann neoliberal kuramna dayanmaktayd. Bu politikann mirasnn arl, gnmze kadar izlerini srdrmtr. Anayasada su bir ticari mal olarak tanmlanmtr ve bu tanm, su ticaretinin zel mlkiyet iin geerli kriterlere gre gerekletirilmesinden sorumludur. Bylece eitli enerji irketleri ilinin en bol suyu ieren nehirleri zerinde yetki ve hak sahibi olmutur. Ayrca suya sahip olan kii ya da kurum toprak sahibi olmasa da kyda inaat yapma hakkna sahiptir. Toprak sahibi olan ise, direkt olarak su kullanma hakkna sahip deildir. Byle olunca Pechuenche-Mapuche gibi yerli topluluklar, kendi yaam alanlarnda ykc barajlarn ina edilmesine neredeyse hibir karlk verememilerdir. Bir Avrupa enerji devi olan ENDESAnn ili hkmetinden satn ald Biobio nehrinde Pangue ve Ralco barajlarn ina etmesi yzyllardr var olan yerleim blgelerini sel altnda brakmtr. Blge sakinlerinin iddetli direniinin karl, devlet misillemeleriyle, ekonomik erk ve medyann bilgiyi arptmasnn bir karm olmutur. 2003 ylnda son aileler de topraklarn terk etmitir ve bugn ayn insanlar hidroelektrik tesislerinden gelen elektrik iin para demekteler. imdi, be byk baraj kapsayan ve toplam 3200 MW hizmet salamas beklenen bir baka dev proje planlanmaktadr. Proje, ilinin gneyinde, Patagonyada bulunan Baker ve Pascua nehirlerinin yaknnda yer alan Aysen blgesinde uygulanacak. Projenin amac, 2400 km kuzeydeki, sanayi merkezi olan ve orada zellikle ar sanayi ve madencilik sektrlerinin elektrie gereksinim duyduu bakent Santiagonun byyen enerji aln gvence altna almaktr. Projenin konsorsiyumu olan HydroAysen, malum ENDESA ve ili enerji irketi Colbun S.A. irketlerinden olumaktadr. Bu konsorsiyum bu projede diktatrlkten gelen mlkiyet ilikilerinden de faydalanmaktadr. Barajlarn yan sra proje byk bir sanayi limannn, yollarn ve elektrik hatlarnn inasn da kapsamaktadr. Bunun iin byk cangl blgelerinin ve tatl sularn feda edilmesi ngrlmektedir ve en nemlisi, ok sayda insan kendi topraklarndan kovulacaktr5. Elektrik ihtiyac iin gney blgesinde barajlarn tasarlanmasna neden olan maden sanayisi, tam da ilinin kuzeyinde yetersiz suya neden olan maden sanayisinin ta kendisidir. nk madencilikte kaynaklarn smrlmesi iin muazzam derecede suya gereksinim duyulmaktadr ve ayrca (yeralt ve yer st) su kaynaklar arsenik gibi ar metallerle kirletilmektedir. Bu konuda ok uluslu madencilik irketleri, topluluklarla ve tarmsal kullanmla rekabet iine girmektedir. Gnmzde en tartmal rnek, ili ile Arjantin arasndaki Pascua-Lama madencilik projesidir. Sz konusu blgede, buz ve toprak altnda, yaklak olarak 5000 metre ykseklikte milyarlarca Avro deerinde bakr, altn ve gm madenleri bulunmaktadr. Bu kaynaklarn karlmasnn, blgenin alt ksmnda bulunan vadilerin su rezervleri zerinde son derece nemli etkileri olacaktr. Kirletilmi ime suyu ve tarlalarn sulanamamas, Huascotal vadisinde yaklak olarak 70.000 iftiyi yaam temelinden yoksun braklma tehdidiyle kar
Bilgi iin bkz. rnein Barajsz Patangonya kampanyasnn sayfas http://www.patagoniasinrepresas.cl/final/
karya getirmektedir6. Dnyann en byk altn karma irketi olan Barrick Gold Company irketi, projeyi gerekletirmek istemektedir. ili yasalarnn etkileri gz nnde bulundurulursa, 2009 ylnda stanbulda gerekleen olan Dnya Su Forumu ncesinde 2007 ve 2008 yllarnda Trk basnnda, Trkiyenin, akarsularn tamamen zelletirmeyi tasarlad haberi knca, dnyann birok yerinde aktif olan gruplarda neden ikaz nn yand anlalr bir durumdur. Medya haberleri, gllerin, nehirlerin, kaynaklarn ve yeralt sularnn kullanm haklarnn 49 yllna zel sektre verileceini bildirmiti. Frat ve Dicle nehirlerinin fiyat bile biilmiti ve 1,5 milyar dolar karlnda satn alnabilirdi7. Sz konusu parayla ve zel sektrn baka yatrmlaryla, tarmn ve byk kentlerin su gereksiniminin karlanmas iin BOT modeline gre byk boyutlarda barajlar ve sulama tesisleri ina edilecekti. Bu planlar bir ikaz iareti gibi, kulaa tehdit edici gelmekteydi. Ancak Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Hilmi Glerin ne srd bu zel sat kampanyas ortaya atld gibi gereklemedi. Hkmet birka ay sonra sularn satlmayacan sylemeye balad. Bu sylem deiikliine yol aan ey, AKP hkmetinin fikrini deitirmesi anlamna gelmiyordu. AKP hkmetine gre, byle bir giriimin sembolik ierii fazla yklyd, nk AKP hkmetinin ulusal bamszl satmas gibi sulamalar nceden hazrlanmt. Bunun yerine bakann deitirilmesine ve daha sonra da konuya ilikin herhangi bir eyin sylenmemesine karar verilmitir. Fakat son yllarda Trkiyenin birok blgesinde, zellikle de Karadeniz blgesinde, derelerin kullanm hakknn 49 yllna irketlere sat gerekletirilmeye balad. Trkiyedeki Devlet Su leri (DS) raporuna bakldnda, hem su enerjisiyle salanan elektrik retiminde, tarmsal sulamalarda, hem de sanayi ve zel ev idaresi iin ime suyu elde etme srecinde ya da atk suyu ileme srecinde, zel finansrlerin ve iletmelerin youn katlmnn ngrldn tespit edebilir (rnein BOT ya da PPP projelerinde)8. lgili bakan Erolunun szleriyle: Bakanlmz kamu-zel ibirliklerini tm boyutlaryla destekliyor. Merkezi hkmetin mali kaynaklaryla ksa srede hazr olan projeleri gerekletirmek mmkn deildir. zel yatrmlar tevik etmeliyiz.9 Yukarda da anld gibi, bir btn olarak sular satmak, kapitalist pragmatizmin su kaynaklarn tketme konusundaki arldr ve elbette karsnda mcadele edilmesi gereken bir durumdur. Ama bu tr bir sat olmasa da, tm insanlarn su kullanm gvence altnda deildir.
6 http://www.noapascualama.org/pascualama.asp, http://protestbarrick.net/article.php?list=type&type=15, http:// www.lateinamerikanachrichten.de/?/artikel/686.html Die Gegendarstellung von Barrick Gold: http://www.barrick. com/CorporateResponsibility/KeyTopics/PascuaLama/PascuaLamaQA/default.aspx 7 Krl.: Hrriyet 1.8.2007, http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=-611290 . 8 von Rauch: Kampf ums blaue Gold in der Trkei Wasserpolitik zwischen neoliberaler konomie und staatlichen Machtinteressen (Trkiyede Mavi Altn iin mcadele. Neoliberal Ekonomi ve Devletin Erk karlar arasnda Su Politikas), RLS Standpunkte 10/2009, sowie DSI Water Report 2009 9 Vgl.: Global Water Intelligence Vol. 9, Issue 3, Mrz 2008.
5. Su Altyap Projeleri Su altyap projeleri arasnda barajlar en nemlileridir, nk barajlar; tm nehirlerin yarsndan fazlasnda, ok sayda bulunmaktadr. Barajlar, birok doal blgeyi belirleyici lde ekillendirmitir ve deiik sorunlarn zm iin temel bir ara olarak kullanlmaktadr. Says azmsanmayacak durumlardaki barajlar gerekten de ekonomik kalknmaya hissedilebilir katk salamtr, ama bu katknn bedeli on yllar boyunca denmek zorunda olunan sosyal ve ekolojik bir tahribattr. Gemi yllarda birok lkede, tarmn, kentlerin ve turizm blgelerin su talebini salamak amacyla ok uzun mesafeler zerinden giderek artan sayda su hatlar araclyla su tanmtr. Bu tr projeler, barajlar da olduu gibi, baz durumlarda suyun dalm ve kullanm balamnda byk toplumsal tartmalara neden olmutur. 5.1. Barajlar Barajlar, 1980li yllardan beri giderek daha tartmal altyap projeleri olarak alglanmakta ve eletirilmektedir. Milyonlarca insan, kendi yaam temellerinin ve ekosistemlerinin yzlerce ve binlerce baraj projesiyle tehdit edici ykmlara uratlmasna kar koymaktadr ve ok sayda insan, zaten ina edilmi ve geni kapsaml zarara neden olan barajlardan dolay tazminat alabilmek iin, kampanyalar srdrmektedirler. Tm bu insanlar uzun yllardr yerleim yerleri ve doa iin mcadele etmektedirler ve ayn zamanda elektrik, sulama, su tedariki ve selden koruma iin alternatifler sunmaktadrlar. Son yirmi yl iinde baraj maduru hareketler olarak anlan rgtlenmeler, bir dizi barajn ina edilmemesini, iletilen barajlarn bir ksmnn daha sonra daha yksek tazminatlar demesini salamtr. Ama planlanan projelerin ou, insanlar, hayvanlar, bitkiler, kltr varlklar ve ak ynnde bulunan blgeler iin dehet verici sonulara yaratarak gerekletirilmitir. eitli tahminlerin sonucunda 90 milyon insan barajlardan dolay yerleim yerlerinden uzaklatrlp baka yerlere yerletirilmitir ve bu insanlarn ou ya hi tazminat alamamtr ya da ok az miktarda tazminat alabilmitir ve bylece dorudan yoksullua itilmitir. Dnyada hemen hemen her iki nehirden birinin zerinde en az bir byk baraj kurulmutur.10. Bu nedenle akar su ekosistemleri, ilevselliklerinin nemli bir blmn ve niteliini ve eitlilik konusundaki zenginliini de kaybetmitir. Barajlar birok durumda ngrlen amacn yerine getirememitir ve sadece nadiren ilgili blgenin sosyo-ekonomik geliimine katk salamtr. Bu gereklik, barajlarn sorgulanmas gereken bir ara olarak deerlendirilmesi gerektiini gstermektedir [WCD 2000]. 19. yzyln sonundan beri barajlar sanayi lkelerinde dzenli olarak ina edilmektedir; nce kk barajlar ve orta boy barajlar, 1930lu yllardan itibaren de ok byk barajlar ina edilmitir. 1950li yllardan itibaren yerkrenin ekonomik anlamda zayf blgelerinde de barajlar, eitli amalar iin tercih edilen bir ara olarak ina edilmitir. zellikle 1980li yllarn balangcna kadar ina edilen ve olduka pahal olan barajlarn says, dereler zerinde
10 Byk barajlarda, ya 15 metrelik bir ykseklii olan ya da en az 15 milyon metre kp muhafaza hacmi olan durdurma yaplar sz konusudur. 24 Yaam Hakk Olarak Su
kurulan kk eitleriyle (setler gibi) birlikte birka milyonu11 bulmutur. Bunlarn iinde byk baraj kriterlerine uyanlarn says yaklak 50.000 adettir. Milyarlarca Avroluk harcama barajlarn elektrik retimi (su enerjisi gnmzde dnya apndaki elektrik retiminin % 16sn oluturmaktadr) yerleim yerlerindeki konutlarn, sanayinin ve endstriyel tarmn su ihtiyacn karlama, yerleim yerlerini ve tarm arazilerini selden koruma, tamacl salama ve baka amalar yerine getirmek iin yaplmtr. Bu amalarn yan sra genellikle blgesel kalknmadan da sz edilmektedir. Bu amalar ilk bakta olumlu gibi grnse de daha ayrntl bir incelemenin sonucunda, durumun btnyle farkl olduu anlalmaktadr. Buradaki ama, barajlarn ilkesel olarak ret edilip edilmemesini tartmak deildir. Buradaki ama daha ok, barajlarn hangi kriterlerle ina edilmesi gerektii konusunu ele almaktr. Her ne kadar ok sayda baraj sosyal ve ekolojik zararlara neden olmu olsa da, dnyann baz blgelerinde, nemli yararlar nedeniyle toplum tarafndan kabul edilen bir dizi baraj da vardr. Bat sanayi lkelerinde barajlarn bir ksm, ilgili vatandalar tarafndan sklkla olumlu bulunmaktadr. rnein Almanyada, barajlarn ime suyunun gvence altna alnmasna nemli katk salad ve bu nedenle daha byk kentlerde bu durumdan yararlanan insanlarn sz konusu baraj, su tedariki iin uygun bir ara olarak kabul ettii, Thringen gibi blgeler vardr. Bu noktada, Almanya gibi sanayi lkelerinde barajlarn neredeyse sadece yksek ve orta ykseklikteki dalk blgelerde ina edildii, olduka az sayda insann (genellikle en fazla iki ky) tanmak zorunda kald ve devasa alanlarn sel altnda kalmad vurgulanmaldr. Bu lkelerde g etmek zorunda kalan insanlar 1950-1960l yllarda uluslararas boyutta kyaslandnda daha iyi koullarda g etmitir ve hatta ilgili kyler ya da belediyeler uzun vadeli baraj gelirlerinden yararlandrlmtr. Ayrca hayvan ve bitki trlerinin zarar grmesi de olduka snrl lde gereklemitir. Dnyann daha az sanayilemi lkelerinde ina edilmi barajlar ise bu durumun kartn oluturmaktadr. Hindistanda bulunan barajlar muhtemelen 33 milyondan daha fazla sayda insann yaam alann istila etmitir [Roy 2002]. Bu insanlar, toprak sahibi olduklarn belgeleyebildikleri srece kk bir tazminat almtr, ama sz konusu parayla yeni bir yaam ortam oluturmalar genellikle olanakl olmamtr. Sz konusu insanlar, sefil bir yaam srdrmek zorunda olduklar yoksul mahallelere tanmtr. Bu insanlarn nemli bir blm, suya bal olarak nehirlerin etrafnda yaayan, buralarda besin maddeleri reten, toprak sahibi olmadan yaayan Adivasiler gibi yerlilerdi. Bu yerli insanlar toprak mlkiyeti belgelerini gsteremedikleri iin, herhangi bir tazminat da alamamlardr. 1980li yllarda Narmada nehir havzasnda barajlara kar byk bir direni hareketi balamtr ve sz konusu nehir bylece n kazanp ykc barajlara kartln bir e anlamls olarak kabul edilmitir. On binlerce insan ok kez inaat alanlarn istila etmitir ve hkmet politikasna kar yryler yapmtr; bunun sonucunda 1990l yllarda Dnya Bankas kredisini bile geri ekmitir. Ama hkmet baskc olmaya devam edip baraj yapmn zor kullanarak srdrmtr [Roy 2002]. Hindistandaki barajlar byk ehirler ve sanayiler iin elektrik retmektedir; bunun iin milyonlarca insan krsal blgeleri terk edip byk ehirlere tanmak zorunda kalmtr. Narmada gibi nehirlerin etrafnda bulunan byk verimli topraklar sel altnda kalrken ok daha fazla ak aa ynde bulunan arazi alanlar barajda biriktirilen suyla sulanmaktadr. Bylece Narmada nehrinin etrafndaki sosyal-ekonomi odakl
11 Akan sularda bulunan barajlarn miktarna ilikin gvenilir rakamlar mevcut deildir. Sadece ABDde hkmet bilgilerine gre say iki milyon civarndadr. Yaam Hakk Olarak Su 25
bir kalknma yok edilip bunun sonucunda yine milyonlarca insann gelecei karartlmtr. Hindistan ilk byk barajn inasna baladnda, o dnemin babakan Nehru sz konusu baraj modern Hindistann tapna olarak adlandrmaktayd. Ama ayn babakan on yl sonra, lkenin eitli blgelerine serpitirilmi olarak tasarlanan ok sayda kk sulama projelerinin krsal kesimdeki insanlar iin ok daha yararl olacan itiraf etmitir [Roy 2002]. Bu szleriyle Babakan Nehru olduka nemli bir noktaya deinmitir. Yerel topluluklarn ve yerelde yaayan insanlarn kendileri tarafndan tasarlanan kk projelerle gerekletirilen kalknma, byk irketlerin karlarna hizmet etmek yerine, mevcut gereksinimlere daha iyi hitap edecektir. Bu tip kk projeler ancak kk apta olumsuz etkilere neden olabilir ki bunlar da byk yararlarn yannda nem tamayacaktr. Bu balamda Dnya Barajlar Komisyonu 2000 ylnda u kanya varmtr: Sulama amal byk barajlar fiziksel hedeflerini ancak nadiren yerine getirmektedir, masraflarn karlamamaktadr ve ekonomik anlamda beklenilenden daha az avantajl niteliktedir. [WCD 2002]. Nehru szlerinde ayrca, ilgili kalknan ulusa bir ant dikmek amacyla, birok lkenin barajlar gibi prestijli projeleri bilinli olarak destekledikleri noktasna da deinmitir. Bu tutum genellikle bir aalk kompleksinin sonucunda ortaya kmaktadr. Ancak 2007 ylnda tamamlanan inde bulunan Yangtze nehrindeki Boaz (Three Georges) baraj, boyutu nedeniyle dnya apnda en ok tannan baraj ve HES projesidir. 1,3 milyon insan topraklarn terk etmek ve fazlasyla yetersiz tazminat miktarlaryla yetinmek zorunda kalmtr. Bunun sonucunda sz konusu insanlar, byk ehirlerin yoksul semtlerine gmek zorunda kalmtr [IRa 2009]. Bu projenin temel amac, saatte 18.000 MW elektrik retmek (bu deer ile dnyann en byk HESidir), aa rmak blgelerinde bulunan blgeleri selden korumak ve tamacl kolaylatrmaktr. Bu elektrik miktar, 2009 ylnn sonlarndan beri retilmektedir, ancak genellikle gelien ekonomi iin retilmektedir ve ilgili yerel topluluklar bu retimden herhangi bir yarar grememektedir. ngrlen olumsuz ekolojik sonularn kapsam henz tam olarak kestirilememektedir; ama 660 km uzunluktaki baraj glnn, ald atk sulardan dolay biolojik fonksiyonunu tamamen yitirecei, bylece kalitenin dramatik bir biimde zayflayaca ve saysz hayvann ve bitkinin yok olaca kesindir. Sz konusu projenin balangta maliyeti 8,35 milyar $ olarak belirlenmi olsa da, ine imdiye kadar 27.2 milyar ABD dolarna mal olmutur [IRa 2009]. Boaz baraj, barajlarn genellikle planlandndan ok daha pahalya mal olabileceinin ak bir rneidir. 81 projenin incelendii en geni kapsaml bir aratrma, maliyetin ortalama olarak beklenenden %56 orannda daha yksek olduunu belirlemitir [WCD 2000]. Buna, gelir-gider kyaslamalarnda orta-uzun vadeli sosyal ve ekolojik giderlerin (baka deyile kayplarn) ve baraj yapsnn yalanmasndan dolay ykselen bakm giderlerinin genellikle hesaba katlmad gereklii de eklenmektedir. Barajlar bu nedenle ekonomik anlamda kazan salayc nitelikteymi gibi sunulmaktayd ve halen sunulmaktadr. Bahsi geen bu sosyal ve ekolojik kayplarn gideri de genellikle kamuya mal edilmektedir. Baraj ve HES projelerinin en devasa olan Kongo Demokratik Cumhuriyeti (DC) snrlar iinde bulunan Kongo Nehri zerinde, Grand Inga Baraj ve HES Projesi kapsamnda tasarlanmaktadr. Bu projenin dev kapasitesi 39.000 MW olarak planlanmaktadr. Projenin gideri 80 milyar $ olarak belirlenmitir ki, bu gne kadar bu tip projelere bu rakama yaklar miktarda paralar bile harcanmamtr [IR 2005]. Bu rakam, Afrikadaki yoksullukla etkili bir biimde mcadele etmek iin bile yeterlidir ve byle bir giriim, insanlara genel olarak daha byk katklar
salayabilir. Bununla birlikte ayrca, Afrikada bu kadar ok elektriin gerekli olup olmad sorusu da ortaya kmaktadr. Ya da bu projeyle, talebi olmayan bir tketim mi tevik edilmektedir? Bu projeyle, tahrip kanlmazdr ve Kongo DC sonsuza kadar borlanacaktr. Bu proje kamuoyuna tantlrken, Kongo nehrinin etrafnda yaayan insanlardan ve esiz benzersiz hayvan ve bitki dnyasndan sz edilmemektedir [Copeco 2008]. Kongo nehri, tropik Afrika Yamur Ormanlarnn ortasnda yer almaktadr ve dnyann byk oksijen cierinden bir tanesidir. Bu balamda tropik blgelerde ina edilen barajlarn ayrca sera gaz retimini artrd da pek bilinmemektedir. Buna bir yandan yamur ormanlarnn tahrip edilip fotosentezin snrlandrlmasyla neden olunmaktadr. Dier yandan bu baraj, byk bir bioktlenin tap fermantasyonuna ve bunun sonucunda ok uzun sre yksek miktarda CO2 gibi sera gaz salmna neden olacaktr. En son aratrmalar, tropik blgelerde bulunan barajlardan atmosfere, var saylandan ok daha fazla sera gaz salndn gstermektedir. eitli elektrik retme trleri birbiriyle kyasland zaman, tropik blgelerdeki barajlar ve glleri, belli bir elektrik miktarnn retim iin iklime en byk zarar veren trler arasnda yer almaktadr. Bu barajlar, kmr ve gaza dayanan termik santraller kadar sera gaz atmosfere salmaktadr [Andersen et al. 2008]. zellikle Brezilya, Peru, Kongo DC, Endonezya gibi tropik lkelerde su enerjisi hibir biimde yenilenebilir bir enerji kayna deildir. Kyoto ve onu izleyen szlemelerde emisyon ticaretinin yan sra uygulamaya geirilen Clean Development Mechanism (CDM) (Temiz Kalknma Mekanizmas) bu balamda ilgintir. CDM, sanayi lkelerinden gelen yatrmclara, gelimekte olan lkelerde yaplacak iklim koruma yatrmlar iin emisyon kredisi alma olanan yaratmaktadr. Sre aa yukar yle ilemektedir: Bir sanayi lkesinde bulunan A firmas, gelimekte olan XY lkesinde, maliyetini XY devletinin karlayamayaca yel deirmenleri ina etmektedir. Bunun karlnda A firmas kendi lkesinde havaya daha fazla miktarda CO2 salabilir. Bu tip CDM projeleri, A firmas iin, sz konusu olan yel deirmenini, gelimekte olan XY lkesinde ina etmek, kendi lkesinde CO2 emisyonu tasarrufu yapmaktan daha ucuza mal olduunda gerekletirilmektedir [RLS 2009]. te ad geen bu yel deirmeni bir hidroelektrik santral de olabilir, nk bu ticarete HESler de dhildir. Bylece Gney yerkre blgelerindeki lkelerde barajlar ve HESleri ina etmek ayrca CDM tarafndan da desteklenmektedir. klim koruma bakmndan CDM en iyi koulda bir sfr oyunudur emisyon hakk Gneyden Kuzeye aktarlmaktadr. nk CDM onay srecinde iklim koruma nlemi merkezi bir lt olduu halde, ayrntl bir inceleme sonucunda onaylanm CDM projelerinin yaklak olarak %40 bu lt yerine getirememektedir [Schneider 2007]. Bu yntemle rk sertifikalar sanayi lkelerine ulamaktadr, orada ngrlenden fazla miktarda bir CO2 emisyonu gereklemekte ve bu emisyon CDM projesi araclyla uygun bir indirgeme sayesinde dengelenmemektedir. Kresel anlamda bu sre, sera gazlarnn fazlasyla atmosfere braklmasn beraberinde getirmektedir [RLS 2009]. Birok baraj ve HES projesinin, youn elektrik odakl sanayiler ve ham madde karma projeleri iin gerekletirilmesi ngrlmektedir. Brezilyada, Bolivyaya yakn Madeira nehrinde tasarlanan drt adet HESli baraj, olduka gncel bir projedir. Bu projede, 15 milyar ABD dolar deerindeki yatrmlar planlanmaktadr. Madeira, Amazonun en byk yan nehridir ve retilmesi planlanan enerjiyle Amazon blgesinde alminyum gibi birok yeni ham maddenin smrlmesini mmkn klacaktr. Bunun iin ok sayda sanayi tesisi ve yollar gerekecektir. Toplam olarak bu, henz dokunulmam tropik Yamur Ormannn
byk blmnn bozulmasna ve yllardr amansz bir mcadele veren binlerce yoksul insann yerinden edilmesine neden olacaktr [IRb 2009]. Barajlar, tropik blgelere ina edilmeyip greceli olarak az miktarda sera gaz emisyonuna neden olsa (ki bu dnya apndaki barajlarn ou iin geerlidir) ya da CDM araclyla ina edilse de, ou zaman ykm getiren sosyal ve ekolojik etkileri nedeniyle yenilenebilir enerji kayna olarak kabul edilemez. Bir baraj ne kadar yksekse ve baraj glnn hacmi ve kaplad alan ne kadar bykse, etkileri de o kadar kapsaml ve karmaktr. Birok kk baraj ve HES rneinde, getiri ile kayplar arasndaki iliki olduka dengeliyken, byk projelerde, g etmek zorunda kalan insanlara, oluan baraj glnn yakn evresinde yaayan insanlara ve doaya verilen zarar arlktadr. Byk baraj projelerinin yarar genellikle uzak byk ehirlere ve sanayilere dokunmaktadr. naat ve su enerjisi lobisinden, hkmet temsilcilerinden, bilim insanlarndan ve baraj kart eylemcilerden oluan yeleriyle, Dnya Baraj Komisyonu (WCD), dnya apnda saysz ykc baraja kar gerekletirilen protestolara tepki olarak olumutur. WCD 2000 ylnn sonunda, gnmze kadar en kapsaml baraj analizini oluturan bir rapor karmtr. Bu raporda WCD, Barajlar ve Kalknma: Uzla iin yeni bir ereve ile projelerin etkinliinin yedi stratejik nceliin dikkate alnmas kouluyla denetlenmesini talep etmektedir: 1) Kamu kabulnn kazanlmas, 2) alternatiflerin kapsaml olarak aratrlmas, 3) mevcut barajlarn performansnn ykseltilmesi, 4) yaam temeli olarak nehirlerin ve su ekosistemlerinin korunmas, 5) taleplerin tannmas ve yararn adil dalm, 6) stlenilen ykmllklerin ve anlamalarn yerine getirilmesi, 7) nehirlerin, bar, gelime ve gvence yararna ortak kullanm. Rapor her ne kadar etkilenen madur insanlarn baz taleplerini dhil etmese de, sz konusu nceliklerin uygulamaya geirilmesi elbette sevindirici olacaktr. Bu erevede asl nemli olan bu taleplerin yorumu ve uygulamasdr. Bu stratejik nclerin pratikte uygulanmas kamuoyu takibi ile baraj maduru hareketlerin basksna baldr. En bata baraj maduru hareketler ve STKlar olmak zere birok kesim bu raporu geni kapsamda olumlu karlamtr; ama baraj ve HES lobi rgtlenmeleri mesafeli davranmlardr. Gney Afrika gibi baz lkelerde ilgili rapor yeni bir politikann temelini oluturmutur. Ancak on yl sonra bu olumlu hava ve heyecandan pek fazla bir ey kalmamtr. Gney Afrikay ancak 10 lke izlemitir. in, Hindistan, Brezilya, ran ve Trkiye rneklerinde olduu gibi, nde gelen baraj yapmcs devletler bir sre sonra WCD kavramn azlarna hi almamaya balad ve birok devlet kendi politikasn neredeyse hi deitirmedi. Bunun yerine, 21. yzyln ilk on ylnda daha devasa projeler iin planlamalar ve ilanlar aklanmaktadr. na edilen barajlarn says azalmamtr. Bilindii zere uygulamada ou projeler sanayi devletlerinin kredileriyle, Dnya Bankas veya Asian Development Bank gibi blgesel kalknma bankalar tarafndan finanse edilmektedir. Projelerin konsorsiyumunda sanayi lkelerinin irketleri yer alyorsa (ki bu byk projelerin ezici ounluu iin geerli), kredi garantisinin bu balamda, sanayi lkelerindeki hkmetlere bal alan hra Kredisi Ajanslar (ECA) tarafndan stlenilmesi de bu noktada ok nemlidir. hra kredisi teminatlarnn onaylanmasnda, zellikle STKlarn ve ok saydaki baraj maduru hareketin devam eden kampanyalar nedeniyle, gelitirilmi OECD ve Dnya Bankas ltleri yasal olarak temel alnm olsa bile, neredeyse konsorsiyumlarn tm bavurular en fazla baz kk dzeltmelerle birlikte onaylanmtr.
Yani projelerin finansndaki pratikte ciddi deiiklik olmamtr. nceden tasarlanm tm barajlar, alternatif zmler tartlmadan ya da projelerin bir ksm iptal edilmeden adm adm gerekletirilmektedir. Bunun nedeni, sanayi lkelerinin ve bunlarn firmalarnn ekonomik karlarnn ve Gney lkelerinde o srada ynetimde yer alan kar evrelerinin tamamen etkin olmasdr. Sanayi lkeleri, kendi irketlerinin bu projelerin mmkn olduunca byk bir ksmna sahip olmasn ve bylece kendi ekonomilerini glendirmek istemektedirler. Burada, uzun sredir kendi sanayi lkelerinde HES ve baraj inaatlarnn artk neredeyse durma noktasna geldii ve yurtdnda srdrlen projelerin, ileri bakalarnn srtndan canlandrd da belirtilmelidir. Gney lkelerinde altyap projelerini etkin bir biimde desteklemeyi tevik eden bir baka etken de, bu lkelerde daha fazla siyasi g kazanma amacdr. Avrupa, Avustralya ve Kuzey Amerikann sanayi lkelerinde ve Japonyadaki hidro enerji potansiyeli byk lde kullanlmtr ya da artk nemli derecede gelien bir ekolojik bilin ve uzun vadeli planlama ve karar alma sreleri nedeniyle yeni baraj projeleri neredeyse hibir biimde uygulanamaz durumdadr. Ama Afrika, Latin Amerika ve Asyada uluslararas hidro enerji ve inaat lobileri asndan ina edilecek ve istismar edilecek ok ey vardr. Binlerce yeni projeyle devasa karlar umulmaktadr. Ekonomik kar peindeki evreler asndan WCD raporu ile daha yksek sosyal ve evre ltleri bu balamda, almas gereken engeller oluturmaktadr. Bu aba sistematik olarak yaplmaktadr ve buna kar protesto olmad srece, neredeyse hi kimse bu sreler hakknda konumamaktadr. Batl hidro enerji ve inaat irketleri 1990l yllardan beri ekonomik olarak hzla byyen in ile rekabet halindedir. in ekonomisi bir yandan baraj inaat ve iletmesi alanlarnda on yllardr deneyim kazanmaktadr (in, dnyann en ok barajna sahip lkesidir ), bir yandan da in irketleri, yeni mali gc nedeniyle uluslararas pazarlara yatrm yapmaktadr. Her ne kadar teknoloji ve kapasite bakmndan Batl iletmelerin dzeyinde olmasa da, zellikle Afrikada olmak zere dnya apnda giderek artan sayda baraj ina etmektedirler. Bu balamda, yirmi-otuz yl nce Batl irketlerin de yapt gibi, barajlar ina edilirken sosyal ve ekolojik ltlerin neredeyse hibir biimde gz nnde bulundurulmamas bir sorun oluturmaktadr. in hkmetini Batl hkmetler gibi bask altnda alma olanaklar neredeyse hi yoktur. Bu noktada, bu bask olanann Batl hkmetlerde de ok yksek olmad da belirtilmelidir. Ancak son 12 yldaki baz gelimeler gsteriyor ki; hem uluslararas standartlar ve uluslararas finans evresi hem de indeki byk ekolojik sorunlar ve gelien baz protestolar, in hkmetinde de baz deiikliklerin olabileceini gstermektedir. 2009 ylnn sonunda Trk hkmetinin abalarna ramen Ilsu projesinde irketleriyle yer almamalarn bu anlamda deerlendirmek gerekir. in kadar tam olmasa da, Brezilyadaki finans ve irket potansiyeli de Brezilya ve Latin Amerikadaki birok baraj projesinin Brezilyal irket ve bankalar tarafndan yapldn gstermekte. Brezilyann durumuna Hindistan da eklenebilir. in, Brezilya ve Hindistan gibi lkelerde artan bu potansiyel barajlarn yapmnda yepyeni ve riskli bir durum ortaya karmaya balamtr. Buna kar baraj maduru hareketlerin mcadelesi zorlamakta ve yeni ara ve stratejilerin gelitirilmesini zorunlu klmaktadr. 2007 ylnda hidro enerjisi lobisi, baraj ve HES projelerinin hayata geirilmesi balamnda WCD ltlerine alternatif olacak yeni uluslararas sosyal ve ekolojik ltler gelitirme
srecine girdi. HSAF (Hydropower Sustainability Assessment Forum) sreci, International Hydropower Association (IHA) tarafndan evre rgtleri olan WWF ve The Nature Conservancy (TNC) ibirliiyle balatlmtr ve HSAFin, su enerjisinin sosyal, evre odakl ve ekonomik kapasitesini deerlendirmesi ngrlmektedir [IHA 2009]. Edinilen bilgilere gre toplum ve evre odakl ok sayda sivil toplum kuruluu bu srece dhil edilecektir, ancak gerekler farkl bir boyuttadr. Sre tepeden inme bir tutumla iletildii, davetiyeler geciktirildii, STKlar ve baraj kart hareketler kendi bteleriyle hareket etmek zorunda olduu iin, tm baraj maduru hareketler bu sreten uzak durmulardr. Hidro enerjisi tarafndan byk oranda finanse edilen WWF gibi muhafazakar STKlarn ilevi kamuoyunu yanltmaktr. 5.2 Suyun Ynnn Deitirilmesi Bir akarsuyun bir su kanal ile ynnn deitirilme amac, hedef blgede tarmda sulama suyu olarak ya da ime ve kullanm suyu olarak kullanlabilmesidir, bunun iin de genelde bir su havzasndan baka bir su havzasna su aktarlmaktadr. Az sayda rnekte bu yntem, elektrik retimi iin de uygulanmaktadr. Byle bir durumda suyu veren blgenin kendi gereksinimini karlayacak yeterli miktarda suya sahip olduu ve suyu alan blgenin ayrca tasarlanan bir kullanm iin yetersiz suya sahip olduu iddia edilebilir. Bu durum, bir devletin bir blgesinde, dier bir blgeye gre daha fazla su kaynaklarnn bulunduu durumlarda sz konusu olabilir. Su aktarmlar devletler arasnda da elbette olanakldr, ama imdiye kadar pek uygulanmamtr. Byk barajlarda olduu gibi, suyun ynnn deitirilmesi projeleri, zellikle de dnyann yar kurak lkelerinde, genelde son derece sorunlu uygulamalar olarak ortaya kmaktadr. Bu tr projelerin, hem suyun verildii hem de suyun kanallarla alnd blgelerdeki nfus ve ekoloji zerindeki etkileri byktr. Suyun bu ekilde aktarld uygulamalar ayrca yerel su sorunlarna ve kendi geimini kendisinin salad ekonomilerin yok edilmesine neden olmaktadr. Bunun dnda birok proje, suyun kullanm haklarn deitirmektedir. Bu tr rneklerde yerel halk genellikle suyu artk kullanamamaktadr ya da ancak daha yksek fiyatlarla kullanabilmektedir. Dnyada kk ve orta boylu olduka fazla sayda su aktarma projesi mevcuttur. Kentlerin ime suyu, su kaynaklar sayesinde mmkn olduunca yakn evreden salanmaktadr. Yer st sularndan ya da yeralt sularndan su, genellikle olduka ksa mesafeler zerinden kentlere tanmaktadr. Bu balamda tanan su genellikle ayn akarsu havzasnda kalmaktadr. Bu gelime sanayi lkelerinde nfus saysnn ve yaam standardnn ayn kalmas nedeniyle byk oranda sabit bir duruma ulamtr ve yeni zorluklar neredeyse hi yaanmamaktadr. Bir kent ne kadar byrse o kadar ok miktarda su yutar ve tm olay daha da sorunlu hale gelir. Metropol blgeleri giderek daha uzakta bulunan su kaynaklarn tehdit altnda brakmaktadr. Gnmzde 20 milyonun stnde nfusu olan Meksika City olduka iyi bir rnek tekil etmektedir. ki yldr, 150 km uzaklktaki bir su kaynandan bu byk ehre su aktarlmaktadr12. Bu, sz konusu su kaynann etrafnda yaayan yoksul insanlarn yaam temellerinin tehdit altnda olduu anlamna gelmektedir. Bu insanlar iin su, ayn zamanda, giderek imknszlatrlan dini geleneklerinin ve trenlerinin bir kaynadr. 15 milyondan fazla nfusu ile stanbul kentine, bir kanal araclyla 150 km uzaklktaki Sakarya
12 Bkz. Mart 2009da stanbul Su Oturumu; http://www.boell-tr.org/web/101-417.html
ilinden su aktarlmaktadr. Bylece bu nehirde akn byk bir blm alnm olmaktadr ve bu ekolojik ilevsellik ve akn etrafnda bulunan yerleimler zerinde sorunlu etkiler brakmaktadr. Meksika City ve stanbul rneklerinde temel sorun, bir kentin bu kadar ok nfusunun olmasnda yatmaktadr. Bu hatal sosyal-ekonomik gelimeye acilen kar koymak gerekmektedir. Bu da sadece krsal blgelerin desteklenmesi yoluyla olanakldr, aksi takdirde insanlar byk kentlere g etmeye devam edecekler ve daha fazla su kayna bu byyen kentlere heba edilecektir. me suyu tedariki iin suyun aktarlmasnn yan sra su giderek artan bir ekilde sulama amac iin de uzun mesafeler zerinden aktarlmaktadr. Sulama amal su aktarma ilemleri genellikle ime suyu iin aktarlan suya gre daha tartlr durumdadr. nk ime suyu tedariki toplumda daha temel bir gereksinim olarak kabul edilmektedir ve bu nedenle acilen zlmesi gereken bir durum olarak grlmektedir. Ama eer A blgesindeki nehirlerden ya da gllerden byk miktarlarda suyun daha uzak bir B blgesine aktarlmas gerekmekteyse ve A blgesindeki su kaynaklar halk ve onun siyasi temsilcileri ve dier rgtler tarafndan tamamen kabul edilmemekteyse, bu bir atmaya neden olabilir ki byle bir durum spanyada yllardr sz konusudur. spanyann en byk nehri olan Ebro nehrindeki suyun, Gney spanyann on yllardr maruz kald su yetersizliini sona erdirecei beklentisi birok kesimde vardr. Bu gerekeyle hkmet, 2001 ylnda spanya Parlamentosu tarafndan onaylanan su plan (PHN) iin reklm yapmaya balamtr. Sz konusu proje, 850 km uzunluundaki kanallarla, Gney Akdeniz sahillerindeki Alicante, Murcia ve Almeria ehir geninin bulunduu blgeye Ebro nehrinden her yl 1050 milyon metre kp suyu aktarmay ngrmektedir. Bu su plannda 889 tekil proje yer almaktadr: barajlar (en az 100 adet), kanallar ve boru hatlar. Aktarlacak olan su, tarmsal sulama iin ve ime suyu olarak kullanlacaktr [CNT-IAA 2003]. Ama akarsuyun ynnn deitirilmesi durumunda birok sorunun ortaya kmas nedeniyle, sz konusu su planna kar, zellikle Ebro havzas blgesinde hemen protestolar gelimitir. Bu su planna kar yaplan eletiri, tarmn ve ok katmanl bir hayvan dnyasnn dengeli bir ekilde yan yana yer ald ve binlerce insann yaad Ebro deltasnn bir aktarma durumunda kuruma ihtimalidir. Tasarlanan barajlar, berya yarm adasnda bulunan 1200 barajn tamamnn imdiye kadar neden olduu gibi, ekolojik anlamda deerli olan ok sayda blgeyi, sayca azmsanmayacak boyuttaki verimli tarm blgesini ve kltrel miras alanlarn su altnda brakacak ve binlerce insan yaam alanlarndan uzaklatracaktr. Su hatlar ve kanallar ayrca doada ekolojik anlamda sorun yaratacaktr ve uzunluu boyunca doay birbirinden ayracaktr. Bu adaletsiz su plan, blgeler arasnda byk lde eitsizlie neden olacaktr. Bu plan, zaten varlkl olan Akdeniz sahilini daha fazla gelitirmek iin, yoksullam ve borlanm i blgelerin yaama temellerinin irrasyonel bir biimde smrlmesini iermektedir. Bu, blgeler aras sosyal bir kavgaya neden olacaktr ve en ok gereksinim duyulan kaynaklarn, suyun alnd tm blgelerde yetersizlemesine yol aacaktr [Ecologistas en Accion 2002]. Su plan PHNde, aktarlan suyun %44nn kentsel tketim iin tasarland ifade edilmektedir. Bu su miktar, 1620 milyon nfuslu bir kente yaz dneminde su salamak iin yeterli bir miktardr. Byle bir nfus ve yaam standard ykselii gereki olmad iin PHNnin asl amac gizlenmektedir. PHN erevesinde ngrlen su, kitle turizmi iin tasarlanm parklar, golf alanlar ve yaz tatili meknlar ve sulamay arttrmay hedefleyen tarmsal alanlar iin olduu aikrdr. Devletin birok istatistik verilerinde bile, izleyen on yllarda nfus
artnn PHNe gre daha dk olaca var saylmaktadr. Ayn zamanda birok bilimsel aratrma, Ebro nehrinin yllk su miktar hakkndaki bilgileri, gerek d olduu gerekesiyle reddetmitir. Sz konusu rakamlar, birok on yla ait verileri kapsamaktadr. Birok yldr iklimsel deiiklik nedeniyle yalarn %8 orannda azald, bir gerektir. Ayrca ilgili planda, su aktarm srasnda su kayb ihtimaline kar alnacak nlemlerden sz edilmemektedir. %40 orannn stnde olan u anki su kaybn radikal olarak indirgemek iin kapsaml telafi almalar yapmak, maddi anlamda ok daha uygun olurdu. Sz konusu su plannda yeralt suyunun kullanmna ilikin bilgi verilmemektedir, sadece yer st suyuna ilikin bilgi sunulmaktadr. Yeralt sular ar derecede kullanlmaktadr, nk onlarn byk bir oran sulama iin alnmaktadr. Ayn zamanda kamu sularnn korunmas da planda yer almayan bir baka noktadr. Sz konusu su plannda, su fiyatlarnn yenilenmesi ngrlmektedir, ancak bu neri spanya iftileri tarafndan reddedilmektedir. spanya, su fiyatnn en dk ve su fiyatnn ykseltilmesine kar direncin en byk olduu Avrupa lkeleri arasnda yer almaktadr. spanyann su politikas ve ulusal su plan hakknda zetle, su arzn srekli olarak artrmak iin byk altyap inaatlarna odaklandn ve bunu yaparken talebin denetlenip denetlenmediinin gz nnde bulundurulmadn sylemek mmkndr. Bu mantkla oluan sosyal ve ekolojik zararlar dnlp gz nnde bulundurulmadan, srekli olarak nehirlerin dzenlenmesi ve barajlar ile su aktarm projelerinin ina edilmesi gerekletirilmektedir. Buna kar birlik olan ve mcadele eden insanlar ve bu konudan etkilenen kiiler, tam da bu elikinin farkna varmlardr. Su plan toplumda o kadar geni kapsaml tartma noktas olmutur ki, 2004 ylna kadar birok kez yz binlerce insan sokaa kmtr. Sonunda bu giriimlerle 2004 ylnn nisan aynda baary elde etmilerdir. Ebro nehrinden su alnmas ve bylece su plan PHNnin temel blmne dair projeler durdurulmutur. Ama merkezi eyalet Guadalajaradan Atlantik okyanusuna akan Tajo nehrinin ynnn deitirilmesi hala planlanmaktadr. Yerel halk son derece tepkili, nk daha nceden kurulan baraj gllerinden kullanabilecekleri vaat edilen su halen kendilerine verilmemektedir. Bunun yerine sz konusu su imdi Gneydeki Murcia blgesinde tarmsal sulama ve geni golf sahalar iin kullanlmas planlanmaktadr. [Ecologistas en Accion 2002]. Hindistan, sel, kuraklk dnemleri, enerji ve su balantl sorunlar zebilmek iin birok byk nehri birbiriyle balamaya alan lkeler arasnda yer almaktadr. Son yllarda sk sk planlar gelitirilmi; ancak her defasnda bu planlarn uygulanabilir olmad anlalmtr.2004 ylndan beri Hindistan, devasa River Linking-Plan tasarmndan belli tekil projeler alp gerekletirmek istemektedir. Bu planla szde, zellikle Brahmaputra ve Ganges nehirlerinin birok nehir kolu olmak zere, Dou nehirlerinden fazla olan suyun, Hindistann Batsndaki ve Gneyindeki kurak blgelere aktarlmas dnlmektedir. Tm proje, belirleyici ve hatal bir ekolojik varsaym zerine kurulmutur. Dz ovalar sel altnda brakan ve denize akan nehirler kayp bir su deildir, aksine aknt yolunda nemli ekolojik ilevler yerine getirmektedir. Ayrca ekolojik sorunlara nemli sosyal sorunlar da eklenmektedir ki Hindistanda birok kii byk barajlarla zaten olumsuz deneyimler yaamtr. Ayrca River Linking-Plan tasarm, ayn hatta bulunan lkelerle grlmemitir ve byk bir olaslkla ciddi tartmalara neden olacaktr. ABDde, devasa su miktarlarnn ynnn deitirilmesi iin iki plan bulunmaktadr; bunlar, toplam yzlerce milyar ADB dolar tutarnda olan GRAND (Grand Recycling and Northern Development) Canal ve NAWAPA (North American Water and Power Alliance) kanallardr.
Bunlarn, ABDnin batsnda daha kurak olan blgelere su salamas ngrlmektedir. Ancak ABD iin zellikle, tketilen suyun miktarn azaltma sorusu ortaya kmaktadr. Bir insann gnde 575 litre su harcad gereklii gz nnde bulundurulduunda, burada, hzlca gerekletirilecek olduka byk bir tasarruf potansiyeli bulunmaktadr. Her iki sz konusu akl d plan iin denein bugne kadar bulunmamas, iyi haberdir. Ama bu durum, talebin artmas durumunda deiebilir. Dnyann en byk su aktarma projesi 2002 ylndan beri inde uygulanmaktadr. 60 milyar Euro ile oluturulan 1200 km uzunluundaki Kuzey-Gney su aktarm, Gney in nehirleri olan Yangtze ve Huaihe nehirlerinden Kuzey in nehirleri olan Sar Nehir ve Haihe nehrine suyun aktarlmas tasarlanmaktadr. Bylece suyu bol olan Gney blgesinin, su yetersizlii sorununu ama konusunda inin Kuzey blgesine destek salamas ngrlmektedir. Borular, kanallar, nehirler, gller ve bir toplama havuzundan oluan karmak bir sistemin, 2050 ylndan itibaren her yl 44,8 milyar metre kp suyu aktarmas, hem de genellikle yoku yukarya doru aktarmas ngrlmektedir. Sorumlularn ifadelerine gre, yaplan olaanst masraf hakldr. Kurak Kuzey blgesinde, inin tarlalarnn te ikisini ileten, ar sanayinin te ikisini yrten, ancak suyun sadece bete birine sahip olan insanlar yaamaktadr [China Observer 2009]. Ancak bu projenin de byk sorunlar vardr: Be kent sel altnda kalacaktr, en az 320.000 insan g etmek zorunda kalacaktr. Zaten ilk 10.600 kii, 2009 ylnn yaz aylarnda baka bir yere yerletirilmitir [China Observer 2009]. Yangtze nehrinden ok miktarda su alnmas ngrlmektedir ki bu nehrin ekolojik dengesine byk zararlar verecektir. Bu uygulama, deltaya tuzlu suyun girmesine neden olabilir. Ayrca daha az su ieren bir Yangtze nehrinin, ak aa ksmnda yaayan insanlar zerindeki etkisi olumsuz olacaktr. Bunun yan sra, aktarma kanalndaki su yolda yarya kadar kaybolabilir ya da aktan insanlar tarafndan alnabilir. Aktarlacak olan suyun nitelii ve arndrlmas zaten kendi bana bir sorundur ve bu sorunla sz konusu proje eninde sonunda kar karya kalacaktr. nk Yangtze nehrinin suyu imdiden ktdr ve iilemez haldedir. Hzl ve kontrol edilemez sanayileme nedeniyle, mevcut su kirletilmitir ve yamur da asitlidir. Daha ak sylemek gerekirse, nehir suyunun %60 kirletilmitir. Gllerde de durum ok farkl deildir, ya kirletilmi ya da kurumulardr. Yeralt su dzeyi alalmaktadr ve temiz suya ulaabilmek iin her defasnda daha derine doru inilmek zorundadr. Ancak yeralt suyunun yarsndan fazlas kirletilmitir [FAZ 2007]bunun anlam tartlrdr. Gneyden Kuzeye su aktarmak yerine, in hkmeti kirlenmeye bir zm bulmaldr, kullanm daha tasarruflu hale getirmelidir, szdran boru hatlar nedeniyle meydana gelen su kayplarn snrlandrmaldr ve tm nehirlere barajlar ina etmemelidir. Geri, evre koruma yasalar ve baz nlemler kararlatrlmtr, ama duruma bakldnda bu, sadece devede kulaktr. 5.3 Su Hegemonyasna likin Dnceler Su hegemonyasndan anlalan, belli bir su kaynan elinde bulunduran bir gcn (devlet, blge/eyalet ynetimi, yerel ynetim, rgt, etnik ve dinsel gruplar gibi) ayn su kaynana bal olan dier bir g zerinde kurduu siyasi, ekonomik ve kltrel etkidir. Eer bu iki veya fazla g arasnda, su kaynana eriim konusunda uyum yoksa karlkl bir szleme ve kabul gren paylama gidilmiyorsa su hegemonyasndan bahsedebiliriz.
Bir su kaynan paylaan glerin karlkl szlemeye gitmesi, suyun bu gler iin neminin yan sra su ile dorudan alakal olmayan birok faktre baldr. Bunlara ilgili blgedeki genel siyasi atmosfer ve iki g iindeki siyasi, sosyal ve ekonomik durum saylabilir. Eer deiik nedenlerden dolay su kaynana ilikin bu gler szlemeye gidemiyorsa siyasi ekime ortam doabilir. Tartmann merkezinde olan su kayna belirli g iin nemi yksekse, kendi snrlar iinde suya talep gittike artyor ve su ynetimini yeni zorluklarla kar karya getiriyorsa, ekime zamanla ileri boyutta bir gerginlie de evirilebilir. 80l yllarn sonundan itibaren sudan kaynakl gerginlik ve atmalar hakknda analizler ve yorumlar yaplmaya baland. lk yllardaki su zellikle de uluslararas zellii olan 261 nehir incelemenin merkezinde - konusundaki yorum; suyun en nemli doal kaynak olduu, ilerde petrolden daha kritik bir konumda olaca ve gelecekteki savalarn su zerinde yaplacan iermekteydi. Buna gre, birok anti-demokratik devletten geen ve bu devletler iin hayati nemde olan nehirler zerindeki basknn arttn, bunun da gerginlii derinletirdii ve 21. yzyldaki savalarn asl nedeninin su kaynaklar zerinde yaplaca ynndeydi. Gerekten de son yllara baknca nehirlerin paylalamamas yznden savalara doru gittiimizi syleyebilir miyiz? Bu adan son yirmi yl inceleyince, devletler, blgeler ve deiik gruplar aras birok yerde sudan kaynakl siyasi ekimelerin arttn, ancak sadece su iin devletler aras hibir savan olmad ve bu ynde bir durumun da somut olarak grlmediidir. Su, tarih boyunca devletler aras yrtlen savalarda nemli bir rol oynamasna, zaman zaman devletler arasnda nehirlerden dolay gerginlikler kmasna ramen hibir zaman aktan sava tehdidi olmamtr. rnein Nil nehrini paylaan 10 devlet arasnda siyasi bir gerginlik bulunmakta: Msr ve Sudann dnda ak yukar blgelerde bulunan 8 devlet, geerli olan szlemenin deitirilmesini ve daha fazla su talep ediyorlar. Mekong nehri de byk tartmalara neden oluyor: Vietnam, Laos ve Kamboya inin nehrin zerinde byk barajlar kurmasn istemiyorlar. Bu rneklerden anlalaca gibi antidemokratik ve otoriter devletler arasnda sudan kaynakl ciddi gerginliklerin yaand, daha demokratik olan Avrupa ve Kuzey Amerika devletleri arasnda ise uluslararas nehirlerden dolay taraflarn bal bulunduklar szlemelerin olduudur. Nehirlerin kullanmndan dolay bu devletler arasnda gerginliklerin olduunu asla gremeyiz. Bir tarafta mevcut durum hakknda honutsuzluk olsa bile bu, grmelerle giderilmektedir. Nil ve Mekong gibi uluslar aras nehirlerden dolay savalarn kmamas elbette olumludur, bunun da her halkarda engellenmesi gerekir. 80l ve 90l yllarda su savalarndan ok bahsedilmesinin bir boyutu analist ve siyasetiler iin konunun yeni ve kestirilmesinin zor olmas, ayrca suyun dier doal kaynaklara gre farkl zellikler tamasdr. Suyun birinci nemli zellii, yerine baka bir kaynak kullanlamamas, alternatifsiz olmas ve suyun istenildii gibi oaltlamamasdr. kincisi ise suyun yaam iin birinci art olmas, retimin her alannda kullanlmasdr. Petrol, gaz, altn gibi kaynaklardan daha yaamsal neme sahip olmasndan dolay tablolara su savalarn izilmesi sz konusu idi. Sudan kaynakl siyasi gerginliklerin olduu nehir havzalarndaki devletlerin ou (nehrin ak yukar ksmnda olan devletler dhil) son yllarda zaman zaman bir araya gelip suyu konumulardr. Bu grmelerden ok sonu kmam, yani ak aa devletler istedikleri sonucu alamam olsalar bile, baz analistler son 5-10 ylda u yorumlar yaptlar: Sudan kaynakl savalardan ziyade, anti-demokratik devletler arasnda bile sudan kaynakl ibirliine
doru gidiat var. Bunun nedeninin fiziki, biyolojik ve kimyasal zgnl olan suyun birletirici veya bir araya getirme zelliinde arayabiliriz. Bundan dolay da son yllarda baz nehir havzalarnda devletler aras ksmi yaknlamalar olmakta. Ancak bu noktada belirtmeliyiz ki devletler aras nehir zerindeki anlamazlk ve gerginliklerin ok ileri boyutta olmaddr. Kesin yorumlarda u aamada bulunmak iin henz erkendir. nmzdeki on yllarda baka ok hesaba katmadmz siyasi faktrler herhangi olumlu bir ibirliinin nne geebilir. Gnmzde su, uluslararas ilikilerde gittike daha fazla nem kazansa da tek bana gelimeleri belirleyecek durumda deildir. Uluslar aras gllere gz atarsak suyun birletirici zellii ok daha ar basmaktadr. Bunu anlamak iin Dou Afrikadaki Victoria gl ve Bat Asyadaki Hazar gln ele alalm. Bu gller etrafnda birok devlet yer almaktadr. Nfus art, endstri ve tarmn gelimesi ile yaam standardnn artmas gllerin suyuna olan talebi de srekli arttrmaktadr. Bahsettiimiz gllerin evresinde yer alan lkeler arasnda suyun nasl kullanlaca konusunda ya bir anlama yok ya da birok devlet mevcut szlemeden fazla memnun deil. Yine de glleri paylaan devletler, kendileri de ayn ekilde zarar grecekleri iin birbirlerine dman olsalar bile dier lkeyi zarara uratmak iin gl bilinli bir ekilde zehirleyememekteler. Bu derecede olmasa da kirlilik iin de ayn ekilde kullanm sz konusudur. Yine bir devlet, kendisine ksa sreli yarar getirse de glden ar su ekme durumunda uzun vadede su seviyesinin dmesinden dier devletler gibi etkilenecektir. Devletler aras boyuttan bir devlet iindeki blgelere baknca durumun ksmen benzer zellikler tadn syleyebiliriz. Blgeler arasnda zaman zaman siyasal gerginliklerin olduu gzlemlenebilinir. Ancak bu blgeler bir devlete ait olduundan dolay, su kaynaklar zerine silahl bir atmann ortaya kmas pek olas deildir. Siyasi ereveden dolay blgeler aras suya eriim ve suyun paylam konusunda szlemelerin olma ihtimali yksektir. Blgeler aras ekimelerin nedeni blgelerin ynetimlerinden, ama bazen de merkezi devletten kaynakl olabilir. Yukarda belirtilen spanya rnei bunu iyi aklar. Su hegemonyasnn barajlarla ilikili baka bir boyutu kamuoyunda pek tartlmamaktadr. O da barajlarn topluluklar zerinde devlet tarafndan egemenlik kurma arac olarak kullanlmasdr. Barajlar birok ekonomik, sosyal ve siyasi amalar iin kurulsa da dikkate alnmayan egemenlik kurma boyutunu yle aklayabiliriz: Devlet, egemenliini devam ettirmek ve toplumda etkin olan kesimlerin konumunu salamlatrmak dorultusunda doal kaynaklarn smrlmesine gz yumar ve smry kalclatracak politikalar hayata geirir. Bu kontrol ve smr sisteminde yerel zellikler ve zgnlkler istemez. Gelitirilen egemen kltrn btn toplum tarafndan benimsenmesini ister. stisnasz btn devletler gelien teknik-bilimsel imknlar araclyla yerel kltrlerin tek tipletirilmesini arttrmaya alr... Bu yaklam erevesinde barajlar ve suyu yerinden alp baka blgelere tamay da ele almalyz. Barajlarla ilk etapta akarsuyun ak kontrol altna alnyor ve ondan ekonomik faydalanma ok daha st seviyeye karlyor. Baraj gl akan su miktarna gre ne kadar bykse akarsu zerinde kontrol de o derece artyor. Enerji retimi ve sulu tarmn dnda suyun baka blgelere aktarlmas da rahata sz konusu olabiliyor. Barajlarn son 5 ylda
yeniden bu kadar youn bir ekilde dnyann birok lkesinde kurulmasnn bir nedeni hzla artan kapitalin yatrm alanlar aramasdr. Brezilyada 1000 ve Trkiyede 2000 kadar baraj/ HES kurulmak istenmesi bundan da kaynaklanmaktadr. Sermaye asndan barajlar iyi bir yatrm kaynadr nk zellikle kk barajlar ve HESler kendisini ksa srede amorti ediyor ve byk kr getiriyor. Baraj gl ile o blgede yaayan insanlar baka yerlere srlyorlar. G edenler arlkl olarak kentlerde, retimden kopuk ve genelde daha yoksul bir yaam sryorlar. Bu retimden kopu egemen glerin iine yaryor nk bu insanlar kendilerini geindiren bir ekonomiden tketime dayal bir yaam srmeye balyorlar. Bu insanlar daha nce ihtiyalarnn ounu kendileri retirken imdi her eyi satn almak zorunda kalyorlar. Bu kesimlerin ilk etaptaki alm gc yksek olmasa da (bu bir iki kuak sonra ykselebilir), irketler rnlerini bu insanlara satarak faydalanyor. Bylece kapitalist smr mekanizmasna toplumun daha geni kesimleri dhil edilmi oluyor. Yine bu g ettirilen insanlar isiz olduklar iin zaten yetersiz olan istihdam alan zerinde bask oluturarak emein deerinin daha da dmesine yol ayor. Bu smrnn yan sra bu insanlar zerindeki devlet kontrol de artyor. Daha nce merkezlerden uzak krsal alanda kendi yaamlarn dzenlerken, imdi devlet ve onun kurulular insanlar daha iyi kontrol edebiliyor. Bu gle alakal baka bir boyut, g edenlerin egemen kltr iinde eriyip gitmesidir. Egemen kltr kabul eden insan sistem tarafndan verilen her eyi kabul eder ve fazla sorgulamaz. Bylece smr ve kontrol daha kolay gerekleir. Halbuki yerelde akarsu yatak ve vadilerinde insanlar doa ile dorudan iliki iinde zengin ve zgn kltr gelitirmilerdir. Bu zgn kltr, yzyllara dayal derin bir tecrbeyi ifade eden nemli bir kltrel mirasmzdr. Bir akarsu ile yakn temastaki blgelerde yerel kltr dier blgelere gre daha da zgndr. Akarsulara dayanan retim biimleri daha ileri boyuttadr ve su edebiyat iin ok zengin ilham kaynadr. Yerelde yaayan kltrler deiik halk (etnisite) ve inanlarn izlerini tar ve ulus devlete savunulan tek tip kltrden farkldr. Ulus yaratmaya alan devlet kat ve otoriterdir, yerel kltrlerde ise dayanma ve hogr yaygndr. Bu Anadolu ve Mezopotamya iin de geerlidir. Trkiye Cumhuriyeti devletinin gelitirmek istedii tek tip kltr, yerel kltrn ve bununla toplumun gemiinin de reddedilmesi anlamna gelmektedir. Yine barajlarla kurulan HESler sayesinde belli dalk blgelerde madenlerin smrlmesi daha kolay hale geliyor. Elektrik enerjisine madencilikte ok ihtiya olduunu dikkate alrsak HESlerin rol madencilikte bir temel art gibi ele almak lazm. Bu blm toparlarsak: Suyun birletirici zelliinden ve kltrmzdeki rolnden dolay, suyu yaam hakk olarak kabul ettiimizi de dikkate alrsak ve demokratik-ekolojik bir su ynetimini amalyorsak tm talep ve yaklammz u kelimeyle ifade etmek en dorusu olduunu dnyoruz: SU, KLTR ve BARI! 5.4 Frat ve Dicle rnei ve GAP Trkiye Cumhuriyetinde Dicle nehri zerinde ina edilmesi planlanan byk Ilsu barajyla,
drt-be yldr, su kaynaklarn ynetilmesi ve Ortadouda su kaynann stratejik nemine ilikin tartma yine canlanmtr. Suriye ve Irak zerinde oluturaca olumsuz etkiler hem bir silah olarak suyun kullanlmas hem de su bakmndan yoksul olan lkelere suyun satlmas ihtimali13- nedeniyle, su ynetimi bu yar kurak blgede son derece kritik bir rol oynamaktadr. Ortadouda zellikle Frat, Dicle, eria, Nil gibi nemli nehirlerin ounun birden fazla devletten gemesi, bu giriim talebini zorlatrmaktadr. Ilsu baraj, Gneydou Anadolu Projesinin bir parasdr ve Frat ile Dicle nehirlerin zerine 22 baraj kurma, ylda 27300 GWh elektrik retme ve 1,82 milyon hektar topra sulama amacn tamaktadr. %60 orannda tamamlanm olan GAP zellikle uluslararas etkileri nedeniyle eletiriye maruz kalmaktadr ve bu nedenle Dnya Bankas bile 1984 ylnda GAPn finansmanna katlmayacan belirtmitir. Trkiye bu iki nehri kendi zenginlii olarak grmektedir ve bylece in ve Burundinin yan sra uluslararas dzlemde geni apta kabul edilen 1997 ylna ait snr aan tamacla uygun olmayan suyollar hakkndaki BM konvansiyonu onaylamayan tek lke olmutur. Bu konvansiyon, snr tesi suyollarnn devletleraras adil ve ll kullanmn ve paylamn ngrmektedir. Ortadouda Trkiye Cumhuriyeti dier lkelerin ouna gre daha fazla su kaynaklarna sahiptir. Bu zellikle Frat ve Dicle nehirlerinin varlna baldr. Bu iki nehir, arlkl olarak Krtlerin yaad ve yksek miktarda ya alan Dou Toros dalar zerinden Suriye ve Irak snrlarn geerek Gney-Gneydou ynnde Basra krfezine akmaktadr. rann Zagros Dalarndan Bat ynnde de Iraka baz byk nehirler akmaktadr. Ya az olan ve Suriye ile Irak corafyasnn ounu oluturan Orta ve Gney Mezopotamya blgesinde sadece bu iki nehrin suyu kullanlabilir durumdadr. Bu nehirlerin temelinde bin yllar boyunca, tarmsalekonomik anlamda getirisi olan geni kapsaml ve youn bir sulama kltr olumutur. Ayn anlamda Gney Irakn sulak blgeleri de belirleyici bir biimde bu iki byk nehre bamldr. Burada, Irak gdasnn %40n reten 45 milyon insan yaamaktadr. Irakn neredeyse tm ime suyu ve Suriyenin ime suyunun ou bu iki nehirden alnmaktadr. Yeterli ya nedeniyle youn bir sulama kltrnn gelimedii Kuzey ya da yukar Mezopotamya, yani bugn Krtlerin youn yaad Trkiyenin gneydou blgesi bunun tersi bir rnek tekil etmektedir. Trkiyenin Suriye ve Irak ile olan snr ayn zamanda yamur ve sulama tarm arasndaki snr doal olarak oluturmaktadr. Bu nedenlerle Irak ve Suriye bu su zerinde doal bir hak iddia etmektedir ki bu uluslar aras szlemelerde kabul grmektedir. Frat nehrinde kurulmu barajlarn hacmi, Frat nehrinin yllk aknn kat hacmine sahiptir. Dicle havzasnda planlanan barajlar ise yllk akn biraz stnde bir hacme sahiptir. Trkiye tarafndaki tm sulama projelerinin tamamen gerekletirilmesi durumunda, eitli tahminlere gre yllk ak miktarnn %30- %50si, nehirler snr amadan alnacaktr. Bu, Suriye ve Irak zerinde bir felaket etkisi yaratabilir. Beklenebilecek su kalitesi d nedeniyle, suyun sadece miktar deil, nitelii de zarar grecektir. Tm bu sorunlara, hem Suriyede hem de Irakta nfusun ve yaam standardnn artmas gereklii ve bu lkelerin ekonomik geliimlerini tehdit altnda olarak alglamas da eklenmektedir. Byk barajlarn ina edilmesinin nasl siyasi bir sorun olabilecei, Gney Irak ve Frat
13 Bu tartmaya uzun bir sre, Alman, Avusturya ve svire hkmeti de dhil olmutu, nk Ilsu projesini bir kredi teminatyla gvence altna almaya almlardr, bu nedenle de bir apraz ate niteliinde youn bir eletiriye maruz kalmlardr ve bunun ardndan 2009 ylnn Temmuz aynda kredi teminatlarn geri ekmilerdir. Yaam Hakk Olarak Su 37
bitiiinde konumlanan Najaf kentinde 2009 ylnda on binlerce insann, iki yldr devam eden su ktlna kar protestolarnda grlmtr. Frat nehri, iki yl ncesine kadarki dnemle kyasla ok daha az su salamtr ve etkilenen Irak halk bu durumu Trk barajlarna balamtr. Gerekten de Frat havzas blgesinde 2008 ylndan beri hissedilir lde daha az ya gereklemitir (10 yldr daha nceki dnemlerden daha az ya gereklemektedir) ve Trkiye buna ramen 2009 ylnda barajlarda her zaman bulundurduu kadar su bulundurmutur14. Miktarlara yakndan bakarsak: Daha nce ortalama olarak saniyede 600 700 civarnda metrekp suyu Suriyeye brakrken Trk hkmeti bu kuraklk dneminde bu miktar 500e doru indirmitir. Saniyede 500 metrekp de Trkiyenin Suriyeye tek tarafl sz verdii miktardr. Bu gelimenin sonucunda Irak Trkiyeden birok kez talepte bulunmu ama bu talepler genelde olduu gibi pek karlanmamtr. Trkiye, barajlar Suriye ve Irak devletlerine kar siyasi bask arac olarak kullanmak istemese bile, GAPn tam uygulanmasnn bu iki lkenin tarm ve ime suyu tedariki asndan ciddi bir tehdit oluturduu grnmektedir. Byle bir durumda Trkiyenin herhangi bir ekilde tehdit etmesine gerek yoktur. Byk barajlar yznden su niteliinin deimesi ve Suriye ve Irak devletlerindeki insanlarn suyunun %3050 orannda azalmas durumu, yeterli miktarda atma malzemesi oluturmaktadr. Irak ve Suriyede nfusun ve kii bana su talebinin arttn ve yine iklim deiiklii sonucu bu blgede uzun vadeli yan en az %10 (baz istatistiklerde %25e kadar kmaktadr) azalacan dikkate alrsak sorunun bykln daha iyi anlarz. Henz zlemeyen Krt sorunu gibi mevcut sorunlar da gz nnde bulundurulduunda, durum daha da karmaklamaktadr. devlet arasnda bir szleme yaplmadan, Trkiyenin suyu Gneydeki komularna kar bir silah olarak kullanmayaca konusunda kim gvence verebilir? Bu devlet birbirine dman olmasa da 10 veya 20 yl sonra siyasi durumun ne olaca belli deildir. Trkiye, herhangi bir szlemeye gre, yasal olarak belirli bir miktarda su verme ykmlln tamamaktadr. Ayrca byle bir konuda yaptrm uygulayacak siyaset mekanizmalar da mevcut deildir15. kinci byk tartma, Trkiyenin yakn gelecekte Suudi Arabistan, rdn ve srail gibi devletlere su satmas ihtimalidir. Bylece Trkiye, Ortadouda etkili bir konuma sahip olabilir16. Suyun satlmasyla ilgili bu boyut gnmzde henz o kadar da nemli bir konu
14 Bkz. 16.06.2009 tarihli Media Line dergisinde Iraqi Minister Blames Turkey for Drought balkl yaz.
15 Atatrk barajnn havuzu 1992 ylnda doldurulduunda, Suriye ve Irak iki yl boyunca hissedilebilir derecede daha az su kullanabildi. Bunun dnda Trkiye komularna kar suyu iki kez bir silah olarak kullanmtr. Bunu ilk olarak 1991 ylnda, mteffiklerin, Kuveyti igal eden Iraka kar at krfez savann balangcnda yapmtr. Irak Frat zerinden belirgin bir biimde daha az su alabilmitir. Bu uygulamann savan gidiatn ve politik sreci hangi lde etkiledii tartlabilir. Su, Trkiye 1998 ylnn sonbaharnda Suriyeyi, Krt hareketi PKK ve onun liderini kendi lkesinde ho grmesi nedeniyle sava amakla tehdit ettii dnemde ikinci kez bir silaha dntrlmtr. Askeri saldrlarn yan sra Frat nehrinin suyunun kesilmesiyle tehdit ediliyordu. Birka hafta sonra Suriye boyun edi ve PKK Lideri calan Suriyeyi terk etmek zorunda kald. ki lke arasndaki ilikiler hzlca dzeldi ve bu tarihten beri iki lke arasndaki siyasi ilikiler giderek dzelmektedir. 16 Eski Trkiye Cumhurbakan zaln, binlerce kilometre uzunluundaki boru hatlar ina etme ynnde nerileri vard, ancak bu proje giriimi, Suriyenin politik salamlnn zayf olmas ve reddi (srail asndan) sonucunda gerekletirilememitir. Dnem dnem Trkiye sraile, Manavgat nehrinin (Antalya blgesi) byk tanklar araclyla aktarlan suyunu satmtr. Bu uygulama ise, yksek sat fiyat ve depolama sorunlar nedeniyle durdurulmutur.
deildir, ama srekli artan nfusla, su kaynaklarnn kirletilmesiyle ve iklim deiikliinin yarataca scaklk artyla birlikte durum birka yl sonra deiebilir. ki nehrin su kayna miktar bilinmektedir ve iklim deiiklii nedeniyle %2025 oranna kadar su azalabilir. Bu nedenle su kullanmnn her lke iin ngrlen tm amalarnn gerekletirilmesi olanakl olmayacaktr. zellikle sulamann ve su enerjisinin daha fazla bytlmemesi gerektii kabul edilmelidir. me suyu tedariki ncelikli bir ama olmaldr. Ayn zamanda her iki nehrin ekolojik ilevsellii en azami dzeyde korunmaldr, nk her iki nehir de Ortadouda eit bakmndan en zengin blgeleri oluturmaktadr. Trkiye, Irak ve Suriye arasnda gerekletirilecek karlkl bir anlama, bu noktalar iermelidir. Trkiye, Irak ve Suriye arasnda son yllarda Ilsu projesi ve GAP hakknda baz grmeler gerekleti. Fakat bu grmelerden herhangi bir karlkl szlemenin ilk admlar bile ortaya kmad. 2007 ylnda, Ilsu projesi iin Trkiyenin Ilsu konsorsiyumu ile Avrupal hkmete bavurduu kredi teminatndan dolay lke aras alt aylk sreyle grmeler yapld. Almanya, Avusturya ve svire hkmeti tarafndan kredi teminat iin art koulduu iin Trk hkmeti byle bir adm kabul etti. Yoksa kendiliinden veya Irak ile Suriyenin talebinden dolay deil. Bu grmelerde de Trk taraf hibir zaman ok somut olmad, ED raporun dnda pek bilgi vermedi ve Dicle ve Frat nehrini ilgilendiren uzun vadeli planlardan bahsetmedi. nemli somut noktalardan biri Trkiyenin Iraka Dicleden uzun vadeli ne su verecei konusunda kesin bir rakam vermesiydi, ancak bu da olmad. 2009 ylnn Temmuz aynda bu Avrupal hkmet kredi teminatn geri ektikten sonra Trkiye, Irak ve Suriyenin bir araya geldii grmeler sonu alc olmad. Bu da Trkiyenin asl niyetini ortaya koydu. Trkiyenin bu grmeleri yapmasnn nedeni; Avrupadan kredi teminatn almak ve iki ak aa lkeyi rahatlatmakt. Bugn Trkiye su ile ilgili zaman zaman Irak ve Suriye ile grse de bu teknik dzeyde olmakta veya resmi erevesi bulunmamakta. Uluslararas etkilerin dnda GAP projesinin, ilgili lkeler iin kalc ekolojik, sosyal ve kltrel sonular vardr. Frat nehrinde ina edilmi be adet byk baraj (bunlarn arasnda, dnyadaki en byk barajlar arasnda yer alan Atatrk Baraj da bulunmaktadr), blgedeki doann belirleyici bir biimde deimesine neden olmutur. 150.000den fazla insann kendi topraklarndan zorla srlmesinin ve byk ehirlerde yoksullamasnn yan sra, devasa barajlar yznden, stma ve tifo gibi artk yok olduu dnlen hastalklar yeniden ortaya kmtr. Binlerce kii bu nedenle hastala kaplmtr. nsanlarn %95inde stma ve tifo gzlemlenmitir ve bu blgede ocuk lm oran, tm lkedeki en yksek orandr. Barajlardan dolay yerel iklim deimitir. klim daha nemli olmutur ve kar yalar olduka nadirlemitir. Bu suyun dalarda depolanma zelliini drmektedir. Yine daha yumuak iklim, Antep fst, incir ve zm retiminin, 100 kmlik mesafeye kadar belirgin bir biimde azalmasna neden olmutur. Bu blge (verimli yarm ay olarak da bilinmektedir), dnyann en nemli Antep fst retim blgeleri arasnda yer almaktadr. Nehir kenarnda bulunan ve sel altnda kalan son derece verimli topraklar da ayr bir konudur. Sulama sayesinde mevcut byk toprak mlkiyet yaplar daha da geniletilip ve sulanan birok alan, nehir sulamas, yetersiz eitim, rvetilik ve zellikle de geniletilen tek kltrllk nedeniyle bozulmaktadr. Ayrca; barajlar, 12.000 yl ncesine kadar uzanan en eski kltrel miras yerlerini, henz salkl kaz almalar yaplmadan sel altnda brakmtr. Hlbuki yerel halkn sk sk belirttii gibi, bu kltrel mirasn korunmas ekonomik kalknma iin nemli imknlardan biridir. 25 yldr GAP uygulamalar ilgili blgeyi sosyo-ekonomik adan hi
kalkndramad halde, Trkiye Cumhuriyeti hkmeti yanlgl bir biimde, 3,8 milyon kiiye istihdam yaratma amacna ulalacan iddia etmektedir. GAP, Bat Trkiyedeki byk kent ve sanayi ile yereldeki byk toprak sahipleri ve ziraat sanayisine yaramaktadr. Toplumun ezici ounluu ise sosyal, kltrel ve ekolojik zararlar stlenmek zorunda braklmaktadr. 6. Su ve Tarm Annelies Broekman, XNCA Katalonyada Yeni Su Kltr iin rgtlenme Su kaynaklarna btnsel bir bakta tarmn zel konumu vardr, nk suyun en nemli blm bu sektrde tketilmektedir ve bu sektr suyun kirletilmesinden byk lde sorumludur. Bu nedenle izleyen blmde, Avrupa rneine arlk verilerek, tarm ve bu sektrdeki su kullanm ele alnacaktr. Avrupa tarm sektr, Ortak Tarm Politikas (ngilizce: CAP = Common Agricultural Policies) tarafndan belirlenen ereveyle ekillenmektedir. CAP, Avrupa Birliinin bir siyaset alandr ve 60l yllarn balarnda, zellikle tarm verimliliini arttrmak ve tarmla uraan vatandalarn gelirlerini koruma altna almak amacyla hayata geirilmitir. Son yllarda, hayata geirilen reformlarn birou sayesinde CAP n arlk durumu adm adm nicelikten nitelie doru ve retim desteinden retici desteine doru kaydrlmtr. En yeni reform, 2008 ylnn aralk aynda devreye geirilen salk kontrol uygulamasyd. Bu eitli reform paketleri, maddi ve ticari odakl sebeplerle ortaya kmtr. Ayrca younlatrlm tarm nedeniyle evre zerinde yaratlan etki hakkndaki bilincin ykselmesi ve buradan ortaya kan, ekolojiyi gvence altna alan tarm yntemleri destekleme ve koruma talebi de bu paketlerin ortaya kmasna neden olmutur. Avrupada tarmn belirleyici rolnden yola klrsa, CAP nin bugn AB evre politikasn ilgilendiren birok giriimin desteklenmesinde barol oynamas artc deildir. CAP nin salk kontrol uygulamas, su kaynaklarndaki biyolojik eitlilii korumann nemini ve ayrca iklimin deimesine kar mcadelenin desteklenmesinin merkezi roln kabul etmektedir. Analizin arl su tketimine evrildii zaman, Ortak Tarm Politikas ve Avrupa Su Ynetimi ereve Direktifi gibi ynetmeliklerle koordine edilmesinin byk ve zorlu bir grev olduu aktr. ABye ye lkelerde ayrca i elikiler bunu gletirmektedir. Bir yandan toprak kullanmnn yerel durumu, gda retiminin dzeyi, iftilerin yaam standard ve krsal kesimdeki vatandalarn refah durumu, dier yandan da, tm yaamn ve tm etkinliklerin bal olduu sularn ekolojik durumu zerindeki bask vardr. Ancak yasal ereve ve irade henz, zorluklara kar kabilecek lde gl deildir. Tm Avrupada topran ve suyun srdrlebilir kullanm ynndeki tanmlanm amaca, retimdeki gl karlar ile yksek evre kalitesinin gerektirdikleri arasndaki kartlktan dolay kukuyla baklmaktadr.. Bu durum OTPde de hissedilebilir lde gzlemlenmitir. Avrupa Su ereve Direktifine kyasla OTP daha fazla tarmsal karlarn hkimiyeti altna girmitir.
6.1 Sorunlar ve Zorluklar Dier tm sektrlerde de geerli olduu gibi AB Su ereve Direktifinin tarmsal su kullanclar iin uygulamaya konmas, nehirlerin, gllerin, yeralt sularnn ve sulak blgelerin niteliksel ve niceliksel adan ktlemesine kar sorumluluu stlenmesi anlamna gelmektedir. Avrupadaki yeralt sularnn %40 endstriyel tarm nedeniyle youn biimde kirlenmi durumdadr. rnein Almanyann baz blgelerinde yeralt sularndaki nitrat miktar, zellikle de byk apl hayvancln daha youn yapld blgelerde, yasalarn izin verdii ortalama deerlerden 7 kat fazladr. Hidrolojik blgelerin kendini temizleme gc snrldr ve tarmsal gda retiminde kullanlan gbreler, zirai ilalar ve dier kimyasallar kalc zararlar vermektedir. Zararl maddeler su dngsnde olduka uzun sre kalr ve tm sulara yaylr, hatta suyun kayda alnd yere ok uzak blgelere dahi yaylr. Bunun tesinde mevcut iklimsel koullar altnda yetimeyecek rnlerinin yetitirilmesi iin byk miktarda suyun su dngsnden alnmas, yeralt su seviyesinin dmesine ve kuruyan nehirlere yol amaktadr. Genellikle barajlar ve kanallar gibi byk alt yap projelerinin inas yoluyla gerekleen su karma faaliyetleri, yerel su dngsnn doal ilevselliini deitirmekte ve etkisini buna bal eko sistemler zerinde gstermektedir. Dnya apnda insan kullanmna hazr hale getirilen tatl su kaynaklarnn %70i tarmsal sulamaya sevk edilmekte ve baka kullanm alanlar ile rekabeti dourmakta. Bugn dnyada yiyecek iecek maddelerinin %40ndan fazlas, sulama yoluyla retilmekte ve bu oran gn getike artmaktadr. Kuzey kre lkelerinde, yani iklim asndan lman lkelerde bu oran %30 civarndadr. Gney Avrupa lkeleri dhil deildir. Zira bu lkelerde su, ok yksek oranlarda sulama iin kullanlmakta, bu yzden de suyu kullanan eitli sektrler arasnda atmalar ortaya kmaktadr. nk sz konusu lkelerde artan su talepleri olan ve byyen kentler vardr. rnein Barcelonametropolnn su gereksinimi o kadar fazladr ki, Katalan yerel ynetimi Barcelonann su teminini garanti altna almak iin su haklarn, sulamann ok yapld blgelerden satn almak istemektedir. Ancak Katalan hkmeti, ayn zamanda, ulusal gda maddelerini garanti altna almak iin tarmsal sulamay datan byk kanallarn inasn desteklemektedir. Bu balamda yle bir durum ortaya kmaktadr ki, su kullanm haklarnn mlkiyeti, tarmdaki hasat verimine ynelik kullanlmas yerine su kstll politikasyla ilgili speklasyonlara ynelik bir yatrma dnmektedir. Su kaynaklar zerinde artan baskya kar bir cevap olarak genelde sanayilemi lkelerin birounda geleneksel sulama sitemlerinden su tasarrufu salayan sulama sistemlerine gei tevik edilmektedir. Bununla, su tasarrufu, su kullanmndaki verimin tarmsal faaliyetlerdeki krlln art ile birlikte krsaldaki gen insanlara istihdam olanaklarnn yaratlmas amalanmaktadr. Ancak arazi alanna ynelik olarak en etkili biimde dzenlenmi yeni sulama sistemleri birok durumda daha verimli olmasna ramen, toplamda sulamaya ayrlan su miktar azalmad. Ayn ekilde sulama sistemlerinin zararlara kar hassas yaps da deimedi. Bunun sebebi, modernizasyon projelerinin toplamda sulanan alanlarn genilemesini engelleyememesi ve etkililik analizlerinin yalnzca tarm arazi boyutuna gre yaplmas ve geri kalan sulama alanlar ve su havzasnn deerlendirme d braklmasdr. Geleneksel sulama, azmsanmayacak kadar yeralt sularnn yenilenmesine katk salad,
fakat kullanlan sulama sistemlerinin azalmas, bununla balantl ekosistemleri ve nehirleri kuruttu, nehirlerin altnda bulunan su kullanclarn olumsuz etkiledi. Birok durumda sulamal tarm, yerel iklim ve tarm ekonomisi asndan irrasyoneldir. Hasatn artrlmas amacyla getiimiz yzylda Akdeniz blgesinde yaratlan devasa sulama alanlar, krsal blgelerdeki tarmsal-ekolojik evre iin dramatik sonulara yol at. Endstriyel tarm ihracat iin ngrlm olan bu tr sulama blgeleri bir taraftan biyolojik eitliliin yok olmas, sularn ve topran kirlenmesi gibi ekolojik zararlar vermi, dier taraftan sebebi ar kullanlan nehirlerdeki azalan su miktarnda aranmas gereken su ktl ve toprak kaymas sonucu sulanmaya muhta yer zemininin tuzlanmas nedeniyle iftiler zerinde olumsuz etkiler brakmtr. Dnya apnda sulama yaplan alanlarn (450.000 m2) %20si tuzlanma sorunlar yaamaktadr. 2.500 ila 5000 km2 verimli alan, tuzlanma sonucu her yl retimden dmektedir. Yani topran verimlilii sonraki nesiller iin yksek tuz ierii yznden dmektedir. Bu tuzlanma, yar kurak ve kurak blgelerdeki su younluklu tarm alanlarnn ar ya da yanl (zellikle tamamen su altnda braklmas) sulanmasnn bir sonucudur. Tuzlanm zemini yenilemek iin teknik bir zm de yoktur. spanyann yar l blgesi Monegrosta, byk alanlar uzun yllar sbvansiyonlarla yksek oranlarda sulandktan sonra tuzlanmadan dolay kaybedilmitir. Pakistan, Msr ve Suriyede tarm alanlarnn %30 ila %40 tuzlanma nedeniyle bu lkeler iin dramatik biimde kaybolmutur. Iraktaki kayp ise, %50nin zerindedir. ABDde dahi sulanm alanlarda %20 ile %25 orannda tuzlanma sz konusudur. Toprak, su ve tarmsal uygulama, birbirleriyle sk skya baldr. Bu durum, endstriyel tarmda srekli olarak kullanlan kimyasal gbreler, zirai ilalar ve dier retim yntemleri nda somutlatrlabilir. Bunlar, olumsuz bir biimde topraktaki organik maddelerin yapsn ve ieriini deitirir. Sonu olarak da adm adm topran verimlilii ve su depolama kapasitesi der. Bu durum ise tekrardan daha sk sulamaya yol aar, su ve gbreye daha fazla ihtiya dourur. Yeni sulama sistemlerine yatrm, bunlarn korunmas ve zellikle enerji maliyetleri olduka yksektir. Sonuta yetitirilen bitkilerin ounluu kr salamamaktadr. Bu yzden sulama sistemlerindeki teknolojik yenilikler, tarmsal yntemlerde ve retim yapsnda bir deiimi beraberinde getirmektedir ve girdi maliyetlerin azaltlmas arayndadr. Bu yolla birok geleneksel ifti dikey entegrasyon sistemlerine dahil edilmektedir, retim paketini (tohum, gbre, zirai ila dahil olmak zere) kullanmak ve harcadklar emein karln alamadan pazar sisteminde dk fiyatlara satmak zorunda kalmaktadr. 6.2 Seenek neriler Tm hizmetlere gereken deeri verecek yeni bir ynetim modeli tasarlamak iin su kullanm ile evre arasndaki karlkl ilikileri incelemelere dahil etmek birincil derecede nemlidir. Burada unutulmamas gereken nokta, tarmn ok ilevli olduu ve toplumun yalnzca gda ve dier rnlerle deil ayn zamanda ekolojik hizmetler, arazi estetii, sosyal ve kltrel deerlerle de beslendiidir. Bu yzden, tarmla ilgili btn insani ve ekolojik faktrleri gz nnde bulundurabilmek iin, retim hedeflerinin basks dnda daha btnleyici ve tarmsal-ekolojik bir bak tarzna gemek gereklidir.
Birok ifti, ekolojik retime gemektedir. Bu yolla, suyun kirlenmesinden ve toprak kalitesinin dmesinden kanmakta ve arazilerine yerel bitkiler ekerek kltrel miraslarn da yaatmaktadrlar. Kr salamak amacna dnk tarmsal-endstriyel retim biimleri, alternatifler baz blgelerde uygulanmaktadr. rnein rnn direkt satn destekleyen yerel pazar ve ortak organizasyonlar kurulmutur. Bu alternatif pazarlar iftilere, rnleri iin hak ettikleri fiyat almalarn salamakta, evreyle uyumlu retim yntemlerine deer vermekte ve krsal geliimi desteklemektedir. iftileri destekleyen yatrmlar yerel topluluklarn seeneklerine dayanmaldr. Bu topluluklarn, su ktlna kar uygulama stratejilerini eitlendirmeleri salanmaldr: rnein yerel yamur suyu toplama tesisleri (baarl bir proje, Hindistann Rajasthan blgesinde uyguland.), yamurun bol olduu blgelerde iftlik bazl yer suyu ve organik madde ynetimi, kurak zamanlarda sulama yaplabilmesi iin alnd nehirlere yakn kk su depolar ina edilmesi(bylelikle nehre baraj yapmak gerekli olmamaktadr), bitkilerin su ihtiyac duyduu zamanlara uygun olarak planlanm sulama sistemleri gibi Ancak ncelikle, yetitirilen bitki trlerinin ekiminde deiim (bunlar arasnda sadece su younluklu bitkiler olmamal) toplam su gereksinimini azaltacak ekilde seilmesi gerekmektedir. Sulama blgelerinin planlanmasnda retim biimi olabildiince ilgili zemine ve su tama kapasitesine uyum salamaldr ve bylece her arazinin olanaklar, ar kullanm uygulamadan gelitirilmelidir. Su kaynaklarnn bilinli ekilde korunmas tm kullanclar arasnda paylalan ortak bir sorumluluktur. Bu yzden su ynetimi ve tm su kaynaklarnn hidrolojik ilevselliinin korunmasndaki ortak karlar iin disiplinler aras bir yaklam zellikle nemlidir. Bu perspektiften hareketle, sudan yararlanma konusunda ortaya kan sosyal atmalara da zellikle dikkat etmek gerekir. Yasal olarak kabul edilmi demokratik tartma ortamlarnn oluturulmas, te yandan su ynetimi hakkndaki tm sorunlarda farkl bak alarndan kacak ortak bir renme ile effaf ve ayrntl bilgilendirme mekanizmasnn uygulanmas iin kamu otoritesine bir ar yaplmas gerekmektedir. 7. klim Deiimi erevesinde Su Bugnk su krizlerinin birou, insann suyu ynetememesi, suyun zellemesi, devasa baraj tesislerinin yapm, suyun kirlenmesi, suyun dalmndaki sosyal eitsizlikler ve nihayetinde toplumumuzdaki smrye dayanan ilikilerin bir sonucudur. Bu etkenlere ek olarak nemli bir enin de 1980li yllardan itibaren kendini hissettiren iklim deiimi olduu sylenebilir. klim deiiminin insanlar ve ekosistemler zerindeki temel etkileri, su yoluyla olmaktadr. klim deiimi, toplumu alt st eden, ekolojik, sosyal ve politik baka atmalara neden olan deiikliklere yol amaktadr. Eer tketim, ulam, retim ve dalm modellerinde ok hzl biimde radikal deiikliklere gidilmezse, oktan kendisini hissettiren kresel s art, hzlanacak ve bir dizi problemli sonu douracaktr. ncelikle buzullarn erimesi ve deniz suyu seviyesinin ykselmesine deinilmelidir. Eer sk sk sz edilen iki derecelik scaklk art gerekleir ve krlma noktasna ulalrsa, Sibirya ve Kanadadaki donmu toprak tabakalarnn altndaki metan gaz aa kacak, bu ise scaklk artn hzlandracak ve kontrol edilemez hale gelecektir.
Bunun sonucu ise, genel olarak youn yerleimlerin bulunduu birok sahil blgesinin sular altnda kalmasdr. Bundan zellikle ekonomik adan gsz, kk ada devletleri etkilenecektir. nk bu duruma kar kendilerini yeterince koruyamayacaklardr. Byle bir durumda milyonlarca insan, zellikle sanayilemi lkelere doru ok gl bir g dalgas oluturacaktr. Bilhassa biyolojik eitlilik, zarar grecek, hissedilir biimde geriye gidecek ve baka zincirleme reaksiyonlara neden olacaktr [WWDR 2009]. klim deiiminin baka birok boyutu ve beklenmesi gereken sonular vardr. Oluacak feci sonular, insan rn olan sera etkisine en az neden olmu olmalarna ramen zellikle gney yarm kredeki insanlar vuracaktr. Gney yarm kredeki insanlar, 20. yzylda toplam karbondioksit miktarnn yalnzca bete birini yaymlardr [RLS 2009]. Hakl olarak da KyotoDevam Protokol konusundaki mzakerelerde sanayilemi lkeler, kendi ekonomilerini smrgeci dnemde ve sonrasnda gney lkelerinin srtndan ve doal kaynaklarn smrerek gelitirebildiklerini ve artk esas sorumluluu tamalar gerektiini hatrladlar. Burada son yz yllarn smrge tarihi ve uluslararas dzlemde eitlik sorununun sz konusu olduu kendiliinden anlalmaktadr. klimin, dolaysyla ikim deiiminin anlalmasnda, bir ara olarak suyun sra d kritik bir rol oynadnn alt izilmelidir. Suyu dhil etmeden toplam bir zmleme mmkn deildir. Tekrardan ekosistemlerin ve toplumlarn btn paralar zerinden etkisini dolaysz olarak gsteren iklim deiiklii, gezegenimizin su btesini alt st etmektedir. Kresel adan bakldnda su dngleri, iklim deiikliiyle younlayor; bu srada da ortalama ya artyor, ancak ortalama buharlama %315 dolaylarnda artmaktadr. Bu daha nemli bir dnyaya sahip olacamz gstermektedir [WWDR 2009; GTZ 2007]. Uluslararas aratrma topluluunun model lmlerine gre ya art, blgesel olarak olduka farkllamaktadr. Daha youn yamurlar ncelikle zaten yksek ya oranlar grlen tropikal blgelerde ve yksek enlemlerde beklenmektedir. zellikle gney yarm krede ya rejimi kutba doru yer deitirmeye devam ediyor [GTZ 2007]. Bu, su ykselmeleri ve sellere yol amaktadr. Birka subtropik ve yar kurak blgede ise ya daha ziyade azalacaktr. klimsel deiikliklerin su kalitesine, ulalan su miktarna ve de suyun mevsimsel olarak dalmna da etkileri vardr. Bir nehrin ar ykselmesi, nehir boyunca yerleimlerin olduu blgelerin doal olarak daha sk ve daha byk su basknlarna maruz kalaca anlamna gelir. Bunun, insanlar ve yerleim yerleri iin daha byk zararlar vermesi beklenmektedir. Ar nehir suyu ykselmelerinin says, dnyann birok yerinde art gstermitir. En son inin gneyinde Temmuz 2010da ar nehir tamalar oldu. 2009 ylna kadar belki en iddetli yalar Kasm aynda Britanya adalarna, yazn ise bat ve gney Afrikaya dt. Avrupann lman iklim blgelerindeki nehirlerin kenarlarnda imdiye kadar kullanlan koruma dzenekleri, bu olaylarda kendilerinden beklenenleri yeterince yerine getiremediler. Ancak buradaki esas problem, insanlarn nehirlerin yatak blgelerine youn olarak yerlemeleridir. Nehirlerin kanallatrld lman sanayi lkelerinde artk gelecekte yaanabilecek su ykselmelerini etkisiz hale getirmeye ynelik nlemler alnmaktadr. nlemler arasnda; nehir setlerini geriye almak, nehir boyu uzanan bentlerin yeniden inas, nehirlerin ve derelerin slah, su tutma havuzlarnn inas bulunmaktadr, ancak ok pahal olaca iin yerleim yerlerinin deitirilmesi bu nlemlere dhil deildir. Ayrca birok blgede suyun kalitesi, su taknlarndan ve bunun sonucu kimyasallarn su kaynaklarna karmasndan
dolay dmtr [GTZ 2007]. Gittike artan ar yalar, nehirlerde daha nce hi grlmemi su takn seviyelerine neden olabilirler. Bu su taknlar, bu tr ar su aklarna gre tasarlanmam barajlar ap deiik zararlara neden olabilirler. Barajlardan taan su dalgalar barajsz duruma gre daha tehlikeli bir hal alabilir. Ya baraj seti krlp insan ve doa iin feci bir afete neden olabilinir ya da ar su taknlar baraj setini ap, aaya doru hareket eder ve yine insanlar ve doa iin byk zararlar ortaya karr. Buna rnek olarak 2009 ylnda youn ya nedeniyle zarar gren Endonezya ve Nepaldaki barajlar verilebilir; bu afetler srasnda dzinelerce insan yaamn yitirmiti. Fakat ar su taknlar, ekonomik olarak az kalknm lkelerin metropollerinde de korkun sonular dourabilir. Milyonlarca insann oturduu ehirlerde yeni yoksul yerleim yerlerinin oluup gelimesi, risk altndaki sel blgeleri gzetilmeden gereklemektedir. rnek olarak bu yerleim yerlerinde dere yataklar ya da youn ya durumunda ncl su tama ilevi gren kntlerde youn yerlemeler geliip betonlatrld. Bu yaplamann yaratt trajik sonulara en son, 2009 Austosunda stanbulda 15 kiinin ld sel felaketini rnek verebiliriz. klimsel adan lman ve nemli sanayi devletlerinin ana problemini, daha da ar hale gelen su taknlar ve yaz aylarndaki olas scak hava dalgalar olutururken, dnyann yar kurak blgeleri, bugn dk seviyedeki ya miktarlaryla uramaktadr. Burada ilk etapta sz konusu olan blge Akdeniz (Kuzey Afrika dhil), Orta Dou, Orta Asya, Bat Hindistan/ Pakistan, Gney Afrika, Avustralya ve Kuzey Amerikann batsdr. Bu blgeler su ihtiyacnn salanmas asndan olduka hassas blgelerdir, bu yzden de sknt ba gstermektedir. Son 1015 yl ierisinde ya miktar bu hassas blgelerde %10a kadar geriledi. Bu gerileme orta vadede %10 ila %30 arasnda olabilir ve bu, korkun etkiler yaratabilir. Birok nehir ve gln kurumas, yeralt su seviyelerinin dmesi, yani ulalabilir su kaynaklarnda genel bir d beklenmelidir. D gsteren yzey suyu varln, younlatrlm sondaj yoluyla dengeleme abalar sk sk baarszlkla sonulanma gereiyle kar karyadr. Bu gerek, daha nce su basks altnda bulunan blgelerdeki yeralt suyu zenginliklerinin hatr saylr biimde azald gereidir. Ayrca birok kurak blgede yer alan yeralt su havzasndan karlan su, bugn oktan yenilenen miktar amaktadr [GTZ 2007]. Bu, hem ime ve kullanm suyu temini hem de ou zaman yaygn olan sulamal tarm zerinde direkt etkili olmaktadr. Bu blgelerdeki gda gvenlii ve insanlarn sal, bu yzden byk bir tehditle kar karyadr. Birok blge ve devlet iin sosyo-ekonomik geliimin n bu yolla hissedilir biimde snrlanabilecektir. Son yllar gz nnde bulundurursak, anlan bu blgelerin genelinde su tketimi mutlak ve ksmen ortalamann stnde artmaktadr. Bunun nedenleri, ilerleyen sanayileme, btelerdeki ykselen talepler, sulamann planlanmas ve dzenlenmesi (iftilerin bu konuda eksik eitimi ve eski tekniklerin kullanm), nfus art, su kaynaklarnn teknik olarak yanl ynetilmesi, barajlarn ve fazlasyla su enerji tesislerinin yaplmas vb. gibi sralanabilir. Ya hissedilir oranda dmeye balarsa, su kaynaklar konusundaki sknt artarak devam eder. Azalan ya durumunda atk sular ayn miktarda akarsulara aktlmaya devam edilirse su kalitesinde ciddi dler yaanabilir. klim deiiklii ile ilgili 2007 ylnda yeniden balayan dnya apndaki tartma, etkisini
barajlar ve hidroelektrik santralleri zerinde de gstermitir. Baraj ve HES savunucular, hidro enerjinin yenilenebilir bir enerji tr olarak sanldndan ok daha gerekli olduunun altn daha fazla izmektedirler. Bu gre gre ayrca buzullarn erimesiyle byk barajlar yoluyla hzl bir ekilde akan sular gllerde tutmak, tarm, sanayi ve kentlerin su ihtiyacn karlamak iin artk ok daha nemlidir. Bu ihtiyacn neminden dolay ortaya kan sosyal ve ekolojik maliyetler kabul edilebilir. Bu politikann eletirmenleri, iklim deiikliinin bioeitlik zerindeki risklerinden dolay en zengin ekosistemler olarak saylan su ekosistemlerinin korunmasn daha ok talep etmekte ve merkezi olmayan bir enerji ve su teminine ve her geen gn daha fazla krsal topluluklarn uygulad kalknma alternatiflerine dikkat ekmektedirler. Barajlara scak bakanlar, yalarn azalmasnn HESlerin retim kapasitesinin dmesine neden olacan belirtmiyorlar nk baraj glleri, beklenen daha dk ya da daha ar yalar depolama imknna sahiptirler. Gllerde biriken daha az su ise, tarmda daha az sulama anlamna geliyor. Ayrca daha az yalar sonucu, nehirlerin yanna yaplan nkleer santrallerin kurak zamanlarda daha az elektrik retecek olmas dndrcdr. Amazonlarda, orta ve gney Meksikann tropik yamur ormanlarnda scaklk art ve ya azalmas beklenmektedir. klim deiiklii, Latin Amerikann kuru blgelerinde belki tarmsal alann tuzlanmasna ve llemesine neden olacaktr. Toplamda yle grnyor ki, Latin Amerika, su ktl problemini daha ok, doal bir su depolaycs olan And dalarndaki buzullarn erimesi nedeniyle yaayacak. Yksek scaklklardan dolay And, Himalaya ve dier yksek sra dalardaki buzullar erirse, bu durum, kurak ve daha scak mevsimlerde su temininin tehlikeye dmesine neden olur. Bu direkt olarak bir milyardan fazla insan etkiler [GTZ 2007]. nk yksek dalar ya buzul biiminde daha fazla tutamayacak ve yazn, daha dorusu scak mevsimlerde buzullardan aaya akacak su pek kalmayacak. Etkilenenler asndan bakarsak, en byk buzullar Himalaya Dalarndadr ve buradan kan su aklar ini, Hindistan, Gney ve Gney Dou Asyay beslemektedir. Deniz seviyesinin ortalama ykseklii, okyanus suyunun scaklna bal olarak genilemesi ve buzullarn erimesi nedeniyle eitli tahminlere gre 2100e kadar 1 metre17 ykselecektir.18 Birlemi Milletler Dnya klim Konseyi [IPCC 2007] 59 cmden hareket etmektedir. Bu ykselme, azami tahminlere gre olursa yalnzca deerli ekosistemler deil, ayn zamanda dnya nfusunun yars sel riski, sahil erozyonu, frtnalar ve ime suyunun tuzlanmas sonucu bundan etkilenir [WWDR 2009]. Kk ada devletleri iin ise etkileri daha lmcl olur. Bundan en ok etkilenecek ada lkelerin banda Maldivler geliyor, burada birok ada
18 Grnland tamamen yok olsa, deniz seviyesi dnya apnda yaklak olarak 6 metre orannda ykselir. Ve Kuzey kutbu tamamen yok olsa, deniz seviyesi dnya apnda yaklak olarak 70 metre orannda ykselir. Ama gelecekteki bir snma durumunda (en azndan izleyen 100 yl gibi ngrlebilir bir zaman dilimi iinde) Grnland byk olaslkla kitle kaybedecektir, ancak Grnlandda iddetli erime, Kuzey Kutupta buzun artmasyla dengelenmektedir. Bu, ilk bakta elikili ve paradoks gelebilir kulaa, ama Kuzey Kutup olduka souktur ve bir snma durumunda bile olduka souk kalacaktr. yle ki, oradaki buz nemli llerde erimeyecektir. Dier yandan daha scak hava, Gney kutup blgesine ulaacaktr ve bu scak hava daha fazla nem tayabilir. Dolaysyla daha fazla ya olacaktr. Bu ya orada kar olarak dp blgede kalacaktr. Demek ki hesaplanan senaryolara gre, byk buz kitlelerindeki deiimlerin, bir deniz seviyesi art zerinde etkisi olmayaca sonucu domaktadr. Deniz seviyesinin artmasndaki en byk etken, yine de okyanuslarn snmasdr, nk scak su daha fazla yaylr [Prof. Dr. Heinrich Miller: klim Deiiklii konusunda sylei, 2007; http://www.awi.de/de/aktuelles_und_presse/bild_film_ton/tonbeitraege/miller_3112007_klimawandel/] 46 Yaam Hakk Olarak Su
deniz seviyesinin 1 metre stndedir. Marshall Adalarndan Majuro-Atoll ise, topraklarnn %80ini kaybeder. Yine ayn ekilde byle bir durumda Bangladeteki Ganges-Brahmaputra deltas ya da Msrdaki Nil deltas gibi akarsu delta blgeleri de etkilenir. Deniz seviyesinin 1 metre kadar ykselmesi, Bat Bengalde en verimli tarm arazilerinin 1700 km2lik bir alannn sular altnda kalmasyla sonulanr. Uzun ve derinde bulunan sahil hatt ile Bangladete lkenin yaklak %17si sular altnda kalr ve deniz suyu, yeralt sularnn tuzlanmasna neden olabilir. Bu durum, Bangladein pirin retim alanlarnn yarsn tehlikeye sokar ve 11 milyonun zerinde insan lkesiz brakr. Yeralt sularnn tuzlanmasyla bu blgelerde ime suyu sknts ekilir. Deniz seviyesinin 1 metre ykselmesi durumunda angayn te biri de sular altnda kalrd. inde 70 milyon insan yzyln sel felaketinden etkilenir. Eer gney kre lkelerinde ya alldk biimde gereklemezse, bu durum, her eyden nce tarm olumsuz etkiler. Bu tr bir kuraklk hasad tehlikede brakr, milyonlarca insann beslenmesinde en byk darlk ortaya kar. nk gney lkelerinde tarmn byk bir nemi vardr, tarm balca gelir kaynadr; yani insanlarn byk bir ksm iin var olma biimidir. Burada gney lkelerinin iklim deiimine kar byk hassasiyet gsterdikleri kendiliinden anlalacaktr. Afrika da bu noktada tehlikede olan yerlerdendir. nk Afrikada ya miktar byk olaslkla dmektedir ve tarmsal olarak kullanlabilecek arazilerin oran derken ya deikenlii artacaktr. Ugandada rnein 2 derece civarndaki bir s art, kahve yetitirmeye uygun alanlar iddetli biimde azaltacak ve ihracat gelirlerinin byk bir blm kaybolacaktr. Gneydeki lkeler, teorik olarak bu tehlikeye kar koyabilirler yani beklenen zararlar snrlandrabilirler. Fakat genel olarak finansal ve teknik kapasitede eksiklikleri var ve / veya su rezervleri snrl. zellikle etkilenecek lkelerde zararlar, yllk gayri safi milli hslalarnn %20sine ya da daha fazlasna ulaabilir. klim deiiminin etkileri, hem yerel hem de blgesel dzlemde snrlar aan su ynetimi konusunda yeni zorluklar karmaktadr. Suyun miktar ve suya zamansal ve meknsal ulaabilirliin deimesi ve kullanmlar arasnda yeni bir rekabetin ortaya kmas nedeniyle, var olan rekabetin iddetlenmesi gzlemlenebilir. Ganj deltas rneinde deniz seviyesindeki belirgin bir ykseli, Bangladeten Hindistana doru milyonlarca mlteci aknn dourur. Buna karn Hindistan snrlarn kapatmas beklenmekte, bunun ise politik bir krize yol aaca kesindir. Bu tr bir byk krizle ba etmek ancak, sk sk spontane, kaotik olarak ifade edilen iklim deiiminin aniden beliren semptomlarna uygun biimde daha nce oluturulan mekanizmalarla mmkndr [GTZ 2007]. Bylelikle su konusunun dnda daha fazla ibirlii olanaklar doabilir. Su adaleti hareketleri, 2009 ylnn Aralk aynda Kopenhagda dzenlenen iklim zirvesinde, tartmalarn enerji sorunlarnda ok fazla younlatnn ve su krizlerinin sadece yzeysel olarak ele alndnn alt izmitir. klim deiiminde suyun bir araya getirici niteliini kabul etmek yerine, hidro enerji ve bununla birlikte byk barajlarn yaplmas eletirilmeden yenilenebilir enerji kayna olarak ele alnd ve sulama suyunun enerji bitkilerinin (biodizel gibi) retimi iin kullanlmas onayland. Ancak milenyum kalknma hedeflerinden biri olan tm insanlarn suya eriiminin, serbest piyasa yaklamlarndan dolay gerekletirilemedii kabul edildi. Su, toprak ve salk konularnn gvence altna alnmasnn ilkelerine ciddi biimde eilmek
gerektii talep edilmektedir. Bu balamda Birlemi Milletler emsiyesi altnda bir Dnya Su Szlemesinin tasarlanmas zorunluluu domutur. Yasad Dnya Su Konseyi ve Dnya Su Forumunun BM koordinasyonundaki bir dnya su ajansyla deitirilmesi bunun iin gereklidir. Bu noktada suyun ynetimi iin sivil toplum evrelerinin katlmyla oulcu bir yapya sahip; zel finansal, ekonomik ve sosyal karlardan bamsz, yaptrm gc ve atmalar nleme gc olan yeni bir demokratik-ekolojik konseptin erevesi gelitirilmelidir. 8. Demokratik-Ekolojik Su Ynetimi in Perspektifler Ekolojik ve sosyal problemlere ek olarak iklim deiiminin yaratt koullara bal olarak su kaynaklarmzn ynetilmesinin ekolojik, demokratik, toplum tarafndan denetlenebilir, katlmc, sosyal adalete uygun ve ekonomik adan rasyonel ekilde biimlendirilmesi, gezegenimiz ve sakinleri iin byk bir gereklilik olarak ortaya kmaktadr. Su ynetiminde bu anlay yerletirmek iin, doa ile olan iliki biimimiz asndan etik ilkelerimiz ve yaam tarzmzdaki temel deerlerimizde kkl deiiklikler gerekmektedir. Su ile kurulan ilikide kltrel bir deiiklik kendini dayatmaktadr. Buradan su ekosistemlerinin ok boyutlu, etnik, ekolojik odakl, sosyal, ekonomik, politik ve duygusal deerlerini gz nnde bulunduran yeni bir btncl yaklam domaldr [Europ. Water Decl. 2008]. Bu bak as, genel olarak insan ve doann smrlmesini engelleme, somut olarak da insan haklarnn derhal uygulanmasn, insanlar, blgeler, lkeler ve ktalar arasndaki dayanmay, dorudan demokrasiyi, koulsuz bar, yenilenebilir kaynaklar temelinde enerji teminini, ekolojik tarm, gvence altna alnm salk bakmn ve ekosistemin korunmasn amalayan bir sosyal anlay ieren bir bak asdr. - Yaama sayg temelinde nehirler, gller, sulak alanlar ve yeralt su sistemleri kolektif kimlie, peyzajn estetik gzelliine ve yksek yaam kalitesine kattklar bakmndan biyosferin miras olarak grlmelidir. Bu anlamda ncelikle bir yaam hakk olarak yeterli miktarda ve iyi kalitede suya eriim hakk kabul edilmelidir. Bu durum, suyu bir insan hakk olarak talep etmenin de tesindedir. Amalanan su ynetimi toprak kaynaklarnn ynetilmesi ile yakndan ilikilidir, bu iliki kanlmazdr. Btnleyici bir yaklam olmakszn ne var olan problem ne de iklim deiimi ile sonulanan sorunlar zlebilir. Bu yolla su ynetiminde geleneksel arz odakl stratejilerden, talep ve koruma odakl stratejilere gei gereklemektedir. Su kaynaklarnn btn olarak ynetimi ve yereldeki su temini yerel ynetim ve kamusal kurumlarn tam kontrolnde olmaldr. zelletirme ve ticarilemenin her biimi reddedilmelidir. Ayn ekilde devlet dzeyinde su kaynaklarnn ynetiminden sorumlu kamusal su idareleri de, yalnzca kamu yarar iin almaldr. Daha nce satlm olan su hizmetleri ve kaynaklar kamulatrlmaldr. Son 20 yldr su zelletirmelerinin engellenememesinin nemli bir nedeni, devletin su iletmeleri zerindeki eksik denetimiydi. Devlet, ime ve atk suyunun teminini bir ncelik olarak tanmak ve buna uygun olarak
- -
yeterli finansal aralar hazr bulundurmak durumundadr. Bu bak asyla kamukamu-ortakl (PuPs Public-Public-Partnership) modelinin gerekletirilmesi son derece nemlidir. Bu model paraya deil, aksine dayanmac biimde snrlar tesi teknik ibirliine ve deneyim al veriine dayanr. - Tpk su hizmetlerinin kamusal denetimi gibi su kaynaklarnn korunmas ve su dngsnn salkl ilemesi olduka nemlidir. Yerst ve yeralt su kaynaklarnn ekolojik durumunun salkl bir ekilde muhafaza edilmesi sanayi lkeleri iin birincil olarak nem arz ederken gney krede yer alan fakir lkeler iin durum biraz daha farkldr. Karada birok su kayna kirlenmi olmasna ramen su kaynaklarnn nemli bir blm hala temizliini korumakta ve sanayisel kalknmadan etkilenmemektedirler. Bu noktada yerleim yerlerinden, sanayi ve tarmdan kaynaklanan atk sularn bu su kaynaklarna karmamas ve barajlar gibi su altyaplarnn nemli fiziksel deiimlere yol amamas byk nem tekil etmektedir. nk bu tip altyap almalar suyollarnn kirlenmesine yol amakta ve bu da ime suyunu, toplumun saln, sosyal dayanmasn ve dengesini tehlikeye atmaktadr. Akarsu ve akarsu yataklarn, denizleri, yeralt sularn ve sulak blgeleri korumak ve restore etmek iin aada sralanan tedbirler nerilmektedir: Su kalitesini korumak ve daha da iyiletirmek iin kullanlan aamal (mekanik, biyolojik ve kimyasal) artma tesislerinin doal/ekolojik retimde bulunan kylerin dnda tm yerleim blgelerine kurulmas. Biyolojik eitlilii artrmak ve su kalitesini iyiletirmek iin, akarsularn baraj ve setlerle engellenen akclnn (konnektivite) yeniden salanmas. Herhangi bir erozyonun meydana gelmemesi, akarsularn salkl bir ekilde beslenebilmesi ve akarsu deltalarn eitliliini koruyabilmesi iin akarsularda salkl tortu (sediment) ynetiminin uygulanmas. Suyu yksek oranda geici olarak depolama kapasitesine sahip ve su dolamn olumlu ynde destekleyen sulak blgelerin restore edilmesi. Ekolojik ileyen bir sistem ile tarm blgelerinde topraa karan kirletici maddelerin en aza indirgenmesi. Yerleim yerleri, sanayi ve zellikle de tarmda su kullanmnda tasarrufa nem verilmesi. Tarm alanlarnn sulanmasnda etkililiin arttrlmas ve yeni teknolojilerin gelitirilmesinin yan sra yeni sulama teknolojilerinin su dngsne ve ekosistemlerle uyumlu hale getirilmesi. Sanayide soutma ve dier amalar iin kullanlan suyun dng iinde tekrar kullanlmas. Yeralt sular koruma stratejilerinin entegre ve uzun vadeli bak alar ile oluturulmas.
Getirilen yeni yaklamlar sel ve kuraklk tehlikesini gz nnde bulundurularak gelitirilmelidir ve akarsu yataklarnda bulunan blgelerde oluabilecek sele kar, ky eridi boyunca gerekli nlemler alnmaldr. Sel tehlikesinin yksek olduu blgelerde yerleim yasaklanmal ve zellikle ciddi tehlike altnda bulunan yerleim blgeleri iin baka olanaklar aratrlmaldr. Havzalar arasnda byk oranda su transferleri yaplmamaldr. nk yaplan bu transferler dramatik ekolojik sonulara neden olmakta ve suya olan talebi suni bir ekilde arttrmaktadr. OECD lkelerinin, uluslararas finans ve kalknma kurulularna yatrmlar, finanslar artk liberalleme ve zelletirmelere balanmamaldr. Daha ok bu kurulularn abalar kamusal sektre destek salamak olmal. Bu durumda BMnin ats altnda gelitirilen Milenyum Kalknma Hedeflerine (MDG) ulalabilir ve demokratikleme, insan haklarna sayg, effaflk ve rvetle mcadele gibi alanlarda da ilerlemeler salanabilsin. Byk baraj projelerine verilmesi planlanan finansal destekler en azndan Dnya Barajlar Komisyonunun ( WCD) kriterlerine bal klnmal, bu sayede iyiletirmeler balayabilsin. Halkn su ynetimine katlmn salamak iin akarsu havza blgeleri konseptleri temel alnmaldr. Baka bir ifadeyle, akarsu havza blgesinde bulunan tm toplumsal kesimlerin (yerel ynetimler, iftiler ve dier kyller, kentliler, STKlar, mesleki kurulular vb.) yasal olarak salanan olanaklar dorultusunda karar verme srelerine etkin bir ekilde katlm salanmaldr. Bylece sz konusu sorunlara ynelik daha etkin zm nerileri ve bak alar getirilebilir. Su ynetiminde ekonomik rasyonaliteyi de dhil etmek nemli bir ihtiyatr. Buna gre her proje, ekolojik, sosyal ve baka uzun vadeli ykmllkleri de kapsayan maliyet karlama (cost recovery) prensibini temel almaldr. Bu yaklam zellikle barajlar iin gzetilmelidir. Uluslararas sular ve uluslararas su havza blgelerinin ynetimi konusunda eitlik ilkesi temel tekil etmelidir. Hem tarihsel gemiten doan kullanm hakk hem de su ekosistemlerinin varlk artlar buna dhil edilmelidir. zellikle bir su havza blgesinde devletler aras karlkl szlemeler ile birbirleriyle daha yakn ilikiler kurabilir ve bara katkda bulunabilirler.
klim deiikli sonucu su kaynaklar ve ya rejimleriyle ilgili beklenen sonulara uyumlu, tm dzeylerde kar nlemler alnmaldr. zellikle getirilen zm nerilerinde byk boyutlu zmleri temel alan geleneksel bak asndan ziyade alternatif stratejilere ncelik verilmelidir. klim deiikliine kar getirilecek nlemler arasnda unlar sralanabilir: Yar kurak blgelerdeki sulamalar iin yerel yamur toplama depolarna finansal ve teknik destek salanarak geniletilmelidir.
Ar su taknlarnda, suyu gvenli ekilde ak aa blgelere aktaramayacak durumda olan barajlar ortadan kaldrlmal ya da ihtiyaca uygun ekilde rehabilite edilmelidir. Gda retimini arttrmak iin su ktl ekilen blgelerde gelien teknoloji sayesinde artk daha ucuza mal olan tuzdan arndrma ilemleri yaplabilir [GTZ 2007]. Gelecekte ngrlen kriz blgelerine ynelik snr tesi su ynetimi politikalar gelitirmeli ve gerekli nlemler alnmaldr. Dk akl akarsularda minimum su ak korunmal, gelecekte oluabilecek yksek oranda kirlilik nlenmeli. Su kullanm ile ilgili ilke ve ltler belirlenmeli, toplum bu konularda eitilmelidir. Su ynetim stratejilerinin gelitirilmesi iin farkl politikalar ve disiplinler aras ortak almalar yrtlmelidir. Dnya Su Forumu artk Dnya Su Konseyi tarafndan organize edilmemelidir. Dnyay ilgilendiren su konular sivil toplumun aktif katlmyla BM tarafndan dzenlenmelidir.
Avrupa Birliinde bu prensip ve kriterlerin uygulanmas, Avrupa Su ereve Direktifinin tamamen uygulanmasyla nemli oranda gerekleecektir. Ancak tamamen deil. Bundan dolay Avrupa Su ereve Direktifi u alardan deitirilme Avrupa Birliinde bu prensip ve kriterlerin uygulanmas, Avrupa Su ereve Direktifinin tamamen uygulanmasnla nemli oranda gerekleecektir. Ancak tamamen deil. Bundan dolay lidir [Avrupa Su Bildirgesi 2004]: a) Su kalitesi ile ilgili ou ye devletin ulusal su politikalarnda uyguladklar olupbitti yaklamlarnn reddedilmesi. b) Su kaynaklarna byk zarar veren baraj ve baka byk hidrolik yaplarda hibir deiiklie gidilmemesi iin ulusal hkmetler tarafndan savunulan nemli lde deiime uram sularn karakterize edilmesindeki bilinli ve yersiz yaklam kabul edilmemelidir. c) Sularn iyi ekolojik durumunu tanmlayan ve standartn belirleyen ltlerin uygulamaya konulmas. d) Maliyet karlama ilkesinin (cost recorvery) ciddi ve yeniliki bir ekilde gvence altna alnmas. e) Su ynetimindeki kurumsal reformlar, halkn katlm ve su ynetimi zerinde denetim mekanizmalarn garanti etmelidir.
9. stanbul Su Bildirgesi 2009 Halkn Su Forumu ve Alternatif Su Forumu Sonu Bildirgesi stanbul, 19 22 Mart 2009 Su adaleti iin kresel hareketimizin devamnda nemli bir kilometre ta olan 2006 Meksikadan sonra, imdi de 5. Dnya su forumuna kar harekete gemek iin stanbulda toplandk. irket gdml bu dnya su forumunun gayrimeru olduunu gstermek ve kresel su adaleti hareketinin pozitif gndeminin sesi olmak iin buradayz. u anda Trkiyedeyiz ve bu lkenin ykc su ynetimi politikalarnn kt etkilerine bir rnek tekil ettii gereini gz ard edemeyiz. Trk hkmeti hem su hizmetlerinin hem de havzalarn zelletirilmesini istemekte ve lkedeki her nehir zerine baraj yapmay planlamaktadr. Trkiyedeki ykc ve riskli barajlara rnek olarak 4 baraj, Ilsu, Yusufeli, Munzur ve Yortan barajlar, verilebilir. 10 yl boyunca, bu projelerden olumsuz etkilenen insanlar, zellikle de Gneydou Anadolu Projesi veya ksaca GAP olarak bilinen daha byk bir sulama ve enerji retimi projesinin bir paras olan Ilsu Barajna youn olarak itiraz etmilerdir. zellikle dnya apnda en ok eletirilen baraj projelerinden biri olan Ilsu baraj projesi, Ortadoudaki uluslar aras politika zerindeki imalar nedeniyle mulk ve problemlidir. Baraj, zlemeyen Krt meselesiyle ilintili devam eden insan haklar ihlallerinin olduu ve Krtlerin youn olarak yaad bir blgede yer almaktadr. Trk hkmeti GAP Krtlerin yaam alanlarn olumsuz etkilemek ve onlarn kltrel ve politik haklarn bastrmak iin kullanmaktadr. Bizler su krizine zm nermek iin BM genel kurulundan bir sonraki kresel su forumunu dzenlemesini talep ediyoruz. nemli BM yetkililerinin ve temsilcilerinin de toplantmza katlmalar bir eylerin deitiinin kantdr. Meruiyette gzle grlr ve sembolik anlam olan bir deiim sz konusudur. zel karlar ve Dnya Su Konseyi tarafndan dzenlenen resmi forumdan, tm dnya apnda suyu ve topra ve evrensel olan savunmak iin mcadele eden iftileri, yerli halklar, eylemcileri, sosyal hareketleri, sendikalar, STKlar ieren kresel bir sivil toplum tarafndan dzenlenen nsanlarn Su Forumuna doru bir deiim yaanmaktadr. Biz kresel ok ynl toplantlarn meru organizatr olarak BMyi ve onun yelerini bu ykmll kabul etmeye ve devletlere ykmllklerini hatrlatacak ve kresel topluma hesap verebilecek bir su forumuna ev sahiplii yapmaya aryoruz. 5. Dnya Su Forumuna katlan tm rgtlere ve devletlere de, bunun irket gdml son su forumu olmas arsnda bulunuyoruz. Dnyann, BMnin iinden kan ve ye devletleri tarafndan desteklenen meru, hesap verebilir, effaf ve demokratik bir su forumunun kurulmasna ihtiyac vardr. Dnya Su Forumunun gayri meruluunu bir kez daha vurgularken Bakanlar Deklarasyonunu da knyoruz. nk suyu evrensel bir insan hakk olarak tanmad gibi onu kresel ticaret anlamalarnn dnda da tutmamaktadr. Ayrca karar tasla, zelletirmeyle herkesin suya eriimini gvence altna alamad gibi, yeterli olmayan Avrupa Parlamentosu kararlarnn yapc tavsiyelerini de dikkate almamaktadr. Biz 2006 Meksika deklarasyonunda ifade edilen tm ilke ve sorumluluklar yeniden dile getiriyoruz: Biz suyu gezegenimizdeki tm hayatn temel unsuru olarak, temel ve
devredilemez bir insan hakk olarak gryoruz; imdiki ve gelecekteki nesiller arasndaki dayanmann salanmas iin srar ediyoruz, her eit zelletirmeyi reddediyor ve suyun ynetim ve kontrolnn kamusal, sosyal, mterek, katlmc, eitliki ve kr amac gtmeden olmas gerektiini ilan ediyoruz. Ekosistemlerin demokratik bir ekilde srdrlebilirliinin salanmas iin ve boaltma havzalarnn ve evrenin korunmas ve dzgn ynetimi ile salanacak su dngsnn btnlnn korunmas iin arda bulunuyoruz. Kamuya ait su ve salk hizmetlerinin zelletirilmesini, ticariletirilmesini ve dev irketlere devredilmesini ngren baskn ekonomik ve finans modeline tamamen kar kyoruz. Bu tr katlmclktan uzak ve ykc kamu reformlarna kar kyoruz nk kat ve yksek maliyetli uygulamalarn ve nceden demeli kredili sayalarn yoksul insanlar zerindeki etkilerini uzun zamandan beri grmekteyiz. 2006 Meksikadan bu yana suyun kr amacyla dev irketler tarafndan kontrol edilmesine kar muhalif olduk. Baz baarlarmz yle sralanabilir: zelletirilen kamu hizmetlerinin geri alnmas, kamu-kamu ortaklklarn desteklenmesi ve uygulamaya konmas, ie su endstrisinin gelir kaybna uratlmas, hem Mavi Ekim hem de Kresel Eylem Haftasnda ezamanl kolektif etkinlikler iin bir araya gelmek... Bugne dek yrttmz baarl almalar eitli anayasalar ve yasalarda da suyun bir insan hakk olarak tannmasn salad iin de gururluyuz. Bununla birlikte ekonomik ve ekolojik krizleri de gndemimize tamalyz. Sizin krizinizin bedelini biz demeyeceiz! Bu kusurlu ve srdrlemez modeli kurtarmak iin uramayacaz. Bu model yznden aklanamaz zel harcamalar devasa kamu borlarna yol at, bunun sonucunda su ve ortak kamu mallar tketim maddesine dntrld ve ardndan doa tamamen bir ham madde kayna ve ak hava pl haline dnt. Su ve iklim arasndaki karlkl temel ba bilimsel evreler tarafndan da kabul edilmektedir ve Hkmetler aras klim Deiimi Paneli (IPCC) de bunun zellikle altn izmitir. Bu nedenle, gncel krize neden olan manta dayal enerji sektrnn iklim krizine verdii cevaplar kabul etmemeliyiz. Bu mantk suyun nitelik ve niceliini tehlikeye sokar. Ayn zamanda barajlar, nkleer enerji ve tarmsal rnlerden yakt elde eden tesisler hayatmz byk lde etkilemektedir. 2009un aralk aynda bu konudaki endielerimizi ve zm nerilerimizi Kopenhagda Birlemi Milletler klim Deiiklii Konferansnda dile getirdik. Ayrca, youn sna tarm modeli, su kaynaklarn kirletmekte ve yok etmekte, tarm arazilerini tahrip etmektedir. Ayn zamanda gda egemenliimize zarar vermektedir. Bunun kamu sal ve insanlarn hayat zerinde etkisi ok byktr. Belem Dnya Sosyal Forumundan edindiimiz izlenimlerle su hareketleri ile toprak, gda ve iklim alanlarndaki hareketler ibirlii iinde yrtlmelidir. Ayn zamanda yeni alarn kurulmasn ve yeni sosyal ittifaklarn oluturulmasn grev kabul ediyoruz; bu sosyal ittifaklarmza suyun kamusal bir rn olduu konusunda uzlaan yerel ynetimleri ve parlamenterleri katmay da grev biliyoruz. nsanlarn ve tm canllarn temiz suya eriimi salanmaldr. Ayn zamanda tm kamuya ait su hizmetlerinin birletirilmesini ve yerel hareketler ile blgesel alarn oluumunu tevik ediyoruz. Baarlarmz kutluyoruz ve hem lkeleraras hem de ktalararas ibirliimizin devam edeceini duyuruyoruz.
10. Su Konusuna Ynelik Yararl Linkler
Su Hareketleri ve ebeke Oluumlar:

- Peoples Water Forum, International: www.peopleswaterforum.org (ngilizce) - European Public Water Network: http://europeanpublicwaternetwork.blogspot.com (ngilizce) - Blue Planet Project, Kanada: www.canadians.org (ngilizce./Franszca) - Association for a Global Water Contract, Italien + Frankreich: www.contrattoacqua.it (talyanca) ve www.acme-eau.org (Franszca) - Netzwerk Neue Wasserkultur, Katalonien: www.xnca-cat.org (Katalonca/spanyolca/ngilizce.) - Another Water Management is Possible Campaign, Trkei: www.alternatifsuforumu.org (ngilizce/ Trke) - Africa Water Network: www.africawaternetwork.org (ngilizce.) - Progressive Federation of Public Water Utilities in Brazil: www.assemae.org.br (Portekizce) - COMDA - Coalition of Mexican Organizations for the Right to Water: www.comda.org (spanyolca) - Food and Water Watch, USA: www.foodandwaterwatch.org (ngilizce) - France Libertes, Frankreich: www.france-libertes.fr (Franszca) - Red Vida Lateinamerikanisches Wassernetzwerk: www.laredvida.org (spanyolca) - Right to Water, New Zealand: www.righttowater.org.nz (ngilizce) - WaterWatch, Australia: www.waterwatch.org.au (ngilizce) - Attac Wasser, BRD: www.attac-netzwerk.de/wasser (Almanca) - Berliner Wassertisch, BRD www.berliner-wassertisch.net (Almanca) - Stuttgarter Wasserforum, BRD: www.unser-aller-wasser.de (Almanca) - UnserWasserHamburg (UWH): www.unser-wasser-hamburg.de (Almanca) - WasserInBrgerhand (W!B) bundesweites Stdtebndnis zur Verhinderung der Privatisierung und Rekommunalisierung von Wasserbetriebe: www.wasser-in-buergerhand.de (Almanca/ngilizce) - Wasserkarawane Netzwerk von Wasseraktivisten rund um den Bodensee, BRD: www. wasserkarawane.de (Almanca) - Arbeitskreis Wasser Teil des Bundesverbands Brgerinitiativen Umweltschutz (BBU); versendet den Wasser-Rundbrief: www.akwasser.de (Almanca)
Talsperrenkritische Bewegungen und Netzwerke, Infos zur Wasserbwirtschaftung: - International Rivers, USA: www.internationalrivers.org (ngilizce) - Friends of the River Narmada, Indien: www.narmada.org (ngilizce) - African Rivers Network: http://sites.google.com/site/africanriversnetwork/ (ngilizce/Franszca) - European Rivers Network, Frankreich: www.rivernet.org (ngilizce/Franszca) - Initiative to Keep Hasankeyf Alive, Trkisch-Kurdistan: www.hasankeyfgirisimi.com (ngilizce/Trke) - MAB - Brasiliens Bewegung von Talsperrenbetroffenen Menschen: www.mabnacional.org.br (ngilizce/Portekizce) - MAPDER and Otros Mundos, Mexico: http://mapder.codigosur.net/ - CEPA - Culture and Environment Preservation Association, Cambodia: www.cepa-cambodia.org (ngilizce) - Rio Sao Francisco, Brasilien: www.saofranciscovivo.com.br (ngilizce/Portekizce) - Young Volunteers for the Environment, Togo: www.ong-jve.org (ngilizce) - World Water Wars, NGO protecting the essence of life on earth from abuse and exploitation, USA: www.worldwaterwars.com (ngilizce)
Allgemeine soziale und kologische NGOs und Netzwerke mit Wasserbezug: - Attac International: www.attac.org (ngilizce / Almanca / Franszca / spanyolca) - EvB - Erklrung von Bern, Schweiz: www.evb.ch (Almanca/ngilizce/Franszca/talyanca) - Center for Corporate Policy: www.corporatepolicy.org (ngilizce) - CEO - Corporate Europe Observatory, Belgien: www.corporateeurope.org (ngilizce) - Focus on the Global South, Thailand: www.focusweb.org (ngilizce/Thai/Arapa/End./spanyolca) - Friends of the Earth International (FOEI): www.foei.org (ngilizce/Franszca/spanyolca) ve www. foeeurope.org (Avrupa sayfas, ngilizce) - India Resource Center (IRC): www.GlobalResistance.org (engl.) und www.IndiaResource.org (ngilizce) - Inside the Bottle (Institute to stimulate citizen awareness about the bottled water industry) www. insidethebottle.org (ngilizce) - OCA - Organic Consumer Association: www.organicconsumers.org (ngilizce)
- PSI - Public Service International: www.world-psi.org (ngilizce/Franszca/spanyolca/Almanca) - Rainforest Rescue: www.rainforest-rescue.org (ngilizce/Almanca/spanyolca/Portekizce) - Remunicipalisation Tracker: www.remunicipalisation.org (ngilizce) - RFSTE - Research Foundation for Science, Technology and Ecology und Vandana Shiva, Indien: www. navdanya.org (ngilizce) - Via Campesina, International Network coordinates peasant organizations of small and middle-scale producers, agricultural workers, rural women, and indigenous communities: www.viacampesina.org (ng./Fr./sp.)
Internationale Organisationen, Forschungseinrichtungen, Medien und Infos: - UNEP Dam and Development Project: www.unep.org/dams (ngilizce) - Water Alternatives Online Journal: www.water-alternatives.org (ngilizce) - Eawag/ETH Zrich, Schweiz: www.eawag.ch (Almanca/ngilizce) - Onlineportal Rckbau von Talsperren, USA: www.lib.berkeley.edu/WRCA/damremoval/index.html - The Ecologist (Magazin zu Umweltfragen): www.theecologist.org (ngilizce) - Indymedia: www.indymedia.org (Almanca/ngilizce/Franszca/spanyolca/talyanca)
Kaynaka:
[Andersen et al. 2008] Andersen, Mark E., P.E., California DWR, USA; Lee, Howard E, P.E. MWH Americas, Inc., USA; Torres, Raphael A., P.E., California DWR, USA: Compilation of Published Reservoir and Lake Greenhouse Gas Emission Data and Preliminary Assessment of Potential Annual GHG Emissions from the Oroville Facilities; Hydrovision 2008, Sacramento/USA Attac: Wasser, 2009, website: www.attac.de/wasser
[attac 2009]
[Berliner Wassertisch 2009] Berliner Wassertisch, 2009, www.berliner-wassertisch.net [BBU 2006] Freiburger Arbeitskreis Wasser im Bundesverband Brgerinitiativen Umweltschutz e.V. (BBU): Virtuelles Wasser Wo kommt unser tatschlich her?, www.akwasser.de, 2006 Bundeszentrale fr politische Bildung (BpB): Wasserverfgbarkeit, 2009; http://www1.bpb.de/wissen/VGP F7A,0,0,Wasserverf%FCgbarkeit.html Brot fr die Welt: Wasser Grundlagen, Zahlen, Fakten;
[BpB 2009]
[Brot fr die Welt 2003] Klimawandel, 2003 [Cepeco 2008]
Centre pour la Promotion et lEducation des Communauts de base (Cepeco): Civil Society Declaration of the BasCongo Stakeholders Workshop, Nov. 2008; http://www. internationalrivers.org/en/africa/grand-inga-dam-dr-congo/ civil-society-declaration-bas-congo-stakeholders-workshop China Observer: China siedelt ber 10.000 Menschen wegen Wasserumleitungsprojekt um, 19.08.2009, http://www.chinaobserver.de/index.php?entry=entry090819-130521 Circle of Blue: Ten Things to Know about Water; www. circleofblue.org, 2009 Lokalfderation Tarragona (CNT-IAA): Der Wasserplan in
[China Observer 2009]
[Circle of Blue 2009]
[CNT-IAA 2003]
Spanien - wir konnen ihn stoppen!, Tarragona/Spain, 2003; http://www.ainfos.ca/03/nov/ainfos00038.html [DIN 2004] Deutsches Institut fr Normung e.V. Normenausschuss Wasserwesen (NAW). DIN 19700: Stauanlagen mit den Teilen 10 Gemeinsame Festlegungen, 11 Talsperren und 12 Hochwasserrckhaltebecken. 2004. Fassung vom Juli 2004. Ecologistas en Accion: Zusammenfassung der Analyse des nationalen Wasserplans, 2002; http://mitglied.lycos.de/ spanienprojekt/3/kap314.htm Foundation New Water culture: European Water Declaration for a New Water Culture, Zaragossa, 2005; www.unizar.es/ fnca/euwater/ Frankfurter Allgemeine Zeitung (FAZ) Online Ausgabe: Chinas Wasserproblem: Flut, Trockenheit, Verschmutzung, 17.8.2007; http://www.faz.net/s/ RubDDBDABB9457A437BAA85A49C26FB23A0/Doc~E88C93 01726FE493CAEE319CAF008F8FF~ATpl~Ecommon~Scontent. html Deutsche Gesellschaft fr Technische Zusammenarbeit (GTZ) GmbH: Anpassung an den Klimawandel Herausforderungen fr grenzberschreitendes Wassermanagement, Eschborn, September 2007 Dorothea Hrlin: Pilotprojekt Trkei: Ein neuer Angriff auf unser Wasser - eine neue Stufe im kapitalistischen Akkumulationsprozess?, Februar 2009 International Hydropower Association (IHA), 2009; www. hydropower.org/sustainable_hydropower/hsaf.html Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC): IPCC Fourth Assessment Report: Climate Change 2007 (AR4); http:// www.ipcc.ch/publications_and_data/publications_and_data_ reports.htm#1 International Rivers: Grand Inga, Grand Illusions?; Terri
[Ecologistas en Accion 2002]
[Europ. Water Decl. 2008]
[FAZ 2007]
[GTZ 2007]
[Hrlin 2009]
[IHA 2009]
[IPCC 2007]
[IR 2005]
Hathaway, April 2005; http://www.internationalrivers.org/en/ africa/grand-inga-grand-illusions [IRa 2009] International Rivers (IR): Chinas Three Gorges Dam A Model of the Past, 2009 International Rivers: Madeira River; Author: Glenn Switkes, 2009, http://www.internationalrivers.org/en/node/750 Kunstmann, H.: Regionale Auswirkungen auf Wasserverfgbarkeit in klimasensitiven Gebieten, 2007 die
[IRb 2009]
[Kunstmann 2007]
[RLS 2009]
Rosa Luxemburg Stiftung: Vor dem Klimagipfel; Autor: Bernd Brouns; Standpunkte 18/2009 Roy, Arundhati: Die Politik der Macht; btb Verlag, 2002 Schneider, L.: Is the CDM fulfilling its environmental and sustainable development objectives? An evaluation of the CDM and options for improvement; Report prepared forWWF; Berlin, 2007 United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO): Water Portal, 2009; http://www.unesco.org/water/ wwap/facts_figures/basic_needs.shtml Weltkommission fr Staudmme (Nov. 2000): Staudmme und Entwicklung: ein neuer Rahmen zur Entscheidungsfindung Ein berblick. The United Nations World Water Development Report 3: Water in a changing World, 2009; http://www.unesco.org/ water/wwap/wwdr/wwdr3/
[Roy 2002] [Schneider 2007]
[UNESCO 2009]
[WCD 2000]
[WDDR 2009]

Yaşam Hakkı Olarak Su

Transféré par

Informations du document

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Yaşam Hakkı Olarak Su

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Yaam Hakk Olarak Su

1.Bask Sosyal Deiim Dernei Austos 2010, stanbul

Yaam Hakk Olarak Su

Yaam Hakk Olarak Su Ercan Ayboa

Bask: Onur Matbaas

Yaam Hakk Olarak Su

Yaam Hakk Olarak Su

Yaam Hakk Olarak Su

Yaam Hakk Olarak Su

Yaam Hakk Olarak Su

3.2 Gnmzde Suyun Kullanm

Bilgi iin bkz. rnein Barajsz Patangonya kampanyasnn sayfas http://www.patagoniasinrepresas.cl/final/

22 Yaam Hakk Olarak Su

Yaam Hakk Olarak Su 23

30 Yaam Hakk Olarak Su

38 Yaam Hakk Olarak Su

40 Yaam Hakk Olarak Su

48 Yaam Hakk Olarak Su

50 Yaam Hakk Olarak Su

Yaam Hakk Olarak Su 51

10. Su Konusuna Ynelik Yararl Linkler

Su Hareketleri ve ebeke Oluumlar:

54 Yaam Hakk Olarak Su

Yaam Hakk Olarak Su 55

56 Yaam Hakk Olarak Su

[Brot fr die Welt 2003] Klimawandel, 2003 [Cepeco 2008]

[China Observer 2009]

[Circle of Blue 2009]

[Ecologistas en Accion 2002]

[Europ. Water Decl. 2008]

[Roy 2002] [Schneider 2007]

Yaam Hakk Olarak Su 59

Vous aimerez peut-être aussi