YNET M VE EKONOM

Yl:2006 Cilt:13 Say:2

Celal Bayar niversitesi . .B.F. MAN SA

Avrupa Birliine Ynelik Dzenlemeler erevesinde Trk Tarm Politikalar ve Sektrn Gelecei zerine Etkisi
Neslihan YALINKAYA
Ticaret Borsas Genel Sekreteri, MAN SA

Dr. M. Hakan YALINKAYA

Celal Bayar niversitesi, . .B.F., ktisat Blm, MAN SA

Dr. Cokun ILBANT

Celal Bayar niversitesi, . .B.F., ktisat Blm, MAN SA ZET Avrupa Birlii (AB)nde tarm sektrnn desteklenmesi ve ynlendirilmesi Ortak Tarm Politikas (OTP) kapsamnda yrtlmektedir. OTP ABnin ilk ortak politikas olup birlik btesinin de yaklak %50si bu amala kullanlmaktadr. ABye tam ye olabilmek iin AB politikalarna uyumun salanmas en nemli koul olarak Trkiyenin karsna kmaktadr. Bu politikalar ierisinde en ok zaman alaca tahmin edilen politika AB Ortak Tarm Politikasdr. Trkiyenin ABye ye olmas ile birlikte ABnin tarm alan, tarm retimi ve tarm nfusu artacaktr. Bu da Ortak Tarm Politikas asndan baz sorunlarn domasna neden olacaktr. Bu nedenle, AB, Trkiyenin tarmla ilgili sorunlarn ye olmadan zmesini istemektedir. 2000 ylnda tarm alannda nemli bir reform sreci gndeme gelmitir. Tarm Reformu Uygulama Projesi olarak adlandrlan bu reform, zellikle tarmsal desteklerin belli standartlara ulamasn hedeflemi ve dorudan gelir destei sistemini uygulamaya sokmutur. Ancak uygulamada istenilen sonulara ulalamam ve tarm sektr daha zor bir srece girmitir. Trkiye zellikle, 2001 ylndan itibaren tarm alanndaki gerekli yasal dzenlemeleri yapmak iin almalarn hzlandrmtr. Anahtar Kelimeler: Ortak Tarm Politikas, Tarm Sektr, Avrupa Birlii

Turkish Agriculture Policies With in the Framework of Arrangements for European Union and Effects on About fhe Future of Sector
ABSTRACT In European Union, supporting and directing activities for the agriculture sector are carried out in the extent of Common Agriculture Policy (CAP). CAP is the first common policy of EU and what is more, 50 % of the budget of the union is spared for this target. Turkey is significantly faced to get accustomed to the EU policies to be an exact member. Among these policies, EU Common Agriculture Policy is predicted to be the most time consuming one. EUs agriculture area, agriculture production and agriculture population will increase through the exact membership of Turkey. This will give a birth to some problems in aspect of Common Agriculture Policy. Therefore, EU wants Turkey to solve its problems before being an exact member. An outstanding reforming process came to light in the year 2000 in the area of agriculture. This reform, which was named as The Application Project of Agriculture Reform, especially aimed to set some standards for agricultural supports and established direct income support system. However, in practical applications the desired results were not gotten and the agriculture sector experienced a worse process. Turkey has gained speed to prepare the related regulations in the area of agriculture as of the year 2001. Key Words: Common Agriculture Policy, Agriculture Sector, European Union

N. Yalnkaya-M.H. Yalnkaya-C. lbant / Avrupa Birliine Ynelik Dzenlemeler erevesinde Trk Tarm Politikalar ve Sektrn Gelecei zerine Etkisi

GR Stratejik nemi nedeniyle tarm, her lkede kendi ekonomik yapsna zg bir tarm politikas ile desteklenen bir sektrdr. Tarm sektrnde uygulanmakta olan politikalarda temel ama, rgtl, rekabet gc yksek, srdrlebilir bir tarm sektrnn oluturulmasdr. Trkiyede bugne kadar uygulanan tarm politikalar ile retimin arttrlmas hedeflenirken, bu politikalarn kamu kaynaklarna getirdii mali yk ve hedef kitleye ulaamamas gibi sorunlara sahiptir. AB ile tam yelik mzakerelerine balayan Trkiye, en nemli snavlarndan birini tarm sektrnde verecektir. AB mktesebatnn neredeyse yarsn oluturan Ortak Tarm Politikas (OTP), Trkiye iin de ok nemlidir. nk, u an iin nfusun yaklak %32si tarm sektrnden geimini salamaktadr. Ayrca, tarm; lkelerin besin ihtiyalarn karlamas, istihdama olan katks, tarmsal sanayiye hammadde salamas, d ticarette nemli paya sahip olmas gibi nedenlerle, hem Trkiyede hem de ABde ekonomik ve sosyal adan stratejik bir sektr konumundadr. Ancak Trkiyenin tam uyum konusunda kat etmesi gereken ciddi bir mesafe sz konusudur. zellikle Trk tarm sektrnn yapsal anlamda radikal deiikliklere gitmesi gerekecektir. Son yllarda, deien lkesel ve uluslararas koullar tarm sektrnde farkl yaklamlar ve reform gerekliliini gndeme getirmitir. inde bulunulan kreselleme ve Trkiyenin Avrupa Birlii ile entegrasyon srecinde tarm sektr ncelikle gelitirilmesi gereken bir sektr olarak grlmektedir(Abay, Olhan, vd., 2005:2). 1. TRK TARIM SEKTRNN LKE EKONOM S NDEK YER 1.1 Tarmn Gayri Safi Milli Hasla (GSMH) indeki Yeri Gelien bir ekonominin en nemli bileenlerinden biri tarm sektrdr. Bir lkenin GSMHs iinde Tarm sektrnn payna bakarak lkenin gelimilik dzeyi hakknda fikir yrtmek mmkndr (Altnalev, 2004:51). rnein, Trkiyede tarm sektr byk bir potansiyele sahip olup, lke kalknmasna deiik yollardan katk yapmaktadr. lke nfusunun zorunlu gda maddeleri ihtiyacn karlamas, sanayi sektrne hammadde salamas, sanayi rnlerine talep yaratmas, ulusal gelir ve dsatma katklar ile byk neme sahiptir (DPT, 2000:4). Trkiyede Genel ekonomi iinde tarmn yerine bakldnda, uzun bir duraan dnemden sonra, hzl bir gerileme gzlemlenmektedir. 1920li yllarn bandan 1960l yllarn sonuna kadar Gayri Safi Milli Hasla (GSMH)nn yaklak %45i tarmdan elde edilirken, 1980 ylna gelindiinde Tarmn GSMH iindeki pay %26 seviyesine inmitir. 1997 ylnda ise %14,5e gerilemitir (Atik, 1999:5). Sre iinde, bu gerileme eilimi devam etmitir. Tablo 1den de grlecei gibi, 2001 yl itibariyle %12,8 olan tarm sektrnn ekonomiye katks 2005 ylna gelindiinde %11,9a kadar dmtr.
98

Ynetim ve Ekonomi 13/2 (2006) 97-118

Tarmn GSMHdaki paynda, alt sektrlerden bitkisel rnlerin pay %57, hayvansal rnlerin pay %34, su rnlerinin pay %2,9, orman rnlerinin pay %5,8dir. Gelimi lkelerde ortalama deerleriyle bu oranlar bitkisel retimde % 30 hayvansal retimde %70tir (Gkdemir, 2004:40). Tarmsal retimde mutlak deerlerle artlar ortaya kmasna ramen, ticaret hadlerinin tarm rnleri aleyhine ilemesi, tarm rnleri talep esnekliinin dkl ve dier sektrlerde salanan daha hzl gelimeler, tarm sektrnn milli gelirdeki payn azaltmaktadr. Bununla beraber, 2000 ylnda tarm sektrnn GSMHda %14,4 olan pay, AB tarmnn retimdeki yaklak %1,5 civarndaki pay ile karlatrldnda, sektrn Trk ekonomisindeki arlnn devam ettii grlmektedir (Erdal, 2001:84). Tarmn milli gelir iindeki pay azalrken, nfusun nemli bir ksm geimini tarmdan salamaya devam etmektedir (DPT, 2006:11). Bu da sektrn gelecei asndan ciddi bir sorun oluturmaktadr. 1980-2000 yllar arasnda GSMHda ortalama yllk byme oran %3,9, sanayide byme hz %5,5 ve hizmetlerde byme oran %4,6 oranlarnda gelime gstermitir. Buna karlk, nfusun ylda %2ler dzeyinde byme gsterdii 1980-2000 dneminde, tarm sektrndeki yllk ortalama byme oran sadece %1,3 dzeyinde kalmtr. 2000 yl rakamlarna gre, Trkiyede kii bana den GSMH 3,060 $ dzeyindeyken, bu rakam tarm sektrnde, 1.400 $ civarnda kalmtr (Erdal, 2001:85). 2001 ylna gelindiinde ise tarm sektr yzde 6,0 orannda klrken son iki yldr dier sektrlere oranla daha az da olsa bir byme eilimine girmi ve 2005 ylnda yzde 5,7 bymtr. 1.2 Tarm Sektrndeki nsan Kaynaklar Son nfus saym sonularna gre, lke nfusunun yaklak % 40 krsal alanda yaamaktadr. Sivil istihdamn %32si ise tarmda almaktadr (Gnaydn, 2006:2). Buna karn tarm sektrnn GSMH iindeki pay 19902000 yllar arasnda ortalama %14 olarak gereklemitir. Gelimi lkelerde tarm kesiminde alanlarn toplam istihdama oranlarna bakldnda, bunun ABDde yalnzca %2,4, ABde ise %4,2 olduu grlmektedir (TS AD 2003:7). Krsal nfusun olduka yksek seviyede olmas ve toplam istihdamn kayda deer bir blmnn tarmda yerleik olmas, sektr zerinde ar ve youn bir nfus basksna ve gizli isizlie yol amaktadr. Youn nfus ve yksek dzeyde gizli isizlik nedeniyle, igc verimlilii dk seviyelerde kalmaktadr.

99

N. Yalnkaya-M.H. Yalnkaya-C. lbant / Avrupa Birliine Ynelik Dzenlemeler erevesinde Trk Tarm Politikalar ve Sektrn Gelecei zerine Etkisi

Tablo 1: Trkiye'nin Ekonomik Gstergeleri inde Tarmn Yeri

2000 2001 2002 2003 2004 2005 GAYR SAF M LL HASILA (GSMH ) Cari fiyatlarla (Milyon YTL) 125.596 176.484 275.032 356.681 428.932 486.401 Cari fiyatlarla (Milyon $) 1987 fiyatlaryla (Milyon YTL) Fert bana GSMH (YTL) Fert bana GSMH ( $ ) Deflatr Fert bana GSY H (cari fiyatlarla ve satn alma Gc paritesine gre ( $ ) ) GSMH - SEKTREL BYME HIZLARI (%) Tarm Sanayi Hizmetler GSMH GSY H - SEKTREL DAILIM (%) Tarm Sanayi Hizmetler RET M Tarm Katma Deeri (1987 Fiyatlaryla-Milyon YTL) Sanayi Katma Deeri (1987 Fiyatlaryla- Milyon YTL) malat Sanayii retim ndeksi (1997=100) (2006 Mart) malat Sanayii Kapasite Kullanm Oran (Ar.Ort.) (2006 Nisan) Elektrik retimi (Hidrolik GWh) (2006 Ocak-Mart) Elektrik retimi (Termik GWh) (2006 Ocak-Mart) Jeotermal+rzgar (2006 Ocak-Mart) Kaynak: DPT, 2006 15,4 20,0 64,6 12,8 21,1 66,1 13,0 19,7 67,3 13,4 18,5 68,2 12,9 18,9 68,2 11,9 19,2 69,0 200.002 145.693 180.892 239.235 299.475 360.876 119.144 107.783 116.338 123.165 135.308 145.651 1.862 2.965 50,9 2.572 2.123 57,8 3.950 2.598 44,4 5.079 3.383 22,5 6.028 4.172 9,5 6.749 5.008 5,3

6.810

6.131

6.519

6.762

7.561

8.141

3,8 5,6 6,5 6,3

-6,0 -7,4 -6,1 -9,5

7,4 7,9 6,0 7,9

-2,4 7,3 5,1 5,9

2,0 9,3 8,1 9,9

5,7 6,8 7,6 7,6

15.962 33.738 102,1 75,9 30.879 93.934 109

14.994 31.194 92,4 70,9 24.010 98.563 152

15.978 34.142 102,5 75,4 33.684

15.549 36.793 112,0 78,4 35.330

15,863 40,234 123,6 81,7 46.084

16,756 42,840 129,6 80,4 39.658

95.563 105.101 104.464 122.174 153 150 151 151

Bu nedenle, bu nfusun, ilk etapta %20lere, uzun vadede ise %10lara drlerek fazla nfusun, ekonomik ve sosyal politikalarla birlikte, destekleme politikalar ve yapsal deiimi salayacak politikalar arasnda yer alan; Blge Kalknma Projeleri, Krsal Kalknma Projeleri ve Toprak ve Tarm Reformu Uygulamalaryla sanayi, turizm ve hizmetler sektrne kademeli olarak aktarlmasn gerektirmektedir (DPT, 2000:7).
100

Ynetim ve Ekonomi 13/2 (2006) 97-118

Krsal nfusun ise yaklak %80i tarm ile uramaktadr. Yaplan aratrma sonularna gre, krsal igcnn sadece %22,9u, yani yaklak drtte biri imalat sanayii, ticaret, ulatrma, inaat, toplum hizmetleri gibi tarm d gelir getiren iktisadi faaliyet kollarnda almaktadr (Teoman, 2001:45). Tablo 2: 1996-2003 Yllar Arasnda Trkiye Tarmyla lgili Seilmi Gstergeler
1996-1997 1998-1999 sizlik Oran-Krsal (%) Tarmda stihdam (Milyon) stihdamda Tarmn Pay (%) Tarmn GSY Hdeki Pay(Yzde) Tarmda Katma Deerin Byme Oran (Yzde) stihdam Edilen Bana Tarmsal Katma Deer (Dolar) Tarmda stihdam Edilen Bana Katma Deerin Byme Oran (%) Tarmsal thalat/Toplam Tarmsal hracat/Toplam 3,5 8,9 44,1 13,9 1,0 3,253 3,5 9,0 41,0 13,9 1,7 3,517 2000 3,9 7,8 36,0 13,4 3,9 3,622 2001 4,7 8,1 37,6 13,6 -6,5 2,173 2002 5,7 7,5 34,9 13,4 6,9 2,862 2003 6,5 7,2 33,9 12,4 -2,5 3,941 2004 5,9 7,4 34 11,3 2,00 4,601

3,5 10,6 21,1

-1,2 8,9 17,7

22,8 7,6 13,9

-10,2 7,4 13,9

15,9 7,8 11,2

1,5 5,8 11,1

1,2 4,5 9,4

Kaynak: Kesbi, Baldemir vd. 2005:5, T K 2005 Yl Ekonomik Rapor, www.tugiad.org.tr

1.3 Tarmsal letme Yaps 2001 Yl Genel Tarm Saym Tarmsal letmeler Anketi sonularna gre, Trkiyede 3,9 milyon tarmsal iletme ve 17,6 milyon hektar arazi bulunmaktadr. letmelerde uzmanlama yaygn olmayp, genelde bitkisel ve hayvansal retimin birlikte yapld karma iletme tipi arlkl olarak grlmekte ve bunlarn da byk bir ounluunu aile tipi iletmeler oluturmaktadr (Bayra, Yenilmez 2006:5). Arazi byklkleri, iletmelerin %36,7sinde 0-20 dekar, %31inde 21-50 dekar, %17,5inde 51-100 dekar, %9,4nde 101-200 dekar, %4,4nde 201-500 dekar, %0,9unda ise 500 dekardan daha byktr. Bundan dolay da kk ve ok paral olan bu iletmelerde verimlilik de dktr (TS AD, 2003:6). Trkiyede, ortalama iletme bykl 5,9 hektardr. Trkiyede tarm iletmelerinin byk ounluunun kk iletme zelliinde olmasnn yannda, bir dier zellii de ok paral oluudur. lke
101

N. Yalnkaya-M.H. Yalnkaya-C. lbant / Avrupa Birliine Ynelik Dzenlemeler erevesinde Trk Tarm Politikalar ve Sektrn Gelecei zerine Etkisi

nfusunun hzl art, speklatif arazi alanlar, geerli miras hkmlerinin paralanmay zendirmesi, iftiyi Topraklandrma Yasasna gre, devlete ait arazilerin kk paralar halinde datlmas kk iletmelerin domasnda ve arazilerin paralanmasnda nemli etkenlerdir (Karakayal, 2003:221). Bu durum, iletmelerin giderek daha kk ve ok paral iletmeler durumuna gelmesine ve optimal iletme byklklerinden uzaklalmasna sebep olmaktadr. Bu tr iletmelerin ortak zellii, dk retim, yksek gizli isizlik ve dk rekabet gcdr. Yine de bu tr iletmelerin Trkiyedeki krsal nfusun byk ounluu iin gelir gvenlii ve geim kayna olduu yadsnamaz bir gerektir. ( KV, 2006e) Bu noktada kamusal destek kaynaklar ve tarmsal politikalarn doru ynlendirilmesi nem kazanmaktadr (Kesbi, Baldemir vd. 2005:5). Kk iletmecilik, Trkiye tarmnda igc, sermaye, teknoloji ve girdi kullanma yeteneini de olumsuz ynde etkilemekte, verimlilii drmekte, modern tarmn uygulanmasna engel tekil etmektedir. Bilim ve teknolojideki gelimeleri retime uygulamada yetersiz kalan iletmeler, retim, verimlilik ve rekabet gc bakmndan da darboazlarla karlamaktadr. Ayrca tarm sektrnde yabanc sermayenin dk seviyelerde kalmas hem teknoloji, hem de bilgi transferini olumsuz ynde etkilemektedir. Tarm iletmelerinin bu yaps, tarmsal verimlilik yannda, tarmsal geliri, tarmsal rgtlenmeyi, yaym/eitim faaliyetlerini ve tarm rnlerinin pazarlanmas da dahil olmak zere tm tarmsal faaliyetleri olumsuz ynde etkilemektedir (Erdal, 2001:94). Ayrca bu iletmelerde nemli sermaye sorunu vardr. Ekonomik retim yapmaya uygun olmayan lekte gerekletirilen retim sonucuna bal olarak, piyasa ilikileri zayftr. e dnk ve fakir bir tarm kesimi varln devam ettirmektedir (Karluk, 2002:197). Kk olan iletmeler hem geimlerini salayacak, hem de retime ayracak gelirden yoksun olduklar iin tarm kesimi ok byk lde sermaye sknts yaamakta, bu da hem retimi kstlamakta, hem de sosyal sorunlar yaratmaktadr (Ergin, Eyicil, 2006:2). 2. TRK YEDE UYGULANAN TARIM POL T KALARI Trkiyede gnmze kadar, dier lkelerde veya ABde olduu gibi yasa gcnde belirlenmi tarm politikas erevesi uygulanamamtr. 2006 ylnda kabul edilen Tarm Kanunu ile Trkiye ilk defa tarm politikalarnn ne olduunu belirten ve erevesini izen bir kanuna kavumutur. Ancak ilgili uygulama ynetmelikleri kmad iin henz bu kanunun tam olarak uygulanabildiini sylemek mmkn deildir. Bu nedenle mevcut durum ierisinde Trkiyede yerleik bir tarm politikas bulunmamaktadr. Trkiyede tarm politikalarnn resmi azdan dile getirildii en nemli belge be yllk kalknma plnlar ve programlardr. Yllar ierisinde farkl kurum ve kurulularla ynetilmi olan Trk tarm politikasn dneme ayrarak incelemek mmkndr. Her dnemde de bu politikalar tarm kanunu ile desteklenmediinden daha ok o dnemdeki ihtiyalar karlamak amacyla gerekletirilmi uygulamalar olarak grlmektedir.
102

Ynetim ve Ekonomi 13/2 (2006) 97-118

Genelde istikrarl erevesi olmayan Trk tarm politikas uygulamalar, tmar sistemi olarak adlandrlan Osmanl Toprak Dzeninden kalan bozuk bir tarmsal yap zerinde, Cumhuriyet dneminin ilkeleri ile oluturulmu ierde destekleyici ve mdahaleci, gmrklerde ise koruyucu ve greli olarak daha ulusu bir grnm vermektedir (Ulusoy, 2003:8). Trkiyede devletin tarm sektrne ynelik destekleme politikalar uzun yllar taban fiyat belirlenerek destekleme almlarnda bulunulmas eklinde younlam daha sonra girdi destekleri, dk faizli kredi, tevik primi demeleri, hayvancl gelitirme tevikleri ile rn baznda uygulanan belirli rnlerde ekim alanlarn snrlandrarak alternatif rnlere geiin tevik edilmesine ynelik tazminat demeleri ve destekleme primleri gibi uygulamalarla tarm sektrnn desteklenmesi yoluna gidilmitir (Kesbi, Baldemir, vd., 2005:6). 2.1. 1980 Ylna Kadar Uygulanan Tarm Politikalar Tm dnyada olduu gibi Trkiyede de 19291930 ekonomik bunalm ve bu bunalmn zellikle tarmsal rn fiyatlarnda ke yol amas nedeniyle bu dnemde korumac politikalar nem kazanmtr (zkaya, Oyan vd, 2001:5). 1980 ncesi dnemde ounlukla kullanlan aralar; taban fiyat ve destekleme almlar ile birlikte girdi sbvansiyonlar ve ucuz kredi desteklemeleri olmutur (Ikl, Abay, 1992: 216). Bu dnemde, saylar yllara gre deimekle birlikte, birok rne pazar fiyat destei verilmitir. Pazar fiyat destei her zaman politika tartmalarnn merkezinde olmu ve dier aralara gre desteklemede daha nemli bir yer edinmitir ( nan, Gaytancolu vd, 2003:10). 1960larda planl kalknma dnemine yeniden girilmesiyle birlikte 1963 ylnda, destekleme uygulamalar da kalknma planlar erevesinde ele alnmaya balamtr. Tarm sektrne ynelik ama ve stratejiler kalknma planlar ve yllk programlarla belirlenmeye balanmtr (zkaya, Oyan vd, 2001:5). Bu planlama dnemlerinde de pazar fiyat destei uygulamasna devam edilmi bunun yannda, youn olarak kimyevi gbrede sbvansiyon uygulanmtr. Ayrca finansman skntsna zm retebilmek iin piyasa faizlerine gre tarma verilen dk faizli kredilerle ifti desteklenmeye allmtr. 2.2. 1980 2000 Yllar Arasnda Uygulanan Tarm Politikalar 1980 ylnda serbest pazar ekonomisine geile birlikte, genel ekonomi politikalar asndan olduu kadar tarm politikalar asndan da dnm noktas olmu ve tarm sektrne ynelik uygulanan politikalarda da nemli deiiklikler yaplmtr. Bu dnemde, tarm piyasalarna destekleyici, koruyucu yndeki devlet mdahalelerinin kapsamnn daraltlmas ngrlmtr. 1980 ncesinde yaanan enflasyonlara tarmsal rn fiyatlarnn, tarmsal girdilere verilen sbvansiyonlarn ve dk faizli kredilerin parasal genileme zerindeki etkisinin neden olduu gr, devletin tarma bak asnn deimesine yol amtr.
103

N. Yalnkaya-M.H. Yalnkaya-C. lbant / Avrupa Birliine Ynelik Dzenlemeler erevesinde Trk Tarm Politikalar ve Sektrn Gelecei zerine Etkisi

Sonu olarak, tarm sektr enflasyonun balca nedenleri arasnda deerlendirilmeye balamtr (Trkekul, 2006:91). Bu balamda birok rndeki pazar destei azaltlmaya balam, sbvansiyonlar kaldrlm ve tarmsal kredilerdeki faizler piyasa oranlarna yaklamtr. Destekleme fiyatlarnn aklanmasnda gecikmeleri nlemek ve desteklemeci kurulularn piyasaya zamannda ve etkin bir ekilde girmesini salamak amacyla, Destekleme ereve Kararnamesi 1982 ylnda kartlm, bylece destekleme fiyatlarnn saptanmasnda Ekonomik ler Yksek Koordinasyon Kurulu, alm esaslarnn saptanmasnda ise Para-Kredi Kurulu yetkili klnmtr (Karakayal, 2003:248). Bu dnemde, Trkiyedeki tarm sektr, daha ok yapsal nlemleri iermeyen, ksa vadeli politik konjonktre endeksli fiyat arlkl destekleme politikas aralar ile ynlendirilmeye allmtr (Abay, Olhan vd., 2005:2). 1980 sonras, IV., V., VI., VII. Plan dnemlerinde tarm politikalar ile ilgili olarak belirlenen ortak amalar u ekilde zetlemek mmkndr (Kymaz, 2000:58): Artan nfusun beslenme ihtiyacnn karlanmas, Tarm rnleri fiyatlarnda istikrarn salanmas, retimin kt hava artlarndan daha az etkilenmesinin salanmas, Tarmda alanlara yeterli ve dzenli gelir temini, Tarm rnleri ihra olanaklarnn gelitirilmesi, Tarm rnlerinin ilenme ve pazarlanmasnda etkinliin salanmas, Tarm sektrnde gerek kooperatifleme yoluyla gerek kamu kurulularnn yardmyla rgtlenmenin salanmas, Tarma dayal sanayilere ham madde temini, Tarmda modern yntemlerin uygulanmas. 1981 ylndan itibaren destekleme almlarna konu olan rn says azaltlmaya balanm, 1990 ylnda 10 rne kadar daraltlmtr. Seim yl olan 1991 ylnda, daha nceki daralmann aksine tam ters bir politika izlenmi, desteklenen rn says arttrlmtr. Ayn politika, izleyen koalisyon hkmetince de korunmu ve 1992 ylnda desteklenen rn says 26ya ulamtr (Aaolu, nan,vd., 2005:5). 5 Nisan 1994te mali piyasalar ve dviz kuruna istikrar kazandrmak, srdrlebilir kalknmay salamak ve yapsal reformlar uygulamak iin Ekonomik nlemler ve Uygulama Plan yrrle konmutur. Bu planda temel ilke olarak, retim yapan ve sbvansiyon datan bir devlet yapsndan, ekonomide piyasa mekanizmasnn tm kurum ve kurallaryla ilemesini salayan bir devlet yapsna geilmesi hedeflenmitir ( nan, Gaytancolu, 2003:11). 1994 ylnda 5 Nisan kararlar ve IMFye olan ulusal taahhtlerimiz erevesinde, destekleme modeli daha rasyonel bir yapya kavuturmak adna yeniden dzenlenmitir. 5 Nisan kararlarnda tarm sektryle ilgili olarak alnan balca nlemler unlardr (Karakayal, 2003:249):
104

Ynetim ve Ekonomi 13/2 (2006) 97-118

1. Dnya fiyatlarnn stnde seyreden destekleme fiyatlar baz rnlerde ekim alanlarnn genilemesine, retim fazlas olumasna ve devletin ar almlar yaparak yksek stok maliyetlerine katlanmasna neden olmaktadr. Destekleme fiyatlar belirlenirken dnya fiyatlarndaki gelimenin yan sra yurtii faktr fiyatlarndaki gelimeler de dikkate alnacaktr. 2. Bu kapsamda tarmsal destekleme fiyatlar, cret ve maalarda ngrlen hedeflerle tutarl olarak belirlenecektir. 3. Tarmsal destekleme konusunda hedef kitleye dorudan deme yapma ve kredi kolaylklar salama gibi fiyat destei dndaki konulara arlk verilecektir. 4. Tarmsal girdilerle ilgili sbvansiyonlarda bte denekleriyle snrl kalnacaktr. 5. Datm devlet tarafndan yaplan girdilerin fiyatlar piyasa koullarna gre belirlenecektir. 6. Tarmsal destekleme almnn kapsam daraltlacaktr. Hububat, eker pancar ve ttn bu kapsamdan karlacaktr 5 Nisan Kararlar sonucunda, destekleme ile grevli kurulularn dorudan ya da dolayl olarak TCMB kaynaklarn kullanmalarna son verilmi, bunun yerine, rnlerin giderek daha ok borsalarda ilem grmesi ve zel sektrn ve retici birliklerinin piyasalara katlmn arttrarak, fiyatlarn daha rasyonel ve dnya piyasalaryla uyumlu dzeylerde olumas ynndeki politikalar benimsenmitir (Trkekul, 2006:91). Ancak bu politikalar baaryla uygulanamamtr. Bunun temel nedeni teknik, ekonomik ve sosyal adan birok sorunun varln korumasdr. Ekonomik ve sosyal sorunlarn zmn sadece politikalarla bulmak mmkn deildir. Sonunda, 1999 yl ncesinde genellikle rn fiyatlarnn dnya fiyatlaryla uyumsuz olarak belirlenmesi beraberinde da kar korumaclk nlemlerini getirmitir. Yksek fiyatlar bir taraftan bte olanaklarn zorlam, dier taraftan kaynak dalm ve tketici refahn, dolaysyla da toplumsal refah olumsuz etkilemitir. Yksek fiyatla, dnya piyasalarna rn arz mmkn olamayacandan, ihracata da sbvansiyon uygulamas zorunlu hale gelmitir. hracatta yaanan tkanklklar ise sonuta yine reticileri etkilemitir. Desteklemenin kapsam ve fiyat dzeyleri, i ve d talepteki gelimelerle yeterince ilikilendirilmeyerek bazen ekonomik, ounlukla da politik kayglarla belirlenmitir. Baz rnlerin retimleri, pazar istekleri gzetilmeden tevik edilmitir (Abay, Olhan vd., 2005:2). 2.3. 2000 Yl ve Sonrasnda Uygulanan Politikalar 2.3.1. 2000 Ylndan Gnmze Kadar Uygulanan Politikalar 2000li yllara gelindiinde, bir taraftan ttn ve ay gibi belli rnlerdeki deerlendirilemeyen ar stoklarn imha edilmesi sektr zorlarken, dier taraftan hayvansal rnler ve yal tohumlarda olduu gibi arz aklarnn meydana gelmesi, sektrdeki dengesizlii ve planlama eksikliini gzler nne sermitir. Tarmsal retimin ynlendirilmesi ve ekonomik dengelerin korunmasn
105

N. Yalnkaya-M.H. Yalnkaya-C. lbant / Avrupa Birliine Ynelik Dzenlemeler erevesinde Trk Tarm Politikalar ve Sektrn Gelecei zerine Etkisi

amalayan tarmsal destekleme politikalar; desteklerin hedef kitleye ulatrlamamas, istenilen hedeflerin gerekletirilememesi ve devlete getirdii mali yk nedeniyle etkisini yitirmi, kalknmaya ynelik hedefleri engelleyen unsurlar olarak gndeme gelmitir. Trkiyede 1990l yllarn sonuna doru tarm politikalarnda reform ihtiyacnn gndeme gelmesi, lkedeki i gelimeler ve bu dinamiklerden kaynaklanan tartmalar kadar, yesi olduu ve birtakm taahhtler altna girdii Dnya Bankas, Uluslararas Para Fonu (IMF), Dnya Ticaret rgt (DT) ve Avrupa Birlii (AB) gibi uluslararas kurum ve organizasyonlarn politikalarnn etkisinin bir sonucudur (Abay, Olhan vd., 2005:3). 9 Aralk 1999 IMF Niyet Mektubu ve Yeniden Yaplandrma Program, tarm politikalar asndan yeni bir dnem olmutur. Bu niyet mektubunda tarmla ilgili aadaki maddeler yer almtr (alayan, 2004:56): 1. Uygulanmakta olan mevcut destekleme politikalarndan vazgeilerek yerine kk reticiyi hedef alan araziye dayal Dorudan Gelir Destei Sistemine geilmesi, 2. Hububat, ttn ve ekerpancar fiyatlarnn dnya fiyatlar ile uyumlu olmas ve zaman iinde destekleme almlarnn kaldrlmas, 3. Hkmet adna baz tarmsal rnlerde destekleme alm yapan Tarm Sat Kooperatif ve Birliklerinin zerk yapya kavuturulmas dorultusunda yasa kartlmas, 4. Hkmetin iftilere verdii kredi sbvansiyonunun aamal olarak ortadan kaldrlmas, 5. Gbre ve dier girdi sbvansiyonlarnn 2000 ve 2001de nominal olarak sabit tutulmas ve daha sonra tamamen kaldrlmas. Son yllarda, deien lkesel ve uluslararas koullar yeni frsatlar yaratrken, tarm ve gda sektrnde farkl yaklamlar ve reform gerekliliini de gndeme getirmitir. Mevcut politikalarn etkinliini yitirmesi nedeniyle, tarm, Avrupa Birlii ile entegrasyonda ncelikle gelitirilmesi gereken bir sektr olarak belirmi, Dnya Ticaret rgt kurallar karsnda zorlanm ve uyumu glemitir. Uygulanmakta olan kendi kendine yeterli olmaya ynelik politikalarn ok tarafl anlamalarda yer ald ekliyle, gerekli grlen Tarm Reformu erevesinde deierek, lkelerin nemli rnlerde kendine yeterli olma politikalar yannda karlatrmal stnle sahip rnleri yetitirmeleri ve piyasa fiyatlarna hassasiyeti artrc politikalarn benimsenmesi ngrlmtr (DPT, 2000:2). Sz konusu reform ile daha nceki destekleme uygulamalarnn kaldrlmas ve Dorudan Gelir Destei Sistemi (DGDS)ne geilmesi hedeflenmitir. Dorudan Gelir Destei Sisteminin tarm sektrne getirdikleri ve sonularnn neler olduu ileride ayrntl bir ekilde anlatlacaktr.

106

Ynetim ve Ekonomi 13/2 (2006) 97-118

2.3.2. Ulusal Tarm Stratejisi ve Avrupa Birliine Ynelik Dzenlemeler Gnmzde uygulanan tarm politikasnn amalarn u ekilde zetlemek mmkndr: Kaynaklarn etkin kullanm ilkesi erevesinde ekonomik, sosyal, evresel ve uluslar aras gelimeler boyutunu btn olarak ele alan rgtl, rekabet gc yksek, srdrlebilir bir tarm sektrnn oluturulmas temel ama olarak belirlenmi ve 2006- 2010 yllarnda Trkiyenin tarm politikasnn stratejik amalar DPT tarafndan (DPT, 2004b:1); Srdrlebilirlik ilkesi erevesinde kaliteye dayal retim art ile gda gvenlii ve gda gvencesinin salanmas, reticilerin gelir dzeyinin ykseltilmesi ve istikrarnn salanmas, retim maliyetlerini azaltc ve teknolojik geliimi hzlandrc tedbirlerin uygulamaya konulmas yoluyla reticilerin rekabet dzeylerinin ykseltilmesi, Tarmsal pazarlama altyapsnn iyiletirilmesi ve reticilerin pazara eriim dzeylerinin artrlmas, tarm-sanayi entegrasyonunun gelitirilmesi, ileme sanayinin rekabet edebilirliini artrc nitelikte uygun ve kaliteli ham maddenin temin edilmesi ile tketici tercihlerinin karlanmas amacna ynelik tedbirlerin alnmas, reticilerin katlmn ve sorumluluunu esas alan ve dorudan reticilere finansman salayan yaklama dayal krsal kalknma projelerinin oluturulmas ve sz konusu projelerin krsal yaam artlarn iyiletirilecek biimde uygulanmas, Kamudan bamsz bir yapda reticilere, retimden pazarlamaya kadar olan safhalarda hizmet vermek zere; kar amac gtmeyen Tarmsal retici Birliklerinin kurulmas ve gelitirilmesi ile tarmsal nitelikli dier retici rgtlerinin gelitirilmesi, sz konusu rgtlerde denetimin zerkletirilmesi, olarak tespit edilmitir. Temel ilkeler ise, Avrupa Birlii Ortak Tarm ve Balklk Politikalarna Uyum ve Dnya Ticaret rgt Tarm Anlamasnn esas alnmas, piyasa koullarnda tarmsal retime ynelik olarak piyasa mekanizmalarn bozmayacak destekleme aralarnn uygulanmas, tarm ve krsal kalknmada btncl yaklam ve katlmcln benimsenmesi olarak belirlenmitir. Ancak her ne kadar tarmsal politika hedefleri tarm gelimi lkelerin hedefleri ile ayn tespit edilmi olsa da hedeflerin ayn tespit edilmi olmas sonularn birbirlerine benzer olaca anlamna gelmemektedir. Bu stratejinin doru olup olmad ancak yaanarak renilebilecektir. Avrupa Birlii Komisyonunun her yl dzenli olarak aklad ilerleme raporlarndan biri olan 2005 lerleme Raporunda bu Stratejinin, Tarm ereve Yasasna temel oluturacak nitelikte olduu kabul edilmitir. Ancak srdrlebilir ve rekabeti bir tarmsal gda sektr yaratlmas taahhd, gda gvenlii standartlarnn gelitirilmesi, eitlendirilmenin tevik edilmesi ve tarmsal evre planlarnn desteklenmesi gibi, baz nemli alardan geri adm tekil ettii ileri srlmtr. rnein, Strateji Belgesinde dorudan deme sisteminin toplam tarm btesi iindeki paynn % 76dan % 45e indirilmesi ve belli rnler
107

N. Yalnkaya-M.H. Yalnkaya-C. lbant / Avrupa Birliine Ynelik Dzenlemeler erevesinde Trk Tarm Politikalar ve Sektrn Gelecei zerine Etkisi

zerinde odaklanlmas planlanmtr. lerleme raporuna gre ise prime bal retimin artrlmas ve Trkiyenin kendi kendine yeterli olmad rnlerin retiminin tevik edilmesi iin retime bal dorudan gelir demelerinin artrlmas ngrlmtr. 2.4 Trkiyede Tarmsal Destekleme Politikalar Trkiyede tarmsal destekleme politikalar ile; lke gereksinimlerine uygun optimum retim yapsnn salanmas, reticinin korunarak uygun gelir olanana kavuturulmas ve bylece tarmn lke ekonomisine olan katksnn arttrlmas amalanmaktadr (Bayra, Yenilmez 2006:8). Tarmsal rn piyasalarnn, tarmsal iletmelerin ve nihayet tarmsal rnlerin gsterdikleri zelliklerin sonucu olarak, tarmsal rn fiyatlarnn istikrarsz ve ayn zamanda tarm d rn fiyatlarna gre daha dk dzeyde olutuu grlmektedir (Dinler, 1988:312). Tarm rnlerinin arz-talep esneklii dk, retim periyodu dier sektrlere gre uzundur. Bu zellikleri ve toplumda sosyal dengelerin salanmas ve korunmasna katklar, rn muhafazas ve bunlarla ilgili pazarlama olanaklarnn zor ve dier sektrlere gre gelirinin dk olmas gibi etkenlerle tarm sektr lkelere gre deimekle birlikte, piyasa ekonomisinin en yaygn uyguland lkeler dahil birok lkede retim-tketim zinciri ierisinde desteklenmektedir. Tarm sektrnde, mevcut risk ve belirsizlikler yannda, parann geri dnm hznn dk ve sermaye birikiminin yetersiz ve buna bal olarak yatrmlarn az olmas, sektrde desteklemeleri ve tevikleri gerektirmektedir (DPT, 2000:2). Trkiyede, tarm rnleri fiyatlarnn desteklenmesi sistemi, ilk kez 1932 ylnda balanmtr. Bu yolla desteklenen ilk rn buday olmutur. Bunu, 193844 dneminde dier tahllar ve baz sanayi bitkileri izlemitir (Kymaz, 2000:60). 1970lerin sonuna doru 30a ykselmi olan destekleme yaplan rn miktar, 1994 ylnda ekonomik ve sosyal adan nem tayan ve geni retici kitlelerini ilgilendiren 3 rn grubu (hububat, eker pancar ve ttn) ile snrlandrlmtr (Ulusoy, 2003:10). 2000li yllara kadar da desteklenen rn saysnda nemli bir deiim olmamtr. 2000 ylnda ise dorudan desteklenen rn says buday ve eker olarak ikiye indirilmi ve 2002 ylna gelindiinde destekleme tmyle kaldrlmtr. Bu tarihten sonra IMF ve Dnya Bankas ile yaplan anlama gerei tarmda dnya fiyatlarnn geerli olmas ve dorudan gelir destei ile baz rnlerde prim uygulamalarnn devam ettirilmesi istenmitir (Kesbi, Baldemir, vd., 2005:7). Trkiyede tarmsal destein en nemli kayna, snrlarda uygulanan yksek koruma nedeniyle ykselen fiyatlar araclyla tketicilerden salanan transferlerdir. Trkiyede reticiye verilen destein yaklak %80i tketiciden transferlerle salanmaktadr. Bu bir vergi olarak ifade edilecek olursa, tarmsal rn tketicilerinin dedikleri fiyatlarn yaklak %30unun (dnya fiyat i piyasa fiyat fark) vergi olduu ileri srlmektedir. Destein geri kalan, yaklak
108

Ynetim ve Ekonomi 13/2 (2006) 97-118

%20si bte gelirlerinden salanmakta, ve daha ok girdi sbvansiyonlarn karlamak iin kullanlmaktadr (Ekonomik Forum, 2000:10). 2.4.1. Tarm Reformu Projesi ve Dorudan Gelir Destei 2.4.1.1. Tarm Reformu Projesi Uygulamas Trkiye 2001 ylndan itibaren uygulanmaya balanan Tarm Reformu Projesi (ARIP) kapsamnda; tm tarmsal fiyat desteklemelerini ve girdi sbvansiyonlarn kaldrarak Dorudan Gelir Destei Sistemine (DGDS) gemitir. Baka bir deyile 2000 reformu, Trkiye tarmsal destekleme politikalarnda radikal bir deiiklik olarak gndeme gelmitir. Her ne kadar 2000 yl Ekonomik stikrar Program ile birlikte uygulamaya giren tarm reformu, OTPye uyum konusundan bamsz olarak hazrlansa da reformun ana unsuru olan Dorudan Gelir Destei Sistemi, ABde Mays 92 reformu ile uygulamaya sokulan telafi edici deme sistemine benzerlik gstermektedir. Dnya Bankasnn destei ile 2000 ylndan itibaren uygulanmaya balayan tarm reformu ana unsur iermektedir. Bunlar (Abay, Olhan vd., 2005:1): 1. Dorudan gelir destei, 2. Fiyat ve girdi desteklerinin aamal olarak kaldrlmas ve 3. Tarmdaki devlet iletmelerinin zelletirilerek tarm rnlerinin ilenmesi ve pazarlanmasnda hkmet mdahalesinin azaltlmasdr. Dorudan Gelir Destei (DGD), Dnya Ticaret rgtne gre kamu kaynaklarndan hedef tarm reticilerinin gelir dzeyini etkilemek amacyla yaplan transferler eklinde uygulanan bir politika aracdr (ahinz, zaltan, vd, 2005:16). DGD ile reticilere retimden bamsz dorudan gelir demesi yaplmaktadr. Bu politikann zellii, piyasann ileyiine bir mdahale olmamas nedeniyle retim, tketim, ve d ticaret kararlarnn piyasa koullarna gre belirlenmesi, desteklemenin toplumsal refah kayplarna neden olmamas ve harcamalarn hangi amala yapldn izleme asndan uygulamann effafldr. Ayrca tarm kesimine ynelik gelir yardmnn hedef kitleye bal olarak daha adil bir gelir dalmn salamas da hedeflenmitir (Eraktan, Abay, vd., 2004:60). 2000 ylndan itibaren uygulanan destekleme trlerinin yllar itibariyle dalm aadaki tabloda verilmitir.

109

N. Yalnkaya-M.H. Yalnkaya-C. lbant / Avrupa Birliine Ynelik Dzenlemeler erevesinde Trk Tarm Politikalar ve Sektrn Gelecei zerine Etkisi

Tablo 3: Tarmsal Destekleme Trlerinin Dalm (Trilyon TL)

Destek Trleri 1. Fiyat Destei 2. Girdi Destei 3. Hayvancl Gelitirme 4. Tevik Primleri 5. Tazminatlar 6. Kredi Destei 7. Fark + Telafi demeleri 8. T. Kooperatif Projeleri 9. Dorudan Gelir Destei Genel Toplam (TrilyonTL) 2000 TL 209 110 12 12 29 351 186 18 927 % 22,6 11,9 1,3 1,3 3,1 37,9 20,1 1,9 100 2001 TL 136 93 42 12 27 336 343 33 84 1.106 % 12,3 8,4 3,8 1,1 2,4 30,4 31,0 3,0 7,6 100 2002 TL 610 69 18 40 179 22 1.877 2.815 % 21,7 2,5 0,6 1,4 6,4 0,8 66,7 100 2003 TL 311 125 262 20 2.010 2.728 % 11,4 4,6 9,6 0,7 73,7 100 2004 TL 332 200 100 395 89 2.668 3.784 % 8,8 5,3 2,6 10,4 2,4 70,5 100

Kaynak: Abay, Olhan, vd, 2005:15

Tablo 3den de anlalaca gibi Dorudan Gelir Destei (DGD) Sisteminin uygulamaya gemesiyle birlikte, destekler ierisinde %70e yaklaan bir paya sahip olmu, dolaysyla dier destekler nemini greceli olarak yitirmeye balamtr. 2004 ylnda DGD uygulamas erevesinde 2003 ylnda olduu gibi, dekar bana deme 16 milyon TL ve tarm arazisi st snr 500 dekar olarak belirlenmitir. 2003 ylnda, ifti kayt sistemine dahil olan yaklak 2,76 milyon retici ve toplam 16,6 milyon hektar arazi iin 2,72 katrilyon TL deme yaplmtr (DPT, 2006:12). Bte imkanlarnn kstl olmas ve kayt ilemlerinin zaman almas nedeniyle yl demelerinin byk bir blm bir sonraki ylda tamamlanabilmektedir 2.4.1.2. Tarm Reformu Projesi (ARIP)nin Etkileri 2000 ylnda uygulamaya konan tarm reformu projesi ile, yllardr azalma eiliminde olan destekler %40-%50 orannda azalmaya devam etmitir. rnein, 1999 ylnda 4,2 milyar dolarlar dzeyinde olan kamusal tarm destei, 2002 ylnda 1,2 milyar dolar dzeyine gerilemi, destek kompozisyonu tmyle deitirilmitir (ahinz, zaltan, vd, 2005:17).

110

Ynetim ve Ekonomi 13/2 (2006) 97-118

Tablo 4 : DGDnin lke Genelinde Uygulanmasna likin Baz Sonular

Balca Gstergeler Kaytl ifti Says (Bin Kii) Kaytl Alan (Milyon ha) Destekleme Miktar (Milyon TL/Da) Desteklenen st Arazi Snr (Da) Kaynak: Abay, Olhan, vd., 2005:13 2001 2 182,7 11.6 10,0 200 2002 2 583,3 16,2 13,5 500 2003 2 763,6 16,7 16,0 500

Tablo 5: Yeni Tarm Politikalarnn Devlet Btesine Etkisi:1999 2002 (Milyon ABD Dolar)
Destek kalemleri Kredi destei Gbre destei K Tlere bteden aktarlan K T aklarn karlama Pamuk ve yal tohumlar primleri TSKBye destek DGD demeleri Toplam 1999 956 183 261 2213 205 450 0 4,268 2002 0 0 138 355 58 0 1.137 1,179

Kaynak : Gnaydn, 2006:21 1999 yl sonunda balayan dnemde uygulanan tarm reformunun Trkiye tarm yaps zerinde dourduu sonular, Dnya Bankas tarafndan incelenmi ve yaymlanmtr. Raporun ana hatlarn aadaki gibi zetlemek mmkndr: 1999 2002 aralnda, tarmsal sbvansiyonlar 6 milyar ABD $ azalarak 1,1 milyar ABD $a inmitir. Baka bir deyile, tarmsal sbvansiyonlarn GSMHya oran %3,2den % 0,5e inmitir. Ayn dnemde, tarmsal GSMH 27 milyar ABD $dan 22 milyar ABD $a inmitir. iftiler zerindeki net etki, yaklak 4 milyar ABD $ tutarnda yllk zarar olmutur. 2002 2003 reform dneminde gerek suni gbre gerekse tarmsal kimyasal madde kullanm % 25 30 azalmtr. Tarm kredisi faiz oranlar negatiften pozitife dnmtr. Kredi alan iftiler, borlarn balca nedene bal olarak dememilerdir: tarmsal gelirdeki azalmalar, yksek reel faiz oranlar ve baz iftilerin borlarn ksmen affedilmesi yolundaki beklentileri. 1999 2001 arasnda, Trkiyede retilen balca tarm rnlerinin brt deeri, reel olarak % 16 azalmtr. Btn rn eitlerinde Trk ihracat ve ithalatnn 1997 2002 dneminde art gstermesine karn tarm ve gda rnlerinin toplam
111

N. Yalnkaya-M.H. Yalnkaya-C. lbant / Avrupa Birliine Ynelik Dzenlemeler erevesinde Trk Tarm Politikalar ve Sektrn Gelecei zerine Etkisi

ihracat ve ithalattaki pay dmtr. 2001deki nemli orandaki devalasyon, retim art ile birlikte ihracatn artmasna yardmc olmu ve ilenmemi tarm rn ithalatndaki azalmaya yol aan en nemli faktr olmutur. 1999 2001 arasnda hektar bana retimin dolar edeeri % 28 azalmtr (864 ABD $/hektardan 621 ABD $/hektara). Btn nemli tarm rn gruplarnda genel d kaydedilmitir. Bu d % 13 ile bakliyatta en az oranda, % 38 ile ttn eker pancar ve pamuu da ieren bir kategori olan teki tarla rnlerinde en yksek oranda gereklemitir. Hektar bana meyve deeri % 29 azalrken, hububat ve sebze deeri sras ile % 22 ve % 23 dmtr. Bu dnemde hektar bana katma deer dolar baznda yaklak % 40 d kaydetmitir. Reform dneminde toplam ekili alan, Akdeniz Blgesi dnda btn blgelerde yaklak % 2 azalmtr. Bu azalmann te ikisi, ekili alann (balca tahl) ve nadasa braklan tarlalarn 300.000 hektardan fazla (ekili alann yaklak % 3,5u orannda azalma) azald Orta Anadolu Blgesinden kaynaklanmtr. 1999 ve 2001 arasnda tarm rnleri fiyatlar, tahmini olarak % 40 dmtr. Trkiye, OECD lkeleri arasnda en dk destekleme oranlarna sahip olan lkeler arasnda bulunmakla birlikte GSMHnin yzdesi olarak bu destek, OECD lkelerindeki en yksek destek oranlarndan biridir. DGD program, iftilerin maruz kald net gelir kaybnn yaklak % 35 45ini karlamtr. Bu durum, tarm nfusunun yaklak drtte n ieren DGD Programndan fiilen yararlanabilenleri etkilemektedir. Sonular, Trkiye tarmnn iinde bulunduu duruma ilikin net, ak ve arpc bilgiler vermektedir (Gnaydn, 2006b:21). 2001 ylndan bu yana tarmsal destekleme almlar ile girdi sbvansiyonlarn ikame eder durumdaki DGD politikasnn, Trkiyede mevcut uygulama biimiyle tarmsal retimi etkileme gc yoktur ve daha ok sosyal yardm niteliindedir. Ayrca, arazi zerinden denen DGD demeleri, blgeler arasnda iletmeler arasnda ve rnler arasnda bir dengesizlik yaratmaktadr. Ortalama iletme bykl daha fazla olan blgelerdeki ( Anadolu ve Gneydou Anadolu blgeleri gibi) reticiler dier blgelere gre iletme bana daha fazla destek almaktadr. Bu durum zaten bozuk olan yapy daha da olumsuz etkilemektedir. DGD daha ok Trkiyede ifti Kayt Sisteminin gelitirilmesine hizmet etmektedir (Abay, Olhan, vd., 2005:16). ncelikle, kk arazilere sahip yoksul iftiler asndan, DGD uygulamasndan yararlanabilmek iin yaplmas gereken harcamalar (brokratik ilemler ve ky-kent arasndaki ulam giderleri vb.) alnacak DGD demesinden fazla olabilmektedir. Bu nedenle, kk ifti sisteme uzak durmaktadr. Byk iftiler ise, sistemin aslan payn almaya devam etmektedirler. DGD demesi iin bir st arazi bykl belirlenmesine karn, byk arazi sahipleri noter
112

Ynetim ve Ekonomi 13/2 (2006) 97-118

szlemeleri ile arazilerini uygun leklerde blerek yaknlarna datmakta ve bylelikle arazilerinin tamam iin DGDden yararlanmaktadrlar. Ayrca, teblilerde tarmsal retimle itigal edenlere DGD demesi yaplaca belirtilmi olmakla birlikte, uygulama farkl ynde gelimektedir. Gerekten ifti niteliini tamayan birok kiinin, sistemden rahatlkla retici belgesi alabildii bilinmektedir. Ayrca, kentte oturup arazisini kiraya verenler, bu anlamalarda, DGD demelerini kendilerinin alaca koulunu dayatmaktadrlar. Bu dorultuda, kentte oturan ve arazisini yllardr grmemi, tarmsal retimle ilgisi olmayanlar da, geni oranda DGDden yararlanmaktadrlar (Gnaydn, 2004c:50). Reform balangta ilan edildii kapsamda uygulanamamtr. Fiyat desteklerine son verildii ilan edilmesine ramen son defa, istisna diyerek baz almlar, rnein ay, uzun bir sre srmtr. Reformun rn kapsam daraltlmtr. Tm destekler kaldrlp yerine dorudan gelir destei konulmutur gr de tam doru deildir. Telafi edici demeler olan prim , ihracat iadesi, hayvanclk destei ve ay budamas demeleri devam etmektedir. Tarm ve Kyileri Bakanl, Ky Hizmetleri Genel Mdrl ve DS gibi kurulular aracl ile eitli, sbvasiyonlu hizmetler srdrlmektedir. Birliklere snrl miktarda da olsa hala dk faizli kredi salanmaktadr. Bteden denen bu desteklerin yan sra korumaclkla ve sosyal amala vergi muafiyeti, sosyal gvenlik iin dk primle eit salk hizmeti salanmaktadr. Altyap ve rn borsalarnn gelitirilmesi iin gsterilen abalar da destein baka bir boyutta srdn gstermektedir. zelletirme ile birlikte silinecek borlar, eskiden birikmi grev zararlar, rnein Tekelin zelletirilmesi ile gndeme gelecektir (Akder, 2003:52). Yukarda da belirtildii gibi dorudan gelir desteinin Trkiyede uyguland ekliyle ne retimi ynlendirici bir yaps ne de verimlilikle bir ilikisi vardr. Gelir dzeyi dk iftilerden ziyade zengin iftilere daha fazla kaynak aktarlmas eklinde bir uygulama bulunmaktadr. Tarm Reformu Kapsamnda, pirim sisteminin 2002 ylnda kaldrlaca taahht edilmi olmakla birlikte pirim uygulamas halen devam etmektedir. lkemizde uygulamas 1993 ylnda pamuk ve ttn ile balatlm bulunan pirim uygulamasnn iinde bulunduumuz 2006 yl iin pamuk, soya fasulyesi, kanola, zeytinya ve msrda uygulanarak 2007 ylnda da devam ettirilmesi dnlmektedir. Ayrca 2003 ylnda kartlan Bakanlar Kurulu karar ile tarmsal retimin temel girdilerinden olan mazotun tarmda kullanlan ksmnn desteklenmesi kararlatrlmtr. 2.4.2. Tarm Kanunu ve Desteklemeler 25.04.2006 tarih ve 26149 sayl Resmi Gazetede yaynlanan Tarm Kanunu ile birlikte Trkiye, Cumhuriyet tarihinde ilk defa resmi bir tarm kanununa kavumutur. Kanun, AB ve DT ile olan taahhtlerimiz dorultusunda hazrlanm olup, henz gerekli ynetmelikler karlamadndan tam olarak uygulanmaya balanamamtr.
113

N. Yalnkaya-M.H. Yalnkaya-C. lbant / Avrupa Birliine Ynelik Dzenlemeler erevesinde Trk Tarm Politikalar ve Sektrn Gelecei zerine Etkisi

Tarm Kanununda tarm politikalarnn amalar; tarmsal retimin i ve d talebe uygun bir ekilde gelitirilmesi, doal ve biyolojik kaynaklarn korunmas ve gelitirilmesi, verimliliin artrlmas, gda gvencesi ve gvenliinin glendirilmesi, retici rgtlerinin gelitirilmesi, tarmsal piyasalarn glendirilmesi, krsal kalknmann salanmas suretiyle tarm sektrndeki refah dzeyini ykseltmek olarak tanmlanmtr. Tarm politikalarnn ilkeleri, tarmsal retim ve kalknmada btncl yaklam, uluslararas taahhtlere uyum, piyasa mekanizmalarn bozmayacak destekleme aralarnn kullanm, rgtllk ve kurumsallama, zel sektrn rolnn artrlmas, srdrlebilirlik, insan sal ve evreye duyarllk, yerinden ynetim, katlmclk, effaflk ve bilgilendirmek olarak belirlenmitir. Tarm politikasnn ncelikleri ise, tarmsal retimde verimlilik, rn eitlilii, kalite ve rekabet gcnn ykseltilmesi, yeterli ve gvenilir gda arznn salanmas, tarmsal iletmelerin altyaplarnn gelitirilmesi, tarmsal faaliyetlerde bilgi ve uygun teknolojilerin kullanmnn yaygnlatrlmas, tarmsal girdi ve rn piyasalarnn gelitirilmesi ve retim-pazar entegrasyonunun salanmas, tarmsal retimin tarm-sanayi entegrasyonunu salayacak ekilde ynlendirilmesi, tarm sektrnn kredi ve finansman ihtiyacnn karlanmasna ilikin dzenlemeler yaplmas, destekleme ve ynlendirme tedbirlerinin alnmas, doal afetler ve hayvan hastalklarna kar risk ynetimi mekanizmalarnn gelitirilmesi, krsal hayatn sosyo-ekonomik adan gelitirilmesi, retici rgtlenmesinin gelitirilmesi, tarm bilgi sistemlerinin kurulmas ve kullanlmas, toplulatrma, arazi kullanm plnnn yaplmas ve ekonomik byklkteki tarm iletmelerinin oluturulmas, toprak ve su kaynaklarnn gelitirilmesi ve rasyonel kullanm, ve Avrupa Birliine uyum srecindeki gelimelerden doacak ihtiyalar karlayabilecek ekilde ortak piyasa dzenlerinin ngrd, idar ve hukuk dzenlemelerin yaplmas olarak sralanmtr. Tarmsal desteklemelerin amacnn, tarm sektrnn ncelikli problemlerinin zmne katkda bulunmak, uygulanan politikalarn etkinliini artrmak, sektrn bu politikalara uyumunu kolaylatrmak olarak belirlendii kanunda, tarmsal destekleme politikalarnn, ekonomik ve sosyal etkinlik ve verimlilik koullarn salayacak programlarla uygulanaca belirtilmitir. Tarm Kanununda Tarmsal destekleme aralar ve bu aralarn nasl uygulanaca aadaki gibi belirlenmitir: 2.4.2.1. Dorudan Gelir Destei reticilere, tarmsal retim amacyla iledikleri araziler iin Bakanlar Kurulu tarafndan belirlenen birim deme miktar zerinden, dorudan deme yaplacaktr. deme miktarlarnn, reticilerin tarm politikalar amalar ve evre koruma koullarna uyumunu kolaylatrmak zere farkl dzeylerde belirlenebilmesi mmkndr. 2.4.2.2. Fark demesi iftilere retim maliyetleri ile i ve d fiyatlar dikkate alnarak fark demesi destei verilecektir. Fark demesi destei ncelikle arz a olan
114

Ynetim ve Ekonomi 13/2 (2006) 97-118

rnleri kapsayacaktr. Her yl, fark demesi kapsamna alnacak rnler ile deme miktarlar Tarm Kurulu tarafndan belirlenecektir. 2.4.2.3. Telafi Edici demeler reticilerin arz fazlas olan rnlerin retiminden vazgeerek alternatif rnlere ynelmeleri tevik edilecektir. reticilere, arazilerinde alternatif rnleri yetitirmelerinden dolay karlaabilecekleri gelir kayplarn nlemek zere telafi edici deme yaplacak, her bir retici iin yaplacak deme miktar, reticinin alternatif rnlerin retimine ayrd arazi miktar ile birim deme miktarnn arpm suretiyle hesaplanacaktr. Ayrca reticilerin bir araya gelerek, alternatif rnlerin ilenmesi ve pazarlanmas iin yapacaklar yatrmlarn finansman iin ek demeler de ngrlmtr. 2.4.2.4. Hayvanclk Destekleri Hayvanclk faaliyetlerinde rk slah, kaba yem retiminin artrlmas, verimliliin artrlmas, iletmelerin ihtisaslamas, iletmelerde hijyen artlarnn salanmas, hayvan sal ve refah, hayvan kimlik sisteminin teviki, hayvansal rnlerin ilenmesi ve pazarlanmas ile bunlarla ilgili kontrol, takip ve standartlarn iyiletirilmesi ve su rnlerinin desteklenmesi amacyla destekleme tedbirleri alnacaktr. Hayvanclk desteklemelerinde, blge ve iller baznda farkl destekler uygulamaya ve deme miktarlarn belirlemeye Bakanlar Kurulu karar verecektir. 2.4.2.5. Tarm Sigortas demeleri reticilerin, retim materyallerini ve rnlerini sigorta ettirmelerini tevik etmek zere, sigorta prim bedellerinin bir ksm Devlet tarafndan karlanacaktr. 2006 yl iin bu oran %50 olarak belirlenmitir. Baka bir ifadeyle sigorta primlerinin yars ifti tarafndan karlanmakta, dier yars ise devlet tarafndan finanse edilmektedir. 2.4.2.6. Krsal Kalknma Destekleri Krsal gelirlerin artrlmas ve eitlendirilmesi, krsal altyap, toplulatrma, tarla ii gelitirme hizmetleri ve sosyal yapnn glendirilmesi ile doal kaynaklarn korunmas ve gelitirilmesi amacyla, krsal toplum kesimlerinin birlikte veya ferd olarak yrtecekleri yatrm projelerinin maliyetinin bir ksm, masraf paylama esasna gre, Devlet tarafndan karlanacaktr. 2.4.2.7. evre Amal Tarm Arazilerini Koruma Program Destekleri Erozyon ve olumsuz evresel etkilere maruz kalan tarm arazilerinde, ilemeli tarm yapan reticilerin, arazilerini doal bitki rtleri, ayr, mera, organik tarm ve aalandrma iin kullanmalarn tevik etmek zere, kendilerine belirli bir sreyi kapsayacak ekilde, evre amal tarm arazilerini koruma program destekleri salanacaktr. demeler, Bakanlk ile reticiler arasnda imzalanacak szlemelere dayal olarak ve birim arazi zerinden yaplacaktr. 2.4.2.8. Dier Destekleme demeleri Aratrma, gelitirme ve tarmsal yaym destei, pazarlama tevikleri, zel depolama yardm, kalite destei, piyasa dzenlemeleri destei, organik retim
115

N. Yalnkaya-M.H. Yalnkaya-C. lbant / Avrupa Birliine Ynelik Dzenlemeler erevesinde Trk Tarm Politikalar ve Sektrn Gelecei zerine Etkisi

destei, imha destei, rn ileme destei, gerektiinde baz girdi destekleri ile tarm havzalar destekleri ve benzer konularda destekleme aralarnn kullanlmas bu kanunla mmkn klnmtr. Tarm Kanunu ile birlikte, verilecek asgari destek miktar GSMHnn %1i olarak belirlenmitir. Sz konusu snr bugnk milli gelir dzeyinde yaklak 3,5 milyar dolar olmaktadr. Ancak, AB ilerleme raporunda tarm destekleri iin gerekli miktarn 11,3 milyar Euro olarak belirlenmesi, %1lik orann yeterli olmayacan da gstermektedir. Yine de desteklemelere ayrlacak minimum snrn belirlenmesi nemli bir adm olmutur. Kanun, ayrca verilecek desteklerin nceden belirlenmesine olanak tanyan dzenlemeleri getirmitir. Bu sayede, reticiler alacaklar destekleri daha ekim dneminde renme frsatna kavuacaklardr. Kanunla birlikte telafi edici demeler kapsamnda retim planlamas yaplmasna ve uygulanmasna da olanak salanacaktr. Kanunda belirlenen ulusal tarm politikalar erevesinde almalar yapmak zere rn baznda reticilere, tccarlara, sanayicilere ve/veya bunlarn oluturduklar birlikler ile kamu ve aratrma kurumlarna, meslek odalarna ve derneklere, bir araya gelerek tzel kiilii haiz rn konseyleri kurma imkan tannmtr. Bylece retici rgtlenmeleri ve sivil toplum kurulular, tarm politikalarnn uygulanmasnda aktif rol oynama imkanna sahip olabileceklerdir. Kanun ayrca szlemeli retimi desteklemektedir. SONU ABye tam yeliin Trk tarm rnlerinin hem ihracatnda hem de ithalatnda arta neden olmas beklenmektedir. Ancak, ak ve savunmasz bir pazar konumunda olacak olan Trkiyede tarm rnleri ithalatn, ihracattan daha fazla artaca ynnde endieler belirmektedir. Trkiyenin Avrupa Birliine uyumu konusunda en nemli unsur Avrupa Birlii Ortak Tarm Politikasna uyumudur. Birlik mevzuatnn yarsndan fazlasn oluturan tarm sektrnn Avrupa Birliine yaknlatrlmas olduka sancl ve zor bir sre olacaktr. Osmanl mparatorluundan bugne tanan Trk tarm sektrnde var olan sorunlarn zm ve var olan hukuksal ve fiziki yapnn ABye uyumlatrlmas u an iin neredeyse imkansz gibi gzkmektedir. Bu anlamda Ortak Tarm Politikasna uyumun Trkiye-AB ilikilerinde temel belirleyicilerden biri olaca ve zerinde en fazla tartlan alan olacan sylemek mmkndr. Her eyden nce, OTPnin uygulanmas iin Trkiyenin ciddi bir finansman ihtiyac vardr. Son OTP reformlaryla birlikte bu fonun AB btesinden karlanamayaca ortadadr. Bu finansman ann ne ekilde kapatlaca konusunda ise Trkiye tarafndan net bir aklama yaplmam, kayda deer bir strateji retilememitir.

116

Ynetim ve Ekonomi 13/2 (2006) 97-118

KAYNAKLAR
ABAY Canan, OLHAN Emine, UYSAL Yaar, YAVUZ Fahri, TRKEKUL Berna AAOLU Y. Sabit, NAN . Hakk, ZKAYA Tayfun, ORTA brahim AKDER Halis BAYRA Naci, YEN LMEZ Fsun ALAYAN Tayfur D NLER Zeynel DPT Trkiyede Tarm Politikalarnda Deiim, VI. Teknik Kongre, 37 Ocak 2005,TMMOB Trkiye Ziraat Mhendisleri Odas, Ankara, 2005 Yirmibirinci Yzyl Balarnda Trkiye Tarmnn Vizyon ve Misyonu, VI.Teknik Kongre, 3-7 Ocak 2005,TMMOB Trkiye Ziraat Mhendisleri Odas, Ankara, 2005 Trkiye Tarm Politikasnda Destekleme Reformu, ASOMEDYA Dergisi, Ankara Sanayi Odas Aylk Yayn Organ, Ankara, Aralk, 2003 Tarm Sektrnn Yapsal Analizi Ve Avrupa Ortak Tarm Politikas http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=606 Eriim Tarihi : 03.04.2006 Osmanldan Gnmze Tarm Ve Tarma Hizmet Veren Kurumlarn Tekilatlanma Sreleri, T.C. Tarm Ve Kyileri Bakanl Yaynlar, Ankara, 2004 Tarm Ekonomisi, Uluda niversitesi Glendirme Vakf Yaynlar, Yayn No:3, ISBN: 975-7657-02-6, Bursa, 1988 Devlet Planlama Tekilat Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Tarmsal Politikalar Ve Yapsal Dzenlemeler zel htisas Komisyonu Raporu, Devlet Planlama Tekilat Yaynlar, DPT: 2516 K: 534, Ankara, 2000 Devlet Planlama Tekilat VIII. BYKP - 2005 Yl Program, Tarmsal Gelime: Genel Tarm Politikalar, T.C. Devlet Planlama Tekilat Yaynlar, Ankara, 2006 Devlet Planlama Tekilat Trkiyenin Ekonomik Gstergeleri http://www.dtm.gov.tr/ead/gosterge/ekogosterge.xls Eriim Tarihi : 29.05.2006b Yeni Tarm Politikalar Zamana Yaylmal, Ekonomik Forum Dergisi, Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii Yayn, Yl: 7, Say: 2, Ankara, 2000. Trkiyede Tarmn Tevikinde Dorudan Gelir Destei Sistemi ve Sonular, stanbul Ticaret Odas Yaynlar, Yayn No: 2004-53, ISBN : 975-512-889-1, stanbul, 2004 Trk Tarm Politikas: Yapsal Sorunlar ve ABye Uyum, Avrupa Yolunda Trkiye ve Polonya Deiim Srecinde ki AB Aday lkesi, Konrad Adenauer Vakf Yaynlar, ISBN 975 7968 38 2, Ankara, 2001 Trkiye Tarm 2000 http://www.zmo.org.tr/odamiz/ana_hatlariyla_turkiye_tarimi.php Eriim Tarihi : 04.05.2006 Trkiye Tarm Ve Deime Eilimleri, Trkiye Tarm, Gerekler / Saptrmacalar http://www.zmo.org.tr/odamiz/turkiye_tarimi_degisme_egilimleri.php Eriim Tarihi : 04.05.2006 Destekleme Uygulamalarnn Tarmsal Yapya Etkisi, Tarm Haftas 93 Sempozyumu, Tarmsal Destekleme Politikalar, Sorunlar, zmler, TMMOB Trkiye Ziraat Mhendisleri Odas Yaynlar, Yayn No:20, Ankara, 1992

DPT DPT

Ekonomik Forum ERAKTAN Glcan, ABAY Canan, M RAN Blent, OLHAN Emine ERDAL Gven

ERG N Grol, EY C L Zehra GNAYDIN Gkhan

IIKLI Emin, ABAY Canan

117

N. Yalnkaya-M.H. Yalnkaya-C. lbant / Avrupa Birliine Ynelik Dzenlemeler erevesinde Trk Tarm Politikalar ve Sektrn Gelecei zerine Etkisi

KV

NAN Hakk, GAYTANCIOLU Okan, ERBAY Recep, YILMAZ Fuat KARAKAYALI Hseyin KARLUK Rdvan KESB C. Yenal, BALDEM R Ercan, DOAN Sibel KIYMAZ Taylan

ktisadi Kalknma Vakf Avrupa Birliinin Ortak Tarm Politikas, http://www.ikv.org.tr/pdfs/0b08abbf.pdf Eriim Tarihi:10.01.2006 Gelimi lkelerde Tarm Piyasalarnn Organizasyonu, stanbul Ticaret Odas Yayn, Yayn No:2003-53, ISBN: 975-512-791-7, stanbul,2003 Trkiye Ekonomisinin Yapsal Deiimi, Gle Matbaaclk Ltd.ti.Yaynlar, 2.Bask, zmir, 2003 Trkiye Ekonomisi / Tarihsel Geliim Yapsal ve Sosyal Deiim, Beta Basm Yaym Datm A., ISBN 975-2951-76-7, stanbul, 2002 Rekabet Gc lm Ve nemi: Trk Tarm Sektr in Bir Analiz, stanbul niversitesi, VII. Ulusal Ekonometri ve statistik Sempozyumu, stanbul, 2005 Avrupa Birliinde Ve Trkiyede Temel rnlerde (Hububat, eker Ve St) Uygulanan Tarmsal Destekleme Politikalar Ve Bunlarn Ham Madde Temini Asndan Gda Sanayiine Etkileri, Devlet Planlama Tekilat ktisadi Sektrler Ve Koordinasyon Genel Mdrl Tarm Dairesi Uzmanlk Tezi, Devlet Planlama Tekilat Yayn, Yayn No: DPT: 2504, Ankara,2000 Trkiyede Tarmsal Destekleme Politikalar Dn Bugn Gelecei, Trkiye Ziraat Odalar Birlii TSES Yayn, Ankara, 2001 Kreselleme Srecinde Trkiye Tarm, VI.Teknik Kongre Kitab, 3-7 Ocak 2005,TMMOB Trkiye Ziraat Mhendisleri Odas, Ankara, 2005 Trkiye Tarmnda Kapitalist Dnm Tartmalarna Bir Katk, Gazi niversitesi, . .B.F. Dergisi Cilt: 3, Say: 3, Ankara, 2001 Trkiyede Makroekonomik Deikenlerin Tarm Sektrne Ksa ve Uzun Dnem Etkileri zerine bir Aratrma, Ege niversitesi Fen Bilimleri Enstits (Yaynlanmam Doktora Tezi), 2006, zmir Trk Sanayiciler Ve adamlar Dernei ABye Uyum Srecinde Trk Tarm Sektrnn Sorunlar Ve zm nerileri, TS AD Grleri Dizisi, ISSN: 1302-4620, No: 13, TS AD Bankaclk ve Sanayi leri Komisyonu Yaynlar, stanbul, 2003 ABne Adaylk Srecinde Ab Ve Trkiye Tarm Politikalar: ncelikler-Farkllklar-elikiler, AB Genileme Srecinde Trkiye Tarmsal ve Krsal Politikalar Sempozyumu, TMMOB, Ziraat Mhendisleri Odas Yayn, Ankara, 2003

ZKAYA Tayfun, OYAN Ouz , IIN Ferruh, UZMAY Aye AH NZ Ahmet, ZALTAN Aylin, GKDUMAN Il TEOMAN zgr TRKEKUL Berna TS AD

ULUSOY Sadi

118