METU ETRSK, ROMA: PRANES VE BR TARTIMA MISIR, JFA 2008/1 (25:1) 27-51

METU JFA 2008/1

27

MISIR, ETRSK, ROMA: PRANES VE BR ON SEKZNC YZYIL TARTIMASI

Fatma pek EK ve Deniz ENGEL

Alnd: 9.01.2007; Son Metin: 26.02.2008 Anahtar Szckler: Giovanni Battista Piranesi; Roma mimarl; Etrsk mimarl; Msr mimarl; on sekizinci yzyl kken tartmalar; oryantalizm; harita bilim; kozmografya. 1. Bu makalenin erken biimi, zmir Yksek Teknoloji Enstitsnde (YTE) hazrlanan The Archaeological Sublime: History and Architecture in Piranesis Drawings (Akn Arkeoloji: Piranesinin Desenlerinde Tarih ve Mimarlk) balkl yksek lisans tezinin 4. ve 5. blmlerinde bulunmaktadr (Ek, 2006, 7887, 92-116). Makalenin yazlmasn mmkn klan aratrma 2005-2006 akademik ylnda YTE Bilimsel Aratrma Fonu tarafndan 2005 YTE 11 koduyla desteklenmitir. 2. rnein Spiro Kostof tartmay btnyle bu erevede ele alarak Yunan Romaya Kar bal altnda zetlemektedir. Kostof, vg iin Yunan seenlerin, klasik terimi altnda btnlemi bulunan tarz ve slplar paraladn belirtmektedir (1995, 559-62). Kostofun tezinin tamamlanmas gereken yn, paralanmann sorumluluunun yalnzca Winckelmann gibi Yunan venlere ait olmad, aada grlecei zere, Piranesi gibi Romaclarn da bunda hatr saylr katks bulunduudur.

SORUN: ROMA MMARLIININ KAYNAKLARI VE MMARDE SLPLAR TARH On sekizinci yzyln mimarlk ortamnda tm Bat Avrupay iine alan bir tartma Roma mimarlnn kaynaklarn ilgilendiriyordu ( 1 ) . Giovanni Battista Piranesiden (1720-1778) Johann Joachim Winckelmann (1717-1768) ve Julien-David Le Royya (1724-1803) Bat Avrupann nde gelen mimar ve kuramclar bu tartma ve polemiklerin ierisinde yer alyordu. Konu, ounlukla Roma mimarlnn kaynaklar etrafnda odaklanyor, fakat zaman zaman, Winckelmannn nderliinde bir Yunan-Roma ekimesine de dnebiliyordu (2). Tartmann balamnda en iddetli polemiklere girmi olan Piranesi, pozisyonunu, Roma medeniyet, sanat ve mimarisi btnyle Yunan medeniyetinden trememitir; az miktarda Yunan etkileri grlmekle birlikte temelinde ncelikle Etrske, daha teye gidildiinde ise Arkaik Msra dayanmaktadr eklinde ifade ediyordu (Osservazioni, 87-88). Piranesinin karsnda, yaklak iki bin yllk bir gelenee srtlarn dayam halde, Roma mimarisinin kaynan Yunandan aldn savunanlar vard. Bu isimlerin en nemlilerinden biri olan ve Yunan yeniden diriltip Neoklasisizmin ykseliini hzlandran Winckelmann, Roma ve tm Avrupa mimarlnn kkenini Yunana balyor ve rnek olarak Gney talyada, Salerno yaknlarnda henz ortaya karlm olan Paestum tapnaklarn gsteriyordu. Ona gre Paestum Yunan tarzndayd nk estetik balamda soyluluk etkisi uyandryordu (1764, 138): 1755de yaymlanan Gedanken ber die Nachahmung der Griechischen Werke in der Mahlerey und Bildbauer-Kunst (Resim ve Heykelde Yunan Eserlerinin Taklidi zerine Dnceler) adl almasnda Winckelmann, Yunan edle Einfalt und stille Grsse (asil sadelik ve sessiz ihtiam) szleriyle tanmlarken (24), Yunan mimarln kopyalayan Romann, bu mimariye zg gzellik deerlerini drdn iddia ediyordu. Kitabn 1765 basmnda bu gr daha da gelitiriyordu: Yunan eserlerinin en son

28

METU JFA 2008/1

FATMA PEK EK VE DENZ ENGEL

2. Bu yaz yazarn 1999dan beri eylem aratrmacs olarak alt ve/veya yrtt projelerden edindii kazanm ve bilgi birikimine dayanarak retilmitir.

ve en belirgin zellii, figrlerindeki ekime ve ihtirasn altnda yatan asil sadelik ve dingin ihtiamdr (30). yle grnyor ki yalnzca Yunanllar, bir mlekinin mlei ekillendirdii doallkla, gzellie ekil vermilerdir (264). Winckelmann, Yunann estetik nceliini doaya yaknlnda konumluyor, doaya yaknl ise ilk olma zelliini belirliyordu: Tarihte nce gelen, doaya daha yaknd; doaya daha yakn olan daha gzeldi; Yunan, Romadan nce geliyordu. Bir dier nemli isim, Marc-Antoine Laugier (1711-1769), Essai sur lArchitecturende (Mimarlk zerine Deneme, 1753) Yunan mimarl savunmasn yine bu uygarln zamansal nceliine, Vitruviusun ilk konut olarak tanmlad ve doann ilevselliini taklit eden ilkel kulbeye dayandryor; zaman iinde nce geldikleri iin bu kulbeyi Yunanllarn gelitirdiini yazyordu (De arch. Book II: I C.; Laugier, 1966, 2; Rykwert, 1993, 43-44, 46-47; Wilton-Ely, 1993, 36). Dierlerinden farkl olarak Le Roy ise, 1758de yaymlad Les ruines des plus beaux monuments de la Grce (Yunanistann En Gzel Antlarnn Harabeleri) adl eserinde, Yunanllarn antsal mimarl Msrllardan miras aldn savunuyor ve antsal mimarln kkenini Msra dayandrmas dolaysyla da Piranesi ile bir noktada badam oluyordu (Le Roy, 1758, 13; WiltonEly, 2002, 17, 65). Piranesinin Roma mimarlnn kklerini Etrsk ve Msra dayandrmasna yaslanan dnce sistemi ise, mimarlk zerine grleriyle on sekizinci yzyl Romasnda polemikler yaratan Fransisken rahip Carlo Lodolinin (1690-1761) retilerinde destek buluyordu (WiltonEly, 1993, 3). Lodoli, Roma medeniyetinin Msr kkenli olduuna dair inancn Piranesininkinden daha keskin bir tarzda ifade ediyordu: Dorik slbun Msr slbu olarak adlandrlmas gerektii ve Toskana -Etrsk kastedilmektedir- slbunun Msrllar tarafndan icat edildii gibi allmadk olduu oranda tarihsel inanlrlk asndan iddial grlere sahipti (Memmo, 1833, 296-97; Rykwert, 1996, 322; Wilton-Ely, 2002, 21). Lodolinin rencilerinden, stanbulda grevli talyan Bykeli Andrea Memmo; Fenikeliler, Yahudiler, Etrskler ile Yunanllarn mimar tarzlarn Msrllardan devralm olduklarn iddia ediyordu (Memmo, 1833, 296-97). Ad geen kltrlerin etkileimi hakknda on sekizinci yzylda baka grler de bulunmaktayd. rnein, mimarlk ve sanat tarihileri Yunan ile Romay doaya yaknlk asndan mukayese ederken, filozof David Hume, arkaik an ardndan bilgelik, yeniden canlandrldnda, Yunanllar ile Romallar arasnda kerken giydii o doal olmayan kla sokulmutu, diyerek bizzat Yunan bir kn balangcnda konumluyordu (alntland yer: Wind, 1968; 1980, 10). Rnesans dneminden balayarak ivme kazanan, kltr tarihinde Msr en yksee yerletiren ve Humeun da paylat bu anlay (Bernal, 1987; 1998, 194-245), on sekizinci yzylda, merkezini Yunanistanda konumlayan bir tarih, estetik ve kltr anlayyla yan yana var olacakt (Bernal, 1987; 1998, 280-7). Roma mimarlnn kkenleri tartmas da bu daha geni kltr ve tarih tartmas ierisinde yer alyordu. Ancak, felsefe ve ilhiyat metinlerinin speklatif erevesinde rlm olan genel kltr ve tarih tartmasnn aksine mimarlk zerine yazanlarn savlar, ok daha somut veriler zerinden seyretmek durumundayd. Arkeolojik faaliyetin yaygnlamas, bu zorunluluu giderek vazgeilmez klyor, speklasyondan uzaklalmasn gerekli hale getiriyordu. Paestumdan Herculaneuma, ortaya karlmakta olan ilk Roma arkeolojik alanlarnn yap, oran, malzeme vb. mimar verileri ile, yine on sekizinci yzyl zarfnda ilk keif veya aratrmalar gerekletirilen Yunan kalntlar ile Msr piramit ve heykelleri tartmay ynlendiren verileri oluturuyordu.

MISIR, ETRSK, ROMA: PRANES VE BR TARTIMA

METU JFA 2008/1

29

Resim 1. Roma, Aqua Feliceden Msr aslanlarn gsterir detay: Piranesi, Vedute di Roma, 1760.

Geri bu verilere ilikin bilgi yzyl zarfnda da tamamlanmayacakt. rnein, estetik tartmalar derinden etkileyecek olan, Yunan mimari ve heykelinin renkli olduu gibi bir gerek ancak on dokuzuncu yzylda anlalacak (ASM, 2006, 8; Sabatini, 2006, 393-407); Schliemann, bir Mikenos mimarisinin varln ancak on dokuzuncu yzyln sonuna doru kefedecekti (Bernal, 1987; 1998, 496-498). Piranesinin Msr yanls yaklamnn somut rneini Roma emelerinden Aqua Feliceyi ele aldnda grrz (Resim 1). Her n de kendisi kaleme alarak talyanca, Franszca ve ngilizce olmak zere 1769da dilde yaymlad Diverse Maniere dadornare i cammini ed ogni altra parte degli edifizinin (mineleri ve Binalarn Dier Blmlerini Sslemede eitli Tarzlar), yine Piranesinin orijinal ngilizcesi ile bal An Apologetical Essay in Defense of the Egyptian and Tuscan Architecture (Msr ve Toskana Mimarl zerine Bir Savunma Denemesi) olan nsznde Piranesi, Aqua Feliceyi aadaki szlerle betimliyor, Yunan tarzyla zdeletirdii aslanlar yererken Msr tarzyla zdeletirdiklerini vyordu:
[Msrllarn] dier eserleri yan sra aklmda, Romann Felice su kemerini ssleyen, hnerle doadan kopyalanm, bir baka deyile Yunan tarzn izleyerek allm dier ikisinin yannda duran iki Aslan ya da Leopar var. Msrl olanlarda ne hamet var, ne arballk ve bilgelik, uzuvlar ne kadar btnleik ve mtenasip! Mimariyle uyumlu olan ksmlar nasl da beceriyle ilenmi, uygun olmayanlar ise bastrlm! Buna karlk, btnyle doadan kopyalanm olan ve sanatnn kaprisine gre istedii pozu verdii o teki aslanlar, onlar burada ne aryor? Onlar yalnzca Msr tarzndaki aslanlarn bu emenin mimarisine katt mthi etkiyi azaltmak iin oradalar; [...] (14).

30

METU JFA 2008/1

FATMA PEK EK VE DENZ ENGEL

Diverse manierede Piranesi, Msr arketip ve figrlerinden oluan bir tasarm anlayna yneliyordu. Seri, genel olarak Msr figrleriyle bezenmi; zaman iinde sonradan gelen slpsal elerin Msr kkenini gstermeyi amalayan yaratc i mekn tasarmlarn kapsamaktayd. izimlere, polemie yol aan ifadelerle dolu, Apologetical Essay elik ediyordu. Apologetical Essayin sonlarna doru Piranesi, Yunan dlamayan fakat Msr ve Etrsk temelli slp ilkelerine dayal yeni tasarm sistemini aklyordu. Aadaki pasajda da Toskanadan, Piranesi Etrsk kastetmektedir:
Sanatlarmzn Dehas Yunan tarzlarna ylesine alaka bir esaret ierisinde midir ki, baka bir yerde gzel saylan Yunan kkenli deilse rnek almaya cesaret edemesin? Fakat bu utan verici boyunduruu artk zerimizden atalm ve eer Msrllar ile Etrskler bize antlarnda gzellik, zerafet ve incelik sunuyorlarsa, onlarn stoklarndan dn alalm[.] [Zira] tekilerden kleler gibi kopyalamak, mimarl ve asil sanatlar acnacak bir mekanizmaya dntrecek ve yenilik arayan kamuoyundan vgden ok yergi alacak, sanat hakknda en iyi izlenimi vermeyecektir- ki bir zaman nce bir tasarmn iyi saylabilmesi iin eski bir eserden kopyalanm olmas gerektii dnlyordu. Hayr, onurunu korumak ve n kazanmak isteyen bir sanat eskileri sadakatle kopyalamakla yetinmemeli, onlarn eserlerini inceleyerek yaratcln, hatt yaratc Dehasn gstermeli; Yunan, Toskana ve Msr tarzlarn basiretle birletirerek kendine yeni tezyin trleri ve yeni tarzlar bulmak iin yol amaldr. nsan idraki, mimar eserlere yeni zerafet ve incelikler ekleyemeyecek kadar kt ve snrl deildir, yeter ki doaya ynelik zenli ve derin inceleme ile eski antlarn incelemesi bir araya getirilsin (33).

Kken tartmasnda fikrini beyan eden taraflarn ifadelerinden de anlalaca zere on sekizinci yzylda kken ve estetik tartmalar i ie geiyordu. Kken tartmalarnn temeli estetik tartmaya dayandrlyor ve en azndan Yunanclar, gzel Yunan kopyalayan Romann, bu gzellii adeta irkinletirdiini ne sryordu. Piranesinin farkll ise bu noktada kendini gstermeye balyordu: Romann kkenini Yunana deil Msra dayandran Piranesi, Msr mimarisinin yce karakterinin Romaya miras kaldn savunmaktayd (Rykwert, 1980, 31517). Ycenin ise, dnemin estetik anlaynn temel kavram olduunu, slplar hiyerarisinde gzelden yksekte konumlamdrldn biliyoruz (Kristeller, 1965, 166-74; Ek ve engel, 2007, 17-34; Kant, 1764, 1960, 45-116; Burke, 1757, 1937, 49-73). Bir baka deyile Piranesi, arkeoloji, dilbilim, sanat ve mimarlk tarihi gibi bilimlerle birlikte estetik felsefeyi de reten on sekizinci yzyln 1750li yllardan balayarak kristalleen hiyerarik estetik balamnda, Yunann gzellikini savunan Winckelmann ekolne, bu hiyerarinin gzelin de zerine yerletirdii yce ile cevap veriyordu. Roma mimarisinin Yunann deerlerini tam anlamyla srdremediini ne srenleri Roma ile Yunann ilikisizlii savyla yantlyordu, nk Piranesiye gre aslen antsal olan Roma mimarisi Msrdan tremiti. Antsal mimari gibi Msr mimarisi de tanmsal olarak yceydi. Peki, neydi bu on sekizinci yzyl kken tartmasnn arka plan ve Yunan-Msr ayrmnn ncesi? Kken tartmas, on sekizinci yzylda balayp on dokuzuncu yzyl boyunca srecek olan ulusal kltrn ulus ncesi kaynaklarnn saptanmas ile ilikiliydi ve ulusal mimar tartmas, arkeoloji biliminin doup gelimesi ile el ele geliiyordu. Daha dorusu, sistematik arkeolojik faaliyetin balamasn mimaride ulusal kltr aratrmasnn geliim ynleriyle aklayabiliriz. Akdenizin arkaik ve antik uygarlklarna uzak konumlanm skandinavya, Germen ve Britanya kltrleri rnein, kendi corafyalarnda gemi kltrlerin izlerini aratrmaya ynelirken, Romann yrngesinde yer alm orta ve gney

MISIR, ETRSK, ROMA: PRANES VE BR TARTIMA

METU JFA 2008/1

31

3. Kuzeyin ulusal kltr kken aray ve talyanlarla karlatrmal okumas zerine bkz. engel, 2002, 8-9n.7, 10-11n. 10, 17-22, 38-39, 51-52, 74-75. 4. Aada kronolojik dzende sralananlar Piranesinin eitiminin ynlerinden bazlardr: Piranesi eski Latin metinlerini, daha ocukken amcas Kartzyen (Carthusian) rahip Angelonun anlatt hikyelerden rendi. Mimar ve hidrolik mhendisi days Matteo Lucchesinin yannda raklk yapt; S. Simeone Piccolo kilisesi tasarmnda alt; Tommaso Temanza ile alma frsat buldu. Yine Venedikdeki genlik yllarnda Lodolinin retileriyle tant. Venedikli izim uzman Carlo Zucchiden perspektif eitimi ald. Sahne tasarmlar zerine alan Valeriani kardeler ile bir perspektif teknii olan scene vedute per angoloyu icat eden FerdinandoGalli Bibienadan da perspektif eitimi ald dnlmektedir. 1740da Romaya giderek nceleri Venedikli inaat Nicola Giobbenin brosunda alt. Giobbe, Piranesiye geni gravr arivi ve ktphanesini kullanmas iin izin verdi. Yine Giobbe araclyla Piranesi, dnemin nl mimarlar Luigi Vanvitelli ve Salvi ile tanma frsatn elde etti. Ardndan Sicilyal gravrc ve Filippo Juvarrann rencisi olan Giuseppe Vasinin stdyosunda alarak gravr tekniklerini rendi. Acadmie de Francedan Jean Barbault, Laurent Le Geay ve Franois Duflos ile Varie Vedute di Roma Antica e Modern adl ortak bir alma yapt (Murray, 1971, 8; Penny, 1978, 5; Wilton-Ely, 1978, 10; Wilton-Ely, 1993, 1-3, 9, 32 n.6, 8, 20; WiltonEly, 2002, 5, 21). Fakat konumuz asndan nemlisi, kantn, yazl eserlerinde verdii referanslarda bulduumuz geni kitap ve el yazmas daarcdr. 5. Yirminci yzylda ise Lucania dneminden kalma freskolu mezar bulunmutur.

Avrupa, kkenini en azndan Romaya dayandrabilmenin rahatln yayordu (3). Ancak konu Roma ncesini kurmak olduunda yukarda betimlediimiz trden tartmalar douyordu. Piranesi gibi talyanlarn yannda yer alan, Romann kltr ve mimarisini Yunana deil de baka bir yere dayandrma konusunda elle tutulabilir en az iki gereke vard: Bat Avrupann dier yrelerinin aksine talyanlar, Yunan kltrne coraf yaknlklar sayesinde Yunan mimarisini ilk elden grebiliyor, en azndan birok grenin azndan betimlerini alabiliyor, farkllk kanaatine dorudan varabiliyorlard. Dahas, Paestum gibi, arkaik ada talyaya gelen Yunanl koloniciler eliyle kurulmu, sonradan Roma egemenliine girdiinde Roma mimarisi ynnde gelimi kentler vard. Bunlar, iki mimar tarz arasndaki farkllklar tek bir uzamda gzler nne seriyordu. talyanlarn durumu, rnein, ancak on dokuzuncu yzylda, Lord Elginin Parthenon tapnandan ngiltereye kard heykelleri grdklerinde aa yukar yz yldr besledikleri Antik Yunan estetik anlaynn tarihsel hakikatle hibir balants olmadn idrak eden ngilizlerden ok farklyd (Gurstein, 2002, 88). Piranesi gibi talyanlarn nnde duran ikinci kant ise, Roma ncesine ait Etrsk kalntlaryd. Bunlar, Yunandan tremi olamazd. Dolaysyla Piranesi, Etrskn kkenini aratrmaya giriiyor, ald kkl eitim sayesinde zengin bir tarihsel ve metinsel daarca bavurabiliyordu (4). On sekizinci yzylda kken tartmas ile arkeolojinin ne denli ii ie getii konusunda olduu gibi, talyanlarn nasl bir dorudan gzlem erkiyle gr rettiine belki de en iyi rnek, Paestum kalntlar hakknda treyen polemikti. Yukarda grdmz gibi Winckelmannn Yunan tezine asal dayanak tekil eden Paestumun kefedildii tarih tam olarak bilinmemekle birlikte, 1750den sonra blgeye dzenlenen gezilerin coraf olumsuzluklar ve korsan saldrlarna ramen hz kazandn syleyebiliriz (Rykwert, 1980, 268). ok daha sonralar belirlendii zere, Yunanl kolonicilerce 600 civarlarnda Poseidonia adyla kurulan mekn, iki yzyl sonra Lucania egemenliine girmi ve ad Paestum olarak deitirilmiti; 273de ise Romallarca koloniletirilmiti. On sekizinci yzylda kefedildiinde Yunan dneminden kalma Dor tapnann yer ald iki kutsal alan ile, Roma dneminde bu iki alann arasnda bir forum da dahil olmak zere gelitirilen kent nispeten iyi, incelenebilir durumdayd (5). On sekizinci yzylda yrtlen bilimsel inceleme gezileri sonucunda, Winckelmann gibi pek ok yazar Paestum tapnaklarn kken tartmalarnda gndeme getiriyordu. Bu yazarlardan biri olan Peder Paoli, Paestum yaplarnn zarif Yunan mimarisinin rn olamayacak kadar bodur olduunu iddia ediyordu. Winckelmannn naklettii zere, Paoliye gre Paestum tapnaklar bodur lleri sebebiyle Oryantal, yani Etrsk kkenliydi: yle ki, diyordu Paoli, Vitruviusun kanonlarnda rastladklarmzdan bile daha bodurdur (Winckelmann, 1764, 30). Etrsk medeniyet ve mimarisini, arka plannda Msr medeniyetine yasland iin Oryantal olarak betimliyordu. Piranesi, Msr sadece Roma medeniyetinin kayna olarak ne srmekle kalmayp, Msr sanat ve mimarlnn zenginliini grsel ve edeb almalaryla da rneklendirmiti (Wittkower, 1975, 259-73; Penny, 1978, 15). Bu alanda polemik yaratan almalarndan biri, 1765de baslan ve Didascalo (kelime anlam, retmen) ile Protopiro (kelime anlam, ilk ateleyen) adl iki hayal dnrn tartmas zerine kurulu Parere su lArchitetturedir (Mimarlk zerine Dnceler). Pareredeki diyalogdan gerek kimlii tartma konusu olabilecek Didascalonun, Piranesinin filozof arkadalarndan birini; Protopironun ise yine Piranesinin

32

METU JFA 2008/1

FATMA PEK EK VE DENZ ENGEL

Resim 2. Etrsk motifleri ieren mine, Diverse maniere, 1769. Resim 3. Francesco Milizia, Del Teatro balkl almasndan izim rnei, Venedik, 1773.

6. Rykwertin ve Wilton-Elyn burada nerilenlerden farkl olan Protopiro tahminleri iin bkz. Rykwert, 1993, 53-54; Wilton-Ely, 1993, 51. 7. ada Piranesi uzmanlarnn hemen tamamnn Piranesi konusundaki son yarglar eklektisizm dorultusundadr: Rykwert, 1980, 378; Tafuri, 1978, 37-38; Wilton-Ely, 1978, 31; Penny, 1978, 10. Ayrntl tartma iin bkz. Ek, 2006, 3-6, 8-23, 50-51, 82-86.

evresinde yer alan ve yine gerek kimlii tartma konusu olan bir dier dnr temsil ettii anlalmaktadr. Didascalo dnr ve Fransisken rahip Lodoliyi, Piranesinin rencilerinden biri olan Robert Adam (1728-1792) ya da Piranesinin kendisini temsil ederken, Protopironun, Piranesinin kar cephesinde yer alan dnrlerden Pierre-Jean Mariette (1694-1774), Laugier, Winckelmann veya Francesco Milizia (1725-1798) yerine kullanlm olabileceini ne srebiliriz (6). Didascalonun aksine, Yunann Prometeusuna gnderme yapan Protopiro ad ironik boyut tamaktadr. Sz konusu diyalogda Didascalo, mimarlkta hayal gcnn ve Piranesinin Msr-Etrsk gzerghn izleyen ve baskn slplar tarihi asndan eklektik olarak betimlenen tasarm anlaynn nemini savunurken Protopiro, Yunan mimarlna hakim olduunu dnd sade ve asil gzelliin, Roma mimarisine ve zellikle de ar sslemeden ibaret olarak tanmlad Piranesinin mimar yaklamna stn olduunu kantlamaya almaktadr (Parere, 102-14). 1769 tarihli Diverse maniere serisinde yer alan ve Etrsk tarzn yanstan Resim 2deki mine rnei, Piranesinin Didascalonun azndan aklad eklektik tasarm yaklamn rneklendirmektedir. Miliziann Resim 3deki izimi ise Protopironun savunduu tarz, Yunan sadeliini yanstmaktadr. Bir dier nemli nokta ise Piranesinin teorik almas Parerenin, bir restorasyon projesi olan ve gereklemi tek mimar almas Santa Maria del Priorato (1764-1766) ile ayn dneme denk gelmesidir. Bu rtmeden hareketle Prioratonun yenilenme projesini, Piranesinin Mimarlk zerine Dncelerinin uygulamaya konulmu hali olarak dnebiliriz. Nitekim Prioratonun kk meydann evreleyen duvarlarda aralklarla yerletirilmi ve Piranesi tarafndan tasarlanan Msr obelisklerine rastlamaktayz (Wilton-Ely, 1993, 55-56) (Resim 4). Bu rneklerde de grld gibi, Piranesinin tasarmlar gerekten ilk bakta eklektik birer grnt arz etmektedir. Ancak, Piranesiyi eklektik bir slbun temsilcisi olarak betimleyip brakmak hatal olacaktr (7). Farkl dnem ve kltrlerin tasarm elerini yan yana getiriini daha ok, mimarlk tarihine, tarz ve slplarn etkileim silsilesine ait grnn ifadesi olarak ele almak gerekecektir. Bu silsileyi Piranesi, Msr: Etrsk: Roma eklinde dnyor, bu erevede Roma mimarisinin kkenlerini yukarda grdmz Peder Paoli gibi Oryantal olarak betimliyordu. Slavoj Zizeki izleyerek tarihselcilii ayn temel zerine ina edilmi sonsuz bir ikame zinciri olarak tanmlarsak (Zizek, 2000, 112), Piranesi iin Msr, kurmakta olduu tarihselci mimarlk tarihinde temeli oluturuyordu.

Resim 4. Bahenin gney duvarndan Msr obelisk rnekleri, Santa Maria del Priorato, 1764-1766.

MISIR, ETRSK, ROMA: PRANES VE BR TARTIMA

METU JFA 2008/1

33

Resim 5. S 124 civarnda kozmografya.

Oryantal betimini gnmzde kullanldndan farkl, rnein Edward Saidin (1978; 1995) tm tarihe atfettii, bir yandan nenletirici, te yandan temellk edici anlamnn dnda, olumsuz yarg iermeyen bir kozmografik yaklamla kullanyordu. Bu balamda, aada greceimiz ve Doudan nefretle bahseden bir David Robertsden (1796-1864) kkten farkl bir tarih ve tasarm anlaynn izini sryordu. MODERN NCES KOZMOGRAFYA Piraneside grdmz Msr ve Avrupa algs, kk antikiteye dayanan bir kozmografya anlayndan tremekteydi. Bu kozmografya, henz Dou-Bat ayrmn iermiyordu. Dolaysyla, on sekizinci yzyln ortalarna gelindiinde Msr Douya, talyay Batya gnderen ve kltr tarihi asndan aralarnda geirimsizlik varsayan bir ereveye ait deildi. Piranesinin talya ile Msr arasnda grd sorunsuz etkileim ve devamll Dou-Bat ayrmnn ncesine ait haritalarda bulduumuz kozmografya ile temsil edebiliriz. Resim 5de grlen dnya, geri Homeros destanlar ile Amasyal Strabonun Corafyasndan da ( 7MS 18/19) derleyebileceimiz bir dnya algsna denktir. Fakat burada emalatrld haliyle, Ptolamaeus ile Marinusun ada, skenderiyeli Dionysius Periegetesin MS 124e tarihlenen, Dionysiusa lkabn veren Periegetes (dnya hakknda) adl corafya kitabna dayanmaktadr (8). Eser, 1186 dizede dnyay betimlemektedir. rencilerin aklnda daha kolay kalmas iin Dionysius, haritada gsterileni kafiyeli kouk tarzda anlatmtr. Dionysiusun aratrmamz asndan nemi, kozmografyasnn kendi anda da, Latin Ortaalar boyunca da sergiledii devamllk ve ncelikte yatmaktadr (Geo., II. C. 16). Kitap, MS drdnc yzylda Rufius Festus Avienus tarafndan Latinceye evrilmi ve Ortaalar boyunca Bat Avrupada standart bavuru kayna olarak kullanlmt (Bunbury, 1879-1883, II, 490; Harley, 1987, I, 172). Betimledii dnya ise, Dou-Bat ayrmna tabi tutulmam, neredeyse yekpre bir adadr. Bu, ktann Asya, Avrupa ve Afrikann- bilinen blgelerinin birbiriyle kavumasndan oluan bir dnyadr. Bu balamda Piranesi, MS ikinci yzyln Dou ile Baty birbirinden ayrmayan ve ortasn Msrda bulan Helenistik dnya grne daha yakndr.

8. Resim 5 ve Resim 6daki haritalarn yapmnda http://www.henry-davis.com/ MAPS/ adresindeki Ancient Maps sitesi temel alnmtr.

34

METU JFA 2008/1

FATMA PEK EK VE DENZ ENGEL

Ayrm, Romallarla birlikte, salt coraf bir ayrm olarak ba gsterir. Eski Romallar, Avrupa ve Asya terimlerini, topraklarnn Dou ve Bat blgelerini tanmlamak iin kullanyorlard. Terimler, asker ve stratejik amalara hizmet ediyordu. Latincede kullanlan Europea, Yunanca yaygn, geni arazi anlamndaki kelimeden geliyor, Romada Europeenses szc zellikle Yunanistann batsnda kalan blgede yaayanlar tanmlarken, yine Yunanca asll Asia kelimesi, Anadolu topraklarn da iine alan Roma mparatorluu iin kullanlyordu. Gnein doduu yer anlamna gelen oriens terimi ise zaten Romallar tarafndan tretilmi, Helenistik dnem ve sonras boyunca da kullanlmt. Ancak, negatif bir anlam tamyordu. Vergiliusun M birinci yzyla ait eseri Aeneisin nl bir pasajnda ark veya Dou biiminde evirebileceimiz bu kelime de, yabanc veya Romal olmayan anlamnda barbar da gemekteydi. Fakat gnmzde ileri srlenin aksine (Schwab, 1984, 1) dou terimi Romann Dou hakkndaki olumsuz yargsna iaret etmiyordu. nk Vergiliusun aadaki pasajn son dizesinde -Ne gnah!- eletirdii ey zina, koruduu ey ise Romann asker karlaryd:
Resim 6. Herodotusa gre Asya ile Afrika ayrm, 450.

te yanda Antonius barbar kuvvetleriyle, karma silahlaryla, Kzldeniz kysnda, douda, uluslar yenen kumandan olarak, getiriyor kendisiyle birlikte Aegyptusun glerini, afak ynndeki rak Bactrann. Elik etmektedir ona -Ne gnah!- Aegyptuslu kars (VIII. 684-689).

Eski Yunanllar iin barbar (brbaros) kelimesi, bilindii gibi, bizler gibi konumayan insanlar, giderek yabanc anlamna geliyordu. Gnmzdeki yaygn kannn aksine, kendi ierisinde aalayc, vahet ile zdeletirici anlam tamyordu. ncelikle dilsel bir farkll iaret eden, iletiimsel nitelikte bir anlam uyandryordu. Ayn ekilde, barbarlkta ltn iletiim temelinde tanmlandn iaret edercesine braniler, Msrllar, yani Arkaik zamanlardan beri beraber yaadklar halk, kekemeler olarak tanmlyorlard (9). rnein, cins ve zel isimlerin tipolojisini verdii Poetikada Aristoteles, isimleri ortak olarak kullanlan, yabanc, mecaz, ss, yeni tretilmi, uzatlm, ksaltlm ve deitirilmi szckler olarak snflandrr (1457b2). Burada yabanc szck kategorisi ideolojik yk tamamaktadr. Nitekim Aristoteles, snflandrmann hemen ardndan u aklamay yaparak, yabanc szcnn hep kullanan asndan tanmlanan bir deiken olduunu ifade etmektedir:
Ortak olarak kullanlan bir szck deyince, herkesin kulland bir szc anlyorum. Yabanc szck deyince, yabanclarn kulland bir szc anlyorum. Ancak, bir ve ayn szck hem bir yabanc szck, hem de herkesin ortak kulland bir szck olabilir, kukusuz ayn kiiler iin deil (1457b3).

9. branilerin Msrllar kekemeler olarak betimledii rneini Schwab (1984, 2), burada ne srdmzden ok farkl bir tezi savunmada kullanmaktadr. Saidi (1978) izleyen anakronistik bir yaklamla, on sekizinci yzylla geliip Modernizm ve gnmz ile dorua ulaan, tekini ve zellikle doulu olarak snflandrlan aalama eilimini arkaik kltrde olduu gibi tm zamanlarda da konumlamaktadr.

Kozmografya zerine tarih nosyonlara baktmzda, Msrn coraf konumunun her dnemde nem tadn grrz. Msrn erken tarih ve corafyaclarda belirgin zellii, ktal kozmografyann btnselliini bozmas idi. En azndan, bilinen Roma dnyasnn kartografik btnselliini bozuyordu: Resim 5de temsil edilen kozmografyada da grdmz gibi, bir yandan Nil nehri, te yandan, olduka geni alglanan Kzldeniz btnsellii deforme ediyordu. Blge, bu ayrm betimleyen Herodotusa gre (1954, 134-35) temsil edildiinde, ortaya Resim 6daki harita kmaktadr. Herodotusdan Dionysiusa ve Dionysiusun Latince evirileriyle Ortaaa aktarlan bu ktal ve Msr zel bir vurgu noktas olarak alglayan

MISIR, ETRSK, ROMA: PRANES VE BR TARTIMA

METU JFA 2008/1

35

Resim 7. sidorus, T-O haritas, Etymologiarum sive Originum libri XX.

kozmografya, Hristiyan Ortaalarda -en azndan Latin Bat Avrupadailhiyata deviriliyor, bylece devamll pekiiyordu. Ortaan T-O haritalar diye adlandrlan kartografyas, yine Asya, Avrupa ve Afrikadan oluan bir dnyay temsil etmekteydi (Kimble, 1968, 23). T-O haritalarnn byle adlandrlmasnn nedeni, dnya anlamna gelen Latince terrarum orbis ifadesindeki kelimelerin ba harfleri olmakla birlikte -bir baka deyile, bu tr dnya haritalarnn yresel haritalardan ayrtrlmasnda kullanlmakla birlikte- T harfinin armh, Onun ise dnyay ifade ettii de dnlyordu. kta, ana su ktlelerinin tam ortada T formu oluturacaklar ekilde bir araya getirilmiti. Tnin yatay izgisini Akdeniz; dikey izgisini de, Ortaalara gelindiinde kutsal tarih gerei artk iyice kalnlam, Akdenizle neredeyse kout orantlanm Kzldeniz oluturuyordu. Bu haritalarda, Nil nehri ile Kzldeniz bazen birlemi gibi gsteriliyordu. T, dnya halkasnn (Onun) iine ha gibi yerletiriliyor; Kzldeniz-Nil aks, Asya ile Afrika arasndaki izgi olarak ilev grmeye devam ediyordu. Bu tr haritalara erken bir rnek, yedinci yzyldan son derece stilize sidorus (MS 570-636) haritasdr (Resim 7). sidorusun Etymologiarum sive Originum libri XX (Etimolojiler veya Kken zerine Yirmi Kitap) adl, erken Ortaalarn en yaygn olarak bilinen metinlerinden olan eserinde arz, okyanus denizi (oceanum mare) yazl bir ember ierisine yerletirilmitir. Dou (Oris veya Oriens) yukarda, bat (occids veya occidens) aada yer almaktadr. En nemli yn, gnein doduu yeri gsteren Oriens, bu nemine ithafla byk harfle balanm ve ilhiyattaki nemine uygun olarak, temsil yzeyinin en st noktasna, modern haritalarda kuzeyin bulunduu yere yerletirilmitir. Gney (Meri.: Meridianus) ile kuzey (Sep.: Septemtrio) yan sra, sidorusun haritasnda Asia, Europa, Africa ktalar belirtilmitir. Sem (Sam), Jafet (Yafet) ve Ebam (Ham) ise, Nuhun olunun Tufandan sonra g ettikleri blgeleri gstermektedir. Haritada, Hamn ocuklarnn Afrikann; Yafetin ocuklarnn Avrupann, Samn ocuklarnn ise Asyann halklarn oluturduu ifade edilmektedir. Bylece, ktal kozmografyann en azndan Hristiyan Ortaalarda btnselliini nasl bir temelde koruduu da ortaya kmaktadr: kta, Nuhun atal altnda birlemektedir. Mare magn (mare magnum: byk deniz), Akdeniz; meoti palus (Maeotis palus), Azov suyu; Nillus flu. (Nillus flumen), Nil nehri; Tanais flum (Tanais flumen), Don nehri haritada iaret edilmi su ktleleridir. Bylece, sidorusun haritasn, kuzeyi yukar alarak, Resim 8deki gibi temsil edebiliriz. Harita, Donu Nilin devam gibi alglayarak armh daha belirgin hale getirmektedir. Resim 9daki Hereford haritasnda ise O ekli, on nc yzylda evrenin eklinin Gotik katedralin ykselip sivrilen siletine referans verdii Gotik kltrn temel arkitektonik formuyla evrelenmektedir. sidorusun haritasnda grdmz T-O gzergh detayl Hereford haritasnda da yer almaktadr. T-O haritalar, bu haritalarn ifade ettii ktal kozmografya algs ve en bata, ktalarn arasnda siyasal veya kltrel hiyerari kurmayan zellii on beinci yzyl balarnda, nde gelen talyan tarihi Leonardo Datinin La Sfera (Dnya) (1420 civar) adl kitabnda hl geerliliini korumakta, Amerikann kefinden epey sonra bile, Petrus Bertiusun 1628 tarihli Variae orbis universi adl kitabnda grld gibi, varln srdrmekteydi (Destombes, 1964, 29-34, 54-64; Harley, 1987, I, 255, 301-303, 320, 343). Ayn ekilde, Dionysiusun btnsel kozmografyas, Piranesinin kltrnn eiine kadar devamlln koruyacakt: 1697 Oxford basm Dionysii orbis descriptio (Dionysiusun dnya betimi: Resim 10), metnin

Resim 8. sidorusun kuzey yukar gelecek ekilde yerletirilmi T-O haritas.

36

METU JFA 2008/1

FATMA PEK EK VE DENZ ENGEL

Resim 9. Hereford mappa mundi (Hereford dnya haritas), 1290, Hereford Katedrali Ktphanesi. Resim 10. Dionysii orbis descriptio, kapak sayfalar, 1697.

Greke orijinali ile Latince evirisinin yan sra nde gelen bilimadam Vossiusun (1577-1649) nszn, ilk basm 1575de gerekleen Papiusun notlarn ve dier nemli erh ve ekleri ieriyordu. Edward Thwaites (16671711) tarafndan yayna hazrlanan edisyonun kapak resmi, ge on yedinci yzyldan balayarak on sekizinci yzyl boyunca devamlln koruyacak olan klasik tarz arkitektonik erevede bir araya gelen ni ierisinde ktay gsteriyordu: Avrupa, Asya, Afrika. Rnesans ve ertesinde, Copernicus, Galileo, Kepler ve Descartesn kltrnde sratle deien kozmografya ve kartografya nosyonlarna ramen (Merleau-Ponty ve Morando, 1976, 63-96) ktann btnl fikri varln srdryordu. Dolaysyla Piranesinin kltrnn eiine gelindiinde, on sekizinci yzylla birlikte dolu dizgin gelimeye balayacak olan Dou-Bat ayrm ile smrgeciliin artk kristallemeye balayan hedefleri dorultusunda vcut bulacak ktalar ayrmna alternatif olarak, ayrmc olmayan bir kozmografya gelenei mevcuttu. Kald ki, Avrupa kltrnn kaynaklarn Msra uzandrmayan Winckelmannda bile, onca vlen Yunan, Dou olarak kabul edilmi, Dou ile Bat arasnda on sekizinci yzyl zarfnda ykselen ayrm krlarak Dou zerine ayn sralar retilmekte olan negatif deerler yerini Dounun yaratclk ve soyluluk kavramlaryla tanmlanmasna brakmt. PRANES VE ORYANTALSTLER Piranesi Msr medeniyetini; Yunan, Etrsk, Romann ve dolaysyla tm modern Avrupa mimarlnn kayna iln etmiti. 1761de yaymlanan, Piranesinin sayfa says asndan en kapsaml eseri olan Della magnificenza ed architettura deromani (199 sayfa metin, 46 levha izim) tamamyla Piranesinin, Roma mimarln Etrske, Etrsk mimarln ise Msra dayandran kken sylemi zerineydi. Diverse manierede yaymlanan Apologetical Essay de yine tmyle Piranesinin sz konusu kken sylemi zerineydi. Ayrca Osservazioni (87-101) ve zellikle Parereyi oluturan Didascalo ile Protopiro arasndaki diyalog da (102-114) Msr: Etrsk: Roma silsilesinin aklanmas zerine kurulmutu. Dier eserlerinde de konu mutlaka ortaya kyor, mimarlk tarihi grnn balang ve son dayanak noktasn oluturuyordu. Ancak, Piranesinin

MISIR, ETRSK, ROMA: PRANES VE BR TARTIMA

METU JFA 2008/1

37

Resim 11. Hapishane i mekn: Kalkar kpr, Carceri dinvenzione, Levha VII, 1760. Resim 12. Levha IX, Invenzioni capricci di carceri, 1745.

grsel ve szel argmanlarnda Msra verdii yer, mimarlk tarihi zerine tezler olarak deil, Msra kar stilistik bir dknlk, bir moda takibi olarak alglanm, bu alg on dokuzuncu yzylda olduu gibi gnmzde de devam etmitir (rnein Fletcher, 1896, 1996, 846, 919). Rudolf Wittkower bile Piranesinin Msra verdii nemi Msr lgnl (Egyptomania) olarak yorumlamtr (1975, 259-73). Dier bir ynde, Piranesinin Msra tand tarihsel ncelik ve kken stats, ykselen ideolojilerin tesine bakabilen bir tarih algs olarak deil, Oryantalist eilim olarak grlmtr (Said, 1978, 1995, 128-29; Penny, 1978, 10, 16; Tafuri, 1978, 47; Rykwert, 1980, 363). Sz konusu eletirmenlerce Oryantal ya da barbar etkiler tad iddia edilen, Piranesinin bayaptlarndan iki Carceri (Hapishaneler) serisi de bu balamda nem tamaktadr (Resim 11, 12). Serilerin ilki 1745de Invenzioni capricci di carceri (Cappriccio tarznda hapishane bulular) adyla, ikincisi ise 1760da Carceri dinvenzione (Hapishane bulular) adyla yaymlanmtr. ki seride de patetik kurgu ile salanan ycelik ifadesi youn ekilde hissedilirken, zellikle ikinci seriye, zamana yenik dm yaplar, bitkilerin kuatt, ufalanm, paralanm talar ve ikence letlerinin arasnda dolaan hsrana uram ifadeleriyle insan figrleri hakimdir. Bu anlamda Carceri serileri, dorudan Kant ile Burken yce tanmn grselletirmektedir (Kant, 1764, 1960, 47-54; Burke, 1757, 1937, 45-47, 51, 101-102). Saide gre ise oryantal etkiler tayan Carcerinin sunduu manzara, barbar Oryantal lkelerde rastladmz trden artlar vurgularcasna, vahi bir tasarm kurgusuna sahiptir (Said, 1978, 1995, 128-29) (10). Carceri zerine belki de sylenebilecek en son sz onun Oryantalist olduudur. Eer seri

10. Carceri zerine Saidinkine benzer eletiriler iin ayrca bkz. Penny, 1978, 11.

38

METU JFA 2008/1

FATMA PEK EK VE DENZ ENGEL

sosyopolitik erevede ele alnacaksa, Piranesinin gnndeki Avrupaya ynelinmesi gerekmektedir. Bu Avrupa, dolu dizgin 1789a ynelmi huzursuz bir Avrupayd. Carceri serilerinin retildii 1745-1760 talyas ise, spanyol Veraset Savalar sonucunda bir kere daha blnerek Sicilyay Savoia Dkalna, Napoliyi spanyol kralna terk etmi; Avusturya Veraset Savalar sonunda Lombardiyay Habsburglara vermi; Medici egemenliinin sona ermesiyle Toskanay Lorraine Dkne teslim etmi; bu yabanc yneticilerin tm talyann geleneksel ekonomi, vergi, lonca sistemini darmadan ettii; her blmnde artan bir ekilde merkezileen iktidarn yeni ceza yasalarn yrrle koyduu; geleneksel dzenin, hukuk ceza dzeni dahil, kt bir talyayd. Ufukta ise Napolyonun istils; talya zerindeki Avusturya-Fransz savalar; Venedik dahil talyann byk ksmnn Fransaya gemesi vard. Bu almann erevesine smayacak daha nice huzursuzluk, iddet, kriz ve sair vahet talyay sarsarken Piranesi Carceri serileriyle urayordu (11). Ksacas, vahet grmek ve onu temsil etmek iin Piranesinin douya gitmesine gerek yoktu. Bu ortamda Piranesinin dahil olduu talyan aydn gruplar, ceza sistemine ve zellikle idam cezasna kar harekette birleecekti. Aydnlanmann asal projelerinden olan, ceza sisteminin insancllatrlmas ve idam cezasnn kaldrlmas hareketlerinde talyanlar, Fransz Voltairee 1768de talyanlar bu konuda bizden ileride olabilirler dedirtecek kadar faal idiler (Haskell, 1981, 198). Nitekim yzyln sonunda gelitirilen talyan Ceza Yasas, yakn zamana kadar en insancl ceza yasas olarak kabul grecekti. Piranesi ikinci Carceri serisini yaymladktan drt yl sonra, 1764de, Cesare Beccaria, ksa srede yirmi iki dile evrilecek olan, Su ve Ceza zerine kitabn yaymlayacakt. Resim 13de, ayn yl ngilizceye evrilen kitabn i kapak ilstrasyonu grlmektedir. Burada, idam cezasnn alegorik Adalet figr tarafndan reddedilmesi canlandrlmaktadr. Ksacas, Piranesinin Carceri serilerinde eletirilen vahet ve barbarlk, talyann kendi evinde gzlemleyip son bulmasn arzulad vahet ve barbarlk idi. Said ve Penny gibi, vahet ve barbarlk modellerinin ancak Oryantal lkelerde bulunabileceini dnen ve Msr grnmleri

Resim 13. Cesare Beccaria, On Crimes and Punishment, 1764.

11. On sekizinci yzyl talyasnn belki de en nemli tarihisi hl Franco Venturidir. Bkz. Venturi, 1972.

Resim 14. Levha VI, Parere, 1765. Resim 15. Msr motifleri ieren mine, Diverse maniere, 1769.

MISIR, ETRSK, ROMA: PRANES VE BR TARTIMA

METU JFA 2008/1

39

Resim 16. Curia hostilia, Antichit, 1756,

yapan sko ressam David Roberts ise, ihtiaml kentlerin yklmasna neden olan Mslmanlardan ve bunlarn barbarlklarndan ak bir nefretle bahsediyordu: Harika kentler diyordu Roberts, Bir zamanlar alan bir nfusu barndran, tapnaklar ve byk yaplarla dolu harika kentler, [...] imdi llemi ve yapayalnzdr, ya da Mslman inanlarn barbarlklaryla, vahi hayvanlarla dolu iddetin var olduu bir lkeye dnmtr. Gsmde duyduum bir aryla akna dnmtm (alntland yer: Kabbani, 1986; 1993, 21). Her halde Roberts, Said ve Penny iin Piranesiden daha yararl bir kaynak olutururdu. Nitekim Saidin Oryantalizm kavraynn rneklerini Robertsin de yaad on dokuzuncu yzylda bulmak daha kolay olacaktr. Piranesinin Parere ve Diverse maniere gibi izim serilerinde de grlen halis Msr figrleri ile dolu tasarmlar vardr (Resim 14, 15). Mimarla tarihsel adan yaklaan, mimarlk tarihi disiplininin kurulu aamasna tank olarak bu disipline youn katkda bulunan Piranesi, ayn sralarda kurulduunu grdmz arkeoloji disiplininin de mensuplarndand. Disiplinlerin, bilimsel sylemlerin dou aamasnda olaan olduu zere, arkeoloji, sanat ve mimarlk tarihi, giderek dilbilim gibi komu beer- bilimler henz on dokuzuncu yzyl sonlarnda ulaacaklar ayrma kavumamlard. Winckelmann gibi Piranesi de yeni olumakta olan bu geni disiplinler yelpazesinde dolayordu. Dolaysyla Piranesinin saf Msr tarz izimlerinin ayn zamanda arkeolojik almalar; Piramitlerin kefinin henz tamamlanmad bir ada, hayal gcyle ve tarih bilgisinden kaynaklanan gelimi bir sezgiyle grselletirilen bulgular olduunu dnebiliriz. Piramitlerin 1798-1799 tarihlerinde Napolyonun Msr Seferi ile kefedildiini ve arkeolojik almalarn bylece baladn hatrlarsak (Wittkower, 1975, 272), 1769 minesinin ne tr bir dikkatin ve hayal gcnn rn olduunu daha iyi anlarz (Resim 15). Nitekim 1756 tarihli Le antichit romane (Roma antikitesi) serisine ait Curia hostilia izimi (Resim 16) Piranesinin ren yerlerinde srdrd titiz aratrma ve stn hayal gcnn bir birleimi olarak ortaya kmaktadr. Piranesinin zamannda bodrum ksm toprak altnda olan (Resim 16da orta ksm) ve dolaysyla bu ksma ait mimarisi bilinmeyen Curia hostiliann altyap kurgusunu Piranesi tahmin edebilmi ve izmitir. Toprak altndaki ksm gn na karldktan sonra Piranesinin

40

METU JFA 2008/1

FATMA PEK EK VE DENZ ENGEL

Resim 17. Modo col quale furono alzati i grossi Travertini, e gli altri Marmi nel fabbricare il gran Sepolcro di Cecilia Metella, oggi detto Capo di Bove (Cecilia Metella Ant Mezar inaatnda byk traverten bloklar ve dier mermerleri kaldran aralar, bugn Capo di Bove olarak anlmaktadr), Levha LIII, ilk basm, Antichit, III, 1756.

iziminin gerek kurgu ile byk lde uyum salad ortaya kmtr (Wilton-Ely, 1978, 57; Girn, 2006, 74-76). Ayrca, zellikle Antichit ve Il Campo Marzio dellantica Roma (Eski Romann Martius Blgesi, 1762) serilerinde Piranesi, mhendislik eilimlerini aka sergilemi, yaplarn eitli ina aamalarn, hatt inaat letlerini bile tm detaylaryla izmitir (Resim 17). Tabii, mhendislik eilimlerinin yan sra burada detayl bir tarihi dikkati de bir kere daha belirmektedir. Piranesinin Diverse maniere (1769) serisinde yaymlad ve Etrsk kkenli tasarmlar barndran bir eit grsel szlk ise (Resim 18) yine onun arkeolojik almalar sistematik dikkatle gzlemlediine iaret etmektedir. On sekizinci yzylda elindeki kstl imknlarla bylesi bilimsel bir duyarllk sergileyen Piranesiyi deerlendirebilen aratrmaclar var olmakla birlikte (Oechslin, 1981, 15-35; Girn, 2006, 74-76), ou gnmz eletirmeninin Piranesiyi, yukarda grdmz gibi Oryantalistlik veya Bloomer (1993, 70-72) ve Conard (1978, 168-70) gibi bilimsel olmamak ile yarglamas, Bat mimarlk tarihiliinde aklanmas gereken bir sorundur. Oysa, adeta gelecei de grerek, savlarnn bilimselliinden kuku duyanlara Piranesi, 1762de yaymlad Campo serisinin giri ksmnda, Korkarm Campusun betimlediim baz ksmlar, hayal gcmn bir uydurmasym ve herhangi bir kanta dayanmyormu gibi grnecek (Campo, xi) diye cevap veriyordu. FLETCHERDEN GNMZE MMARLIK TARH RETM VE PRANES ALGISI Sir Banister Fletcherin (1866-1953), ilk olarak 1896da yaymlanan A History of Architecture (Mimarlk Tarihi) adl eseri, Anglo-Amerikan dnyada standart mimarlk tarihi olarak okutulan kitaptr (Akcan, 2002,

MISIR, ETRSK, ROMA: PRANES VE BR TARTIMA

METU JFA 2008/1

41

Resim 18. Etrsk tasarmlar ieren grsel szlk, Diverse maniere, 1769.

81n.29; Baydar, 2004, 22-23). 1996da yznc yl basm, geniletilmi yirminci basm olarak yaymlandnda, The American Institute of Architects tarafndan Yzyln Kitab seilmiti (Davey, 1996, 1). evirileri, dier lkelerde ayn geni dolama sahiptir (Baydar Nalbantolu, 1998, 13, 15). Bu nceliini ksmen borlu olduu zellik, kitabn alt balnda vurgulanmaktadr: The comparative method: karlatrmal yntem. Fletcherin kitabnn karlatrmal addedilmesinin nedeni, Bat Mimarlk Tarihini Winckelmannn izdii gzergh zerinden kurmasna ramen baty tek bana ele almamas, in, Hint, Peru gibi dier geleneklere de yer vermesidir.

42

METU JFA 2008/1

FATMA PEK EK VE DENZ ENGEL

Fletcherin izledii kapsaml yol, on dokuzuncu yzyln sonlarna zg deildi. Daha mimarlk tarihi disiplininin olutuu on sekizinci yzylda, Piranesiden ortalama yarm yzyl nce domu olan Johann Bernhard Fischer von Erlach (1656-1723) tarafndan nerilmiti. Bu Avusturyal Ge Barok mimar, ilk Almanca basm 1721de Entwurff Einer Historischen Architectur in Abbildung unterschiedener berhmten Gebude des Alterthums und fremder Vlcker balyla gerekleen (Eski alarn ve Yabanc Halklarn Farkl nl Binalarnn Temsilini eren Bir Tarihsel Mimarlk Tasars), 1737de ngilizceye A Plan of Civil and Historical Architecture in the Representation of the Most Noted Buildings of Foreign Nations (Yabanc Uluslarn En Tannm Binalarnn Temsilini eren Bir Sivil ve Tarihsel Mimarlk Tasars) balyla evrilen folyo kitabnda, dnyann yedi harikas ile Msr, in vb.nin mimarisi de dahil olmak zere, 150 yl kadar sonra Fletcherin de izleyecei bir yolu aarak kapsayc bir yaklam uyguluyor, dnya mimarlk tarihini ele alyordu. Piranesinin ou kitabnda olduu gibi bu kitap da okdilliydi (Franszca ve Almanca). Entwurffda arkaik mimariye ayrlm olan ilk blm Yahudi, Msr, Suriye, Eski ran ve Yunan kapsyordu (fol. 7-50). kinci blm Romay ele alyor, zellikle pek tannmam binalar vurgulamaya zen gsteriyordu (fol. 51-74). Sonraki blmler srasyla, Arap, Trk, yakn zaman ran, Siyam, in ve Japonu (fol. 75-91); F. V. Erlachn kendisine ait mimar tasarmlar (fol. 92-114); antik, Msr, Yunan, Roma ve modern vazo tasarmlar ile F. V. Erlachn kendi vazo tasarmlarn (fol. 115-128) gsteriyordu. Fischer von Erlachn elinde, Fletcherin elinde daha 1896 basmn hazrlarken bulunan fotoraf, ayrntl plan gibi mimar belgeleme olanaklar yoktu. (Kitabn bakr bask levhalarn retmek iin 16 yl uraacakt). Binalar hakknda bilgi eksiklii olan yerde hayal gcn kullanarak iziyordu. Fakat zaten kitabnn belgesel olduunu ne srmyor; balkta da ifade ettii gibi, bu almay bir evrensel mimarlk tarihi tasars (Almanca balkta Entwurff, ngilizcede Plan) olarak sunuyordu. Balktaki Entwurffu Trkeye taslak, ngilizceye draft olarak da evirebilmekteyiz: Fischer von Erlachn kitab, bir dnya mimarlk tarihi nerisidir. Tarihsel ve arkeolojik doruluk hedefini tutturmasnn o aamada imknsz olduunun her halde bilincindeydi. Kitabn drdnc blmn olduu gibi, beinci blmn son ksmlarn da kendi mimar eserleri ile vazo tasarmlarna ayrmt. Tarihsel ve yabanc mimariyi temsil ederken hayal gcn kulland yerlerde bu gc, kendi tasarm kavramlarn merulatracak ekilde uyguluyordu. Ancak, Fischer von Erlachn uygulamal mimar almas da kitabn izledii tarihsel ve coraf sentez ilkesi zerinden seyrediyordu. rnein yapmna 1715de balanan Viyanadaki Karlskirche; Kudsteki Hz. Sleyman Tapna, stanbuldaki Aya Sofya Kilisesi, Romadaki Pantheon ile Aziz Petrus Bazilikas, Paristeki Invalids Katedrali ile Londradaki Aziz Paulus Katedralinin sentezini oluturmay hedefliyordu (Fischer von Erlach, 1725; Kreul, 2006). Mimarlk tarihini dnya leinde ele almakla Fischer von Erlachn Entwurffu, Fletcher tarihinin ncsyd. Kendi zamannn ve mimar olarak kendisinin tasarm yaklamn temellendiren bir tarih olmakla ise, Piranesinin kitaplarnn ncsyd. Fakat Fischer von Erlach Piranesi ile balayan dier nemli zellik, ikisinin de mimar olarak dnp baktklar bir tarihi, Wlfflinin tr siyasal ve ideolojik bir izginin btnyle dnda, birok adan daha reel ilkelere gre alglayp dzenlemeleriydi. Dnya mimarisini sunu dzeninde Fischer von Erlach belli ki, iki emann st ste oturduu, fakat yine de homojen bir ablonu izlemiti.

MISIR, ETRSK, ROMA: PRANES VE BR TARTIMA

METU JFA 2008/1

43

Birincisi, mimar eserlerin arkaik adan kendi zamanna kronolojik srada verilmesinden oluuyordu. kincisi ise, mimarinin arkasnda verilen, gnn gzde tasarm nesnelerinden olan vazolarn, mimar tasarmn verilmesinde uygulanan zaman ve mekn srasn izleyen bir dzende sunulmasyd. Vazo tasarmnn tarihi, mimarinin daha byk lekli tarihini dar bir alanda tekrarlyor, mimar tasarmn bu dar alandaki etkisini gsteriyordu. Son analizde vurgulanmas gereken udur: Fischer von Erlachn mimarlk tarihi dzenlemesi, istikrarl bir ekilde, zaman sras izliyordu. Fakat zaman lt kitapta, binalarn zaman srasnda sunulmasndan ok daha asal bir adan rol oynuyordu. Mimar kltrler, ilk meydana geli veya tarih sahnesine k zamanlarna gre sralanmt: Arkaik mimariye dahil edilmi kltrler, Fischer von Erlachn zamannda, arkaik ada yer alm olduu dnlen kltrlerdi. Ardndan gelen Roma, orijini antikiteye dayanan yegne mimar kltrd. Romann ardndan sunulan Arap, Trk vs., kkenini Ortaalarda bulan mimar kltrlerdi. Fletcherin karlatrmal dnya mimarlk dzeninin niteliklerine gemeden nce, Fischer von Erlachn kavrayndaki bir zelliin daha altn izmek gerekmektedir. Bu zellik, mimarn ran mimarisini ele alnda belirmektedir: ran, kitapta iki ayr blmde gemektedir. Bunlardan biri, rann Yahudi, Msr, Suriye, ve Yunanla birlikte yer ald arkaik mimari balam; dieri ise, rann Trk ve Arap mimarisiyle birlikte yer ald daha yakn zamann, Ortaalar ve sonrasnn balamdr. Bir baka deyile Fischer von Erlach bir ran tek bir mimar tarz ve dnemle kapatmam, ran mimarisinin tarihsel olarak deitiini grm ve bu deiimi temsil etmitir. ran, Yunanla yan yana almaya ekinmemi; bu erevede dou/bat, Asya/Avrupa ayrm gzetmemitir. Piranesi gibi, Avrupa mimarisini Roma ile balatm, Yunan Msr, ran v e dierleri ile birlikte kaynak olarak snflandrmtr. Bu yaygn etkili, ayn zamanda tm bir kltrn -bat kltrnnmimarlk tarihi algsn temsil etme gc ieren almann, teki geleneklere yer veri tarz, tarzdan da te, sistemi, tm kar kantlara ramen Piranesinin bilim d bir tuhaf adam, bir lgn (Msr lgnl: Egyptomanie), giderek bir deli olarak alglanmasnn aklamasn da iermektedir. Geri Piranesinin Bat Mimarlk Tarihinde adnn gememesi mmkn deildir. Bir yanda on sekizinci yzylla balayan tarihilik ynteminin her eyi kataloglama eilimi, br yanda tam da bu tarihilik ynteminin ilk mucitlerinden olan Piranesinin devasa retimi, bunu imknsz klmaktadr. Piranesi tartlm, adnn etrafnda geni bir bibliyografya retilmitir. Ancak, istisnasz olarak o tarihe dahil edildiinde, rasyonel bir ilerleyi ierisinde mstesna bir tuhaflk tekil ettii yorumuyla deerlendirilmitir (Fletcher, 1896; 1996, 846)(12). Fletcherin bat d olarak snflandrd mimarilere yer veri tarz Bat-merkezli ve smrgeciydi; pozisyonu, ele ald dier gelenekleri dlamak zere konumlanmt (Davey, 1996, 1; Baydar Nalbantolu, 1998, 13, 15; Akcan, 2002, 74). Fletcher, lmne kadar kitabn yeni basmlarn genileterek kendisi hazrlamt. lmnden sonraki ilk basmn (on yedinci basm, 1961) editr Cordingley geri kitab gzden geirerek Batmerkezciliin izlerini silmeye almt: Fletcherin 1901 ylnda drdnc basma ekledii ayrmnda tarihsel ve tarihsel olmayan mimarlklar zerine olan blmlerin balklarn deitirmi, mimarlk tarihini bir bakta zetleyen aa izimini karmt (Fletcher, 1901; Akcan, 2002, 81n.29). 1996 yznc yl basmnda ise artk Dou-Bat mimarlklar arasndaki ayrm vurgulayan szckleri grmyorduk. Tarihsel olan

12. Aadaki referanslar son derece ksmi olup, Piranesiye atfedilen delilik, irrasyonellik, megalomani, ar heyecanllk, belirsizlik ve kaotiklik gibi deerlendirmeleri dahil etmemekte, yalnzca tuhaflk yargsn sralamaktadr: Murray, 1971, 36-41; Penny, 1978, zellikle 28-30; Tafuri, 1980, zellikle 26-44; Wilton-Ely, 1978, zellikle 17-19; Rykwert, 1980, zellikle 388-90; Wilton-Ely, 1993, zellikle 35-36; Fletcher, 1996, 846; Wilton-Ely, 2002, zellikle 33-35. Yalnz tuhaflk balamnda bile bu bibliyografyay uzatmak mmkndr. Piranesiye bu yaklamn kapsaml bir tartmas iin bkz. Ek, 2007, 58-67.

44

METU JFA 2008/1

FATMA PEK EK VE DENZ ENGEL

Resim 19. Fletcher, Mimarlk Aac, 1943.

slplardan Fletcher ksacas Bat Mimarisini, tarihsel olmayandan ise Bat d mimarileri anlyordu. Zaman iinde editrler tarihseli aka Bat ile zdeletirdi, blmn ad Antik Mimarlk ve Batl zlek oldu; tarihsel olmayana ise Douda Mimarlk denildi. Her basmn editr kitab gncelledi, ekler yazd, smrgeci dilinden arndrmaya alt. Ancak, ister Dou olarak adlandrlsn ister tarihsel olmayan, bu mimarln zellii, duraanl; gemite kalmas; belli, dar bir corafya ile snrl kalmas idi. Tarihsel olan evrimleiyordu. Farkl dnem ve slplar vard; dnem ve slplarnn da ayrd edici adlar: Romanesk, Gotik, Rnesans vs. Tarihsel olmayan ise coraf adlarla -Msr, Yakn Dou, Rusya, in, Afrika vb.- anlyordu. Durum, 1996 basmnda hl byleydi.

MISIR, ETRSK, ROMA: PRANES VE BR TARTIMA

METU JFA 2008/1

45

Editrlerin abas, Fletcherin asal varsaymlarn silmeye yetmiyordu. Kitabn zgnl basmndan 1961 ylna dek olan basmlarda yer alan ve dnya mimarlklarnn Mimarlk Tarihine ilikin durumunu gsteren Tree of Architecture figr (Mimarlk Aac, Resim 19) Fletcherda olduu gibi Wilton-Elydan Tafuri ve Pennyye geerliliini koruyan Mimarlk Tarihi kavramlarn ve Piranesi deerlendirmelerini ekillendirmeye devam etmektedir. yle ki, Fletcherin mimarlk tarihinden ideolojik adan epey farkl olduu izlenimi yaratan Kostofun, ilk basm 1995de gereklemi A History of Architecture kitabnda bile Piranesi deerlendirmesi, bu mimarn snflandrmaya tam olarak elvermedii anlayndan hareketle yer almaktadr. Piranesiyi Yunan-Roma tartmas erevesinde ele alan Kostofun, mimarmzla ilgili olarak ilk gzlemi, lkesinin gemiiyle iddetle gurur duyduu; ikinci gzlemi hayal kurgular gerekletirmede stad olduu; nc gzlemi ise, takn bir mizaca sahip olduu ynndedir: Fiercely proud of his countrys past and a master of imaginative reconstructions, this hot-headed Venetian [...] (560-561). Modern arkeolojinin kurulmasna olduu gibi tarihte ilk bilimsel mimar restorasyon almalarna da katkda bulunmu olan Piranesi (Ek, 2006, 1920, 46-47, 69-77, 94-114) hakkndaki yarg Fletcherden Kostofa, 1896dan 1995e, deimemitir. Piranesinin anda retilmeye balanan ve Fletcher ve Kostofda hl geerliliini koruyan snflandrma dsturuna uymayan bu mimar ve aydn, uyumsuzluu nedeniyle mimari-tarihsel deil psikolojik erevede deerlendirilmektedir. Fletcherin mimarlk tarihini doadan alnm bir figrle temsil ederek sunulan tarih anlayn ncelikle doallatran aa izimine yakndan bakmakta yarar bulunmaktadr: Aacn kk ve gvdesinin etrafnda mimarla destek disiplinlerin Musalar -Corafya, Jeoloji, klim, Din, Toplumsal ve Tarih- yer almakta; klim ve Din gvdeye dorudan el vermektedir. Musalarn hemen zerinde, bunlarn klasik ikonografisinden treyen mitik alana komu blgede, okurun bak asndan sada, btn Asyay batdan douya kesen, fakat en azndan mimari ve kltrde coraf etkileim ve devamllk dncesini davet eden bir kuakta Asur, Hint ve in and Japon yer almaktadr. Solda ise, Peru, Meksika ve Msr mimarileri yer almaktadr. Sadaki kuakta ima edilen trden coraf devamllk dahi soldaki lde yer almamakta; koca Msrn Peru ve Meksika ile konulmas, sol tarafn adeta bir yere yerletirilmemi arkaik kltrlerin ard arda sraland blge olarak ya da, aacn dier ksmlarnda ilevsel olan daha karmak ltlerin aksine, Msr piramitleri ile Aztek tapnaklar zerinden kurulmu salt ekilsel bir ilkeye gre bir araya konulduklar izleniminin belirmesine neden olmaktadr. Gerek sada gerek solda yer alan alt mimari de, mitik alana, gvdenin ilk esini oluturan Yunana olduklarndan ok daha yakn konumlanmlardr. Piranesinin Msr bu gruptadr. Geri gvdeye bir Meksika ve Perudan, Hint ile in ve Japondan daha yakndr. Fakat Msrn Asurla simetri ierisinde bulunuuna baklrsa, bu yaknln nedeninin tarihsel etkileimden ok coraf olmas gerekir. Msr, Fletcherin tarihsel grubuna dahil deildir. Kesintiye uramadan devamlln srdren Tarihsel olan Bat Mimarl, Yunanla balayp Romayla srmekte, Mimarlk Tarihinin ta kendisi, gvdesi, Amerikayla talanmaktadr. Hibir gelime kaydetmedii ve Bat Mimarlk tarihine katkda bulunmad iin Msr tarihsel olmayan gruba yerletirilmitir. Fletcherin, Piranesiye ilikin deerlendirmesini, Kostofunki gibi, balk altnda toplayabiliriz: Bu deerlendirme, ierik asndan da

46

METU JFA 2008/1

FATMA PEK EK VE DENZ ENGEL

Resim 20. Parte di ampio magnifico porto, Opere varie, 1750.

Kostofun deerlendirmesiyle rtmektedir: Msr konusunda heyecan [fascination] duyduu; Yunan yerine Romaya ncelik tand; Roma tutkusunun megalomanyaklk dzeyinde yer ald: Piranesinin eski yap gravrleri ile carceri serisinde ifade edilen Roma mimarisine megalomanyak bak, Rokoko havailiinin ar derecede etkili olmu bir kartdr (1996, 846). Dramatik mimar gravrleri ve Roma mimarisini Yunana yelemesiyle tannan Giovanni Battista Piranesi [...], Romadaki S. Maria del Prioratoda, en nemli uygulanm mimar denemesini gerekletirdi [...] Meydan vurgulayan obeliskler Piranesinin eski Msr konusundaki heyecann yanstmaktadr (1996, 919). Fletcheri, Piranesiyi tuhaf bulan tarihiler listesine dahil etmekten de te, modern zamanlarda Piranesi deerlendirmesini belirleyen yazar olarak dnebiliriz. Fletcher gibi pek ok dnr Piranesiyi snflandrlamaz bulmaktadr ve Piranesi gerekten Fletcherin, giderek Batnn, snflandrma sistemine gre snflandrlamazdr. SONU Ancak Piranesinin ark gr ok daha netti. Piranesinin ark grn alglayabilmek iin pek ok yorumcu tarafndan onun en yaratc ve zengin tasarm olarak kabul edilen Venedik liman temsiline bakmamz yararl olacaktr (Wilton-Ely, 1993, 19: Opere varie di architettura (eitli mimar eserler, 1750) serisinde yer alan Parte di ampio magnifico portoda (Geni muhteem limandan grnm, Resim 20). Piranesi, Antikite esinlenmeleri

MISIR, ETRSK, ROMA: PRANES VE BR TARTIMA

METU JFA 2008/1

47

ile Msr ve Etrsk repertuarlarna ait Arkaik figrleri yan yana getiren slbuyla Piranezyen olarak tanmlanan bir tasarm sistemi yaratmay baarmt (Wilton-Ely, 1993, 56-60). Portoda, formlara ait zenginlik, eitlilik ve sisteme tabi bir hayal gcnn yaratc etkisi ile oluan bu gr, Piranesinin buluuydu. Kurduu bu yeni kompozisyon sistemini, daha nce de belirtildii gibi, Diverse manierede yaymlad Apologetical Essayde kendi kelimeleriyle aktarmt: Yeni bulular arayan sanat, doadan tezyin dn ald [...], gereksinime gre onlar deitirdi ve uyarlad (12) szleriyle yeni tasarm sistemini aklayan Piranesi, mimar bulularnn kaynan olduu gibi kurduu mimarlk tarihinin de k noktasn aklam oluyordu. KISALTMALAR
Antichit Apologetical Essay Campo Carceri De arch. Diverse maniere Entwurf Piranesi Le antichit romane Piranesi, An Apologetical Essay in Defense of the Egyptian and Tuscan Architecture Piranesi Il Campo Marzio dellantica Roma Piranesi Invenzioni capricci di carceri ve Carceri dinvenzione Vitruvius De architectura libri decem Piranesi Diverse maniere dadornare i cammini ed ogni altra parte degli edifizi Fischer von Erlach Entwurff Einer Historischen Architectur in Abbildung unterschiedener berhmten Gebude des Alterthums und fremder Vlcker Strabon Geographika Piranesi Opere varie di architettura Piranesi Osservazioni sopra la lettre de Monsieur Mariette Piranesi Parere su lArchitettura

Geo. Opere varie Osservazioni Parere

KAYNAKLAR AKCAN, E. (2002) Kresel ada Eletirellik: teki Corafyalar Sorunsal, Arredamento Mimarlk (Mart) 68-81. ARISTOTELES (1887; 1987) Poetika, ev. . Tunal (1987) Remzi Kitabevi, stanbul. ARNOLD, D., BENDING, S. der. (2003) Tracing Architecture: The Aesthetics of Antiquarianism, Blackwell Publications, Malden, MA. ASM (2006) Renkli Tanrlar: Antik Heykel Sanatnda okrenklilik, Arkeoloji Sanat Mzesi, stanbul. BAYDAR, G. (2004) The Cultural Burden of Architecture, Journal of Architectural Education (57: 4) 19-27. BAYDAR NALBANTOLU, G. (1998) Toward Postcolonial Openings: Rereading Sir Banister Fletchers History of Architecture, Assemblage (35: Nisan) 6-17. BECCARIA, C. (1764) Dei Delitti e delle Pene, On Crimes and Punishment, s.n., Roma.

48

METU JFA 2008/1

FATMA PEK EK VE DENZ ENGEL

BERNAL, M. (1987; 1998) Black Athena: The Afroasiatic Roots of Classical Civilization, Kara Atena: Eski Yunanistan Uydurmacas Nasl mal Edildi? 1785-1985, ev. B. zcan (1998), Kaynak Yaynlar, stanbul. BERTIUS, P. (1628) Variae Orbis Universi, Cornelius Nicolai, Amsterdam. BLOOMER, J. (1993) Architecture and the Text: The Scripts of Joyce and Piranesi, Yale University Press, New Haven. BUNBURY, E.H. (1879-1883) A History of Ancient Geography, Vol. II, Londra. BURKE, E. (1757; 1937) On Taste. A Philosophical Inquiry into the Origin of Our Ideas of The Sublime and Beautiful with Several Other Additions. Reflections on the French Revolution. A Letter to a Noble Lord, ed. by C.W. Eliot, P.F. Collier and Son Corporation, New York. CONARD, S. (1978) De larchitecture de Claude-Nicolas Ledoux, considere dans ses rapports avec Piranese, Piranse et les franais, Colloque Tenu la Villa Mdicis, 12-14 Mai 1976, der. G. Brunel, Edizioni dellelefante, Roma; 161-75. DATI, L. (1420; 1859) La Sfera, Nolemi, Floransa. DAVEY, P. (1996) Sir Banister Fletchers A History of Architecture, Twentieth and Centennial Edition, The Architectural Review (Aralk) 1-2. DESTOMBES, M. (1964) Mappemondes, A.D. 1200-1500 via Monumenta Cartographica vetustioris aevi: Catalogue preparte par la Commission des Cartes Anciennes de lUnion Geographique Internationale, N. Israel, Amsterdam. DONYSUS (1697) Dionysii Orbis Descriptio, der. E. Thwaites, S. Smith and B. Walford, Oxford. EK, F. . (2006) The Archaeological Sublime: History and Architecture in Piranesis Drawings, yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Mimarlk Blm, zmir Yksek Teknoloji Enstits, zmir. EK, F. . (2007) Karanlk, Sapkn, Sama: Piranesi Neden Yanl Yorumlanyor?, Arredamento Mimarlk (11: Kasm) 58-67. EK, F. ., ENGEL, D. (2007) Piranesi Between Classical and Sublime, METU Journal of the Faculty of Architecture (24: 1) 17-34. FISCHER VON ERLACH, J.B. (1725) Entwurff Einer Historischen Architectur in Abbildung unterschiedener berhmten Gebude des Alterthums und fremder Vlcker, s.n., Leipzig. FLETCHER, B. (1901) A History of Architecture: On the Comparative Method, Charles Scribners Sons, New York. FLETCHER, B. (1943) A History of Architecture on the Comparative Method: For Students, Craftsmen and Amateurs, Batsford, London.. FLETCHER, B. (1961) A History of Architecture: On the Comparative Method, ed. R.A. Cordingley, Athlone Press, London. FLETCHER, B. (1996) A History of Architecture, der. D. Cruickshank, Architectural Press, Oxford. FOUCAULT, M. (1995) Discipline and Punish: The Birth of the Prison, tr. by A. Sheridan, Vintage Books, New York.

MISIR, ETRSK, ROMA: PRANES VE BR TARTIMA

METU JFA 2008/1

49

GIRON, J. (2006) Drawing and Construction Analysis: from Piranesi to Choisy, The Second International Congress on Construction History, Bildiriler Kitab, Queens College, Cambridge niversitesi, 29 Mart2 Nisan 2006, der. M. Dunkeld v.d., Cambridge University Press, Cambridge, 61-87. GURSTEIN, R. (2002) The Elgin Marbles, Romanticism and the Waning of Ideal Beauty, Daedalus (131:4) 88-101. HARLEY, J.B. (1987) The History of Cartography, Vol. I., University of Chicago Press, Chicago. HASKELL, F., PENNY, N. (1981) Taste and the Antique: The Lure of Classical Sculpture, 1500-1900, Yale University Press, New Haven and London. HERODOTUS (1954) The Histories, ev. A. de Slincourt, Penguin Books, Baltimore. KABBANI, R. (1986; 1993) Europes Myth of Orient, Avrupann Dou maj, ev. S. Tuncer (1993), Balam, stanbul. KANT, I. (1764; 1960) Observations on the Feeling of the Beautiful and Sublime, tr. by J.T. Goldthwait, University of California Press, Berkeley, Los Angeles, London. KIMBLE, G.H.T. (1968) Geography of the Middle Ages, Russell and Russell, New York. KOSTOF, S. (1995) A History of Architecture: Settings and Rituals, Oxford University Press, New York. KREUL, A. (2006) Johann Bernhard Fischer von Erlach 1656-1723. Regie der Relation. Anton Pustet, Salzburg ve Mnih. KRISTELLER, P.O. (1965) Renaissance Thought and the Arts, Princeton University Press, Princeton, New Jersey. LAUGIER, M.A. (1753; 1966) Essai sur larchitecture, Gregg, Farnborough. LE ROY, J.D. (1758) Les Ruines des Plus Beaux Monuments de la Grce, H. L. Guerin and L. F. Delatour, Paris. LINDSAY, W.M, ed. (1911) Isidori Hispalensis Episcopi Etymologiarum sive Originum libri XX, Clarendon Press, Oxford. MEMMO, A. (1833; 1973) Elementi darchitettura Lodoliana; ossia, Larte del fabbricare con solidit scientifica e con eleganza non capricciosa, Tipi dei Fratelli Battara, Zara; G. Mazzotta, Milan. MERLEAU-PONTY, J., MORANDO, B. (1976) The Rebirth of Cosmology, Alfred A. Knopf, New York. MILIZIA, F. (1773) Del Teatro, Giambatista Pasquali, Venezia. MURRAY, P.J. (1971) Piranesi and the Grandeur of Ancient Rome, Thames and Hudson, London. OECHSLIN, W. (1981) Piranesi to Libeskind: Explaining by Drawing, Daidalos, n: 1, September 1981; 15-35. PENNY, N. (1978) Piranesi, Oresko Books, London; Hippocrene Books, New York. PIRANESI, G.B. (1745) Invenzioni Capricci di Carceri, s.n., Roma. PIRANESI, G.B. (1745) Varie Vedute di Roma Antica e Moderna, s.n., Roma.

50

METU JFA 2008/1

FATMA PEK EK VE DENZ ENGEL

PIRANESI, G.B. (1748-1778) Vedute di Roma, s.n., Roma PIRANESI, G.B. (1750) Opere Varie di Architettura, s.n., Roma. PIRANESI, G.B. (1756) Le Antichit Romane, s.n., Roma. PIRANESI, G.B. (1760) Carceri dInvenzione, s.n., Roma. PIRANESI, G.B. (1762) Il Campo Marzio dellantica Roma, s.n., Roma. PIRANESI, G.B. (1765; 2002) Osservazioni sopra la lettre de Monsieur Mariette. Parere su lArchitetture. Della introduzione e del progresso delle belle arti in europa netempi antichi, Observations on the Letter of Monsieur Mariette. With Opinions on Architecture, and a Preface to a New Treatise on the Introduction and Progress of the Fine Arts in Europe in Ancient Times, tr. C. Beamish and D. Britt, Introduction, J. Wilton-Ely, Getty Research Institute for the History of Art and the Humanities, Los Angeles and California. PIRANESI, G.B. (1769; 1836) Diverse Maniere dAdornare i Cammini ed Ogni Altra Parte Degli Edifizi Desunte dallArchitettura Egizia, Etrusca, e Greca, Con un Ragionamento Apologetico in Difesa dellArchitettura Egizia e Toscana, s.n., Roma; s.n., Paris. RYKWERT, J. (1980) The First Moderns, The Architects of the Eighteenth Century, MIT Press, Cambridge, Mass. and London. RYKWERT, J. (1993) On Adams House in Paradise, The Idea of the Primitive Hut in Architectural History, MIT Press, Cambridge, Mass. and London. RYKWERT, J. (1996) The Dancing Column, On Order in Architecture, MIT Press, Cambridge, Mass. ve Londra. SABATINI, P.B. (2006) Antoine Chrysostme Quatremre de Quincy (17551849) and the Rediscovery of Polychromy in Grecian Architecture: Colour Techniques and Archaeological Research in the Pages of Olympian Zeus, The Second International Congress on Construction History iinde, 1. Cilt, der. Malcolm Dunkeld, vd., Tebliler Kitab, Queens College, Cambridge niversitesi, 29 Mart-2 Nisan 2006, Cambridge University Press, Cambridge, 393-407. SAID, E. (1978; 1995) arkiyatlk, ev. Berna lner, Metis, stanbul. SCHWAB, R. (1984) The Oriental Renaissance: Europe Rediscovery of India and the East 1680-1880, Columbia University Press, New York. STRABON (1873; 1987) Corafya, ev. A. Pekman, Mer Ajans, stanbul. ENGEL, D. (2002) Dickens ve Sidney: ngilterede Ulusal Edebiyatn Kuruluu, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul. TAFURI, M. (1978) The Sphere and Labyrinth Avant-gardes and Architecture from Piranesi to the 1970s, MIT Press, Cambridge, Mass. and London. VENTURI, F. (1972) Italy and the Enlightenment, Studies in a Cosmopolitan Century, Longman, London. VERGILIUS (1930) Aeneis, ev. T. Uzel, teki, Ankara. VITRUVIUS (1914; 1960) The Ten Books on Architecture, tr. M.H. Morgan, Dover Publications, New York. WIEBENSON, D. (1969) Sources of Greek Revival Architecture, Pennsylvania State University Press, University Park.

MISIR, ETRSK, ROMA: PRANES VE BR TARTIMA

METU JFA 2008/1

51

WILTON-ELY, J. (1978) The Mind and Art of Giovanni Battista Piranesi, Thames and Hudson, London. WILTON-ELY, J. (1993) Piranesi as Architect and Designer, Pierpont Morgan Library, New York. WINCKELMANN, J.J. (1764; 1880) The History of Ancient Art, tr. G.H. Lodge, Osgood, Boston. WINCKELMANN, J.J. (1755; 1765; 1992) Thoughts on the Imitation of Greek Works in Painting and Sculpture, ed. M. Cometa, Aesthetica edizioni, Palermo. WIND, E. (1968; 1980) Pagan Mysteries in the Renaissance, Oxford University Press, Oxford. WITTKOWER, R. (1975) Piranesi and Eighteenth Century Egyptomania, Studies in the Italian Baroque iinde, Thames and Hudson, London; 259-73. ZIZEK, S. (2000) Class Struggle or Postmodernism? Yes Please, Contingency, Hegemony, Universality, ed. J. Butler, E. Laclau, and S. Zizek, Verso, London.

Received: 9.01.2007; Final Text: 26.02.2008 Keywords: Giovanni Battista Piranesi; Roman architecture; Etruscan architecture; Egyptian architecture; eighteenth-century discussions on the origins of architecture; orientalism; cartography; cosmographical studies.

EGYPTIAN, ETRUSCAN, ROMAN: PIRANESI AND AN EIGHTEENTH-CENTURY DISCUSSION One crucial debate that resonated in eighteenth-century Europe concerned the origins of European architecture whose effects continue to inform present-day notions of the same. Numerous important eighteenth-century works were produced in the context of emergence of the discipline of architectural history. In this architectural, historical, and archaeological framework, Venetian architect and scholar Giovanni Battista Piranesi (17201778) played an important role by his visual and literary works as well as original approach to history. Piranesi developed a history of architecture that was not based on the East/West division and the separation of continents. In opposition to writers like Winckelmann who rooted the origin of Roman architecture in the Greek, he claimed that Roman architecture derived from the Etruscan which found its roots in Egypt. Discussion of roots depended on the eighteenth century on aesthetical theory interpreting Grecian architecture as beautiful and Roman -thus Egyptian- as sublime. It was in this lively intellectual environment that Piranesi searched the origins of Roman -and thus the whole Europeanarchitecture. His works were, however, misinterpreted as being Orientalist by contemporary scholars following Said.