RENK SMGECL VE EYH GLBN RENG

Colour Symbolism And Three Colours of Sheihk Glib

Do. Dr. Ali YILDIRIM*

ZET Renkler, nesne ve olaylar tanma, tantma ve bildirmede insanlarn kulland en belirleyici unsurlardan biri olmutur. nsanlarn kendileri de dahil olmak zere varlk lemindeki her eyin ayrc bir rengi vardr. Zamanla renklerin sadece d dnyayla ilgili olmad, insanlarn i dnyasyla da ilgili olduu anlalmtr. Bu itibarla her rengin insanlar zerinde farkl psikolojik etkileri olduu, bilimsel olarak tespit edilmitir. te insanlarn i ve d dnyalarn bu kadar yakndan ilgilendiren renklerin, zaman iinde simgesel anlamlar yklenmesi kanlmazd. Bu almada, genel olarak (zellikle tasavvufta) renklerin simgesel deerleri ve bu balamda eyh Glibin redifi beyaz, siyah ve krmzdan oluan iki gazeli zerinde durulmutur. Anahtar kelimeler Renkler, simge, tasavvuf, eyh Galib, gazel.

ABSTRACT

Colours have been the most defining elements of men in their recognizing and describing objects and events. ncluding men everything has its colour which distinguishes it from others. By the time it has been understood that colours arentt only in relation with their appearence but also with their inner world. And so it has been proved scientifically that each colour has its pyschological effects on men. This is the reason why colours have had many symbolic meanings by the time. n this study we dealt with the symbolic quality of colours especially in Sufism and in two gazels of Sheihk Glibs of which redif consists of white, black and red. Key words Colours, symbol, sufism, Sheihk Glib, gazel

Frat niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm. ayildirim@firat.edu.tr

Giri Divan edebiyat, slam ve ortak ark medeniyetlerinin tefekkr ve kltrel birikimlerini yzyllarn imbiinden szerek tecessm ettirmitir. Hatta felsef anlaylarn ve modern bilimsel tespitlerin izlerini de bu edebiyatn metinlerinde gzlemlememiz mmkndr. Ksacas Divan edebiyat insan ve insanlk adna ortaya konan ve gelitirilen deerlerin hazinesi hkmndedir. Btn mesele bu hazineye giden yollar renmek ve bu hazinenin kaplarn aacak anahtarlar bulmakta yatmaktadr. Divan edebiyatnn bu kltrel ve inansal alt yaps ve arka plann anlayp zmeden bu metinlere nfuz etmek olduka zor olacaktr. zde btn insanln bilinaltnda mterek veya birbirinin ok benzeri olan armlar ve alglamalarn olduu bir gerektir. En kk din veya kltrlerden en cihanmul inan ve felsefelere kadar insanln bulutuu ortak ve benzer paydalarn varl bilinmektedir. Bunlarn sonradan gerekleen bir takm kltrel etkileimden te insanln evrensel benliinin davurumlar olduu sylenmektedir. Nihayetinde Divan edebiyatnda rastladmz Yaratc, varlk-yokluk, varolu, eyann mahiyeti, insan, insann dnm, kozmik insan vb. hususlar ran, Arap, Hint, Uzak-dou ve Bat metinlerinde de benzer yaplaryla karmza kmaktadr. phesiz bunlarn benzer olmalar, ayn olduklar anlamna gelmemektedir. Tasavvuf metinler akn (mteal) olan veya insanlarnn tecrbesi zerindeki halleri anlattndan, her zaman iin anlalmas ve zmlenmesi zor metinler olmutur. Tasavvuf sylemlerde soyut ve remz (simgesel) bir anlatmn seilmesi iki ana hususa dayandrlmaktadr. Bunlardan birincisi sradan dilin tasavvufun bu derin ve soyut dnyasn ifade etmekten uzak olmas, dieri ise sradan insanlarn bu hassas dengeleri salayamama endiesidir. Edebi metinlerimizi tasavvufi ve tasavvuf d olarak kategorize etmenin de sakncalar vardr. Bunun ad tasavvuf veya baka bir ey olabilir; ancak insann bilin ve bilinaltn imgeleyen btn anlatm ve simgelerde akn (transandental) bir boyut vardr. Deiik anlay ve inanlarda olduu gibi tasavvufta da bu lemin kkenrneinin akn lem olduu veya bu lemin topyekun akn lemin sembol olduu anlay hakimdir. Bu bak asyla deerlendirdiimizde tasavvufun dairesi dnda kabul edilen metinlerde de yaratl ve insanlk seyrinin derin ve ba dndrc izlerini bulmaktayz. Sanatn kkeninde taklit etme (imitation) yeteneinin bulunduunu bir ok sanat tarihisi sylemektedir. Lakin bunun iin nceden taklit edilecek olan bir eyin mevcut olmas gerektii hususu gzden kaar. Mevcudatn esas zaten taklittir. Asl olann bir yansmasdr. Bu durumda asl olan ile yansma arasndaki irtibat, ancak yanstmaya dayal olarak kurulabilir. Bir dier ifadeyle yaratlm lem semboller, remizler lemidir. (Kl 2004: 21). nsanlar, soyut ve kompleks dnceleri anlatmak iin simgelerden yararlanmlardr. nsanln en derin bilgilerini ifade eden efsaneler, mitler, masallar, destanlar hep bu simgesel anlatmlarla karmza kmaktadr. Sadece insanln bu ortak deerleri simgesel bir anlatma sahip deillerdir; lahi kutsal metinler ve insanlarn bireysel anlamda ortaya koyduklar edebi rnler de bu anlatm tr zerine kurgulanmtr. Coomaraswamyye gre, gerek bir sanat, sembolik ve manal bir temsilin gerekletirilebildii, yani akln dnda grlmesi mmkn olmayan eylerin temsil edildii sanattr. (Livingston 1998: 110).

Renk Simgecilii Renk ve renkler, tarihin en eski dnemlerinden bu yana insanln dikkatini ekmi, varlklar tanma ve kategorize etmede en ok yararlanlan hususlardan biri olmutur. Zira bir nesneyi-veya en geni anlamda, bir fikri- bir dierinden ayrt etmek iin kullanlan en kolay yol, renktir (Kanat 2001: 147). Zaman iinde, sadece varl tanmada bir yardmc gsterge olmann tesinde, renklerin insanlarn ruh dnyasyla da ilgili olduu anlalmtr. Bugn modern bilim, insann psikolojisi, kiilii ve ruh dnyas ile renkler arasnda kesin balarn olduunu ortaya koymutur. Btn bunlara bal olarak renkler insanlarn tedavisinde ve manen rahatlamasnda da sklkla kullanlmtr. Her insann tercih ettii baz renkler vardr. Bir oumuz bu seimimizin nedenini bile bilmeyiz. Oysaki, renkler zerine yaplan aratrmalar bunun bilinsiz bir tercih olmadn gsteriyor; nk renkler, salmzdan karakterimize kadar pek ok alanda ruh dnyamz etkilemektedir. Dolaysyla, farknda olmadan setiimiz renkler, aslnda bazen salmz, bazen de ruh halimizi ortaya koyan ipular vermektedir. Martin Lings renklerle ilgili olarak unlar sylemektedir: Her rengin geni bir anlam bileimi olduunu hep aklda tutmalyz. (Lings 2003: 46). Keml-i terbiyeti nevk-i hre vermi reng Latf edip lakabn eylemi gl-i ran (Fuzl)

Psikolog Davut brahimolu, Renk tercihlerimiz tesadfler zerine deil, kiiliimiz ve bundan doan ihtiyalar zerine yaplr diyor... Btn insanlarn vcudunda yedi ana, birok da kk g merkezleri vardr. Yani herkes bir miktar da olsa bir enerjiye sahiptir. Bu enerji yine vcudumuz zerinde yer alan hatlarda dolar ve g merkezlerinden geer. Vcudumuz deiik frekanslarda bu enerjiyi evresine yayar. te her ey burada balamaktadr. Her g merkezinin temsil ettii bir renk vardr. akra (akra) denen bu g merkezlerinde bir tkanma meydana gelirse, bu akralarn kapsad alanda salk problemleri ortaya kar... Hint ve Uzak-dou felsefesinde yer alan bu inan zerine birok bilimsel aratrma yaplmaktadr. Zira bu blgelerde bir aksama meydana gelirse, vcudu saran enerjinin dolamnda da aksamalar olumaktadr. Bunun giderilmesi iinse, biri bioenerji yoluyla akralar ama, dieri ise aksama meydana gelen akraya tekabl eden renge gre tedavi olmak zere iki yol deneniyor. Renk tedavisinin yolla yapldn anlatan psikolog Davut brahimolu, bunlar yle sralyor: Projektrle sorunlu blgeye ihtiyac olan rengi vermek, o renkten bir giysinin giyilmesi ve en son olarak da kiinin ihtiya duyduu rengi dnmesi. Bu yol akralarn almasnda etkili olmaktadr (www.psikoenerji.com 18.01.2005). Sonuta biz, bir frekanslar leminde yayoruz. Bu frekanslar ise kendisini daha ok sesler, ekiller ve renkler biiminde gstermektedir (Sun 1994: 6). Hint felsefesinde gunalar olarak bilinen, yani Varl Bilginin yla ayn olan ve varln yksek hallerini temsil eden semav krelerin ldamas ile sembolleen saf zne uygunluk anlamndaki Satva beyazla; varln belirli bir hali iindeki yaylmn, dier bir ifadeyle varoluun belirli bir dzeyinde bulunan olanaklarnn yaylmasn tevik eden itki anlamndaki Rajas krmzyla ve cahiliyet ile zde olan varlk, aa hallerinde alnan varln karanlk kk olarak bilenen Tamas siyah ile sembolize edilmektedir (Guenon 2001: 37,40). Yine Uzak-dou felsefesinde grdmz yin-yang, hem siyah-beyazn ztln ifade eder, hem de ztlklarn (veya zt grnenin) birbirini ikml etmesini simgeler. ounlukla gece ile simgelenen Snrsz, siyah iken, Mutlak, beyazdr; bir btn olan biimin birliinden ayr olarak bunlarn Birlikine gre Yangn merkezindeki siyah ember, Mutlakn z bir boyutu olarak Snrsz gsterir ve Yinin merkezindeki beyaz ember, Snrszn z bir boyutu olarak Mutlak gsterir (Lings 2003: 34).

Vahdet srdr eydaki reng-i kesret Hak-insna gre vahdet kesret birdir (Eraydn 243) Varlklar arasndaki benzerlikler, bata biim olmak zere renk, koku, ses, ryiha, tat vs. gibi duyusal tarafmza hitap eden ynlerle kurulmulardr. Bu benzerliklerden te, varln birbirine dnmesinde de eklini almak ifadesinin yan sra rengine/boyasna boyanmak, rengine girmek, ayn renklerle renklenmek gibi ifadeleri de grrz. Btn bunlar tasavvuf literatrnde dier varl iselletirerek, bir nevi onun gibi olmak anlamna sk sk kullanlmtr. Bunun yan sra ayn renge girmek, bizatihi o olmak da deildir. Hatta renk btndan daha ok, zhiri ifade eden bir zellik arz eder. Ama bu, tamamen de gerek d deildir. Bir ynyle Onunla aynilemeyi de gsterir. Bu itibarla rengine/boyasna girmek, iki ynl anlam almna sahiptir. Bir ynyle Onun rengine uyarak/benzeyerek O olmak; dier ynyle ise, grnrde aynilii temsil etmesine bal olarak sahtelii, hileyi, aldatmay, gerekdl ifade eder. renk gemek, gz boyamak deyimlerinde olduu gibi gelenek ve kltrde de renk, aldatmann, sahteliin bir gstergesi olmutur. Mh- neve bir al ile reng eylemek ister Emr o pser kim urur engtine hnn (Emr)

Her renge boyan da reng verme Mirt- safya jeng verme (eyh Glib) Kurana baktmz zaman renk kelimesinin karl olarak sbga kelimesini gryoruz. Bakara suresinin 138. yetinde yer alan bu szc Trkeye boya olarak evirmek mmkndr. Szcn Kuranda tek bana deil de Allah ismiyle beraber, yani sbgatullah ifadesi ile kullanlm olmas ok anlamldr. Bu kullanm hakiki renk vericinin yalnzca Allah olduunu arpc bir ekilde ortaya koymaktadr. imdi bu yeti daha yakndan tanmaya alalm. Allahn boyas! Allahn boyasndan daha gzel boyas olan kim? Biz yalnz ona kulluk ederiz. (ahinler 1999: 13). Manalar leminde, o lemin rengine boyanmak iin eriyip gitmeliyim (Mevlana I. 790) Cna teni hem-seng it perhz ile yek-renk it Dil-hhun ise rhat dnyda v ukbda (Sakb Mustafa Dede)

Renk kelimesinin zaman zaman olumsuz bir anlam yklenmesinin tesadfi bir durum olmad anlalmaktadr; zira din ve tasavvufta lem, alabildiine renkli tasavvur edilmitir. Varlk her an ortaya kan devinim ve hareketine bal olarak insanlara rengarenk tablolar sunmaktadr. Ancak lemi mutlak yokluk olarak alglayan bu anlayta, ufkumuza alabildiine renk ve eni baheden gzellikler, mutlak varlk olmad iin aldatcdr. Bilindii gibi insanlar biim, koku, tat gibi hassalardan nce renk hassas kendisine eker. Dolaysyla renk ve renkler iki yn ile karmza kmaktadr. lk olarak zhir grnts ile renkler, insan renklerin asl kaynandan uzaklatrrken, ikinci olarak, insan bu renklerin asl kaynana ulatran ipular verir. Bize Kurn anlatmtr ki: ve sizin iin yeryznde deiik renklerden yaratt her ey, dorusu onlarda hatrda tutmasn bilen kimseler iin bir iaret vardr (16 /Nahl,13). Burada gnderme aka bir Tanrsal Kkenrnekin Platongil hatrasna, yani bu Kkenrnekin anlan daha yksek menzillerini uyandrma gc olan bir iaret ya da simge hatrasnadr. (Lings 2003: 51). Halk- cihn nakna eyler firifte

Nakk- rzgr caceb rengler geer

(Baki)

Olup khne bu cme-i r-reng karmak grndi an b-direng (. Yahya) Ey gl leme aldanma saa reng verir Hkdir kim an geh l'l klar gh hazef (Fuzul)

Tasavvuf terimi olarak kullanlan nemli kelimelerden biri de renksiz ve renksizlik anlamlarna gelen B-reng veya B-rengdir. Btn renklerin asl renksizlik olduu gibi, btn dinlerin asl da bir ve ayndr. Bu da btn insanlarn Elest Bezminde kendilerinin kul, Allahn Rab olmasn kabul etmelerinden ibaret olan tek ve bir dindir. Belli bir mertebeye ulaan mutasavvf btn din mensuplarna ayn gzle bakar; nk hepsinin asl birdir. Btn dinler ve mezheplerde esas olan sz konusu dinin renkleridir (Uluda 1995: 102). Renklerin grnen boyutunun tesi renksizliktir. Esasnda hi bir renk de yoktur. Nihayetinde renk diye bildiimiz btn grntlerin asl renksizlikten yani siyahtan ortaya kmaktadr. Bu da daha ok, bilinmesi ve idrak edilmesi hi bir surette mmkn olmayan Zt- lahnin sembol olarak kullanlmtr. Bu hususu bn Arab Am yani Dipsiz Karanlk olarak ifade eder (zutsu 1999: 44). Karanlkta hi bir ey ayrt edilemedii gibi, Hakkn ztnda da hi bir ey dier eylerden ayrt edilemez, seilemez (Uluda 1995: 475). Siyaha karlk beyaz, ilk varlk yani Akl- evveldir. lk akl Amnn merkezidir. Gayb siyahlndan da ilk olarak o ayrlmtr. Bulunduu felekte en byk k o olduu iin beyza adn almtr. lk akln beyazl gaybn siyahlna tekabl eder. Bylece zdd sayesinde aikr hle gelir. Varlk beyaz yokluk siyahtr. Bundan dolay baz rifler fakr beyazlk diye yorumlamlardr (Uluda 1995: 98). Gnlmn gencine rencler irgrmedin bir yol bulam Yhd deryya girem b-reng b-elvn olam (Yunus Emre) Hi reng ilen bana bdlk mmkin deil Ben harb- bde-i sf izr- sdeyim (Fuzul)

Gelenekte ve tasavvufta bir takm renklerin, belli hal ve makamlar simgeledii bilinmektedir. Bu durum, kiilere, eserlere, topululuklara gre deikenlik gstermektedir. Nihayetinde bunlarn, efsaneler, destanlar ve mitlere kadar uzanan bir gemiten mi esinlendii; bir takm din sylemlere mi dayand ya da tamamen kiisel tercihlerden mi doduu veya btn bunlarn mutlaka yle byle etkilerinin sonucu mu olduu dncesi, belirsiz gzkmektedir. phesiz, belli durumlar simgelemek iin ne srlen renklerle ilgili makul baz izahlar sz konusudur; ancak kaynaklar bu konu zerinde ounlukla durmamlar, sadece renk ve simgelediini belirtmekle yetinmilerdir. rnein, insann hibir surette idrak etmesinin mmkn olmad; ancak Allahn kendisinin bilebilecei Zt hakknda, siyah ve siyaha bal hususlarn simge olarak kullanlmasnn izah hemen yaplabilmektedir. Zira siyahn bilinmezlik, grnmezlik, idrak edilemezlik yn hemen herkes tarafndan alglanmaktadr. Baz tarikatlar, soyut ve akn olan renklerle simgelemiler, bu konuda bir takm sistemler ve tasnifler ortaya koymulardr. zellikle Necmddin Kbrya bal Kbraviyye tarikat, renk simgeciliini olduka gelitirmitir. Nacmddin Kbr, manevi eitimi srasnda slikte vrid olan renkli nurlarn kefinin tam bir tasvirini verir: Noktalar, benekler, daireler vardr; nefis, Allah ltfunun yakn olduuna iaret eden yeil renk grnnceye kadar -yeil, daima yce ve ilh bir renk saylmtr- siyah renk evresinden ve siyah ve krmz

benekler evresinden geer. Kbraviyye ayrntl bir renk simgecilii gelitirmitir. Kbrnn mridi Necmddin Dye, beyazn slmla, sarnn imnla, koyu mavinin ihsnla, yeilin itminn (skun)la mavinin kn (doru ve kesin bilgi)la, krmznn irfnla ve siyahn heyemn (cokulu ak ve vecd iinde aknlk)la ilintisi olduundan sz eder. Siyah, cevherin nurudur, grlemeyen, ancak gsteren nur olarak lh Zttr; cellin rengidir, oysa Allahn cemli kendini baka renklerde gsterir. Ancak Siyah Nurun tesi -ve fena hlinin yaantsyla eitlemenin deneyimi- zmrt dadr, Ebed ve Ezel Hayatn rengidir. Baka renk dizileri de vardr ve Kbr, mritlerin grd renk ve biimlerin farkl anlamlar ve nemleri olabileceini kabul eder. Hatta bunlarn farkl kkenleri de olabilir; zira iyi bir ruhbilimci olan Kbr, havtrn, yani halvet halinde kalpte uyanan fikirlerin, ilh kaynakl olabilecei gibi eytan kaynakl da olabileceinin, insan kalbinden doabilecei gibi, nefisten de doabileceinin, meleklerden gelebilecei gibi cinlerden de gelebileceinin farkndadr. Bu nedenle mridin, bu ya da u rengin, biimin ya da dncenin derin anlamn retecek bir stada her zaman gereksinimi vardr (Schimmel 2001: 253). Renkler, tasavvufta beer balar, ilikiler ve detler olarak deerlendirilmitir ki, bu da lem ve lemdeki alma ve gayreti simgelemektedir. Tasavvufta renk ve renksizlik deyimleri ok kullanlr. Htem Asam, lmn trlerini renklerle ifade etmitir. Halvetlerde nefsin emmre, levvme, mlhime, mutmainne, rziye, marziye ve kmile hallerine sras ile u renkler tekabl eder: ezrak(mavi), asfer (sar), ahmer (krmz), esved (siyah), ahdar (yeil), ebyaz (beyaz), billevn (renksizlik). Bu yedi renk yedi nurun rengidir. Nakbendlere gre de zikirle megul olan slikin kalbinde srasyla kzl, sar, beyaz, yeil ve mavi renkte nurlar zuhur eder (Uluda 1995: 433). lm denince daha ok, nefsin lmn anlayan mutasavvflara gre, nefsi a ve susuz brakmak beyaz lm, halkn eza ve cefasna katlanmak siyah lm, nefse muhalefet etmek krmz lm, yama stne yama dikmek ise yeil lmdr (Uluda 1995: 364). Selahaddin-i Uakye gre Ceml ve cell sfatlarnn yayd klar rengarenk olup cemlden yeil ve sar, cellden ise kzl ve al renkleri parldar (Ceylan 2000: 259). Ayn ekilde smail Hakk Burusev, renk simgeciliini ayrntlarna inerek ortaya koymaktadr: Yeil olgunlua iarettir, doru yolda olanlarn hlidir. Ceml ve cell arasnda seyredenlerin durumunu remz eder. Beyaz ise aslnda bir renk deildir. Daha dorusu onun rengi beraber olduu dier renge baldr. Mesela suyun kab krmz olsa su beyaz iken krmz grnr. Yine gne nlar beyaz iken bir cama yanssa, yansd o camn rengine brnr. Siyah da byledir. Zira siyah Zll- Hakkye iarettir ki nurul-envr lemidir ve o lemde aydnlk ve karanlk yoktur. Geri nur- siyah derler ki, btn klarn son bulduu noktadr. Bu yzden Resulullah (SA) Mekkenin fethi gnnde ehre siyah tlbentle girdiler. nk siyah Ztn rengidir ve gece gibi Kabe de Zt- Ahadiyyete iarettir. Ztn asl idrk olunamad gibi o makama ulamak da dier sfatlarn renklerinden tecerrd etmekle olur. Sliklerin abalar ile Kabenin rtsnn siyah olmasnn srr budur. Sfatlar lemine gre ise renklerin asl ikidir. Siyah ve beyaz. Dier renkler bu ikisinin bir araya gelmesinden ortaya karlar. Bu srra vkf olan kimse renksiz olmaya (sfatlarn renklerinden kurtulmaya) alr. Ayrca eytn, nefsn, rhn, Rahmn havtr da al, sar, kzl ve yeil renkleriyle ifade edilir. Varlklarn ou siyah ve beyazdan ayr deillerdir. Gece olunca gizlenerek rtnen btn mahlukt gndz olunca ortaya kar. Mmkin varlk cihetinden btn lem nasl bir karalt hviyetinde ise mahlkt gece o hle; nasl Hakkn varl ile zhir, srr ile kim iseler gndz aydnlnda da o ekle brnrler. Bu bir adan lemin, Nr isminin altnda olduu iin aydnlk gibi var, Kahhr isminin altnda olduu iin karanlk ve yok olduunun izahdr (Ceylan 2000: 260). Cabbarzde rif Be ise, siyah-beyaz ve dier renklerle ilgili u yorumlarda bulunmaktadr: Beyaz ztiye ve siyh sftyye rengidir. Dier renkteki klarn, Cenb- Hakkn rahmet-i hsslhsnn klar olduu konusunda btn rifler

mttefiktirler (Ceylan 2000: 260). Nefsin mertebeleri, sfat, ekil ve dier zelliklerine bal olarak siyah, beyaz ve krmznn temsil durumu yledir: Siyah: Nefs-i marziyye; sfat olarak cnib-i Hakka nazar, envr- ruh, envr- akl, envr- nefs, kesafet izalesi, tenbih, gzel ahlak, ltuf, yaknlk, topyekun Resulullahn snneti vs.; grlenler olarak yedi kat gk, gne, ay, yldzlar, gk grlts, yldrmlar, ate, kandiller, yanar mumlar, meale vs.; zikir olarak Kayyum; hl olarak hayret; lem olarak ehdet; seyr olarak anillah; yer olarak haf; vrid olarak eriat. Beyaz: Nefs-i mutmainne; sfat olarak kmil insan, tasfiye-i kalb, slamda kuvvet ve bunlara tbiyet, vcudun tasarrufu, nefsi hayra yneltme, ilh ahkm, Allahn emirlerine itaat, cmertlik, tevekkl, tahamml, hakikat, rza, kr vs.; grlenler olarak gklere ykselmek, meleklerle sohbet, yeryzn dolamak, yaratklarla konumak, Kuran, peygamberler, padiahlar, mftler, kadlar, imam ve hatipler, ulema, suleha, Kbe, Medine, Kuds, sancak, alem, ok, yay, top, tfek vs.; zikir olarak Hak; hl olarak vuslat; lem olarak Hakikat-i Muhammediye; seyr olarak maallah; yer olarak sr; vrid olarak hakikat. Krmz: Nefs-i mlhime; sfat olarak acmaszlk, btl yola girme, kanaat, ilim, cmertlik, tevazu, tevbe, sabr, ibadeti saklamamak, yalan, bakta perhiz, ayb yze sylemek, harama meyil; grlenler olarak ba, bahe, denizlerin yryerek geilmesi, havada umak, istenen yere gitmek, krkk sakal, ktrm, ama, sar, dilsiz, Arap, kse, harami, hokkabaz, canbaz, soytar, a vs.; zikir olarak Hve; hl olarak ak; lem olarak hivc; seyr olarak ilallah; yer olarak ruh. Bunun yan sra mavi nefs-i emmre, sar nefs-i levvme, yeil nefs-i rziye, renksizlik nefs-i kmileyi simgelemektedir (Yksel 1996: 217). Ey Fuzl bulmadm reng-i riydan bir saf N'ola ger meylim bu reng ile mey-i gl-fmedir ehre-i zerdin Fuzlnin tutuptur ek-i l Gr ana ne rengler gemi sipihr-i nl-gn In ve snn olduu gibi, renklerin de asl nurdur, gnetir. Nurun, gnein zt, asl renkleri tr: krmz, sar, mavi. Zhirde yedi renk grndnden yedi renkten sz edilirse de bu yedi renk zt olmayp eitli cinslerin bir karmdr. Siyah ve beyaz ise renkten saylmazlar; nk beyaz bu yedi rengin birbirine bir karm, siyah da btn bu renklerin bulunmay, yokluudurBu renkler konusu tekvin konusunu aklamakta da nemlidir (Sunar 2003: 269). Glibin Rengi Fecr oldu ikr sefd siyh u srh arh oldu pr-nigr sefd siyh u srh ( Seher vakti, beyaz, siyah ve krmz olarak grnd; bylece felek beyaz, siyah ve krmz ile doldu.) 2. Seyr et arb u sgar- smn em-i yr Hep dfi-i humr sefd siyh u srh ( arab (krmz), gm kadehi (beyaz) ve yarin gzn (siyah) seyret; krmz, beyaz ve siyah olan bunlarn hepsi sarholuu giderir.) 3. Glgn u vesme srd sefd-b ile ruhun Kld o fitnekr sefd siyh u srh ( O fitnekr olan sevgili, allk, rastk ve beyazlatc srerek yzn krmz, siyah ve beyaz 1.

kld.) Bir gne nak-bend-firb olma rengine Dehrin cism-i mr sefd siyh u srh ( Bir ekilde dnyann rengine aldanma; o, beyaz, siyah, krmz renkli bir ylana benzer.) 5. Ry- zemn bkalemndan nin verir Zeyn etdi nev-bahr sefd siyh u srh ( lkbahar, beyaz, siyah, krmz renklerle ortal ssledi; bu haliyle yeryz bukalemun gibi renkten renge girdi.) 6. Geh b u geh erer karr seng-i hreden Mahkm- Kirdgr sefd siyh u srh ( Sert tatan (siyah), bazen su (beyaz), bazen kvlcm (krmz) karr; beyaz, siyah, krmz ne varsa hepsi Allahn emrine tbidir.) 7. Glib kzldr ama shan a u karadan Sylenmedik ne var sefd siyh u srh ( Ak ve karadan sz ama Glib kzldr; beyaz, siyah ve krmzdan sylenmedik ne kald?) & Ad bir zge kr sefd siyh u srh Nakk- rzgr sefd siyh u srh ( Zamann (veya yel) nakka, beyaz, siyah ve krmzdan oluan baka bir i iledi.) 2. Elms u lal gevher-i seyln eder zuhr em olsa ek-br sefd siyh u srh ( Gz, beyaz, siyah, krmz gz yalar dkse, cevher (beyaz), elmas (siyah), lal (krmz) selleri ortaya kar.) 3. Geldikde ba ol meh eder ebr-i nev-bahr Env- itizr sefd siyh u srh ( O ay gibi (beyaz) sevgili gl bahesine (krmz) gelse, ilkbahar bulutu (siyah) beyaz, siyah ve krmz olmak zere bin trl zrler diler.) 4. Kan alamakda bir gl-i ebrye benzedi em-i pr-intizr sefd siyh u srh (Bekleyilerle dolu gz, kan alamaktan beyaz, siyah, krmz gl-i ebriye dnd.) 5. Bu dd u ule v ten-i kfr-fm ile em eyler h u zr sefd siyh u srh ( Mum, duman (siyah), alev (krmz) ve kafura benzeyen (beyaz) teni ile beyaz, siyah, krmz renklerle alayp szlar.) 6. Feyz-i midd- hme-i yktum eyledi Evrk pr-nigr sefd siyh u srh ( Yakut renkli (krmz) kalemimdeki mrekkebin (siyah-krmz) feyzi, sayfay (beyaz) beyaz, siyah, krmz ile ssledi.) 7. Glib gl-i mazmin elfz- sdeden Kd siyeh-bahr sefd siyh u srh ( Glib, yaln szlerin ve derin anlamlarn glnden kat, siyah-bahar (yeni ty km yz) gibi beyaz, siyah, krmz oldu.) Makalemizin ikinci ksm, eyh Glibin redifi sefd siyh u srh olan yukardaki iki gazeli zerine dncelerimizden oluacaktr. Vezin ve kafiyeleri de ayn olan bu gazeller yedier beyitten olumaktadr. eyh Glibin ayn vezin, kafiye ve redifle ikinci bir gazel sylemesi, bu iirlere hem ekil hem de ierik itibaryla ilgi ve sevgisini gstermektedir. Grebildiimiz kadaryla bu iir, ayn kafiye ve redif dzeniyle daha nce, 17. Yzyl 1. 4.

airlerinden Tecell tarafndan yazlmtr; ancak zellikle Sebk-i Hind airleri olmak zere ran edebiyatnda byle bir rnein olup olmad kesin belli deildir. Acaba Glibi ikinci bir gazel sylemeye iten sebep, redifteki beyaz, siyah ve krmzdan teekkl eden kurgularn varlk lemindeki okluu mudur, yoksa bu renklerin balamnda varlktaki simgesel yaplar mdr. Bunlar zerinde dnlmeye deer hususlardr. Bir dier soru ise, neden beyaz, siyah, krmz da dier renkler deil? Bunu, sadece sin harfiyle balayan renkler olarak deerlendirmek yeterli midir? Ayn ekilde, btn ama, beyitlerde geen bu renk ve onlarla ilgili gsterilenler midir? Hi phesiz air, bu hengi ve btnl iin iine dahil ediyordu; ancak meseleyi bu kadar yzeysel grmek, Glibi ve iirini ok basite indirgemek olacaktr. phesiz Divan iirinin bir boyutu estetik kurgu ve bununla birlikte kelimelerle oynamaktr; ancak Divan airi iin btn bunlar bir ama deil, bir aratr. airin amac var grnen bu lemdekileri taklit deildir; o, Allahn eseri olarak grd her eyi Ona ulamada birer simgesel deer olarak grmtr. Var grnen lem zaten airin indinde bir yanlsamadan ibarettir. Tekrar onu taklit etmek, phesiz onu asldan daha da uzaklatracaktr. Sanatkrn varla yaklam da, onun arka planna inerek oradan Mutlakla irtibata gemek eklindedir. Sanatkr, bu balamda iiri de byle grmtr. Yani iiri Hakikatin emrine vermitir. Tasavvuf ehli, simgesel anlatm ve bunu en st seviyede ifade kbiliyeti olan iiri/ iirsel dili ok sevmitir. Dolaysyla tasavvufi sylem, bir yn ile gizlilikilii esas alrken, bunu en gzel bir ekilde simgesel bir dil kullanarak ifade etmitir. Divan iirinin dayand temel hususlardan bata geleni, tasavvuf ve onun dnce sistemi olmutur. airler, hem bu dnceleri benimsemiler, hem de tasavvufun bu soyut ve derin yapsn, sanat gsterisine dntrmlerdir. Annemarie Schimmel, Osmanl iir geleneinde tasavvufun yerini anlatrken, Fars, Trk ve Urdu iirinin en byk ustalarnn eserleri iinde, slam kltrnn din arka plann bir ekilde yanstmayan tek bir msra bile bulmak gtr. der (Schimmel 2001: 284). Gayri ezhr gl lleye hem-reng olmaz Sgar- ireti n anlara sunmu devrn (. Yahya) Glib, ufkun nce siyah, sonra beyaz daha sonra kzla dnmesinden, bir gzelin yzne ve kalarna srd allk, rastk ve beyazlatcya, oradan siyah duman, krmz alevi ve beyaz grnts ile muma kadar, varlk lemindeki bir takm hadise ve eyleri iirinin malzemesi yapmtr. Hatta iirinin birisini Glib, krmz, siyah ve beyaza ait sylenmedik bir ey kald m? diyerek bitirmektedir. Beyitlerdeki kelimelere baktmzda, bu rengi bir araya toplayan hadise ve eylerin ustaca sralandn gryoruz. Ancak air, neden bu rengi nce varlk leminde bir arada gzlemlemi, daha sonra ise zihninde bu harmoniyi canlandrmtr? Nihayetinde bu renklerin dnda da, nemli temsil deerleri olan renklerin varln biliyoruz. Siyah ve beyaz, gelenek ve kltrlerin ounda renkten saylmamtr. Bu iki renk bir kontrast, bir ztlk olarak alglanmtr. Ancak ztlktaki zarurilik burada da vardr. Yani siyah olmasa idi, beyaz, beyaz olmasa idi siyah alglama ve idrak etmek mmkn olmayacakt. Bu durum zulmet-nur paradoksu ile birlikte deerlendirilmitir. Aslnda buradaki ztlk bir ynyle uyumun veya dengenin de sembol olmaktadr. Uzak-dou felsefesindeki yin-yang ekli de byle bir ztlk ve denge anlayn barndrmaktadr. Siyah nurda da ztlkla ilgili bir durum sz konusudur. Tasavvuf erbabnn zaman zaman dile getirdii nur- siyah (siyah nur), nurun yani beyazn fartndan kaynaklanan siyahlktr. Siyah nur, sufinin fenann bekaya dnmesinden hemen nce girdii hassas ve zarif bir ruh durumudur. Bu durum, sufinin Mutlaka ar derecede yakn olmasndan ortaya kan bir zulmettir (Yldrm 2003: 132). Bir varl bilme ve idrak etmenin nemli taraflarndan birisi de onun ne olmadn

bilmektir. Yani zddn bilmek, aynn bilme hususunda ok nem arz etmektedir. Akn (mteal) olan idrak etmek ise daha da zordur. eyh Glibin Hsn Ak mesnevisinde de siyahn, gz kamatrc olann rengi olduu hemen anlalyor. Bu durum n fazlaldr. Gndz n rtp mahremiyete, samimiyete, safla davet eder. Dsal dnyaya ve dsal alg organlarna mani olup, i dnyaya ve isel duyularn almasna imkan verir (Holbrook 1995: 136). Vasili Kandinskiye gre, siyah ve beyaz, renkleri koyulatrarak veya aarak onlarn balangtaki dinginlik ve kaytszlk tnlarna ulamasn salar. Sk sk renk d bir ey olarak grlen beyaz (zellikle tabiatta beyaz yoktur diyen empresyonistler sayesinde) yakndan bakldnda, btn renklerin maddi nitelikler ve cevherler olarak kaybolduu bir dnyann simgesi gibidir (Kandinski 1993: 72). Renk zerine alan uzmanlar, aslnda btn renklerin, n yani beyazn farkl yansmalar olduunu tespit etmilerdir. Beyaz grnen gne na prizmay tuttuumuzda dier renkleri gzlemlememiz mmkn olmaktadr. Bu durum, tasavvuf ehlinin, her eyin asln Mutlak Nura dayandrmas anlayn tam olarak simgelemektedir. Nihayetinde bin bir olarak adlandrdmz renklerin kayna beyaz renktir. Bu, ayn zamanda vahdet-kesret meselesini de aydnlatmaktadr; zira bu kadar okluk, aslnda Birin tecelli ve tezahrnden baka bir ey deildir. Satvann beyaz, racasn krmz, tamasn siyah olduu sylenir ve bu tanmlama reticidir. Tastamam konuursak, renk olmayan siyah ile beyaz satva ile tamas arasndaki ar ztl simgeler; bu iki kutup arasnda duran renk, bylece berzah guna, racas simgeler ve krmz genel olarak renk anlamnda alnabilir; nk btn renklerin en canls, yani gzde en ok titreim reten odur. Kendi bana gunalardan farkl olsalar da beyaz, krmz ve siyahn doru bir l oluturmadna dikkat ekmekten kendimizi alamyoruz Lings 2003: 38). Beyaz insan psikolojisinde temizlik, saflk semboldr. Genellikle huzurlu ve sorunsuz bir ruh halini ifade eder. Siyah ise yutan bir renktir. Btn renkler onun iinde yok olup gider. Siyah tamamen bir renksizliktir. Onun iin mutasavvflar Allahn yaratma iradesinden nceki mertebeyi yani Zt- Ahadiyyeti, tecellisizlik ve mutlak anlamda idrak edilemezlik ynlerinden dolay siyahla simgelemilerdir. Siyah, insan psikolojisinde ise, kntl duygularn bir ifadesidir. Gizemli olmak, hakimiyet kurmak, ciddi bir grnm yaratmak isteyenlerin sklkla bavurduu renklerden biridir. Siyah renk, bata Trk milleti olmak zere, pek ok milletin gelenek ve kltrnde, ktlk, yas ve matemin rengi olarak da bilinir. slam gizlilikilii sufilik, bir bilgi yolundan bakas olamazd ve Tanrsal ze sufilerin sk sk gececil anlamlar tayan Leyl ile seslenmeleri bu bakmdan kayda geirilebilir. En yksek anlamyla gece, Snrszlktaki diil ynyle Mutlak Gereklikin simgesidir. Mavi-siyah gece g, yldzlaryla olutaki btn eylerin yce kkenrneklerini gizemli bir biimde Birlik iinde ieren Snrsz Toplamlkn rahmini yanstr. (Lings 2003: 47). Mevln da yle syler: A ham kii, gecenin dumanyla Msnn grd atete pier, olgunlarsn; geceye benzeyen mrekkep o kaleme bilgiyle yardm eder. Gece Leyladr, gndz de onun peine dm Mecnun; seher a aklnn nurunu bklm bklm simsiyah salarna ekip durmadadr gece. (ahinler 1999: 30). Krmz, renklerin iinde en kesif ve dikkat ekici olandr. Bu itibarla aslnda siyah ve beyazn dndaki btn renkleri temsil etmektedir. Bir dier syleyile tamamen varlk lemini simgeler. Zira grnen taraf ile varlk lemi rengarenktir. Daha nce de bahsettiimiz gibi renkler, zaman zaman farkl simgesel deerlerle de karmza kmaktadr. Baz mutasavvflar renklere farkl simgesel anlamlar yklemilerdir. Bunlardan biri de Krmz gl Allahn mehbetinden bir paradr hadisini ne karan Ruzbihan- Baklydi. Bylece dnyann her yerinde airler tarafndan sevilen gle, dinsel deneyim olarak cevaz verilmitir; Allah gl bulutlar eklinde, lh zat harika bir krmz gl olarak grr. Bu iek lh cemli ve azameti en mkemmel bir biimde aa kard iin, evk sahibi ruhun simgesi blbl ezelden ebede kadar onu sevmeye yazgldr (Schimmel 2001: 293). Irakye gre ise

10

kzllk anlamna gelen srh, slukun kuvvetli olmas anlamn tar (Uluda 1995: 480). Tasavvuf geleneinde krmz rengin daha ok, Allahn azametini ve cellini simgeledii sylenmitir. Peygamberin bir gl grp, onu pp gzlerine bastrp krmz gl Allahn mehbetinden bir paradr dediinden bahsetmitik. Martin Lings de krmz renk ile ilgili unlar syler: Tanrsal ululuun rengi krmz bir yaylmayla adalet ve tehlikenin anlatm olur. Buradan da korkunun rengi olarak deerlendirilebilir ve zde devingen bir renk olarak benzer bir biimde eylem rengidir. (Lings 2003:46). Krmz rengin sinir sistemi zerinde her zaman glendirici, ykseltici bir etkisi vardr. rade gc ve cesareti temsil eder. Hareketlilik, ihtiras ve hrs semboldr. Mevlev sema trenlerinde de her ey ayr bir mnya, ayr bir gzellie sahiptir. phesiz bu trenleri ve buradaki simgesel deerleri en iyi bilenlerden biri de eyh Glib idi. Sem edilen, semhane denen alann eklinden, stne oturulan postlarn renklerine, semzenin giydii her giysiden, yapt her harekete kadar hepsinin bir mns vardr; hepsi bir sembol ifade etmektedir. Mesela semhane dairevi bir alandr ve kinat sembolize eder. eyhin oturduu krmz post Mevln Celleddin-i Rum'nin makam saylr ve eyh efendi vekaleten bu makama oturur. Krmz renk 'vuslat' yani Allah'a kavuma rengidir. Mevln, gne batarken Allah'a kavumutur. Bilindii gibi gne batarken de doarken de gkyz krmz bir renk alr. te eyh postunun krmz rengi maddi dnyadan bat, mnevi dnyaya douu temsil eder. Mevlevilie yeni girenlerin oturduu post siyah olur. Siyah renksizliin rengidir, tevhidi temsil eder, btn renkleri iinde barndrr. Dervi bilgilenip yol alnca beyaz renkli posta oturmaya hak kazanr. (www.Semazen.net. 16.12.2005-Esin elebi). Menkabev hayatnn anlatld bir hikyede, bn Snnn padiaha satt sihirli bir mumun siyah, krmz ve beyazdan olumas dikkati ekmektedir. Sihirli mumun beyaz ksmnn yanmas halk zerinde bir etki yaratmazken, krmz ksm yandnda halk glmeye, siyah ksm yandnda ise alamaya balamaktadr. Mumun tamamen yanmas sonucunda oluan kokuyla ise halk, sabaha kadar uyumakta veya krk yllk hasta gibi glkle hareket etmektedir (enocak 2005: 86). Burada din bir simgeden te, daha ok kltrel motiflerle karlarz. Beyaz, renk zelliine bal olarak ntralize durumdadr, yani etkisi sz konusu deildir; ancak krmznn canl ve devingenliine bal olarak insanlar gldrmesi ve siyahn geleneksel matem zelliine bal olarak insanlar alatmas sz konusudur. Bu renkli mum, ak bir ekilde hayatn btnn simgelemektedir. Zira hayatn bazen beyaz, bazen siyah, bazen de krmz taraf vardr. Siyah renk, malzemenin baarl ekilde temel ekline ayrtn gsterir. Mantk olarak Byk te grlecek olan ilk renk siyaht; nk hibir sembol tamadan mkemmel olmayan gsterecek tek renk siyahtr. Beyaz sembolik olarak diiyle zdetir, krmz ise eril ile. Bu renklerin anlam gz nne alndnda, tm srecin siyah, beyaz ve krmzdan olumas gerekir (Saltk 2005: 98). Glibin beyitlerine dnersek, air bu rengi birbirini btnleyici eler olarak kullanmtr. Yani Allahn zt, yaratma iradesi ve varlk lemi. Aslnda hepsi, yani beyaz ve krmz (btn renkler), siyaha mensuptur; dolaysyla gerek anlamda siyahn dnda renk de yoktur. Glib, madd lemde gzlemlediimiz ikmli, akn lemdeki mkemmeli alglayabilme hususunda rneklendirmektedir. Yani mum, ancak yandnda vasfn tamamlar; bir gzel, ancak yukarda zikredilen ly kullandnda gzel olabilir; varlk leminin devam devranla sz konusudur, bu da her sabah ufkun nce siyah, sonra beyaz, daha sonra da kzl olmas ile mmkndr. Yek-reng-i kr-i sye-i pr-mye eyleye rm u cnbi-i dem-i sihr-fernmi (Skb Mustafa Dede)

11

Tasavvuf geleneinde bu renkle ilgili bir dier anlay da, cemlin beyazla, cellin krmzyla ve kemlin (Zt- Ahadiyyet) ise siyahla simgelenmi olmasdr. Ceml ve cell ise Allahn sfatlarnn genel adlardr. Mesela Allahn Latf, Ceml, Rahm, Gafr sfatlar ceml, Cebbr, Kahhr, Hlik gibi sfatlar ise cell sfatlarndan olarak bilinmitir. Ayn zamanda krmz ile simgelenen varlk lemi, nasl geici ise Allahn cell sfatlarnn da geici olduu sylenmitir. Tasavvufta cell tecellisi hadd- ztnda yoktur. Cemli gstermek iin tasavvur edilir. nk eya ztlar ile idrak edilir. Tarikat ehli ceml ile celli birletirirler. Onlarn nazarnda Hak, Ceml-i Mutlaktr (Tarlan 1985: 19). Zaten Allah; rahmetim gazabm gemitir, demitir. Bu da Allahn cell tecellisinin geici, cemlinin ise daimi olduunu gstermektedir. Sonu: Renkler, bu dnyada bize Gizli Hazine servetine tanklk tamak ve onun herhangi bir olumsuz anlamda kesinlikle tekdze olmadn dorulamak zere verilmilerdir (Lings 2003:50). Renkler, tarihin en eski dnemlerinden beri insanln dikkatini ekmi, eyleri tarif, tasnif ve bildirme hususlarnda yardmc unsurlar olarak kullanlmlardr. Renkler, varln tannmasnda en az ekil kadar nemli olmulardr. Ancak renklerin sadece d dnya ile ilgili olmad, insann i dnyas ile de ok nemli balar olduu kefedilmitir. nsanlarn ruh dnyas ile renkler arasnda bir ilgi olduu ortaya kmtr. nsanlarn i ve d dnyalar ile bu kadar dolu olan renklerin zaman iinde belli simgesel deerlere ulamas kanlmazd. Bu simgesel deerler, btn insanln benimsedii ve ayn anlamda alglad almlara sahip olsa da, baz kltrler ve geleneklerde tamamen farkl alglanmtr. Mutasavvflar, Yaratc ve lemdeki esrar tefekkr ederken, sradan dilin stnde olan simgesel dili tercih etmilerdir. Simgesel dilin en gzel rneklerini de iirde grrz. Tasavvufun bu soyut ve simgesel yn Divan airlerinin de ilgisini ekmi, iirlerinin ounu bu konulara ayrmlardr. Kendisi de byle bir gelenein iinden gelen eyh Glibin iirleri, derin simgeler iermektedir. te byle iki gazelinde eyh Glib, redif olarak, siyah, beyaz ve krmzy semi ve beyitlerini bu renkle ilgili mazmunlar zerine kurgulamtr. iirler, bu rengi bir araya getiren ey ve olaylar anlatyor grnmektedir. Ancak eyh Glibin, sadece bu yaplar zerine, iirini sylemeyecei de bir gerektir. Nihayetinde, beyitlerin grnen bu boyutlar nemlidir; fakat arka planda esas verilmek istenenin ne olduu bizim iin ok daha nem arz etmektedir. Renkler, zhiri adan farklln, okluun, paralanmln gstergesidir. Btni adan ise, farkl grnen bu renklerin aslnda esas bir rengin deiik tezahrleri olduu anlalmaktadr. Bu gazellerde de krmznn btn renklilii ile varlk lemini, beyazn Allahn yaratma iradesini, siyahn ise Zt simgeledii, bu itibarla da siyahn dnda hakiki bir renk olmad anlalmaktadr. Ayn ekilde Glib, varlktaki kemlin de yine bu renk ile olduunu bizlere hatrlatmaktadr.

12

Kaynaklar Ceylan, mr (2000); Tasavvufi iir erhleri, Kitabevi Yay., stanbul. Eraydn, Seluk ( 2001); Tasavvuf ve Tarikatlar, M.. lahiyat Fakltesi Yay., stanbul. Guenon, Rene (2001), Yatay ve Dikey Boyutlarn Sembolizmi (ev. Fevzi Topaolu), nsan Yay., stanbul. Holbrook, Victoria (1995); Mazmun mu Klie Yoksa Devralnm Mazmun Kavram m? Galibin Hayalinde Renk ve Yorumu, eyh Galib Kitab, stanbul, ss.131-141. Kanat, Akn (2001); Renk ve Duyu Psikolojisi, lya Yay., zmir. Kandinski, Vasili (1993); Sanatta Zihinsellik zerine (ev. Tevfik Turan), Yap Kredi Yay., stanbul. Kl, Mahmut Erol (2004); Sufi ve iir, nsan Yay., stanbul. Lings, Martin (2003), Simge ve Kkenrnek, (ev. Sleyman Sahra) Hece Yay., Ankara. Livingston, Ray (1998); Geleneksel Edebiyat Teorisi ( ev. Necat zdemirolu), nsan Yay., stanbul. Mevln Celleddin-i Rm (2000); Divan- Kebir-Semeler C.I (Haz. efik Can), tken Yay., stanbul. Saltk, Mehmet (2005); Kudili Klavuzu-Simyann Ayak zleri, Hermes Yay., stanbul. Schimmel, Annemarie (2001); slamn Mistik Boyutlar (ev. Ergun Kocabyk), Kabalc Yay., stanbul. Sun, Dorothy-Howard (1994); Renginizi Tanyn (ev. Turul kten), Artan Yay., stanbul. Sunar, Cavit (2003); Tasavvuf Felsefesi veya Gerek Felsefe, Anadolu Aydnlanma Vakf Yay., stanbul. ahinler, Necmeddin (1999); Siyah ve Yeil-Kuranda Renk Sembolizmi, nsan Yay., stanbul. eyh Galib, ( 1994 ); Divan (Haz. Muhsin Kalkm), Aka Yay. Ankara. enocak, Ebru (2005); bn Sina Hikayeleri zerine Mukayeseli Bir Aratrma, (Baslmam Doktora Tezi), Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Elaz. Tarlan, A. Nihat (1985); Fuzuli Divan erhi, Kltr Bakanl Yay., Ankara. Uluda, Sleyman (1995); Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yay., stanbul. www.Semazen.net. 16.12.2005-Esin elebi. Yldrm, Ali (2003); Ztlk Kavram ve Divan iirinde Zerre-Gne Sembolizmi, Bilig Dergisi, Ankara, ss.125-138. Yksel, Hasan Avni (1996); Trk-slam Tasavvuf Geleneinde Rya, MEB Yay., stanbul.

13