Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
M E M BAKANLII LL T
MEGEP
ANKARA 2007
Milli E Bakanl itim taraf geli ndan tirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Ba n 02.06.2006 tarih ve 269 say Karar kanl n l ile onaylanan, Mesleki ve Teknik E Okul ve Kurumlar kademeli olarak itim nda yayg tlan 42 alan ve 192 dala ait ereve nlar retim programlar nda amalanan mesleki yeterlikleri kazand rmaya ynelik geli tirilmi retim materyalleridir (Ders Notlar r). d Modller, bireylere mesleki yeterlik kazand rmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amac yla renme materyali olarak haz rlanm denenmek ve , geli tirilmek zere Mesleki ve Teknik E itim Okul ve Kurumlar nda uygulanmaya ba lanm r. t Modller teknolojik geli melere paralel olarak, amalanan yeterli i kazand rmak ko ile e ulu itim retim s nda geli ras tirilebilir ve yap lmas nerilen de iklikler Bakanl ilgili birime bildirilir. i kta rgn ve yayg e kurumlar letmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik n itim , i kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ula labilirler. Bas lmmodller, e kurumlar itim nda rencilere cretsiz olarak datr. l Modller hibir ekilde ticari amala kullan lamaz ve cret kar l nda sat lamaz.
NDEK LER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii G .......................................................................................................................................1 R RENME FAAL YET -1..................................................................................................... 3 1. AK ..................................................................................................................................... 3 1.1. Aknn Tan ............................................................................................................. 3 m 1.2. Aknn Grevleri ......................................................................................................... 4 1.3. Aknn al Prensibi.............................................................................................. 5 ma 1.4. Ak e ................................................................................................................. 5 itleri 1.4.1. Kur Ak............................................................................................................5 un 1.4.2. Kalsiyumlu Ak..................................................................................................... 6 1.5. Kalsiyumlu Aklerin stnlkleri................................................................................6 1.6. Aknn Yap ..............................................................................................................6 s 1.7. Ak Etiketi ....................................................................................................................7 1.8. Ak Kapasitesini Etkileyen Faktrler ...........................................................................8 1.9. Ta Gre Ak Seimi................................................................................................8 ta 1.10. Ak Kontrolleri ...........................................................................................................8 1.10.1. Gzle Kontrol ......................................................................................................8 1.10.2. Yzeyden Kaak Kontrol ..................................................................................9 1.10.3. Yo unluk Kontrol .............................................................................................. 9 1.10.4. Kapasite Kontrol.............................................................................................. 10 1.10.5. Vas zerinde Ykl Muayene....................................................................... 10 ta UYGULAMA FAAL YET .............................................................................................. 11 LME VE DE ERLEND RME ....................................................................................16 RENME FAAL YET -2................................................................................................... 17 2. AK ELEKTROL N HAZIRLANMASI VE YO T N UNLUK KONTROL ............. 17 2.1. A k Esas Gre Elektrolit Haz rl na rlanmas .............................................................17 2.2. Hacim Esas Gre Elektrolit Haz na rlanmas .............................................................18 2.3. Hidrometre .................................................................................................................. 18 2.3.1. Su Yo unlu Gre Blmleme...................................................................... 18 una 2.3.2. Bome Esas Gre Blmleme:......................................................................... 19 na 2.4. Aklerin ve De .............................................................................................. 19 arj arj 2.4.1. Aknn De ....................................................................................................19 arj 2.4.2. Ak .............................................................................................................. 21 arj 2.5. A ve De n Zararlar arj r arj ................................................................................... 21 2.5.1. A n Zararlar arj r ............................................................................................ 21 2.5.2. A De n Zararlar r arj ........................................................................................ 21 2.6. Ak Etme Metotlar arj .............................................................................................21 2.6.1. Yava arj ............................................................................................................21 2.6.2. Normal arj.......................................................................................................... 22 2.6.3. abuk ........................................................................................................... 22 arj 2.6.4. Ara zerinde .............................................................................................. 22 arj 2.6.5. Ak Sresinin Tespiti................................................................................... 22 arj 2.7. Aknn Self - De ................................................................................................. 23 arj 2.7.1. Slfatla .......................................................................................................... 23 ma 2.8. Kullan lmadan Bekletilen Aklerde Yap lacak lemler: ........................................... 23
UYGULAMA FAAL YET .............................................................................................. 24 LME VE DE ERLEND RME ....................................................................................26 RENME FAAL YET -3................................................................................................... 27 3. OTOMOB TES L SATLARINDA KULLANILAN DEVRE ELEMANLARI ................27 3.1. alterler....................................................................................................................... 27 3.1.1. Mekanik alterler................................................................................................. 27 3.1.2. Manyetik alterler ............................................................................................... 28 3.2. Tesisat Kablolar Renk Kodlar ve :............................................................................. 28 3.3. Ampul ve e ...................................................................................................... 28 itleri 3.3.1. Ampul .................................................................................................................. 28 3.3.2. e ................................................................................................................28 itleri 3.4. Sigortalar .....................................................................................................................31 3.4.1. Tan .................................................................................................................. 31 m 3.4.2. Telli Sigortalar ..................................................................................................... 31 3.4.3. Devre Kesiciler ....................................................................................................32 3.4.4. Sigorta kutusu ...................................................................................................... 32 3.5. Rleler .........................................................................................................................33 3.5.1. Ak Rleleri ...................................................................................................... 33 m 3.5.2. Emniyet Rleleri.................................................................................................. 33 3.6. Soketler ....................................................................................................................... 34 3.7. Kontak Anahtar .......................................................................................................... 34 UYGULAMA FAAL YET .............................................................................................. 35 LME VE DE ERLEND RME ....................................................................................36 RENME FAAL YET -4................................................................................................... 37 4. KONTAK ANAHTARI ..................................................................................................... 37 4.1. Grevi .........................................................................................................................37 4.2. Yap .......................................................................................................................... 37 s 4.3. Kontak Anahtar Kontrolleri ....................................................................................... 38 4.3.1. Kontrol ....................................................................................................... 38 asi 4.3.2. Devre Kontrol ....................................................................................................38 4.3.3. K Devre Kontrol............................................................................................ 38 sa UYGULAMA FAAL YET .............................................................................................. 39 LME VE DE ERLEND RME ....................................................................................40 RENME FAAL YET -5................................................................................................... 41 5. OTOMOB TES L SATINDA KULLANILAN KABLOLAR .......................................... 41 5.1. Kablo Malzemesi ........................................................................................................41 5.2. Kablo Renkleri ............................................................................................................41 5.3. Kablo Kesitleri:........................................................................................................... 42 5.4. Otomobil Tesisat Kullan Soketler .................................................................. 42 nda lan 5.4.1. Tan .................................................................................................................. 42 m UYGULAMA FAAL YET .............................................................................................. 44 LME VE DE ERLEND RME ....................................................................................45 MODL DE ERLEND RME .............................................................................................. 46 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 47 KAYNAKA .........................................................................................................................49
ii
AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI 525MT0021 Motorlu Aralar Teknolojisi Alan Tm Dallar Ak ve Otomotiv Elektrik Tesisat Bu modl ile Aknn grevlerini, al prensiplerini, ma e itlerini renecek; Aknn yapn kapasitesini, ta s , ta gre ak seimini yapacak; Ak elektrolitini haz rlayacak. e arj itlerini ve kontrollerini renecek, otomobil elektrik tesisat devre elemanlar n renecek bir e materyalidir. itim 40/32 Temel Elektrik ve Elektronik 2 Modln Ba armOlmak Ak otomotiv elektrik devre elemanlarn ar te n za his, onar ayar ve bak n m m yapmak. Genel ama renci: Ak ve otomobil elektrik tesisat devre elemanlarn ar te onar ayar ve bak nara n za his, m; m teknik katalo uygun olarak yapabilecektir. una Amalar 1-Akleri skebilecek, retici firmalar n teknik de n erlerine gre kontrollerini yapabilecek ve ara zerinde takabilecektir. MODLN AMACI 2- Aky retici firmalar teknik de n erlerine gre arj edebilecektir. 3- Oto elektrik tesisat devre elemanlar ara katalo ve n una standartlar uygun olarak kontrol edebilecek ve na de tirebilecektir. i 4- Ara zerinde kontak anahtar ular ara katalo ve n una standartlar uygun olarak tespit edebilecektir. na 5- Basit tesisat onar n katalo ve standartlar mlar ara una na uygun olarak yapabilecektir. Oto tamir atlyesi ve oto elektrik atlyesi bilgisayar laboratuar , tepegz, slytlar, CD, VCD gsterimi Modl iinde ve sonunda verilen oktan semeli sorular cevapland rarak kendinizi de erlendiriniz, sonular n retmeninizle payla arak eksikliklerinizi tamamlayabilmeniz iin gereken bilgileri al z. n
SRE N KO UL YETERL K
iii
iv
G R G R
Sevgili renci, Otomotiv teknolojisinde bir otomobilin ilk al mas otomobil zerindeki k ve ve zel al cdonan n al mlar n masiin elektrik kayna ihtiya vard Bu ihtiyac na r. kar layan eleman ak (batarya veya akmlatr )olarak adlandl Ak gn getike rr. otomotiv teknolojisine paralel olarak kaliteli ve yksek kapasiteli akler geli tirilmektedir. Petrol rezervlerinin azaldiki binli y n ba llar teknoloji byk bir h nda zla geli mektedir. Teknolojik geli melerde anahtar rol elektrik ve elektronik para ve sistemlerindedir. Bu modlde temel elektrik paralar ndan ak e itlerini ve yeni aklerin zelliklerini, edilmelerini, kontrollerini bulacaksz. Kalsiyumlu ve jelli aklerin stnlklerini arj n anlayacaksz. Aklerin niin bak z oldu n ms unu, saklanmalar n ve kullan mrlerinin n m nasbu kadar artn renebileceksiniz. l Otomobil tesisatlar kullan devre elemanlar meydana gelen geli ve nda lan nda me de imleri; e i itlerini, grevlerini; tesisatlar kullan kablo malzemelerini, kablo nda lan renklerini e itlerini ve soketlerini reneceksiniz. Otomobilinizin farlar yanm yorsa, otomatik camlar a yorsa, sinyaller lm al yorsa bu gibi ar n otomobilin minicik bir sigortas n atmas m zalar n ndan kaynaklanabilece anlayacak ve kavrayacaks z. ini n
ARA TIRMA
Ak imalatyap bir i lan letmeye giderek aknn yap ld malzemelerin nelerden meydana geldi ini renip ve rapor ederek sfta arkada n n lar za sununuz.
1. AK
1.1. Aknn Tan m
Elektrik enerjisini kimyasal enerji olarak depo eden ve devresine al ba c land zaman bu enerjiyi tekrar elektrik enerjisine evirerek ddevreye veren bir retetir.
1.4. Ak e itleri
1.4.1. Kur Ak un Kur akler yap un olarak 3 kmdan olu s maktad Batarya kutusu, elemanlar ve r: elektrolit denilen kimyasal karm.
1.4.1.1.Batarya Kutusu
Sert plastikten presleme suretiyle yap r. lm erisindeki elemanlarbirbirine temas t n etmemesi iin blmlenmi tir.
1.4.1.2.Elemanlar
Plakalar, seperatrler, kutup ba , eleman kapave elektrolitten olu lar maktad r.
1.4.1.3.Elektrolit
Slfrik asit ve saf su karm r. Ak (batarya) iersindeki kimyasal reaksiyonu d sa lar.
1.4.2. Kalsiyumlu Ak Gnmzdeki kur un-asit bataryalarda kullan kur lan un zgaralar mekanik ve n kimyasal dayanakl artt ln rmak iin kur ierisine eklenen antimonun yerini kalsiyum un alm r. Antimon bataryan al t n mass nda gaz olu ras umunu h zlandr ve a r rsu kayb neden olur. Bu nedenle bu bataryalar srekli bak gerektirir. Antimonun bu na m olumsuz etkisini gidermek iin zgaralara antimon yerine kalsiyum eklenir. Kalsiyumun avantaj normal voltajlar gaz olu arj nda umunu 75 oran azaltmolmasr. Bu nedenle nda d normal al mrlerinde su ilavesine gerek duymazlar ma
10 Ak kutusu: Birbiriyle ba lanmak zere veya altblme ayr plastik lm dkmdr. 11 Kapak: S geme veya s rmaz kaynak ile tak k zd lmplastik dkm parad r. 12 Negatif kutup: Ular serbest kalan kutuplar ba kutuplar lant durumuna gelir.
1-Ak toz kapa 2-Ak eleman kapa 3-Art kutup ba 4-Eksi plaka 5-Izgara 6-Separatr 7-Art plaka 8-Kpr 9-Ara blme 10-Ak kutusu 11-Ak st kapa 12-Negatif kutup ba
1.7. Ak Etiketi
Ak zerindeki etiketlerin yorumlanmas A Kod: 12 Volt B Kapasite C Kutuplarba n lantekli, ak kutusu yksekli kalite performans seviyesi i, D Mar ras ekilebilecek maksimum ak s nda m (rnek: 420 A ak 042 gsterilir.) m E Boyut standartlar LB1 (k boy) simgesiyle kar sa labilir. la
1.10. Ak Kontrolleri
1.10.1. Gzle Kontrol Ak yzeyinde pislik bulunmamal r. d Ak kutusunda atlak bulunmamal r. d Kutup ba nda oksitlenme olmamal r. lar d Elektrolit seviyesi plakalar 11,5 cm zerinde olmal r. n d Eleman toz kapaklar zerindeki deliklerin aolmas dikkat edilmelidir. k na Gev ba lar s lmal r. ek lant k d Kontrol gznde farkl renk gstergesi vard r.
1.10.2. Yzeyden Kaak Kontrol Bir voltmetre ile bataryan yzeyinde kaak olup olmadkontrol edilebilir. n Kullan voltmetrenin bir ucu bataryan negatif kutup ba ba r. Di ucu ise lan n na lan er batarya yzeyinde gezdirilir. E voltmetrede de okunuyorsa, okunan blgede kaak var er er demektir. De okunmuyorsa batarya sa er lamd r. Ak yzeyinde kaak oldu unda, yzeyin s su veya sodal ile temizlenmesi cak su gerekir. 1.10.3. Yo unluk Kontrol Elektrolit yo unlu lmeye yarayan alete Hidrometre denir. Batarya i unu lerinde kullan hidrometreler bir cam tp ierisinde blmlenmi amand lan radan ibarettir. Tpn ucunda lastik nga sl b l tpe elektrolit alr. S n yo r kp raknca n v n unlu gre una amand yzer. S ra vseviyesinde elektrolit yo unlu unun de okunur. Elektrolit eri yo unlu gre bataryan durumu una n arj u ekildedir: 1,280 1,260 1,230 1,200 1.170 1,140 1,260 1,230 1,200 1,170 1,140 1,110 tam arjl 3/4 arjl 1/2 arjl 1/4 arjl z arjs tamamen bo
Renklere gre de hidrometrede batarya durumu kabaca grlebilir: arj Mavi - arjl Sar - 1 / 2 arjl K z z rm - arjs
Kapasite
Aknn ara zerindeki tm allar c besleyecek miktardaki ak verebilece bir m inin gstergesidir. Birimi Amper-saattir. Sembol Ah d ok e kapasite tan r. itli mlar vard r. Bunlardan biri 20 saatlik ykleme kapasitesidir. Bu kapasiteyi belirlemek iin otomotiv aklerinde ak zerinde bulunan anma kapasite, 20 saatlik standart de sresine blnerek arj de ak bulunur. Bulunan ak ile ak eleman gerilimi 1.75 Volta d kadar de arj m m ene arj edilir. De sresi ile de ak n arp bize aknn kapasitesini verir. Bu kapasite arj arj m n m deneyi ak retim tesislerinde yap lmaktad r. rnek: Anma kapasitesi 60 Ah olan tam bir aknn gerek kapasitesini belirlemek iin arjl yap deneyde de ak 60 Ah / 20 = 3 Amper olarak bulunur. lan arj m Bulunan ak ile eleman gerilimi 1,75 volt olana kadar de edildi tespit edilen de m arj inde arj sresi 16,5 saattir. Aknn gerek kapasitesi 16,5 x 3 = 49,5 Ah olarak hesaplan r. Kapasite kontrol Kapasite kontrolnn amac aknn mar an , ndaki gerekli ak verip m veremeyece llmesidir. Kapasite kontrolnde ak kapasite lm cihaz inin kullanr. l Aknn etiketi zerindeki anma kapasite de okunur. Aknn toz kapaklarar. eri l Kapasite lm cihaz n Voltmetre ve Ampermetre ma kablolar n al Aknn art eksi ve kutuplar ba r. (Cihaz art na lan n kablosu aknn art kutbuna, cihaz eksi kablosu aknn n eksi kutbuna gelecek ekilde ba r). Daha sonra Cihaz Ykleme Topuzu saat ynnde lan n evrilerek ak anma kapasitesi de erinin katak mla yklenir.(rne 60 Ah in kapasitedeki bir ak 60 x 3 = 180 Amper ile yklenir.) Bu anda cihaz voltmetre n skalas ndaki de okunur ve hemen ykleme topuzu sola evrilerek kapal er konuma getirilir. Cihazda okunan de 12 voltluk aklerde 9,6 voltun alt olmamal r. Voltmetrede er nda d okunan de 9,6 volttan d erin k kmas elemanlar h kaynamas kapasitesinin ve n zla ak iyi olmad gsterir. n D KKAT: lm i lemini 15 saniyeden nce bitiriniz. Cihaz ykl durumda uzun sre tutmay z. Aksi taktirde ak ar n zalanabilir. 1.10.5. Vas zerinde Ykl Muayene ta Ak ykleme muayenesi mar motoru al r s ak voltaj kontrol etmek ld rada t n suretiyle de yapr. Bu kontrol iin batarya yo l unlu 1,225ten fazla(takriben batarya u yar veya tam ) olmal r. Elektrolit s ise 60 ile 90 F (15,5 C - 32,2 C) m arjl d cakl civar olmal r. Aksi halde elde edilecek sonular tam do olmayabilir. nda d ru Kontrol i leminde arac motoru al n mayacak, sadece mar yapacak konumda olmas gerekir. Ak kutup ba na Voltmetre volt skalas12 volttan byk olmak suretiyle lar ayarlan Voltmetrenin ma kablolar ular art eksi ular eksiye gelecek r. al art ya, ekilde ba r. Arac kontak anahtar lan n evrilerek motor tur atacak ekilde maryapr. Bu l durumda voltmetre skalas ndaki de okunur. Okunan de er erin 10 Volt tan a a da olmamasgerekir. Voltaj de erinin 10 volttan d k kmasallara yeterli ak n c m gitmemesine neden olur.
10
neriler
Arackontak anahtar kapatz. n n n Aracel frenini ekiniz. n amurluk rtlerini tak haneden m alz. n Uygun anahtar kullan z. n Anahtarlar zerinde unutmay z. ak n Aknn art kutup kablosu oldu undan emin olunuz. C vataya uygun anahtar kulan z. n Kutup ba zarar vermeyiniz. na Aknn kutup ba n ras gre lar s na n karz. ektirmeyi kutup ba na sca lar k ba n lay z. Kutup ba n zedelenmemesine lar n dikkat ediniz. Aky ereveye ba layan c vatalar n yerini tespit ediniz. Kullandz tak n mlar temiz tutunuz. Temizleme s s vnkutup ba na lar srmeyiniz. Temizleme s s arackaportas vn n na temas ettirmeyiniz. Kablo ba n lar birbirine de dirmeyiniz. Kablo ba n lar tespit ediniz. Uygun anahtar kullan z. n Skme ve takma i s na dikkat lemi ras ediniz. Madde 1.10.1i okuyunuz ve uygulay z. n Ak kutusunda kk, atlak var m r yok mu kontrol ediniz. Ak etiketini kendinize do ru
Arac gvenli bir ekilde park ediniz ve amurluk rt bezlerini rtnz. Aknn asi kablosunun uygun anahtarla sknz. c vatas n
Aky, ak erevesine ba layan c vatadan uygun anahtar ile sknz. Ak yzeyini temizleme ss ile v temizleyiniz. Kutup ve kablo ba n f veya lar tel ra kablo ba temizleme aparat ile temizleyiniz. Kablo ba izolasyonunu kablo ba lar c vatalar sknz ve takz. n n Aky Gzle Kontrol Ediniz.
Ak etiketini inceleyiniz.
11
Batarya kutusunda atlakl ve elektrolit k snt olup olmad kontrol ediniz. z s n Aknn ba lama erevesinin ba lant kontroln yap z. n Ak yzeyinin kuru ve temiz olup olmad n kontrol ediniz. Ak toz kapaklar deformasyon ve nda hava deliklerinin a olup k k olmad n kontrol ediniz. Ak kablo ba lar gev lant nda eklik ve oksitlenme olup olmad kontrol n ediniz. Ak elektrolit seviyesini kontrol ediniz.
eviriniz. Etiket zerindeki yaz n anlam lar n reniniz. Elektrolitin zerinize dklememesine dikkat ediniz. Gvenlik kurallar uyunuz. na Bataryada ar sebep olan ve arzu zaya edilmeyen durumlar dzeltiniz. Ak erevesinin ba lantyerlerini tespit ediniz Ba lar sa olup olmad n lant n lam kontrol ediniz. Aknn st k ndaki pislikleri sm temizleyiniz. Kuru bez alaknn zerini siliniz. p Ak toz kapaklar n p kar temizleyiniz. Ak toz kapaklar n hava alma n deliklerinin a olup olmad n k kontrol ediniz. Ak kablo ba lar kontrol lant n ediniz Kutup ba oksitlenmi sodal lar se su veya s su ile temizleyiniz. cak Eleman kapaklar aarak elektroliti n kontrol ediniz. Eksilmi saf su ilave ediniz. se Elektroliti zerinize dkmeyiniz. Ak amper de erlerini katalogdan bularak kar tn rz. la Madde 1.10.2yi okuyunuz ve uygulay z. n D de k erdeki voltajlargsteren bir voltmetre kullan z. n Tak mlar temiz ve dzenli bulundurunuz. Voltmetre dikkatli bir ekilde devreye ba lanmal r. d leme ba lamadan nce, batarya kutup ba n lar kontrol ediniz. Voltmetrenin alp al n mad kontrol ediniz.
Ak amper- saat kapasite de erini bulunuz. Aknn yzeyinden kaak kontroln yapmak:
Negatif aralarda voltmetrenin asili negatif ucunu aknn kutup ba asi na ba n layz. Voltmetrenin seici d mesini uygun konuma getiriniz.
12
Voltmetrenin art ucunu tespit ediniz. Voltmetreyi dikkatli bir ekilde devreye ba n lay z. Art kutup ba de na dirmemeye dikkat ediniz. Voltmetre de gstermemelidir. er De gsteriyorsa yzeyden kaak er vard r. Madde 1.10.3yi okuyunuz ve uygulay z. n Elektroliti etrafa s ratmamaya dikkat ediniz. Yo unlu mutlaka s gre u cakla dzeltiniz. Hidrometreyi dikkatli kullan z. n Ak toz kapaklar zedelemeden n n kartz. Elektroliti etrafa s ratmamaya dikkat ediniz. Hidrometreyi dikkatli kullan z. n Elektroliti zerinize dkmemeye aln z. Hidrometrede okunan de erleri katalog de erleriyle kar tn r z. la Yo unlu mutlaka s gre u cakla dzeltiniz. Bunun iin s gre cakla yo unluk dzeltme de erlerini gsteren hidrometreleri kullanz. n Eleman kontroln abuk yapmak istedi inde, ma al voltmetre kullan z. n Bu i her bataryanelemanlar lemi n na uygulamay z. n Aracmotorunu durdurunuz. n amurluk rtlerini rtmeyi unutmay z n Voltmetre kademesi 12 voltun bir kademe zerinde olmal r. d Okunan de ara katalog de er erinde olmalr. (rne 12.75 Volt gibi.) d in
Voltmetrenin de gsterip er gstermedi kontrol ediniz. ini Aknn yo unluk kontroln yap z. n
Hidrometreyi eleman iersine tak z ve n elektroliti hidrometreye ekiniz. Hidrometreyle elektrolit yo unlu unu lnz. Termometre ile s k derecesini cakl lnz. Yo unluk de erlerinin dzeltmelerini yapz. n Bataryanher eleman llen n nda de erleri bulgu kontrol tablosuna yazz ve yorumlay z. n n
Aknn Voltmetre ile Kontroln Yapmak Arackaputunu aarak amurluklara n rtleri rtnz. Ak kutuplar voltmetre ular na n ba n layz. Voltmetre de okunan de okuyunuz. eri
13
Madde 1.10.4 okuyunuz ve uygulay z. n Ykleme cihaz dikkatli kullan z. n n Ampermetre kablo ular kutup n ba na iyi yerle lar tiriniz.
lm
Ykleme cihaz kontrol sonular nda n okuyunuz. Aknn voltmetre ve ampermetre ile n arj kontrol ediniz. Arac kaputunu aarak amurluklara n amurluk rts rtnz. Voltmetrenin seici d mesini volttan byk konuma getiriniz. 12
Ykleme cihaz n kullanma n katalogunu inceleyiniz. Gvenlik kurallar uyunuz, na alrken temiz ve dzenli olmaya zen gsteriniz. Ykleme cihaz nda kontrol sonular n katalog de erleriyle kar tn r z. la Ampermetre kablo ular kutup n ba na iyi yerle lar tiriniz. Voltmetre dikkatli bir ekilde devreye ba lanmal r. d Aracmotorunu durdurunuz. n amurluk rtlerini rtmeyi unutmay z n Voltmetrenin seici d mesini 12 volttan byk konuma getirmeyi unutmay z. n Voltmetreyi temiz ve dzenli kullan z. n Voltmetre dikkatli bir ekilde devreye ba lanmal r. d Aknn artve eksi kutup ba n lar belirleyiniz. Kablo ular kar rmayz. n t n Vitesi bo al z. a n El frenini ekiniz. Gvenlik kurallar na uymaya alrken temiz ve dzenli olmaya zen gsteriniz. Katalogdaki de erine bakz. n Voltaj de erini katalogdaki de erlerle kar tp yorumlay z. r la n Madde 1.10.5i okuyunuz ve uygulay z. n Motorun al mamas iin gerekli nlemleri al z. n Voltmetre ma kablolar uygun al n
14
Aky Takmak Aky, ak erevesine ba layan c vatas uygun anahtar ile tak z. n n
Aknn nce kablosunun c asi vatay uygun anahtarla tak z. n Aknn art t kablo ba n (yallm ) n c vatas uygun anahtarlara takz. n n
bir ekilde ba n layz. Voltmetredeki lm de erini 12 voltun zerindeki kademeye getiriniz. lm sonucunda, voltaj de erinin 10 volttan a adaki bir de erde olmamas gerekti gzlemleyiniz. ini Ak erevesinin ba lant yerlerini tespit ediniz. Aky yerine oturtunuz. Anahtarlar zerinde ara unutmay z. n Aknn nce kablosunu tespit asi ediniz. Uygun anahtar seiniz. Art oldu ucu undan emin olunuz. Kablo ular birbirine n de dirmeyiniz. Anahtarlar zerinde ara unutmay z. n
15
4 . Akde hangi kontroller yap lmaz? A) Gzle kontrol B)Yo unluk kontrol C) Kapasite kontrol D) Ykseklik kontrol
5 . Ak iersindeki elektrolit plakalarneresinden olmal r? n d A) zerinde B) Alt nda C) Ortas nda D) Hizas nda
DE ERLEND RME Cevaplar z n cevap anahtar kar tn Yanlcevaplar z iin faaliyetin ilgili yla rz. la n konular tekrar ediniz. n
16
AMA
ARA TIRMA
Okulumuzun atlyesindeki akleri teknik de erlerine ve katalogdaki de erlerine bakarak arja ba lama tekniklerini renerek retmeninize rapor halinde sununuz..
17
Trkiye iklim artlar kullan nda lacak 1,280 yo unlukta elektrolit haz rlamak iin; 1,835 yo unlu unda 4 hacim asit, 11 hacim suya kar r larak 15 hacim elektrolit elde t edilir.
2.3. Hidrometre
Bir cam tp iersinde taksimlendirilmiamand radan meydana gelen hidrometre akdeki yo unlu llmesinde kullanr. Hidrometrenin zerindeki lastik s l un l kp b ldnda akdeki elektrolit tpn iine ekilir ve blmlenmi s rak kmdan de okunur. er Hidrometreden de okunurken gz hizas bakr. Elektrolit iersindeki yabanc er nda l maddeler yo unlu yanlokunmas sebep olabilir. un na Hidrometre amand nblmlenmesi 2 ralar n ekilde yapr. l 2.3.1. Su Yo unlu Gre Blmleme una Saf suyun yo unlu 1 olarak kabul edersek, unu amand bunun st katlar ra ndan 1,1001,325 aras 0,005 fark nda gsterebilecek ekilde blmlenmi A e tir. a da itli yo unluk de erlerinin kar olan de l arj erleri verilmi tir.
YO UNLUK
AK ARJ DURUMU
1,260-1,280 Tam arjl 1,230-1,260 3/4 arjl 1,200-1,230 1/2 arjl 1,170-1,200 1/4 arjl 1,140-1,170 Ancak ate leme sistemini besleyebilir. 1,100-1,140 Tamamen z. arjs Bu de erleri okurken virgl kaldlarak okunur. rnek: 4 Bin iki yz altmgibi. r
18
2.3.2. Bome Esas Gre Blmleme: na Elektrolitin iersindeki asit miktar gre yapr. Saf su (0) bome ve saf asit (66) na l bome olarak kabul edilmi Trkiye tir. artlar 30-32 bome tam bir aky ifade eder. nda arjl Bome esas gre blmlendirilmibir de elektrolit yo na eri unlu evirmek una istersek bome de erinden 4 p elde edilen sayn nne 1, sonuna 0 ilave edilir. kar n Elektrolit yo unlu unun bome kar nbulmak iin ise llen yo l unluk derecesinin ba ndaki ve sonundaki say atr ve kalan say 4 eklenirse bome derecesi lar l ya bulunur. rnek: 1,260 yo unlu unun bome kar n bulunuz? l 1,260 ba ndaki ve sonundaki say silersek. 26 +4 = 30 bome lar rnek: 30 bomenin kar olan yo l unluk de erini bulunuz? 30 4 =26 1260
19
Ak bir alya ba zaman ak vermeye ba 11.a da grld gibi c land m lar. ekil Ak de olurken elektrolit iersindeki slfrik asit (H2SO4 ) hidrojen ve slfat iyonlar arj na ayrr. Slfat iyonlar pozitif ve negatif plaka ile birle kur slfat erek un (PbSO4) olu turur. Pozitif plakadaki oksijen de hidrojen iyonlar birle ile erek suyu (H2O) meydana getirir. De olan bir bataryada elektrolit iersindeki slfrik asit miktar rken su miktar arj azal artar ve karmyo n unlu d ( u er. ekil: 11.b)
Pb SO4
Pb SO4
Elektrolit
2.3: ekil arjl aknn de olmas bir arj
20
H2 O H2 O H2 O
2.4: De olmu ekil arj ak
2.4.2. Ak arj Ak eleman plakalar nda kimyasal bak aras mdan bir fark yoksa buna de (bitmi arj ) ak denir. De olmubir aknn olmasise yukar anlat arj arj da lanlar tersidir. Ak n arj olurken plakalardaki kur slfat (PbSO 2), kur (Pb) ve slfat (SO4 ) kklerine ayrr. un un Elektrolitteki su da (H 2O) hidrojen (H) ve oksijen (O) elementlerine ayrr. Slfat kkleri plakalardan ayr larak hidrojenle birle ve slfat asit ir eklinde elektrolite geer. Ayn zamanda oksijen de pozitif plakadaki kur birle kur peroksit (PbO2 ) meydana unla erek un getirir. Bylece ak plakalar nda kimyasal bir reaksiyon meydana geldi aras inden bir arjl ak olmu olur.
21
2.6.2. Normal arj Ara, aknn bitmesinden dolayal yorsa, ak al p d da normal m n ar arja ba r. Normal cihazlar lan arj sabit ak ettiklerinden birden ok ak, seri ba mla arj lanarak ayn anda edilebilir. arj Bir aky normal ba arja larken dikkat edilecek noktalar: Aknn yzeyi temizlenir. Ak toz kapaklar l ar. Yo unluk muayenesi yapr ve elektrolit seviyesi tamamlan l r. Birden fazla ak seri ba lanm en kk kapasiteli akye gre ak seilir. sa arj m ak ak kapasitesinin 1 / 10 ile 1 / 20 si aras seilir. (rnek: Anma arj m nda kapasitesi 60 Ah olan akde ak 3 6 amper aras olmal r.) arj m nda d olurken zaman zaman elektrolit yo arj unluk kontrol yapr. l 2.6.3. abuk arj Bu i lemin amac arj olmu de aky k zamanda mar basacak getirmektir. sa a ekle Slfatla k devreli, eski ve aktif maddesi gev akler abuk edilmemelidir. m sa , emi arj Ssabuk uygulanan bataryalarmr azal abuk k k arj n r. arjda, ak 12 voltluk arj m akler iin 2550 amper aras ndad Btn aklerde 1520 dakika uygulanmas r. gereken bir i lemdir. abuk i arj leminde toz kapaklar lmal r. a d 2.6.4. Ara zerinde arj Ara zerindeki alternatr ve reglatrden meydana gelen sistemi ile yapr. arj; arj l Ara zerindeki i arj lemi, sabit voltajla yap i lan lemdir. voltaj de 13.8 volt ile arj eri 14.2 volt de erleri aras olmalr. nda d 2.6.5. Ak Sresinin Tespiti arj
12,25 V Gerilim 12,40 V Aras 2 Amper 8 saat 2,5 Amper 7 saat 2,5 Amper. 8 saat 3 Amper 7 saat 3,5 Amper 7 saat 4 Amper. 7 saat 4 Amper 8 saat 12,10 V 12,25 V Aras 2 Amper 10 saat 2,5 Amper. 9 saat 2,5 Amper 10 saat 3 Amper. 9 saat 3,5 Amper 9 saat 4 Amper 9 saat 4 Amper 10 saat 11,95 V 12 10 V Aras 2 Amper 12 saat 2,5 Amper. 11 saat 2,5 Amper. 12 saat 3 Amper. 11 saat 3,5 Amper 12 saat 4 Amper 11 saat 4 Amper 12 saat 11,80 V 11,95 V Aras 2 Amper 14 saat 2,5 Amper. 13 saat 2,5 Amper. 14 saat 3 Amper. 13 saat 3,5 Amper 14 saat 4 Amper 12 saat 4 Amper 14 saat 11,65 V 11,80 V Aras 2 Amper 16 saat 2,5 Amper. 15 saat 2,5 Amper. 16 saat 3 Amper. 15 saat 3,5 Amper 16 saat 4 Amper 14 saat 4 Amper 16 saat 11,50 V 11,65 V Aras 2 Amper 18 saat 2,5 Amper. 17 saat 2,5 Amper. 18 saat 3 Amper. 17 saat 3,5 Amper 18 saat 4 Amper 16 saat 4 Amper 18 saat
35 Ah 40 Ah 45 Ah 50 Ah 60 Ah 63 Ah 70 Ah
22
80 Ah 95 Ah 105 Ah
rne 45 Ah kapasiteli bir aknn voltaj in lld nde 12.00 volt grlyor ise aknn 2,5 Amper ak ekecek m ekilde en az 12 saat ba arja lanmas gerekir.
23
Aky abuk cihaz arj ile arj etmek (Ara zerinde): Aracamurluklar rtnz. n n
Aknn eleman toz kapaklar n sknz ve elektrolit seviyesini kontrol ediniz. arj cihaz n kablolar ak n n kutup ba n lay z. lar ba n arj cihaz n n voltaj ayar d mesini edilecek aknn arj voltaj gre ayarlay z. na n
Aky dz bir yere b n rakz. Ak toz kapaklar n zedelemeden n kart z. Hidrometreyi dikkatli kullan z. n Elektrolit ok tahrip edici zelli sahiptir e Gvenlik uyar na dikkat edininiz. lar arj cihazn n kullanma talimat n okuyunuz. Cihaz kablolar kutup ba na sca n n lar k ba n layz. cihaz n d arj n mesini, devreye ba lam oldu unuz batarya toplam voltajlar gre na ayarlayz n Ak voltaj de erlerini kataloga bakarak reniniz.
24
arj cihaz alr duruma n getiriniz. arj cihazn n amper ayar d mesini edilecek aknn arj amperaj gre ayarlayz. na n
cihaz n fi pirize tak z. arj n ini n cihaz konrol ediniz. arj n Ak zerindeki amper de erini okuyunuz. Gvenlik kurallar uyunuz. na arj cihazn n kullanma talimat n okuyunuz. Yo unluk de erlerini tablo de erleriyle kar tn rz. la
arj cihaz n n zaman ayar d mesini ayarlay z. n sresince ak yo arj unlu unu lnz.
25
2. Trkiye iklim artlar kullan nda lacak aklerin yo unluk de ne kadar olmal r? eri d A) 1,280 B) 1,250 C) 1,290 D) 1,400
3. Ak elemanlar nda kimyasal bak aras mdan bir fark varsa ak hangi durumdad r? A) De olmu arj ak B) ak arjl C) Yar m arjl D) Az arjl
4. A a dakilerden hangisi ak etme metotlar arj ndand r? A) Yavaarj B) Normal arj C) abuk arj D) Hepsi
DE ERLEND RME Cevaplar z n cevap anahtar kar tn Yanlcevaplar z iin faaliyetin ilgili yla rz. la n konular tekrar ediniz. n
26
AMA
Oto elektrik tesisat devre elemanlar ara katalo ve standartlar uygun olarak una na kontrol edebilecek ve de tirebileceksiniz. i
ARA TIRMA
Sanayideki bir servise gidilerek otomobillerde kullan devre elemanlar n lan n al mas tesisatlar ve hakk bilgi toplayarak rapor halinde nda retmeninize sununuz.
27
Oto elektrik tesisatlar nda, izole tabakalare renklerde ve renk bantlar itli nda kablolar kullan lmaktad Bu sayede ar bir sistemin tamiratkablo renklerini takip r. zal , ederek kolayca yap labilmektedir.
28
Ampuller yuvalar ba ekillerine gre dz t ve apraz t olarak da iki na lan rnak rnak sfa ayrr. Ampul yuvas yerle n l na tirilirken ncelikle t rnaklar yuvas oturtulmas n na sa r ve daha sonra ampul ileri do itilerek sa do evrilir. lan ru a ru
29
30
3.4. Sigortalar
3.4.1. Tan m Sigorta, elektrik devresini yksek ak karkoruyan devre eleman r. ma d
Sigortalar arac elektrik devrelerinde meydana gelebilecek k devre sonunda n sa sistemi olas yang tehlikesine karkorumak iin kullan elemanlard Sigorta att n lan r. nda yerine ayn amperde yeni sigorta takr. l Sigortalar, ait olduklar devrelerin ak giri seri olarak ba r. Aralarda yap m ine lan bak mdan iki tipi vard r: 3.4.2. Telli Sigortalar Az ak eken(5-25amper)devrelerde kullanr. Yap ok basit olup bir porselen m l lar ubuk zerine veya cam tpn iine konmu metal telden yap r. Sigortalarda kullan lm t lan tel kolay eriyen madenlerden yapr. l
31
3.4.3. Devre Kesiciler Grup halinde al al an cdevrelerinde kullanr. Bunlar bir rle l eklindedir. zerinden 10 40 amper ak geen devrelerde kullanr. Yap na gre ikiye ayrr: m l lar l ( 3.6, 3.7) ekil ekil
32
3.5. Rleler
15 -40 Amper aras ak eken devrelerde kullan tek kontaklzel manyetik nda m lan, , alterlerdir. ekilde grld gibi rle, elektromanyetik bir bobinin yarattmanyetik etkiyle al kontak tertibat ibarettir. an ndan Grevlerine gre iki guruba ayrr l 3.5.1. Ak Rleleri m Far iftli korna ve mar selonoidi gibi sistemlerde kullanr. l 3.5.2. Emniyet Rleleri Yksek gl baz c n, grevi bittikten sonra otomatik olarak al allar n mas sona erdirmek iin kullanr. Emniyet rlelerinin ak rlelerinden farkl l m tarafkontaklarn ters , n konumda olmas r. d
33
3.6. Soketler
Kablolar birbirine eklenmesi ve tak nda kullan paralara soket denir. n lmas lan Otomobillerde kontak anahtarsinyal kolu, sis farlar yerlerde kullan , vb lmaktad Soketler r. konusuna 5. renme Faaliyetinde daha detayl inilecektir. de
34
neriler
Oto elektrik devre elemanlar n ara n zerindeki yerlerini reniniz. Ar olanlar zal tespit ediniz.
Oto elektrik devre elemanlar ntespit ediniz ve de tiriniz. i Oto elektrik tesisat kablolar n n zelliklerini ve renk kodlar ntespit ediniz. Soketleri ve zelliklerini tespit ediniz ve de tiriniz. i Sigortalar zelliklerini tespit ediniz. ve
Oto elektrik tesisat kablolar n n zelliklerini ve renk kodlar n katalogdan bakarak belirleyiniz. Soketleri yerlerinden uygun ekilde sknz. Sigorta kutusunu ara katalogundan bakarak inceleyiniz. Atmsigortay tespit ediniz, yenisiyle de tiriniz. i
Sigortalar i de tiriniz.
35
B) Soketler
C) Ampuller
2. Elektrik sistemlerinde istendi anda elektrik devrelerini amaya ve kapatmaya yarayan i devre eleman hangisidir? A) alterler B) Soketler C) Ampul D)Kablo 3. Yap na gre lar alterler ka gruba ayrrlar? l A) 1 B) 2 C) 3 D) 4
4. Oto elektrik sisteminde kullan ampuller yap farklklar gre ka gruba ayrrlar? lan m l na l A) 2 B) 3 C) 5 D) 4 5. Oto elektrik tesisat kullan ampuller gleri bak ndan ka grupta incelenir? nda lan m A) 4 B) 3 C) 2 D) 5 6. Gsterge lambalar ka wattlampul kullanr? nda k l A) 3-5 Wattl k B) 0,5-1,5 Wattl k C) 15-32 Wattl k
D) 3 Wattl k
7. Elektrik devresini yksek ak karkoruyan devre eleman ma hangisidir? A) Soket B) Ampul C) Sigorta D) Rle 8. 15-40 Amper aras ak eken devrelerde kullan devre eleman nda m lan hangisidir? A) Sigorta B) Ampul C) Soket D) Rle DE ERLEND RME Cevaplar z n cevap anahtar kar tn Yanlcevaplar z iin faaliyetin ilgili yla rz. la n konular tekrar ediniz. n
36
ARA TIRMA
Otomobillerde kullan kontak anahtarlarn al lan n ekli ve ba lar ma lant hakk internet ortam nda, ndan veya servislerden bilgi toplayarak rapor halinde retmeninize sununuz.
4. KONTAK ANAHTARI
4.1. Grevi
Kontak anahtarlarn grevi, sisteme istendi zaman elektrik ak n n i m gndermek ve istendi zaman devreden elektrik ak n gemesine engel olmakt Kontak anahtarlar i m n r. birer elektrik alteri gibidir.
4.2. Yap s
37
1. Stop Durumu
Direksiyon kilitli anahtar labilecek konumdad kar r.
2. A Durumu k
Bir kademe ileri evrildi inde, direksiyon kilidi a elektrik sistemi devrededir. k,
3.Mar Durumu
Bir kademe daha evrildi mar inde durumuna gelir. Baz aralarda stop konumundan sonra geriye evrilerek park konumuna alr. Burada park n lambalar devrededir, direksiyon kilitli ve anahtar labilir. kar
38
neriler:
Ampermetre ile ak girikablosu m oldu kontrol edebilirsiniz. unu Kablo ular kar rmayz. n t n Kablonun rengini tespit edebilirsiniz. Gvenlik kurallar uyunuz. na Mar selenoidine ba l olup olmad kontrol ediniz. n Kablolar renklerine gre ay rt ediniz.
39
D) 5
D) 5
DE ERLEND RME Cevaplar z n cevap anahtar kar tn Yanlcevaplar z iin faaliyetin ilgili yla rz. la n konular tekrar ediniz. n
40
ARA TIRMA
Otomobil zerinde ne gibi tesisat ar zalar meydana gelir, ar tespiti nas za l yapr, arararak s ftaki arkada n sununuz. l t n larza
A renkler, di kablolar ve di soketler iin kullan r: Beyaz, Mavi, a daki er er lm t Bej, Kristal, Gri, Sar Kahverengi, Siyah, Turuncu, K zSomon rengi, Ye Mor. , rm, il, reticiye gre ayn kablolar iin farkl renkler kullan labilir. BA BE BJ CY GR Beyaz Mavi Bej Kristal veya Beyaz Gri JA MA NO OR Sar Kahverengi Siyah Turuncu RG SA VE VI K z rm Somon rengi Ye il Mor
41
Kullan Yer ld Gsterge devrelerinde D gl ayd k nlatma sistemlerinde (sinyal, geri vites vb.) Yksek gl ayd nlatma sistemlerinde (K farlar, park tablosu) sa Farlar ve motorlar Yksek gl motorlar, selenoidler. Normal kapasiteli genel ak ve m arj kablolar Yksek kapasiteli genel ak ve m arj kablolar Markablolar
Ba lant
Soket Ucu 1 2 3 4 5 Tan m Kap n kapanmas lar + Ayd nlatma + Kontak ncesi ase Kap n a lar lmas Soket Ucu 1 2 3 4 5
Ba lant
Tan m kaz + Arka sis far + Arka sis far + Ayd nlatma ase
42
Soket Ucu 1 2 3 4
Soket Ucu 1 2 3 4 5 6
Tan m Korna Arka sis lambas k Kontak ncesi + Ak m Sa sinyal Drtl fla r Sol sinyal
43
Sigorta soket ba lant yerlerini tespit et. Sigorta de tiriniz. i Kablo demet yerlerini tespit ediniz.
Kablolar kar n mamasiin renklerine gre ayn r z. Ara katalo bakarak inceleyiniz. una l aletlerini dikkatli kullan z. n
Ayd nlatma tesisat ba lant yerlerini, soket ba lar lant ntespit ediniz.
Soket ba lar tek tek kontrol lant n ediniz. Bozuk olan soketleri de tiriniz. i
44
2. Park lambas veya gsterge devresinde hangi renk kablo kullanr? l A) K z rm B) Mavi C) Sar D) Siyah
5. Kablolarbirbirine eklenmesi ve tak nda kullan paralara ne denir? n lmas lan A) Ampul B) Sigorta C) Soket D) Hepsi
6. A a dakilerden hangisinde soket kullanr? l A)Sis farlar nda DE ERLEND RME Cevaplar z n cevap anahtar kar tn Yanlcevaplar z iin faaliyetin ilgili yla rz. la n konular tekrar ediniz. n B) Kap kilitlerinde C) Kontak anahtar nda D) Hepsi
45
DE ERLEND RME Cevaplar z n cevap anahtar kar tn Yanlcevaplar z iin faaliyetin ilgili yla rz. la n konular tekrar ediniz. n Modl tamamlad z, bir sonraki modle geebilirsiniz. n
46
47
48
KAYNAKA KAYNAKA
DEM Necdet, Oto Elektrik Teknolojisi, Cilt: 2, Ankara, 1971. REL F LDMuhtar, Hulusi TRKMEN, smail Y Motorculuk Blm T, Oto Elektrik ve Yapraklar n 2, lem S f stanbul, 1988. YURTKULU lhan, Oto Elektrik Teknolojisi, Yce yay A. nlar . STAUDT Wilfried, Motorlu Ta Tekni Ankara, 1995. t i, www.Bosch Otomotiv SatSonras .htm www. Otomobil Ayd nlatma Halojen far ve ampuller www. Mutlu Ak www. Ak nci www. Oto Market www. denizce.com www.auto.101.com
49