MANTIK 1

2. BLM

KLSK MANTIK
A. KAVRAM VE TERMLER 1. Kavram Tanm 2. Terim Tanm 3. Kavram eitleri 4. Kavramlar Aras likiler 5. Be Tmel B. TANIM C. NERME 1. nermenin Tanm ve Yaps 2. nerme eitleri a. Yargnn Nitelii Bakmndan nermeler b. Yarg Says Bakmndan nermeler c. Yargnn Kiplii Bakmndan nermeler 3. nermeler Aras likiler D. KIYAS 1. Kyasn Tanm ve Yaps 2. Kyas eitleri a. Basit Kyaslar b. Bileik Kyaslar c. Dzensiz Kyaslar "Gelecein bilgi sembol, aktarlm kalp bilgi deil, eletirel dnceyle retilmi bilgi olacaktr." Erdal Atabek

17

MANTIK 1

Bu niteyi bitirdiiniz zaman,

BU BLMN AMALARI

Bu konuda geen kavram ve terimlerin tanmlarn renecek, Kavram ve terim arasndaki ilikileri kurabilecek, Bir kavramn tanmnn nasl ve hangi ltlere gre yapldn kavrayacak, Gnlk hayatta kullandmz nerme biim ve trlerini tanyacak, Akl yrtmenin temel biimlerinden olan kyasn kullanln reneceksiniz.

NASIL ALIMALIYIZ?

Kullanlan kavramlarn tanmlarn tekrarlayn . Her konuda verilen rnekleri dikkatle inceleyerek, bu konulara kendiniz deiik rnekler bulun. Verilmi olan rnekleri tekrarlayn. Konular arasnda kurulan balantlar yazarak tekrar edin.

HAZIRLIK ALIMALARI 1. "neri" ile "nerme" kavramlar arasndaki anlam ve kullanm farklarn aratrnz. 2. "Doru" ile "doruluk ya da "gzel" ile "gzellik" kavramlar arasnda ne tr bir fark vardr? Hangilerinin tanm daha kolay yaplabilir? 3. Kyas szcnn farkl anlamlarn aratrnz.

18

MANTIK 1

KLSK MANTIK "Klsik Mantk" denilince Aristotelesin kurduu mantk sistemi anlalr. Klsik mantk Aristotelesin Organon adl kitabna dayanr. Aristoteles mant, akl ilkelerini (zdelik, elimezlik, nc hlin olanakszl) temel alan iki deerli (doru ve yanl deerlerini kabul eden) mantktr. Aristoteles doru dnmenin kurallar zerinde durmu, bu nedenle akl yrtme yollarndan tmden gelime nem vermitir. nk, kesin ve zorunlu sonu veren geerli akl yrtmeler tmden gelimle yaplabilir. Buna gre, doru akl yrtme iin nce kavram oluturulur, sonra nermeler kurulur ve son olarak bu nermelerden karmlar yaplr.

Kavram Oluturma

nerme Kurma

karm Yapma

Yukarda grld gibi, doru dnebilmek iin Aristoteles nce kavramlardan yola kmtr. nk kavramlar dnmenin temel tan oluturmaktadr. Oluturulan kavramlarla bir takm nermeler kurulur ve daha sonra bu nermelerden bir takm sonular karlr. Bu nedenle klasik mantk birbirine baml alana ayrlr: Kavramlar mant, nermeler mant ve karmlar mant. Biz de klasik mantk konusuna ayn srayla devam edeceiz.

A. KAVRAM VE TERMLER 1. Kavram Tanm Gnlk yaantmzda bir takm kavram ve terimler kullanrz. Ancak ou zaman bunlardan hangisinin kavram, hangisinin terim olduu hakknda bir bilgiye sahip deiliz. Yandaki resme dikkatlice bakn. Adamn kafasndan paray geirmesi ile para kelimesini kullanmas arasnda ne fark vardr? Bu soru zerine dnmeniz size kavram ve terim hakknda bir fikir verecektir.

Resim 3: Kavram ve Terim

Kavram, nesnelerin insan beynindeki yansma biimi, herhangi bir nesnenin zihindeki tasarmdr. Dorudan ya da dolayl, her kavram nesnel bir gereklie denk gelir.

19

MANTIK 1

Burada nemli olan nokta, kavram imgeden (hayal) ayrt etmektir. Kavramn imgeden fark, bir nesneye ilikin zel nitelikler deil genel nitelikler tamasdr. rnein, ocukken evde beslediimiz tavan dnmemiz, onu rengiyle, duruuyla, grnyle zihnimizde canlandrmamz bir imgedir. Ama "tavan" kavram geneldir ve iine tm tavanlar girer. Zihnimiz tek tek olan nesneleri tasarlayabildii gibi, tek tek olan nesnelerin ortak zelliklerini de tasarlayabilir. rnein, tek tek arkadalarmzdan yola karak bir "arkada" tasarm yapabiliriz. Bu tr kavramlara genel kavram ad verilir. Eer, arkada kavramndan hareketle belli bir arkadamzn tasarmn zihnimizde canlandryorsak buna da zel (tekil) kavram denir.

2. Terim Tanm O hlde, resim 3deki adamn, kafasnda canlandrd para tasarm kavram olarak adlandrlabilir. Peki, ayn kiinin kafasnda canlandrd kavram hakknda konutuu zaman kulland kelimelere ne ad vereceiz? Kavramlarn dildeki ifadesine terim ad verilir. Bu nedenle, terimler kavramlarn anlamn anmsatan birer sembol olarak ifade edilebilir. O hlde terim, kendi bana bir anlam tayan en kk birimdir. Dolaysyla tek bana bir anlam olmayan szckler (bu, u, ise, ve, ki, vb.) birer terim saylmaz. Bir terim tek bir szckten olutuu gibi birden fazla szckten de oluabilir. "nsan", "kedi" nasl birer terim ise, Orta Dou Teknik niversitesi, 2001 SS Snav da birer terimdir.

Kavram ve terim arasndaki fark aklayarak, her birine birer rnek veriniz.

20

MANTIK 1

3. Kavram eitleri Kavramlar tek tek ele alnlarna ve birbirleriyle ilikilerine gre iki grupta incelenebilir. Kavram eitleri
Tek Tek Ele Alnlarna Gre Birbirleriyle likilerine Gre

Tekil ve Genel Kavramlar

Somut ve Soyut Kavramlar

Kolektif ve Distribtif Kavramlar

Olumlu ve Olumsuz Kavramlar

zlk ve lintilik Kavramlar

a. Tek Tek Ele Alnlarna Gre Kavramlar Tekil ve Genel Kavramlar Eer bir kavram, ayn tre ait nesnelerin ortak zelliklerini ifade ediyorsa genel kavram ad verilir. Tek tek nesneleri ifade eden kavramlara ise tekil kavram ad verilir. Tekil kavramlar arasnda bir takm ilikiler kurarak genel kavramlara ulalr. Tekil Kavram Genel Kavram

zge Glay Ahmet Dnya Mars Neptn

nsan

Gezegen

Genel kavramlar tmel ve tikel olmak zere ikiye ayrlr. Bir kavram iine ald bireylerin tmn ifade ediyorsa tmel, bir ksmn ifade ediyorsa tikel kavramdr.

21

MANTIK 1

Tmel kavramlar kullanlrken genellikle tm, btn, her, hibir, hepsi gibi ifadeler; tikel kavramlar kullanlrken baz, bir ksm, kimi gibi ifadeler kullanlr. Aada bu drt kavram trne uygun rnekler verilmitir. Genel Tmel Tikel Tekil insan tm insanlar baz insanlar Aye kedi tm kediler baz kediler Minno iek tm iekler baz iekler karanfil

Bu kavram trlerinin her birine deiik rnekler bularak, kavramlarn birbirleriyle ilikisini kurmaya alnz. Somut ve Soyut Kavramlar Duyularla alglanan ve zihinde tasarlanabilen bir nesneyi ya da varl gsteren kavramlar somut, nesnelerin olu tarzn ifade eden kavramlar da soyut kavram olarak nitelendirilir. Soyut kavramlar tek tek varlklar deil, bu varlklarn ilikisinden ortaya kan genel nitelii gsterir. Somut insan ak yiit gzel Soyut insanlk aklk yiitlik gzellik

"Kitap" kavram somut, "kitaplk" kavram soyuttur, demek doru mudur? Doru deilse nedenini aklamaya aln. Yantlayamadysanz konuyu bir kez daha tekrar ediniz. Kolektif ve Distribtif Kavramlar Kullandmz her kavram bazen bir grubu, bazen de tek tek nesneleri ifade eder. Eer bir kavram, bireyler grubunu ifade edip grupta gerekleiyorsa kolektif, bireyler grubunu ifade edip bireyde gerekleiyorsa distribtif kavram adn alr. Kolektif Kavram ordu sendika aa Distribtif Kavram asker memur orman

22

MANTIK 1

Olumlu ve Olumsuz Kavramlar Bir kavramn ifade ettii nitelik eer gsterdii nesnede bulunuyorsa o kavram olumlu, gsterdii nesnede bulunmuyorsa olumsuzdur. Olumlu kavramlar genellikle yaln hlde bulunurken ya da "-l", "-li", "-lu" gibi ekler alrken, olumsuz kavramlar, olumlu kavramlara eklenen "-siz", "-suz", "-me", "-ma" ekleriyle ya da "deildir", "olmayan" gibi szcklerle kurulur. Olumlu Kavram tembel grgl gayretli yryen irkin Olumsuz Kavram tembel olmayan grgsz gayretsiz yrmeyen irkin olmayan

Dier taraftan, kavramlar arasnda eliiklik ve kartlk ilikisi kurulabilir. Biri dierinin olumsuzu olan iki kavram arasnda ortak bir kavram yoksa bu kavram ifti eliiktir. rnein, "sar" ile "sar olmayan" arasnda hibir renk yoktur. Bir renk ya sardr ya da sar olmayandr. Bu iki kavram sylediimiz zaman, zaten btn renkleri ifade etmi oluyoruz. Ne var ki, biri dierinin olumsuzu olan iki kavram arasnda ortak bir kavram varsa bu kavram ifti karttr. rnein, "sar" ile "krmz" arasnda "yeil" ortak kavramdr. Bu durumda, birbirine kart olan her kavram ayn zamanda eliiktir ancak her eliik kavram ayn zamanda kart deildir. Kavram irkin ok ak iyi Kart gzel az kara kt eliii gzel olmayan ok olmayan ak olmayan iyi olmayan

b. Birbirleriyle Olan likilerine Gre Kavramlar zlk ve lintililik Her nermede bir yklenen kavram ile bir de yklenilen kavram vardr. Bir nermede yklenilen kavram yklenenin znde varsa, yani belirtilen zellik sadece o kavrama zg ise bu kavram zlktr.

23

MANTIK 1

nsan
yklenen

okuyandr.
yklenilen

Yukardaki rnekte grdnz gibi, okumak kavram sadece insann zne ait bir zellik olduu iin bu nermedeki "okuyan" kavram "insan" kavramna gre zlktr. Bir nermede yklenilen kavram, yklenen kavramn zn oluturmuyor ve onun dier trlerle ortak olan zelliklerine aitse bu kavrama ilintililik denir. i emek harcayandr.
yklenen yklenilen

Emek harcamak sadece iilere zg bir zellik deildir. Bu nedenle, yukardaki nermede "emek harcayan" kavram "ii" kavramna gre ilintililiktir.

"Kedi miyavlayandr." ve "Glen mavi gzldr." nermeleri arasndaki ilikileri kurarak, yklenen ve yklenilen kavramlar gsteriniz.

Kavramlarn Deiik Gstergeleri Nelik, Gereklik ve Kimlik Tmel bir kavramn sadece zihindeki bireylerinin ele alnmasna nelik ad verilir. Nelik, bir kavramn "ne olduunu" gsterir. Her kavramn bir nelii vardr. Eer olmasayd bir kavramla ne anlatmak istediimiz anlalamazd. rnein, ocuk, dev gibi kavramlarn zihinde tasarmlar vardr ve bir anlama sahiptir. Tmel bir kavramn zihnin dndaki bireylerinin ele alnmasna ise gereklik denir. Somut anlam olana ilikindir. rnein; Kaf Dann ne olduunu syleyebilir ve tanmlayabiliriz ancak gsteremeyiz. Gereklii olan bir kavramn belli bir nesnede somutlamasna kimlik ad verilir. Kimlik, bir kavramn kime iaret ettiini gsterir. rnein, Cemre, u sandalye gibi kavramlarn iaret ettii bir nesne vardr.

24

MANTIK 1

Sadece Nelii Olan Kavramlar

Hem Nelii Hem Gereklii Olan Kavramlar

Gereklii Olan Kavramlarn Kimlii

Ruh Dev Kaf Da peri kz anka kuu

insan kedi da saz kays

Canan, Mustafa Van kedisi Ar Da Arif San saz Malatya kayss

lem ve Kaplam Her kavram hem iine ald nesneleri kapsar hem de onlarn ortak zelliklerini (niteliklerini) iaret eder. Buradan hareket edilerek, bir kavramn iine ald birey saysna kaplam ad verilir. rnein; "aa" kavramnn iine ald bireyler "mee", "am", "kknar" vb. oluturur. O hlde, bunlarn hepsi aa kavramnn kaplam ierisinde yer alr. Her hangi bir kavramn iine ald konu ve nesnelerin ortak zellikleri o kavramn ilemini oluturur. lem ve kaplam arasnda ters orant vardr. Yani, bir kavramn iine ald bireylerin says (kaplam) arttka, o bireylerin ortak zellikleri (ilemi) giderek azalr. rnein; Kaplam azalr ilem artar Varlk Canl Bitki Aa Gl Aac Beyaz Gl Aac Kaplam artar ilem azalr Yukardaki kavram sralamasnda, eleman says en fazla olan kavram "varlktr". nk, varlk kavram kendisinden sonra gelen tm dier elemanlar da iine alr. Bu nedenle kaplam en fazla olan kavramdr. "Beyaz gl aac" kavramnn ise tad zellikler dier kavramlara gre fazla olduundan ilemi en fazla olan kavramdr. Genelden zele gidildike ilem, zelden genele gidildike kaplam artar. Aadaki rnek, konuyu daha iyi anlamanza yardmc olacaktr. "Canl" kavram, insanlar, bitkileri ve hayvanlar iine alr. Demek ki, bu bireyler canl kavramnn kaplam iindedir. imdi, bu bireylerin ortak zelliklerinin neler olabileceini dnelim. rnein, hepsi nefes alr, byr, beslenir ve

25

MANTIK 1

boaltm yaparlar. Ancak hepsi fotosentez yapar diyemeyiz. nk bu sadece bitkilere zgdr. Bu zellikler de canl kavramnn ilemini oluturuyorlar. imdi, bu bireylerden sadece "bitki" kavramn ele alalm. Fark edeceiniz gibi, bitki kavram canl kavramna gre daha az sayda bireyi iermektedir. nk artk insan ve hayvan kavramlar darda kalmtr. Bitki kavramnn bireyleri ise aa, iek, ot gibi varlklardan olumaktadr. Bu bireylerin ortak zelliklerini dndmzde, yukarda canl kavram iin sraladmz btn zelliklerin bu kavramda da olduunu grebiliriz. Ancak, bu zelliklere yenilerini ekleyebiliriz. rnein, fotosentez yapma zellii gibi. nk, bitkilerin tm fotosentez yapar. Grdnz gibi, canl kavramnn yerine bitki kavramn ele aldmzda, bu kavramn birey says (kaplam) azald, ama bu bireylerin ortak zellikleri (ilemi) artt.

"nsan" ve "kadn" kavramlarnn iine ald bireyleri dnerek, bu bireylerin ortak zelliklerini yaznz. Sizce hangi kavramn iine ald bireylerin ortak zellikleri daha fazladr?

4. Kavramlar Aras likiler Kavramlar arasnda drt tr ilikiden bahsedilebilir. Eitlik: Kavramlardan her biri dierinin tm bireylerini iine alyorsa aralarnda eitlik ilikisi vardr. kedi miyavlayan Tm kediler miyavlayandr. Tm miyavlayanlar kedidir.

Ayrklk: Kavramlardan hibiri dierinin bireylerini iermiyorsa aralarnda ayrklk vardr.

kedi

kpek

Hibir kedi kpek deildir. Hibir kpek kedi deildir.

26

MANTIK 1

Tam Giriimlik: Kavramlardan biri dierinin tm bireylerini kapsyorsa aralarnda tam giriimlik vardr.

iki gzl insan

Tm insanlar iki gzldr. Baz iki gzller insandr.

Eksik Giriimlilik: Kavramlardan biri dierinin bir ksmn kapsyorsa aralarnda eksik giriimlik vardr.

retmen

kadn

Baz retmenler kadndr. Baz kadnlar retmendir.

"nsan ii, retmen renci, insan dnen, retmen sendikal kavramlar arasnda nasl bir iliki olduunu gsteriniz. 5. Be Tmel Aristoteles, varlklarla ilgili birbirinden farkl ve snrsz saydaki bilgiler arasnda snflandrma yapmann mmkn olduunu dnmtr. Bu nedenle btn bu bilgileri kapsamna alan on kategori sralamtr. Bu kategoriler; nicelik, nitelik, grecelik, zaman, yer, durum, iyelik, etki, edilgi ve cevherdir. Cevher, nesnelerin iinde bulunduu olu ve deiime karn deimeyen yndr. Cevher dndaki btn kategoriler fiziksel nesnelerin duyularla alglanabilen zelliklerini ifade eder. Ancak varlklarn gsterdii btn deiimlere ramen bizim algladmz zelliklerini veren ama deimeyen ve alglanamayan cevherleri vardr. Aristotelese gre tek tek nesneleri bilmek iin, o nesneler hakkndaki ortak zellikleri belirleyen genel kavramlar bilmek gerekir. rnein; bitki kavramn bilmiyorsak, grdmz nesnenin bitki olup olmadn bilemeyiz. Bu nedenle Aristoteles, tekilin bilinebilmesinin ancak tmeli bilmekle mmkn olacan syler. Aristotelese gre tek tek nesnelerin cevheri olduu gibi, tmel kavramlarn da cevheri vardr. Bylece ortaya iki tr cevher kar: Birinci cevher (tekilin cevheri): Herhangi bir nesneye aittir. Tekil nesnelerin kendisiyle zdeliini ve onlardaki deimeyen yn belirtir. kinci cevher (tmelin cevheri): Tekil cevherlerin ortaklaa paylatklar temel niteliklerdir.

27

MANTIK 1

Birinci cevher, nesneyi gsteren terimin kaplamyla; ayn nesneye ait ikinci cevher ise terimin ilemiyle ilikilidir. Dolaysyla her iki cevher arasndaki iliki ayn zamanda ilem-kapsam ilikisidir. Porphyrios, sagoji adl eserinde, Aristotelesin cevher (tz)le, varlkla ilgili grlerini sistemli hle getirmitir. Kavramlarn sralanmasn be tmel ad altnda belirtmitir. Porphyrios aac olarak adlandrlan bu ematik snflandrmada, yukardan aaya inildiinde bir kavramn kaplam ve tr; aadan yukarya doru kldnda ise bir kavramn ilemi ve cinsi bulunur. Porphyrios Aac Porphyri s A ac o Cevher

Cismi Olmayan

Ci mi s Olan Canl Can l Duygusuz (Bitki) D uygulu (Hayvan) Aks l Aklszz Ak(nsan) l Akll l(insan)

Cansz Cans z

Be tmel unlardr; Cins, tr, ayrm, zglk ve ilintidir. a. Cins: Ortak zellikleri olan iki kavramdan kaplam daha fazla olandr ya da altnda trlerin sraland eydir. Cins, iki genel kavramdan kaplam daha geni olan kavrama denir. rnein; Porphyrios aacnda cismi olann kaplam canlnn kapsamndan daha geni olduundan cismi olan, canlya gre cins olur. Cins; yakn cins ve uzak cins olmak zere ikiye ayrlr. Bir trn dorudan bal olduu, hemen stndeki cinse yakn cins, dierlerine de uzak cins denir. rnein, canl kavramnn yakn cinsi cisim, uzak cinsi ise cevherdir.

28

MANTIK 1

Uzak cinsi

(Cevher)

Yakn Cinsi

(Cismi olan)

Kavram

(Canl)

Tr

(Duygulu-Duygusuz)

b. Tr: Tr, ortak zellikleri olan iki terimden ilemi daha fazla olan kavram ya da cinsin altnda sralanan eylerdir. rnein "aa" cinsinin trne, "mee", "am" vb. girmektedir. Tr, zel tr ve greli tr olmak zere ikiye ayrlr. zel tr, cins olmayan ve baka trlere blnemeyen trdr. rnein; insan zel trdr. Greli tr, cins olabilen ve yeniden trlere blnebilen trdr. rnein; canl greli trdr. rnein; mzik greli trdr. nk ok sesli ve tek sesli gibi trlere blnerek cins olabilir. "kertme trks" zel tre rnektir. nk "kertme trks" yeniden trlere blnemez ve cins olamaz. c. Ayrm: Trn, cinsinden farkn gsteren temel zelliidir. Bir terimi cinsinden ayran zelliktir. rnein; Porphyrios aacna gre akl, insan duygulu cinsinden ayran ayrmdr. Eer ayrm, tr yakn cinsindeki ortaklarndan ayryorsa yakn ayrm, uzak cinsindeki ortaklarndan ayryorsa uzak ayrmdr. rnein; "dnmek" insann yakn ayrm, "hareket etmek" ise uzak ayrmdr. d. zglk: Yalnz bir tre ait olan ve zorunlu olarak ayrma bal olan zelliktir. rnein; kltr ve sosyalleme sadece insana ait bir zellik olduundan, insann zgldr. e. linti: Birok trde ortaklaa bulunan zelliklerdir. rnein; uyumak, bymek, remek insann ilintisidir. nk bu zellikler canlnn btn trlerinde ortaklaa olarak bulunur.

Be tmel gibi bir sralama yapmaktaki ama nedir? Yantlayamadysanz konuyu tekrar okuyun.

29

MANTIK 1

B. TANIM Tanm Nedir? Tanm, bir kavramn anlamn aydnlatma, aklama ve belirleme ilemidir. Bir eyin ne olduunun belirtilmesidir. Bu ilem dil araclyla olur ve bir yarg bildirir. Bu nedenle tanm, "...nedir?" sorusunun yant olan nermedir. Aristotelesin deyiiyle tanm, zn aratrlmasdr. rnein; "nsan nedir?" sorusuna yant olarak verilen "nsan konuabilendir." nermesi bir tanmdr. Bu tanmda, zne olan "insan" kavram tanmlanan, yklem olan "konuabilen" kavram tanmlayandr. Niin Tanm Yaparz? Kavram, bir eyin zihnimizdeki tasarmdr. Kavramlar zihnimizde tasarm olarak kalmaz, bir iletiim arac olur. Kavramlar zerinde uzlama olmazsa, iletiim bozulur. Kiiden kiiye gre deiebilecek olan kavramlarn ortak anlamlarn belirlemek iin tanm yaparz. Kavramlarn anlam ne kadar genel geer olursa insanlar arasndaki iletiim o kadar dzgn olur ve bu da dnmemizi kolaylatrr. Tanm, her ne kadar bir anlam belirleme ilemiyse de formel mantk, tanmn oluturulmasndaki koullarla ve tanmn bu koullara uygun olup olmadyla ilgilenir. Tanm eitleri Tanm eitlerini genel olarak be tmele gre (ilemsel tanm) ve tanmlanana gre olmak zere iki balk altnda toplayabiliriz. a. Be Tmele Gre Tanm (lemsel Tanm) Bilgi verici bir tanm yaplacaksa, terimin ilemine gre yaplmas gereklidir. Yukarda grdmz gibi, ilem bir kavramn iine ald bireylerin ortak zellikleri anlamna geliyordu. Bu durumda, be tmele gre tanm yapld zaman, tanmlanan konu ya da nesnenin zelliinden bahsedilecek demektir ki, bu da terimin zelliklerini verir. Bu tanmn znesi ve yklemi farkl terimlerden olumutur (A, Bdir gibi). Dolaysyla ilemsel tanm, kavrama yeni bir bilgi katar. Klsik mantklar ilemsel tanma ulamak iin be tmele (cins-trayrm-zglk-ilinti) gre tanm zsel ve ilintisel olarak ikiye ayrmlardr. slam mantklar da bunlar kendi ilerinde tam ve eksik tanm olmak zere drt tre ayrmlardr:

30

MANTIK 1

zle ilgili olan tanm daha doru bir tanmdr ve kavramn yerini belirtip dierlerinden ayrr. nk bir nesne ya da konunun zne ilikindir. Bu nedenle ayrc bilgi verir. lintiyle ilgili tanm ise kavramn nitelikleriyle ilgilidir, ancak yukarda grdmz gibi sadece o kavrama ilikin bir nitelik deil, onun ilintisidir.

zle lgili Tam Tanm Bir terimin yakn cinsi ve yakn ayrm ile yaplan tanma zle ilgili tam tanm ad verilir. Ku uan
yakn ayrm

canldr.
yakn cinsi

nsan

dnen
yakn ayrm

hayvandr.
yakn cinsi

zle lgili Eksik Tanm Bir terimin uzak cinsi ve yakn ayrm ile yaplan tanm zle ilgili eksik tanmdr. Ku uan
yakn ayrm

cisimdir.
uzak cinsi

nsan akll
yakn ayrm

canldr.
uzak cinsi

lintiyle lgili Tam Tanm Bir terimin yakn cinsi ve zgl ile yaplan tanma, ilintiyle ilgili tam tanm ad verilir. Ku tc bir omurgaldr.
zglk yakn cins

nsan iki ayakl

zglk

hayvandr.
yakn cins

31

MANTIK 1

lintiyle lgili Eksik Tanm Bir terimin yalnzca ilintileri veya uzak cinsi ve ilintisi ile yaplan tanmdr. Ku beslenendir.
linti

Ku beslenen varlktr.
linti uzak cinsi

Yukarda verilen tanm trlerinden her birine kendiniz birer rnek bulunuz.

b. Tanmlanana Gre Tanm eitleri Klsik mantklar tanmlanan, ad veya nesne (eya) olma durumuna gre de trlere ayrmlardr. Nesne tanm: Hem nelii hem de gereklii olan, gerek varlklar konu alan tanmdr. Bu tanm, tanmlanan belirler. Duyularmzla algladmz (tandmz), bizim dncemiz dnda da varlk gsteren (gerek) nesnelerin tanmdr. Bu tanmdaki bilgi, nesnesiyle uygunluk iindedir. Kaplam belli olmasndan dolay gzlem ve deneye dayanarak terimin ilemi belirlenir. Bu nedenle evrensel, nesnel ve genel geer tanmlardr ve bir gereklii iaret eder. nsan, ku, su, kelebek, bakr vb. nesnelerin tanmlar bu ekilde yaplr. rnein, "Su iki hidrojen ve bir oksijenden oluan bir cisimdir." dediimizde, nesnel ve genel geer bir tanm yapm oluruz. Ad tanm: Nitelii olan ama gereklii olmayan dnsel varlklar (ideal varlk) iin yaplan tanmdr. Nesnesi olmayan, yalnzca bizim zihnimizde varlk gsteren ve uzlamla koyduumuz adlarn tanmlardr. Bu nedenle deneylenemez. Dolaysyla ad tanmlar keyfidir ve onu tanmlayan belirler. nk bu tanm, bir adn aklanmasdr. Dev, gen, zaman gibi varlklarn gereklikleri olmad iin ancak adsal bir tanmlar yaplabilir.

?
32

Tanm eitlerinden hangisi en doru tanm verir? Nedenini aklaynz.

MANTIK 1

Nelerin Tanm Yaplamaz? Tanm eitlerini anmsarsak, her eyin tanm yaplabilir ancak her eyi ilemsel olarak tanmlamak mmkn deildir. O halde ilemsel olarak nelerin tanm yaplamaz? * Porphyrios aacndan hatrlanrsa, kategorilerden en stte bulunan cinslerin tanm yaplamaz. nk, ilemsel tanm cinse gre yaplr. Kategoride en stte olann cinsi olamayacana gre tanm da olamaz. Bu nedenle varlk, nokta gibi kavramlarn tanm yaplamaz. * Duygusal yaantlarn ve duyusal verilerin tanm yaplamaz. rnein, ak, nefret, keder, koku, ses tmyle kiisel deneyimlerle tannabilir. Bu yzden ancak betimlenebilir. Tanm Koullar Nelerdir? 1. Tanm, tanmlanan bir zne ile tanmlayan bir yklemden oluan elikisiz bir nerme olmaldr. rnein, Sevgi paylamaktr. nermesinde Sevgi kavram tanmlanan zneyi, paylamaktr kavram tanmlayan yklemi oluturur. 2. Bir kavramn kaplamna giren tm bireyler, tanmn iinde olmaldr. Yani tanm tam olmaldr. Kaplama ait olmayan bireyler ise tanmn dnda olmaldr. 3. Kavramn ileminde bulunan ana zellikler tam olarak tanmn iinde yer almaldr. 4. Bir kavram kendisinden daha ak olmayan baka bir terimle tanmlanmamaldr. 5. Tanmda ksr dng olmamaldr. rnein, "Bir yarg iki kavram arasnda ba kurmaktr." dedikten sonra, "Kavram yargnn bir blmdr." dersek ksr dng yapm oluruz.

C. NERME 1. nermenin Tanm ve Yaps nerme, en az iki terimden oluan, iinde en az bir yarg ve bir doruluk deeri tayan cmlelerdir. Her nerme bir cmledir ama her cmle bir nerme deildir. Dilek, soru, emir ve nlem cmleleri bir yarg bildirmedikleri ve onlara

33

MANTIK 1

doru yanl denemeyecei iin nerme deildir. ocuklar ldrlmesin, eker de yiyebilsinler. ................ dilek cmlesi nsan nasl insan oldu?...................................................... soru cmlesi niversiteye gireceksen kitap oku. .................................. emir cmlesi Vay canna! ...................................................................... nlem cmlesi nsanlar kardetir. ............................................................. nerme Her nerme, zne + yklem + balatan oluur. Dier bir deyile bir ykleyen bir yklenen ve bir de ikisi arasndaki ilikiyi salayan bir ba vardr. rnein, "nsanlar kardetir." nermesinin yapsn inceleyelim. nsanlar............................................ zne (terim) karde.............................................. Yklem (terimin zellii) dir.................................................... Bala (zneyi ykleme balar) nermeler; * Doruluk deerine sahiptir. Doru ya da yanl bir deer tamas gerekir. rnein, "nsanlar iki ayakldr." nermesi doru, "nsanlar drt gzldr." nermesi ise yanl deer alr. * En az bir yarg bildirir. * nermenin bilgi verme grevi vardr. * nermeler anlaml cmlelerden oluur.

34

2. nerme eitleri

Yargnn Niteliine Gre nermeler

Yargnn Kipliine Gre nermeler

Olumlu nermeler Yarg Saysna Gre nermeler

Olumsuz nermeler

Yaln nermeler

Mmkn nermeler

Zorunlu nermeler

Basit nermeler

Bileik nermeler

Bileiklii Ak Olan nermeler

Bileiklii Gizli Olan nermeler

MANTIK 1

Koullu nermeler

Balantl nermeler

Nedenli nermeler

Ekli nermeler

zgl nermeler

karmal nermeler

Karlatrmal nermeler

Snrlandrc nermeler

35

MANTIK 1

2. nerme eitleri a. Yargnn Nitelii Bakmndan nermeler nermeler yargnn nitelii bakmndan olumlu ve olumsuz olmak zere ikiye ayrlr. Olumlu nermeler Yklemin bildirdii zellik o znede bulunuyorsa nerme olumludur. Yani, yklemin zneyi onaylad nermedir. rnein, "Gkhan alkandr." nermesinde alkan olma zellii, "dr" bayla zneye yaklatrlm, ve o znenin bir zellii yaplmtr. Bu nedenle olumludur. Olumsuz nermeler Yklemin bildirdii zellik znede bulunmuyorsa, nerme olumsuzdur. Yani yklemin zneyi onaylamad nermedir. Bu durumda, zne ile yklem arasnda bir iliki yoktur. rnein, "Gkhan alkan deildir." nermesinde alkan olma zellii, "deildir" balacyla zneden uzaklatrlmtr. Bu nedenle bu nerme olumsuzdur.

b. Yargnn Says (Nitelii) Bakmndan nermeler Yarg saysna gre nermeler basit ve bileik olmak zere ikiye ayrlr. Basit nerme Tek yarg bildiren, zne, yklem ve balatan oluan nermelerdir. rnein, iler grevdedir. nermesi tek bir yarg bildirmektedir. Bu tip nermelerde bala kaldrld zaman sadece iki tane terim kalr. Yukardaki rnekte, "dr" ba kaldrldnda "ii" ve "grev" terimleri kalr. Basit nermeler "S, Pdir" biiminde gsterilir. S harfi zneyi, P harfi yklemi gstermek iin kullanlr. Bu nermeler nitelik ve nicelik bakmndan 4e ayrlr.

Nicelik Olumlu Tmel Tikel Btn Sler Pdir. Baz Sler Pdir.

Nitelik Olumsuz Hibir S, P deildir. Baz Sler P deildir.

36

MANTIK 1

Hatrlayacanz gibi, tmel-tikel kavramlar ve olumlu-olumsuz kavramlar daha nce grdk. Bu kavram yaplar kullanlarak yaplan basit nermeler S, Pdir biiminde gsterilir ve nicelik ve niteliklerine gre drt biimi vardr. Tmel olumlu (A harfiyle gsterilir.)...........................SaP Tmel olumsuz (E harfiyle gsterilir.).........................SeP Tikel olumlu (I harfiyle gsterilir.)..............................SP Tikel olumsuz (O harfiyle gsterilir.)..........................SoP

Basit nermeler baz durumlarda karmak yapda olabilir. zne ve yklemin ya da her ikisinin birden aklayc bilgilerle zenginletii basit nermeler bu trden nermelerdir ve bunlara karmak nerme ad verilir. "ne yaprakllardan olan am, kn yapraklar dklmeyen aatr." nermesinde, "am" zne, "aa" yklemdir ve "am bir aatr." nermesi tek bir yarg bildirir. Karmak nerme ile bileik nermeyi ayrt etmek iin, yargnn saysna bakmak yeterlidir.

Nicelik ve nitelik ynnden ka tekrar baa dnnz.

nerme vardr? Yantlayamadysanz

imdiye kadar grm olduunuz btn nerme trlerine kendiniz birer rnek yaznz.

Bileik nermeler Birden fazla yarg ile yaplan nermelere bileik nerme denir. ki ya da daha fazla basit nerme "ve", "veya", "ise", "ancak ve ancak" gibi eklemlerle birbirine balanr. Bir bileik nermede; nce gelen nermeye n bileen, sonra gelen nermeye art bileen ad verilir. Bileik nermelerde aradaki ba kaldrldnda iki terim deil, iki ya da daha fazla yarg kalr. Bileii aka belli olan ve bileii gizli olan olmak zere ikiye ayrlr.

37

MANTIK 1

Bileii Ak nermeler Birden fazla yargnn varl biimsel olarak grlr ve bu nedenle nerme eklemi belirgin olan nermelerdir. Koullu, balantl, nedenli ve ekli nermeler olmak zere drde ayrlr.

Koullu nerme (ise)

yarg

ki basit nermenin "ise" eklemiyle birletirilme siyle oluur. Bylece yklemde belirtilen bir koula balanm olur. "Gke alr ise snfn geer."
n bileen eklem art bileen

Balantl nerme (hem..hem de, da..da, ne...ne de)

Kabul ya da reddetme balacyla bal nermelerdir. "Bilim retici

n bileen

ve
eklem

mantksaldr."
art bileen

"Hem alarm hem giderim."

Nedenli nerme (nk, yani) Neden (gereke) bildiren bir balala bal ner-

melerdir. "Bilim mantksaldr nk akla dayanr."

n bileen eklem art bileen

"Her zaman hakl deilsin, yani haksz da olabilirsin."

Ekli nerme (ama, fakat, mamafih, lakin) "nsanlar haklarn alabilirdi ama bunun iin uramadlar" n bileen eklem art bileen

"Snf geerdim lakin almadm."

Ayrca koullu nermeler, bitiik koullu ve ayrk koullu olmak zere ikiye ayrlr. Bitiik Koullu nermeler: Bu nermeler n bileen ile art bileenin olumluda yaknlamas, olumsuzda uzaklamas ile kurulur. Bir yargnn gereklemesi dier yargnn gereklemesine baldr. Yaknlama "ise" eklemiyle, uzaklama "deildir" eklemiyle salanr.

38

MANTIK 1

"Aye retmen olur

n bileen

ise
eklem

ok baarl olur." rneinde n bileen ve

art bileen

art bileen "ise eklemiyle birbirine yaklatrlmtr. "Onlar arkada ise dman deildirler." nermesinde n bileen
n bileen eklem art bileen

ve art bileen "deildir" eklemiyle birbirinden uzaklatrlmtr. Ayrk Koullu nermeler: Bu nerme trnde, n bileen ve art bileen birbirinin seenei durumundadr. "Veya", "ya...ya da" eklemleriyle kurulan bu nerme trnde, bileenlerden biri kendi varlyla dierini geersiz klar. "Ya yledir, ya byledir." rneinde olduu gibi, bileenlerden sadece biri dorudur ve birinin gereklemesi dierinin gereklememesine baldr. "Ya
eklem

bu deveyi gdersin, ya
n bileen eklem

bu diyardan gidersin." rneinde,

art bileen

bileenlerden ikisi birlikte doru olamaz. Sadece biri dorudur. Bazen, bileenlerden her ikisi de yanl ya da doru deer alabilir. rnein, "Su ya katdr ya da gazdr." rneinde her iki bileen de yanltr. Bileiklii Gizli Olan nermeler Bu tr nermelerde, nermenin bileiklii biiminden deil ierik ve anlamndan anlalr. Bileiklii gizli nermeler zgl, karmal, karlatrmal ve snrlandrc nermeler olmak zere drt biime ayrlr.
zgl nerme (ancak, sadece)

Yklemin belirttii eylemin yalnzca o zneye ait olduunu bildiren nermelerdir. "Sadece insanlar bakasn ldrmeden yaayabilirler." nermesinde "Dier varlklar bakasn ldrerek yaar." nermesi gizli olarak vardr. Konunun bir ksmn ya da konuya giren bireylerin bir ksmn darda tutarak kurulan nermedir. "Benim dmda herkes gitti." nermesinde "Ben gitmedim." nermesi gizli olarak bulunur. Bir eyin baka bir eyle karlatrmas yoluyla yaplan nermelerdir. "renmenin en iyi yolu okumaktr." nermesinde "renmenin baka yollar da vardr." nermesi gizli olarak bulunur. Yklemin belirttii zelliin belli bir zamanla snrlandrld nermelerdir. "Bir ay ncesine kadar derslerim ok iyiydi." nermesinde, "Bir aydr derslerim iyi deil." yargs gizli olarak vardr.

karmal nerme (dnda, hari)

Karlatrmal nerme (en, daha)

Snrlandrc nerme

39

MANTIK 1

Basit ve bileik nermeler arasndaki temel farklar nelerdir? Yantlayamadysanz konuyu tekrar okuyunuz.

C. Yargnn Kiplii Bakmndan nermeler Kiplik (Modalite), bir yarg zerine verilen yargdr. Kipli nermeler tek bir nerme biiminde grndkleri hlde, birbirine gemi iki nermeden kurulu nermelerdir. Ancak kiplik, nermenin biimiyle deil ieriiyle ilgili olduu iin mantn konusu saylmaz. nermenin kiplii, iindeki zarf, sfat ya da ykleminden anlalabilir. Bu nermeler, basit nerme biimindedir ancak, ierisinde iki nerme barndrr. Kiplik, bir nermenin gsterdii eyin, yaln, zorunlu veya mmkn olup olmamas durumunun aratrlmasdr. Kipliine gre nermeler; yaln, zorunlu ve mmkn nerme olarak e ayrlr. Yaln nerme (Assertorik) Ykleminde belirtilen zelliin gzlem ve deney sonucunda gerekliinin saptand nermelerdir. Bu nermeler doru ya da yanl olabilir. rnein "Papatya bitkidir." nermesinde, papatyann bitki olduu yargs gzlem sonucu dorulanmtr. Zorunlu nerme (Apodiktik) Bu nermeler, baka trl olmas olanakl olmayan, kesin nermelerdir. Yklemde bulunan zelliin doruluu zorunlu olarak bilinir. Dolaysyla, her zaman ve her koulda doru nermelerdir. Formel bilimlere (matematik) ait bilgiler bu tip nermelerden oluur. "Havaya braklan ta yere der." nermesi ya da "Be kere be yirmi be eder." nermesi zorunlu olarak dorudur. Mmkn nerme (Problematik) Yklemde belirtilen zelliin, belli koullar altnda olaslk dahilinde olduu belirtilen nermelerdir. Bu durumda, mmkn nermelerin doruluu bir takm koullara baldr. "Mehmetin retmen olmas mmkndr." nermesinde, yklem bir takm koullara bal olarak gerekleir ya da gereklemez.

40

MANTIK 1

Bileik ve kipli nermelere birer rnek vererek yukardaki rneklerle karlatrnz.

3. nermeler Aras likiler Daha nce tmel olumlu (A), tmel olumsuz (E), tikel olumlu (I) ve tikel olumsuz (O) olmak zere drt temel nerme biimi olduunu grmtk. imdi bu nermeler arasnda ne trden ilikiler kurulabileceini grelim. Akl yrtme, nermeler arasnda kurulan ilikilerle yaplabildii iin doru bir ekilde akl yrtebilmemiz bu konuyu iyi kavramanza baldr. Yukarda grdmz drt nerme tr arasnda "kar olma" ve "dndrme" olmak zere iki biimde iliki kurulabilir. a. Kar Olma Terimleri ayn olan iki nermenin ya nitelik ya nicelik ya da hem nitelik hem nicelik bakmndan birbirinden farkl olmasna kar olma denir. Kar olma durumundaki nermeler; kart, altk ya da eliik olmak zere e ayrlr. Kar Olum Karesi ST KARIT Tmel Olumlu A A L T I K Tikel Olumlu I ALT KARIT nermeler arasndaki kar olma ilikisi yukardaki kareye uygun olarak kurulur. Kart nermeler zne ve yklemi ayn olan iki nerme nitelik (olumlu-olumsuz) bakmndan farkl ise buna kart nermeler denir. Nitelii farkl tmel nermeler st kart nermeler, nitelii farkl tikel nermeler alt kart nermeler olur. Aadaki rneklerde, nermelerin niteliklerinin nasl deitiine dikkat ediniz. ELK E Tmel Olumsuz A L T I K O Tikel Olumsuz

41

MANTIK 1

st Kart nermeler: Biri tmel olumlu, dieri tmel olumsuz olan nermeler arasndaki iliki st kart ilikidir. A E E A A: Btn ocuklar gzeldir. E: Hibir ocuk gzel deildir. E: Hibir insan tembel deildir. A: Btn insanlar tembeldir.

Alt Kart nermeler: Biri tikel olumlu, dieri tikel olumsuz olan nermeler arasndaki ilikidir. I O Altk nermeler zne ve yklemi ayn olan iki nerme nicelik (tmel, tikel) bakmndan farkl ise buna altk nermeler denir. Aadaki rneklerde, nermelerin niceliklerinin nasl deitiine dikkat ediniz. A: Btn ocuklar gzeldir. I: Baz ocuklar gzeldir. E: Hibir ocuk gzel deildir. O: Baz ocuklar gzel deildir. I : Baz ocuklar gzeldir. A: Btn ocuklar gzeldir. O: Baz ocuklar gzel deildir. E: Hibir ocuk gzel deildir. O I I: Baz ocuklar gzeldir. O: Baz ocuklar gzel deildir. O: Baz insanlar tembel deildir. I: Baz insanlar tembeldir.

eliik nermeler zne ve yklemi ayn iki nerme hem nitelik hem de nicelik bakmndan farkl ise buna elikili nermeler denir. eliik nermelerde nermelerden biri doruysa dieri zorunlu olarak yanltr.

A: Btn iekler canldr.

(D)

O: Baz iekler canl deildir. (Y) I O

42

MANTIK 1

O: Baz iekler canl deildir. A: Btn iekler canldr. E: Hibir ta canl deildir. I: Baz talar canldr. I: Baz talar canldr. E: Hibir ta canl deildir.

(Y) (D) (D) (Y) (Y) (D)

Drt nerme trne farkl rnekler yazarak, kart, altk ve eliik hllerini bulunuz.

b. Dndrme Bir nermenin niteliini bozmakszn znesini yklem, yklemini zne yaparak anlamca e deer, ayn doruluk deerine sahip, yeni bir nerme yapmaktr. Dndrme, dz dndrme ve ters dndrme olmak zere ikiye ayrlr. Dz Dndrme (Evirme) Dz dndrme, bir nermenin nitelik ve doruluk deerini deitirmeden zne ve yklemin yerlerinin deitirilmesidir. * Tmel olumlu bir nermenin dz dndrmesi tikel olumludur. "Btn kediler drt ayakldr." "Baz drt ayakllar kedidir." (D) (D) e deerdir,

* Tmel olumsuz bir nermenin dz dndrmesi yine tmel olumsuzdur. "Hibir papatya gzel deildir." "Hibir gzel papatya deildir." (Y) (Y) e deerdir,

* Tikel olumlu bir nermenin dz dndrmesi tikel olumludur. "Baz insanlar hastadr." "Baz hastalar insandr." (D) (D) e deerdir,

43

MANTIK 1

* Tikel olumsuz bir nermenin dz dndrmesi olmaz. nk, tikel olumsuz bir nermenin dz dndrmesi yapldnda sonu her zaman e deer kmaz. Oysa dndrme yapmann amac nermenin e deerini bulmaktr. "Baz aalar mee deildir" "Baz meeler aa deildir" Ters dndrme Ters dndrme, bir nermenin niteliini deitirmeden, znenin olumsuz hlini yklem, yklemin olumsuz halini zne yapmaktr. Hatrlayacanz gibi, bir kavramn olumsuz halini bulmak iin ona "olmayan" ya da "deildir" balarn eklemek yeterlidir. * Tmel olumlu nermenin ters dndrmesi yine tmel olumludur. "Her gl beyazdr." (Y) e deerdir (D) (Y) e deer deildir.

"Her beyaz olmayan gl olmayandr." (Y)

* Tmel olumsuz bir nermenin ters dndrmesi tikel olumsuzdur. "Hibir gl beyaz deildir." (Y) e deerdir

"Baz beyaz olmayan gl olmayan deildir." (Y)

* Tikel olumlu bir nermenin ters dndrmesi yoktur. nk, yukardaki rnekte hatrlayacanz gibi, ters dndrmede de nermenin e deeri bulunmaya allr. Oysa tikel olumlu bir nermeyi ters dndrdmz zaman her durumda e deer kmaz. * Tikel olumsuz bir nermenin ters dndrmesi yine tikel olumsuzdur. "Baz gller beyaz deildir." (D) e deerdir

"Baz beyaz olmayanlar gl olmayan deildir." (D)

Drt farkl nerme trne rnekler vererek dz ve ters dndrme ilemini yapnz.

44

MANTIK 1

D. KIYAS (TASIM) Klasik mantn en temel konusu karmdr. karm, verilen nermelerden sonu olarak yeni bir nerme karmaktr. Buraya kadar grdmz konular srasyla nce kavramlar ve sonra nermelerdi. Daha ncede belirttiimiz gibi, kavramlar nermeleri, nermeler karmlar oluturur. karm konusuna ise ksaca I. blmde tmden gelim konusunda deinmitik. Geerli bir karm tmden gelim yoluyla yaplr. Zaten mantn ilgilendii akl yrtme biimi de tmden gelimdir. 1. Kyasn Tanm ve Yaps Kyas, verilen en az iki nermeden zihnin zorunlu olarak bir sonu karmas ilemidir. Kyasta, verilen nermelere ncl, ncllerden zorunlu olarak kan nermeye sonu ad verilir. 1. ncl 2. ncl Sonu 2. Kyas eitleri Kyaslar, basit, bileik ve dzensiz kyaslar olmak zere grupta incelenebilir. Aadaki izelge kyas eitlerini gstermektedir. KIYAS ETLER Btn insanlar deerlidir. ermin insandr. O hlde, ermin deerlidir.

Dzensiz Kyaslar

Ksaltlm Kyas

Delilli Kyas

Basit Kyaslar

Bileik Kyaslar

Kesin Kyas

Semeli Kyas

Zincirleme Kyas

Karma Kyas

Sorit

Yklemeli Kesin Kyas

Koullu Kesin Kyas

Bitiik Koullu Kyas

Ayrk Koullu Kyas

kilem (Dilem)

45

MANTIK 1

Kyas eitleri a. Basit Kyaslar ki ncl ve bir sonutan oluan kyaslardr. Kesin ve semeli olmak zere ikiye ayrlr.

Kesin Kyaslar
Kesin kyasta ncllerde gizli olarak bulunan sonu kesin olarak karlr. Kyasn sonucu, ncllerde anlam bakmndan bulunup eklen bulunmuyorsa buna kesin kyas denir. Yklemli ve koullu kesin kyas olmak zere ikiye ayrlr. Yklemli Kesin Kyas (Kategorik Kyas) Tm basit nermelerden oluan kyastr. Bu nedenle kategorik kyas da denilir. Her yklemli kesin kyasta; * ncller ve bir sonu bulunur. * Kk, byk ve orta terim vardr. Byk terim (predikat-P), sonu nermesinin yklemi olan terimdir. Ayn zamanda kaplam en fazla olan terimdir. Orta terim (middle term-M), her iki nclde de tekrarlanan terimdir. Kk terim (subjekt-S), sonu nermesinin znesi olan terimdir. Ayn zamanda, ilemi en fazla olan terimdir. Byk terimin bulunduu nerme byk nerme, kk terimin bulunduu nerme kk nerme adn alr. Aadaki rnei inceleyiniz. Byk nerme Kk nerme Sonu Btn ressamlar sanatdr.
orta terim kk terim byk terim

Abidin Dino ressamdr.

orta terim

O hlde, Abidin Dino

kk terim

sanatdr.
byk terim

Yklemli kesin kyaslarn geerli olabilmesi aadaki kurallara uyulmasyla salanr: * Her kyas, iki ncl ve bir sonutan oluur. * Her kyasta, byk, kk ve orta terim vardr. * Orta terim sonu nermesinde yer almaz. * Byk ve kk terimlerin kaplam nclde ne kadarsa, sonuta da o kadardr.

46

MANTIK 1

* Byk terim, sonucun yklemi, kk terim ise znesidir. * ki tikel nclden bir sonu kmaz. * ki olumsuz nclden bir sonu kmaz. * ki olumlu nclden kan sonu olumludur. * Sonu daima zayf olana gre yaplr (zayf olanlar tikel ve olumsuzlardr.) * Bir olumlu, bir olumsuz nclden kan sonu olumsuzdur. * Bir tmel, bir tikel ncllerin sonucu tikeldir.

Yklemli Kesin Kyasn Biimleri Kyasta kullanlan terimlerin kyas iinde bulunduklar konuma gre kyasn drt biimi vardr. Kyas biimlerini orta terimin konumu belirler. Orta terimin sadece ncllerde bulunabileceini hatrlarsanz, her ncl iin iki konum, iki ncl iin toplam drt konum ortaya kar.

1. Biim 1. ncl 2. ncl Sonu

1. Biime rnek

2. Biim PM SM SP

3. Biim MP MS SP

4. Biim PM MS SP

MP SM SP

2. Biime rnek Orta terim, her iki nclde de yklem durumundadr.

Orta terim, birinci ncln znesi, ikinci ncln yklemidir.

Hibir erdemli karc deildir. Baz insanlar erdemlidir.

Hibir okuyan cahil deildir. Baz insanlar cahildir.

O hlde, baz insanlar karc deildir. O hlde, baz insanlar okuyan deildir. (erdemli orta terim) (cahil orta terim)

47

MANTIK 1

3. Biime rnek Orta terim, her iki nclde de zne durumundadr.

4. Biime rnek Orta terim, birinci ncln yklemi, ikinci ncln znesidir.

Btn insanlar iki ayakldr. Baz insanlar sarndr. O hlde, baz iki ayakllar sarndr. (insan orta terim)

Hibir bencil yurtsever deildir. Tm yurtseverler halk sever. O halde; hibir bencil halk seven deildir (halk sevmez.) (yurtsever orta terim)

Kyas Kipleri Basit nermelerin drt standart biimi ve her kyasta nerme olduuna gre 64 farkl kyas olana bulunur. Bunu drt kyas biimiyle hesaplarsak 64 X 4 = 256 kyas kipi ortaya kar. Geerli 24 kyas kipi vardr, ancak bunlarn sadece 15i kuvvetli kyas kipi olarak kabul edilir. Aadaki tabloda kyasn bu 15 kipi gsterilmitir. Mantklar bu kiplere Latince adlar vermilerdir. 1. Biim
MAP SAM Barbara SAP MEP SAM Celaren SEP MAP SIM Darii SIP MEP SIM Ferio SOP

2. Biim
PEM SAM Cesare SEP PAM SEM Camestres SEP PEM SIM Festino SOP PAM SOM Baroco SOP

3. Biim
MIP MAS Disamis SIP MAP MIS Datisi SIP MOP MAS Bocardo SOP MEP MIS Ferison SOP

4. Biim
PAM MES Camenes SEP PIM MAS Dimaris SIP PEM MIS Fresison SOP

48

MANTIK 1

Koullu Kesin Kyaslar Bu kyaslar da, sonucun ncllerde anlam bakmndan bulunup, biim bakmndan bulunmad kyaslardr. Koullu kesin kyaslarn yklemli kesin kyaslardan fark, koullu kesin kyasn bir ya da iki nclnn koullu nermelerden (bitiik ya da ayrk koullu) olumu olmasdr. Her ne zaman gndz olursa aydnlk olur. (bitiik koullu) Her ne zaman gne doarsa gndz olur. (bitiik koullu) O hlde her ne zaman gne doarsa aydnlk olur. (bitiik koullu) Yukardaki rnekte, her iki ncl koullu nermelerden olutuundan sonu da zorunlu olarak koullu nerme olmutur.

Semeli Kyas
Sonucun aynsnn ya da kartnn anlam ve ekil bakmndan ncllerde bulunduu kyaslardr. Semeli kyaslarda birinci ncl koullu ncl, ikinci ncl semeli ncl adn alr. kinci ncl birinci ncln bileenlerinden birini evetler (dorular, kabul eder) ya da deiller (yanllar, reddeder). Semeli kyaslar, ncl bitiik koullu, ncl ayrk koullu ve ikilem olmak zere grupta incelenebilir. ncl Bitiik Koullu Kyas Bu kyaslar, ilk ncldeki nermelerin birbirine "ise" eklemiyle baland, ikinci ncln basit nerme olduu kyaslardr. Yukarda belirtildii gibi, ikinci ncl birinci ncln bileenlerinden birini ya evetler ya da deiller. Bylece drt farkl kyas biimi ortaya kar. n Bileenin Evetlenmesi: Semeli ncl, koullu ncln n bileenini evetler. Koullu ncl Semeli ncl Sonu renci kitap okur ise niversiteyi kazanr.
n bileen art bileen

renci kitap okumutur.

n bileen evetleniyor

O hlde, renci niversiteyi kazanr.

49

MANTIK 1

n Bileenin Deillenmesi: Semeli ncl, koullu ncln n bileenini deiller. Daha iyi anlalmas iin yukardaki rnekten hareket edelim. Koullu ncl Semeli ncl Sonu renci kitap okur ise niversiteyi kazanr.
n bileen art bileen

renci kitap okumamtr.

n bileen deilleniyor

O hlde, renci niversiteyi kazanamaz.

Art Bileenin Evetlenmesi: Semeli ncl, koullu ncln art bileenini evetler. Koullu ncl Semeli ncl Sonu renci kitap okur ise niversiteyi kazanr.
n bileen art bileen

renci niversiteyi kazanmtr.

art bileen evetleniyor

O hlde, renci kitap okumutur.

Art Bileenin Deillenmesi: Semeli ncl, koullu ncln art bileenini deiller. Koullu ncl Semeli ncl Sonu renci kitap okur ise niversiteyi kazanr.
n bileen art bileen

renci niversiteyi kazanamamtr.

art bileen deilleniyor

O hlde, renci kitap okumamtr.

ncl Ayrk Koullu Kyas (Seenekli Kyas) Seenekli kyas, birinci ncl oluturan bileenlerin birbirine "veya", "ya...ya da" eklemleriyle baland kyastr. kinci ncl, birinci ncln bileenlerinden birini evetler ya da deiller. Bylece sonuca ulalr ve bu kyasta sonular evetlemelerde olumsuz, deillemelerde olumlu olur.

50

MANTIK 1

n Bileenin Evetlenmesi: nsan ya zgrdr ya da kledir. nsan zgrdr O hlde, insan kle deildir. n Bileenin Deillenmesi: nsan ya zgrdr ya da kledir. nsan zgr deildir. O hlde, insan kledir. Art Bileenin Evetlenmesi: nsan ya zgrdr ya da kledir. nsan kledir O hlde, insan zgr deildir. Art Bileenin Deillenmesi nsan ya zgrdr ya da kledir. nsan kle deildir. O hlde, insan zgrdr.

kilem (Dilem) Koullu ve seenekli nermelerin birlemesinden olumu kyaslara ikilem denir. Byk nerme "ve" eklemiyle birletirilmi iki koullu nermeden oluur. Bu nedenle byk nermenin drt bileenli karmak bir yaps vardr. Kk nerme ise ayrk koullu nermedir ve byk nermedeki nermeleri evetler ya da deiller. Bylece sonu olumlu ya da olumsuz olur.

rnek 1: Ben varsam lm yoktur ve lm varsa ben yokum. Ben varm ve lm yoktur. O hlde, lm varsa ben yokum.

51

MANTIK 1

rnek 2: Banka batmamsa yetkililer nlem almakla ve eer banka batmsa yetkililer aklama yapmakla sorumludur. Banka ya batmtr ya batmamtr O hlde, her iki durumda da yetkililer sorumludur. rnek 3: Eer sen iyi bir insan isen ne karc ne de smrcsndr. Sen hem karc hem de smrcsn. O hlde, iyi bir insan deilsin. b. Bileik Kyaslar Bileik kyaslar, basit kyaslardan farkl olarak ikiden fazla ncl olan kyaslardr. Bu kyaslar zincirleme, sorit (yn) ve karma (hulfi) olmak zere e ayrlr. Zincirleme Kyas Birka kyasn art arda gelmesiyle oluan ve ikiden daha fazla ncl olan kyastr. Bu kyaslarda, bir kyasn sonucu onu izleyen dier kyasn ilk nermesi olur. Zincirleme kyas ileriye ve geriye doru olmak zere iki biimi vardr. nce gelen kyasn sonucu sonra gelen kyasn byk nermesi olursa buna ileriye giden zincirleme kyas, nce gelen kyasn sonucu sonra gelen kyasn kk nermesi olursa buna geriye giden zincirleme kyas ad verilir. leriye giden zincirleme kyas rnei;
Btn canllar varlktr. Btn hayvanlar canldr. Btn hayvanlar varlktr. Btn hayvanlar varlktr. Btn kafadan bacakllar hayvandr. Btn kafadan bacakllar varlktr. Btn kafadan bacakllar varlktr. Btn rmcekler kafadan bacakldr. O hlde, btn rmcekler varlktr. 3. Kyas 2. Kyas 1. Kyas Btn Bler Adr. Btn Cler Bdir. Btn Cler Adr. Btn Cler Adr. Btn Dler Cdir. Btn Dler Adr. Btn Dler Adr. Btn Eler Ddir.
O hlde, btn Eler Adr.

52

MANTIK 1

"Btn insanlar canldr." nermesini birinci, "Btn aklllar insandr." nermesini ikinci ncl alarak, en az kyasn bulunduu bir zincirleme kyas yapnz. Geriye giden zincirleme kyas rnei; Bu rmak grlt yapyor. Grlt yapan hareket ediyor demektir. Bu rmak hareket ediyor. Bu rmak hareket ediyor. Hareket eden donmamtr. Bu rmak donmamtr. Bu rmak donmamtr. Donmam olan beni tayamaz. Bu rmak beni tayamaz.

Sorit (Yn)
Zincirleme kyasn bir tr olarak sorit, zincirleme kyasn ortasndaki sonu nermelerinin karlmasyla yaplr. Dolaysyla, zincirleme kyasta sonu ve ncl olarak tekrarlanan nermelerin karlmas gerekir. Yukarda zincirleme kyas iin verdiimiz rnekleri sorite evirelim. leriye giden zincirleme kyastan oluturulan sorit: Btn canllar varlktr. Btn Bler Adr. Btn hayvanlar canldr. Btn Cler Bdir. Btn kafadan bacakllar hayvandr. Btn Dler Cdir. Btn rmcekler kafadan bacakldr. Btn Eler Ddir. O hlde, btn rmcekler varlktr. O hlde, btn Eler Adr. Geriye giden zincirleme kyastan oluturulan sorit: Bu rmak grlt yapyor. Grlt yapan hareket ediyor demektir. Hareket eden donmamtr. Donmam olan beni tayamaz. Bu rmak beni tayamaz.

53

MANTIK 1

leriye giden zincirleme kyastan yaplan sorite ileriye doru sorit, geriye doru giden zincirleme kyastan yaplan sorite ise geriye doru sorit denir.

Karma (Hulfi) Kyas

Bir kesin kyas ile bir semeli kyasn birlemesinden oluturulmu kyastr. Bu kyas, bir yargnn "imkansz" olduunu gstererek kantlama yapmada kullanlr. spatlanmak istenen yargnn kart hlinin imkansz olduu gsterilerek ispat edilmek istenenin doru olduuna karar verilir. rnein, "Bir ey kendisini varken yok edemez." yargsn ispatlamak iin yle bir yol izlenir: Eer bir ey kendisini varken yok edemez yargs yanlsa, bir eyin kendisini varken yok ettii dorudur. 1. Kyas Eer bir ey kendisini varken yok etse, daha nce varken yok olmas gerekir. O hde, kantlamak istediimiz yarg doru deilse, bir ey varken yok olmas gerekir. Kantlamak istediimiz yarg doru deilse, bir ey varken 2. Kyas yok olmas gerekir. Bir eyin var iken yok olmas imkanszdr. O hlde, bir ey kendini varken yok edemez. Yukardaki rnekte, birinci kyas kesin kyas, ikinci kyas semeli kyastr.

Zincirleme kyas ile sorit arasnda nasl bir fark ve iliki vardr. Y antlayamadysanz bu konunun bana dnnz.

c. Dzensiz Kyaslar Basit kyaslar iki ncl ve bir sonutan olumasna ramen, gnlk yaamda kullandmz karmlar ya daha az ya da daha fazla nermeden oluur. Bu nedenle klsik kyas biimlerine uymazlar. Bu kyaslara dzensiz kyas ad verilir. Dzensiz kyaslar, ksaltlm ve delilli kyas olmak zere ikiye ayrlr.

54

MANTIK 1

Ksaltlm Kyas (Entimem)

Zihinde tam tasarland hlde dildeki ifadesi eksik olan kyaslardr. Zihinde tam tasarladmz iin, dncede bir eksiklik yoktur. Ancak, anlatmda bir eksiklik vardr.

Bir ncl ya da sonucu eksik braklan kyaslara ksaltlm kyas (entimem) denir.

rnein, "Sigara imek zihindeki tam ifadesi yledir:

zararldr, nk kanser yapar." entimeminin

Tm kanser yapan eyler zararldr. Sigara imek kanser yapar. O hlde sigara imek zararldr.

Delilli Kyas
ncllerle birlikte onlarn deilleri de veriliyorsa buna delilli kyas ad verilir. Kitap okumayana kzmak dorudur. (Delili: nk kitap okumayan hibir ey renemez.) Ali kitap okumamtr. (Delili: nk syledii eyler tamamen tutarszdr.) O hlde; Aliye kzmak dorudur.

55

MANTIK 1

ZET

Bu nitede klsik mantk, mantn konusunu oluturan kavram, nerme ve kyasn yapsn inceledik. Kavram, nesnelerin zihindeki tasarmlardr. Tek tek ele alndnda tekil ve genel, somut ve soyut, olumlu ve olumsuz, kolektif ve distribtif olmak zere drde ayrlr. Birbirleriyle olan ilikilerine gre zlk ve ilintilik kavramlar olarak ele alnr. Kavramlar arasnda eitlik, ayrklk, tam giriimlik ve eksik giriimlik ilikisi kurulabilir. Bir kavramn anlamn belirleme ilemine tanm ad verilir. En az iki terimden oluan ve bir yarg bildiren cmlelere nerme denir. nermeler niteliine gre olumlu ve olumsuz, saysna gre basit ve bileik olmak zere ikiye; kipliine gre yaln, mmkn ve zorunlu nermeler olmak zere e ayrlr. nermeler arasnda kar olma ve dndrme ilikisi kurulabilir. ki ncl ve bir sonutan oluan karma kyas ad verilir. Kyaslar basit, bileik ve dzensiz olmak zere e ayrlr. Basit kyaslar kesin kyas ve semeli kyas diye ikiye, bileik kyaslar zincirleme, karma ve sorit kyas olmak zere e, dzensiz kyaslar entimem ve delilli kyas olmak zere ikiye ayrlr. En nemli kyas tr basit kyaslarn bir tr olan kesin kyaslardan yklemli kesin kyastr.

56

MANTIK 1

OKUMA PARASI KIYASIN DEER Klsik mantn temelini oluturan kyasa, dolaysyla klsik manta Yeni a felsefesinde kar koyanlar olmutur. Bunlarn banda Descartes ve Stuart Mill gelir. Descartes, Metot zerine Konuma adl eserinde yle diyor: Mantk, kyaslar ve baka bir sr kurallar ile yeni bir ey retmekten ziyade, belli bir eyleri bakalarna aklamak yahut Lullusun sanat gibi bilinmeyen eyler hakknda muhakemesiz sz sylemekten baka eye yaramyor. Geri mantkta pek doru ve pek iyi birok kural varsa da aralarna birok zararl ve gereksizleri de karmtr. Bylece doru ve iyileri, zararl ve gereksizlerden ayrt etmek yontulmam bir mermer tandan Diana ve Minervann heykellerini karmak kadar gtr. Grlyor ki Descartes, Aristoteles mantn ar bir dille suluyor. Kyasn yeni bir bilgi vermediini, yalnz belli bilgileri bakalarna aktarmaya yarayan ksr bir metot olduunu sylyor. Stuart Mill de kyasa iki adan kar koyuyor. 1. Kyas, klsik anlam ile bir sav kantsamadr. Kyas, sonucun ispatna yarayan bir delil gibi kullanlmtr. Halbuki sonu, ncllerde bulunduu iin ncllerin bilinmesi sonucun bilinmesini gerektirir. Bu durumda bilinmesi kendisine bal olan ey kant olarak kullanlp o ey ispata kalklyor. Bu ise bir sav kantsamadr. rnein; Btn insanlar lmldr. Sokrates insandr. O hlde; Sokrates lmldr. Bu kyasta Sokrates lmldr sonucu, btn insanlar lmldr nclnde nceden kabul edilmitir. Her insann lmll bizim iin kesin olmadan btn insanlarn lml olduunu bilemeyiz. Eer Sokratesin lml olduu bizim iin kukulu ise, btn insanlar lmldr iddias da ayn duruma der. 2. Millin ikinci kar koymas, kyastaki karmn klsik anlay ile ilgilidir. Mille gre kyas genelden zele giden bir karm deildir. Biz ancak zelden zele karm yapabiliriz. Parma atete yanan ocuk atee bir daha yanamaz. Ondan kamasnn nedeni ate yakcdr genel hkm deildir. Bu genel ilkeyi asla dnmez. Bir mum grd zaman, parmann ilk yand zaman hatrlar, eer parman aleve tutarsa yanacan dnr. Buna her karlat olayda inanr. Bylece zel bir hlden zel bir hle karm yapar.

57

MANTIK 1

Klsik manta yaplan kar koymalara verilen cevaplar: Descartesa verilen cevaplar: Descartes, kyasn yeni bir ey vermediini ancak bilinen bir eyi aklamaya yaradn sylemiti. Aristoteles mantk anlayna bal olanlar bu iddiay yle karlarlar: Kyasn ncllerinden kk terimin orta terime, orta terimin byk terime bal olduu verilmitir. Zihin bu ilikide yeni bir bulu yapar. O da sonuta kk terimle byk terim arasndaki badr. Bu ba yenidir ve nceden bilinmemektedir. Fransz mantks Tricot soruna baka bir adan bakyor. Ona gre kyasn ksr olduunu sylemek, dedksiyonun ksr olduunu sylemektir. nk dedksiyonun en mkemmel ekli kyastr. Meyerson kesin bir ekilde gstermitir ki btn nedensel aklamalar, bilimin ilerlemesi ile zdelik ilkesine dayanan aklsal bir aklama ekline dnyor. Deneysel bilimler ilerledike dedksiyona ba vuru-yorlar. Abartmadan denilebilir ki modern bilim dedksiyonun zaferidir, dedksi-yonun z ise kyastr. Stuart Mille verilen cevaplar: Mill, kyas bir sav kantsamadr diyordu. Eer onun ncllerden aynen bulunduu kabul edilirse bu dorudur. Klsik mantk taraftarlar sonucun ncllerinde aynen bulunmadn sylerler. Descartesa verilen cevaplarda bu husus belirtilmitir. Millin ikinci kar koymas kyasn klsik anlayna idi. karmn ancak zelden zele olabilecei iddiasnda idi. Klsik gr savunanlar Millin bu itirazn reddederek, genel yar olmadan karm yaplamayaca, zelden zele gidiin karm olmad grndedirler. Hangi koullarda gemiteki hller gelecektekiler iin birer kant olabilirler? Eer gemiteki zel hllerin birbirini izlemesi bir rastlant deil de zorunlu bir kanuna uygun olarak olmusa, onlar gelecek iin kant olabilirler. Eer hl bir kanuna uymuyorsa, o kant grevi gremez. Bir kanuna uyuyorsa bir kanttr ve ondan bir sonu karlabilir. karmn temeli kanun fikridir. Genel bir yargya dayanmadan karm olmaz. Kyastaki tmel nerme kyasn kantdr. karmla arm kartrmamak gerekir. Bu gre gre, Millin fikrinin aksine karm genelden zele olur. Kyasn deeri ile ilgili Leibnizin bir fikri ile bu konuyu kapatalm: Kyaslarn eklinin icad, insan zihninin en gzel hatta en geerli bulularndan biridir. Bu, nemi yeteri kadar bilinmeyen, bir nevi tmel matematiktir. Denilebilir ki, kullanlmas bilindii ve kullanlabildii taktirde aldanmazl iine alan bir sanattr. Fakat bu her zaman mmkn olmamtr. Lise Mantk Ders Kitab Prof. Dr. Necati ner-Prof. Dr. Teo Grnberg Emel Yayn Evi, 1994, s:24-25 (Ksaltlarak alnmtr.)

58

MANTIK 1

ARATIRMALAR 1. Aadaki boluklar doldurunuz. a. Herhangi bir nesnenin zihindeki tasarmna ............. denir. b. Bir kavramn ierdii birey saysna ..................., bireylerin ortak zelliklerine ................ ad verilir. c. ki kavramdan her biri, dierinin hibir bireyini iine almyorsa, aralarnda ......................... ilikisi vardr. d. En az iki terimden oluan ve bir yarg bildiren cmlelere .............. denir. e. Yargnn nicelii bakmndan nermeler ............... ve ............... olmak zere ikiye ayrlr. f. zne ve yklemi ayn olan nermeler nitelik bakmndan ayn, nicelik bakmndan farkl ise aralarnda ......................... ilikisi vardr. g. ki nclden bir sonu karma ilemine ........................... denir. h. ncllerin ve sonucun basit nermelerden olutuu kyasa ................. .............. ............... ad verilir.

2. Aadaki ifadelerden hangilerinin doru, hangilerinin yanl olduunu belirtiniz. a. Bir nesnenin dil ile ifadesine kavram denir. ............. b. "Btn insanlar" tmel, "baz insanlar" tikel kavramdr. ............. c. Beyaz kavramnn kart "beyaz olmayan"dr. ............ d. ki kavramdan her biri birbirinin btn bireylerini iine alyorsa aralarnda eitlik ilikisi vardr. .............. e. "nsanlarn kimi saldrgan deildir" nermesi tikel olumsuz bir nermedir. ............ f. "Sadece" ve "ancak" eklemleriyle kurulan nermeler zgl nermelerdir. ............. g. Dndrme, bir nermenin e deerini bulmaktr. ........... h. Tmel olumlu bir nermenin eliii tmel olumsuzdur. ..........

59

MANTIK 1

3. Aadaki akl yrtmelerden sonu elde edilememesinin nedeni nedir? a. Hibir insan irkin deildir. Kedi bir insan deildir. b. Baz insanlar aklldr. Baz aklllar alkandr.

4. Aada verilen ncllerin sonularn yaznz. a. Baz insanlar avcdr. Btn insanlar canldr. ..................................... b. Yamur yaarsa rn bol olur. rn bol olursa ucuzluk olur. ..............................................

c. nsan ya karada yaar, ya havada yaar. nsan havada yaamaz. ................................................. d. Btn akl olmayanlar mutludur. Onun da akl yoktur. ...................................

5. Aadaki nermeleri tr, nicelik ve nitelik bakmndan inceleyiniz. a. "Ya bu deveyi gdersin ya bu diyardan gidersin." b. "Btn iekler bitkidir." c. "ieklerin kimisi papatyadr." d. "renciyi dver ise retmen iyi deildir." e. "nsan mantksal olmaktan daha ok duygusal davranr."

6. Aadaki sorular yantlaynz. a. Tmel olumsuz ve tikel olumlu nermelerin altklarn bulunuz. b. "Btn genler dinamiktir." nermesinin dz dndrmesi nedir? c. Tmel olumlu ve tikel olumlu nermelerin eliiini bulunuz. d. Tikel olumsuz nermenin niin dz dndrmesi yaplamaz? e. Kesin kyasn trleri nelerdir?

60

MANTIK 1

DEERLENDRME SORULARI

1. Aadakilerden hangisi bir nerme deildir? A) alan kazanr. C) Kar yayor. B) Top yuvarlaktr. D) Bana su ver.

2. Aadakilerden hangisi bir ifadenin nerme olabilmesi iin gerekli koullardan deildir? A) ki ya da daha fazla terimden olumas. B) Bir yarg bildirmesi. C) Bir kabul ya da ret iermesi. D) Bir istek bildirmesi.

3. Aadakilerden hangisi yarg bildirir? A) nsanlarn eitim dzeyi ykselirse demokrasi geliir. B) nsanlarn eitim dzeyi ykselse de demokrasi gelise. C) nsanlarn eitim dzeyini ykseltelim. D) nsanlarn eitim dzeyi ykselse de ykselmese de demokrasi geli-meli.

4. "Baz insanlar hem bilime hem de hurafelere inanrlar." nermesi nicelik ve nitelik ynnden nasl bir nermedir? A) Tikel olumsuz C) Tmel olumsuz B) Tikel olumlu D) Tmel olumlu

5. Aadakilerden hangisi tikel olumsuz ve doru bir nermedir? A) Hibir snav kolay deildir. B) Baz genler renci deildir. C) Baz balklar memelidir. D) Btn aklarn gz krdr.

61

MANTIK 1

6. Aadakilerden hangisi bileii gizli bir nermedir? A) Gne doarsa gndz olur. B) Say ya tektir ya ifttir. C) renciler alyor, nk snav var. D) Yalnzca Uur devini yapt. 7. Kar olma karesinde yer alan nermelerin aadaki zelliklerden hangisine sahip olmas gerekir? A) Ayn nitelikte olma. B) Ayn nicelikte olma. C) Ayn yargy savunma. D) Ayn terimlerden oluma. 8. "Tm yiyecekler faydaldr." nermesinin dz dndrmesi aadakilerden hangisidir? A) Baz faydallar yiyecektir. B) Hibir yiyecek faydal deildir. C) Baz yiyecekler faydaldr. D) Baz yiyecekler faydal deildir. 9. "Hibir kitap yaklmay hak etmez." nermesinin kart aadakilerden hangisidir? A) Baz kitaplar yaklmay hak eder. B) Baz kitaplar yaklmay hak etmez. C) Hibir yaklmay hak etmeyen kitap deildir. D) Btn kitaplar yaklmay hak eder. 10. "retmenim, yleyse retirim." cmlesi aadaki kyas biimlerin-den hangisini rnekler? A) kilem B) Entimem C) Basit kyas D) Sorit

62