Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
MINISTERIO DE EDUCACIN
Proyecto KAWSAY
Comunicacin Integral
Comisin Europea
MINISTERIO DE EDUCACIN
Proyecto KAWSAY
Comunicacin Integral
CARE PER 2009 OFICINA DEPARTAMENTAL PUNO CUADERNO DE TRABAJO T'IKA 5 Y 6 WAWAKUNAP QILLQANAN P'ANQA PARA AULAS MULTIGRADO Proyecto : Direccin : Telfono : : E-mail Calidad y Equidad en la Educacin Intercultural Bilinge en Puno. Jr. Cusco N 510 Esq. con Jr. Ayaviri 101 - Puno. 051 352982 Fax : 051 353672 mfigueroa@care.org.pe
Esta publicacin ha sido realizada por CARE PER Oficina Regional de Puno, mediante el Proyecto Calidad y Equidad en la Educacin Intercultural Bilinge en Puno, financiado por la COMISIN EUROPEA, con la finalidad de facilitar el desarrollo de las habilidades lingsticas de los nios y nias quechua hablantes del quinto y sexto grados de educacin primaria de las Instituciones Educativas rurales del mbito de intervencin del Proyecto. CARE PER, autoriza a instituciones y personas naturales a utilizar el contenido del documento, como un aporte a la Educacin Intercultural Bilinge, de manera que podr ser reseado, resumido o traducido en forma total o parcial a condicin de que se especifique la fuente bibliogrfica. Segunda edicin
Tiraje Aprobacin
: : :
Abril del 2009 3 000 ejemplares. Ing. Juan Gonzles Cutipa. Coordinador Departamental Puno CARE PER. Leonor B. Mendoza Montesinos. Sonia E. Avila Rodrguez. Prof. Marina Figueroa Daz. Prof. Edmundo Cordero Maldonado. Prof. Eulalia Pino Apaza. Econ. Loyda Pacompa Pilco. Jerver David Franco Pineda Demsly Velarde Calancha
Arte y Color E.I.R.L. Av. Alfonso Ugarte 500-F Telf.: 054-204788 E-mail: acolor20@yahoo.com - Arequipa
Elaboracin
Dibujos
II.- ENSEANZA DE LA LENGUA MATERNA EN EL IV CICLO DE DE EDUCACIN PRIMARIA................................................................................... 09 III.- ORIENTACIONES METODOLGICAS................................................................ 09 IV.- EJES CURRICULARES............................................................................................... 11 V .- ESTRUCTURA DE LOS EJES CURRICULARES.................................................. 12 5.1.- Phamillanchikpa kamachiyninkunata yupayninkuta chaninchasun. Valoremos la convivencia familiar.................................................................. 13 5.2.- Altiplanupi aymura. La cosecha en el altiplano .............................................................................. 38 5.3.- Ukhunchispa wasinchispa, muyuqninchispa chuya kaynin. Aseo personal y conservacin del medio ambiente................................... 66 5.4.- Ayllunchikpa kawsasqankuna. La historia de nuestra comunidad.................................................................109 5.5.- Per mama suyupi tarpuymanta. La siembra en el Per.......................................................................................159 5.6.- Per mama suyupa uywankunamanata. La ganadera en el Per....................................................................................186 VI.- GLOSARIO / MUSUQ SIMIKUNA....................................................................... 214 VII.-BIBLIOGRAFA / AWINCHASQA MAYTUKUNA........................................ 219
PRESENTACIN El Proyecto Calidad y Equidad en la Educacin Intercultural Bilinge en Puno. CARE PER, con el apoyo financiero de la Comisin Europea y en asocio con el Ministerio de Educacin a travs de la Direccin Regional de Educacin Puno, presentan este cuaderno de trabajo para ser utilizado a partir del ao 2 008, en las instituciones educativas del mbito de ejecucin del proyecto KAWSAY, donde se desarrolla un programa de Educacin Intercultural Bilinge, para atender a los nios y nias quechua hablantes de educacin primaria del medio rural de la provincia de Azngaro. El cuaderno de trabajo T'IKA 5 y 6, ha sido elaborado para atender el desarrollo de las habilidades lingsticas en el rea de Comunicacin Integral respondiendo a las necesidades, intereses y expectativas de los nios y nias del quinto y sexto grados (V ciclo de Educacin Primaria) . Los contenidos de esta rea estn desarrollados en funcin de los ejes curriculares de la propuesta curricular de Educacin Bilinge Intercultural para Instituciones Educativas de Primaria Rurales Quechua y Aimara de la Regin de Puno. Se ha tomado tambin como referencia para la elaboracin del cuaderno T'IKA 5 y 6, los materiales educativos producidos por el Proyecto EDUBIMA. Considerando que la lengua materna de los nios del medio rural es el quechua, las actividades estn propuestas para ser desarrolladas en esta lengua. Algunas instrucciones se presentan en castellano para servir de gua a maestros y maestras que inician el trabajo de educacin bilinge. T'IKA 5 y 6, toma en cuenta las orientaciones metodolgicas para el desarrollo del rea de comunicacin integral, cuya finalidad es el desarrollo de habilidades comunicativas para una eficiente interaccin social de los nios y nias en los diversos contextos que les toque actuar. Asimismo, a travs del cuaderno T'IKA 5 y 6 se implementa la familiarizacin y manejo de los diferentes tipos de textos de uso social. Las lecturas que se presentan a lo largo del cuaderno, buscan despertar en los nios y nias el gusto por la lectura y tambin conocer la historia, personajes, costumbres, lugares de la regin Puno. Considerando que la reflexin gramatical se debe llevar a cabo en la escuela, se presenta algunas reflexiones acerca de la gramtica quechua con la salvedad de que la prctica es ms importante que la teorizacin.
T'IKA 5 y 6
SUTIYQA: ..................................................................................... YACHAY WASIYPA SUTINQA:................................................ YACHAY WASIYPA YUPAYNINQA:........................................ HAMAWT'AYPA SUTINQA.......................................................
WATA:...............................
I.-
INTRODUCCIN
Desarrollar las habilidades lingsticas de los nios y nias para una eficiente comunicacin, es tarea ineludible de la escuela. Por ello, la importancia que tiene el rea de comunicacin integral en el proceso educativo de los nios y nias es trascendental. El cuaderno T'IKA 5 y 6, pone en prctica el desarrollo de las competencias comunicativas y lingsticas establecidas en la Propuesta Educativa de Educacin Bilinge Intercultural para Escuelas Rurales Quechuas y Aimaras a travs del desarrollo de diversos ejercicios que enriquecen el uso de la lengua materna del nio y nia quechua hablante y desarrollan la capacidad de pensar, abstraer a nivel oral y escrito. Las experiencias cotidianas de las comunidades rurales de las cuales forman parte los nios y nias se ven expresadas en los diversos tipos de textos que contiene este cuaderno de trabajo; asimismo, las actividades de produccin de textos buscan, que los saberes, necesidades, vivencias emociones y sentimientos sean expresados a travs de grficos, juegos, escritura que los nios y nias realizan. Tomando en cuenta, la secuencia de temas de los ejes curriculares, el maestro y maestra debern utilizar el cuaderno de trabajo en forma creativa, considerando las mltiples estrategias cognitivas que demanden los procesos de aprendizaje.
EN EL V CICLO DE EDUCACIN
El cuaderno de trabajo T'IKA 5 Y 6, busca desarrollar las habilidades de expresin y comprensin en quechua, lengua materna de los nios y nias. En el 5 y 6 grados de educacin primaria se pone empeo en el afianzamiento y desarrollo de la lectura y escritura ya adquiridos en los grados anteriores, por lo que las lecturas, ejercicios, juegos, dibujos que se presentan, estn orientados al afianzamiento de estas habilidades. De esta manera, la lengua materna es usada para su relacin interpersonal y empleo eficaz como instrumento de su pensamiento y a la vez se fortalece la valoracin de su lengua y cultura. III.-ORIENTACIONES METODOLGICAS. El maestro, maestra desarrollar los contenidos de cada eje curricular con los nios y nias del 5 y 6 grados en forma conjunta, por tratarse de un aula multigrado. La lengua a usarse en el desarrollo de las actividades para ambos grados ser el quechua a fin de utilizar esta lengua como instrumento de conocimiento y objeto de reflexin.
Cada eje curricular, presenta al inicio una lmina motivadora que propiciar la observacin, descripcin, dilogo y creatividad del alumno; estas actividades favorecen el desarrollo de la expresin oral. El desarrollo de los temas del cuaderno de trabajo se sustenta en el enfoque comunicativo textual por lo que se busca que los nios y nias satisfagan sus necesidades de informarse, aprender, seguir instrucciones, entretenerse, tener en claro a quin se escribe y sobre qu se escribe con el propsito de comunicar. Estas actividades los llevarn a interactuar y construir el significado del texto integrando sus conocimientos previos; al mismo tiempo les permitir internalizar los elementos bsicos de la gramtica a travs del uso de la lengua. Cada tema del eje curricular, est precedida por diferentes tipos de texto: informativos, canciones, poesas, recetas, adivinanzas, mitos, etc. los que sern trabajados a travs del proceso de interrogacin de textos. Asimismo, estos textos sirven de base para el debate y argumentacin de los puntos de vista persona. A travs de ellos se busca que los nios se expresen y comprendan mensajes un su lengua materna con variados propsitos y ante distintos auditorios: ya sea para opinar, informar, explicar, describir, narrar, argumentar, concluir., Etc. En el proceso de interrogacin de textos, los nios y nias construirn el significado a travs de indicios lingsticos como:
1. Anticipa el significado del texto por el contexto: Quin trajo el texto al aula?, En el desarrollo de qu eje temtico se usa el texto?, etc. 2. Identifica los elementos de la comunicacin: Quin escribi?,Para quin se escribi? Para qu se escribi?, 3. Formula hiptesis sobre el contenido del texto: De qu tratar el texto? 4. Lee e identifica el tipo de texto ayudndose de indicios o seales lingsticos como la silueta, ttulo y sub ttulos adecundolos a su lectura. 5. Confronta sus hiptesis con los de sus compaeros y elabora la sntesis del significado del texto.
Los nios y nias producirn textos, aplicando el siguiente proceso: 1. Piensa sobre lo que quiere escribir. 2. Busca y organiza informacin, empleando diversos procedimientos: Lluvia de ideas, investigaciones a travs de libros y personas etc. 3. Corrige y mejora la redaccin del texto. 4. Revisa la ortografa, el uso de los signos de puntuacin y la claridad de su letra. 5. Presentacin final del texto.
10
La interrogacin y produccin de textos debern ser realizados bajo la atenta y permanente orientacin del maestro. La primera parte de la pgina comprende actividades que deben ser desarrolladas en forma conjunta; es decir, tanto por el quinto y sexto grados . stos se hallan indicados por los numerales 5 y 6 respectivamente. La segunda parte comprende actividades para el sexto grado y est indicado por el numeral 6. En los ejercicios de lectura y escritura propuestos para ambos grados, se presenta el conocimiento y uso de los siguientes elementos gramaticales: letra mayscula, identificacin y uso de los componentes de la oracin: sujeto y predicado, reconocimiento y uso de: sustantivo, verbo, pronombre, tiempos verbales: pasado, presente y futuro; marcador de tpico (-qa), tildacin de enfticos, oraciones negativas, interrogativas y exclamativas; campo semntico; antnimos; complemento directo e indirecto; uso del diccionario; expresiones comparativas; uso de adverbios; nominalizadores: -y, -na, -sqa, -q. El conocimiento de estos elementos bsicos de la lengua quechua estn orientados ms a su prctica en situaciones reales de comunicacin.
IV.- EJES CURRICULARES. Las actividades y ejercicios propuestos en el cuaderno de trabajo T'IKA 5 y 6 estn desarrollados en funcin de los ejes temticos de la Propuesta Educativa para Escuelas Rurales Quechuas y Aimaras de la Regin de Puno. Los ejes curriculares son: - Familia. - Cosecha. - Cuerpo y Salud. - Comunidad. - Siembra. - Animales. Estos ejes curriculares, estn relacionados con el calendario agropecuario y festivo de la comunidad.
11
V.-ESTRUCTURA DE LOS EJES CURRICULARES. Cada eje curricular est organizado a su vez en temas y presenta la siguiente estructura:
YACHAYKUNA Contenidos
- Anti phamillapa allin kawsaynin. - Irqikunapa kamachisqa kaqninkuna. - Phamilla amachaq huukuykuna. - Yachay wasipa kawsayninmanta. - Anti suyukunapi aymuramanta. - Anti kawsaykunata huk niraq kawsaykunaman kutichiy. - Qhatumanta rimasunchik. - Valores de la familia. - Derechos del nio. - Instituciones que protegen la familia. - La vida en la escuela. - La cosecha en los Andes. - Transformacin de los productos Andinos. - Conversemos acerca del mercado. - Aseo personal. - Pirmide nutricional andina. - Funcionamiento de los sistemas del cuerpo humano. - Personas que curan en la comunidad. - Conozcamos la historia regional. Sublevaciones en el Altiplano. La historia de Azngaro. Conservemos el medio ambiente. Smbolos Oficiales del Per.
- Qhari warmi irqikunapa chuya 3.- Ukhunchispa wasinchispa, kaynin. muyuqninchispa chuya kaynin. - Anti suyu mikhuy qhawachik wampar. Aseo personal y conservacin - Imahinatataq ukhunchikpa del medio ambiente. ukhunkuna llamkanku. - Ayllunchikpa hampiqninkuna.
- Hatun suyunchikpa kawsasqankunata riqsisunchik. - Runa masirayku sayariykuna. - Azangaropa kawsasqan. - Muyuqninchikta yupaychasun. - Per mama llaqtapa
unanchankuna.
5.- Per mama suyupi tarpuymanta. La siembra en el Per. 6.- Per mama suyupa uywankunamanata. La ganadera en el Per.
Per mama suyupi tarpuymanta. Chalapi tarpuy. Sacha sachapi tarpuy. Tarpuymanta yachasqakuna. La siembra en el Per. La siembra en la costa. La siembra en la selva. Saberes de la siembra.
- Per mama suyupa uywankuna uywanamanta. - Anti suyupi kikinmanta paqariq uywankuna. - Uywakunapa qhali qhali kaynin. - Uywakunamanta yachasqakuna.
- La crianza de los animales en el Per. - Camlidos Sudamericanos. - Sanidad animal. - Costumbres acerca de la crianza de los animales.
12
PHA MI LL A
HIYNINKUN MAC AT KA A PA CH K I A H C
IN N
A CH
SU
13
AWINCHAY / LEE
Lee el texto y responde las preguntas: Qillqasqata nawinchaspa, kay tapukuykunata kutichay:
ANTI PHAMILLAQ KAWSAYNIN Anti phamillaqa, runa huum. Phamilla ukhupi kawsaq runakunaqa yawarmasin kanku: tayta, mama, churikuna, ususikuna, machula, paya, qhari warmi tiyukuna ima. Kay yawarmasikuna wasi ruraykunapi, chakra ruraypi, uywa michiypi, qhatupi raymikunapi ima yanapanakuspa huulla tiyanku. Anti runaqa paqarisqanmanta pacha, pisi pisillamanta a phamillapi, ayllupi, hatun suyupi imaymana ruranakunamanta yuyaychakun. Kay imaymana yuyaychakusqan, rurasqan iman phamillanman ayllunman suyunman huuchan. Kay huuchasqa kawsaymi anti phamillataqa tukuy imaymana allin kamachiykunata, allin kawsaykunata rurachin. Kay wakin masinchikkunawan allin kawsay, mana suwakuspa, mana qillakuspa, mana llullakuspa, munay kawsaykuna castilla simipi valores nispa sutichakun.
Tapukuykuna: Imataq kay qillqapa sutin? Imamantan siq'ikuna willakuchkan? Sapallanchu anti runa llamk'ayninkunata ruran? Musuq simikuna: Allin kamachiykuna / munay kawsaykuna : valores Sunquchasqa rimaykuna : ideas principales simipa ukhun : grmatica
Preguntas: Cul es el ttulo del texto? Qu significan los dibujos? Es individualista el hombre andino?
14
AWINCHAY / LEE
awinchay yuyaychakuy ima anti phamillapa allin kamachiyninkunamanta: Lee y reflexiona acerca de los valores de la familia andina: ANTI PHAMILLAPA ALLIN KAMACHIYNINKUNA
Anti phamillaqa kay allin kamachiykunatan yupaychanku: Llamkayta Yanapanakuyta Pachamama yupaychayta
Anti phamillaqa anchatapunim llamk'ayta yachan: hinallataqmi llamk'ayqa ancha munasqa, imaraykuchus llamk'aywan imaymanata kawsananpaq hap'iqan. Llamk'ayqa: Kusikuymi, kawsaymi, manam ak'ariychu, manam saruchikuychu. Paqariy pachamanta pacham, anti phamillakunaqa ruraykunata kutichinakuspanku kawsanku. Kay kutichinakuymi qhawanakuspa, yanapanakuspa huupi llamk'ayta atichinku. Huupi llamk'aymi aswan allin sapalla llamk'aymantaqa, chayraykun mink'api, aynipi ayllu phamillakunaqa kawsakunku.
Anti phamillakuna waranqa waranqa watakunapim pachamamawan rimanakuspa tiyanku. Pachamamaqa paqariy pachamanta pacham tukuy ima kawsayta, tukuy ima kaqta: muhukunata, yurakunata, uywakunata qhari warmita ima paqarichin uywan ima.
15
QILLQAY / ESCRIBE
Kaqmanta qillqasqata awinchaspa sunquchaq rimaykunata, chiqanchasqa kanchapi qillqay: Lee nuevamente, luego en el mapa conceptual escribe las ideas principales del texto:
Llamkay
Yanapakuy
Pachamama yupaychay
16
SIMINCHIKPA UKHUNTA RIQSIY CONOCE LA GRAMTICA QUECHUA Irqikunapa rimasqanta awinchay: Lee los textos: Llamk'ayqa, kawsaymi. Llamk'ayqa, kusichiymi.
17
QILLQAY / ESCRIBE
awpaq qillqakunapi -qa simi hunt'achiqpi tukuq simikunata qillqay: Encuentra en las lecturas anteriores palabras que terminan en el sufijo -qa, luego escrbelas: Qhawarinapaq: Phamillaqa
-qa simi hunt'achiqta apaykachaspa rimaykunata qillqay: Escribe oraciones en los que uses el sufijo -qa:
2.-
3.-
4.-
5.-
6.-
18
QILLQAY / ESCRIBE Siq'ikunata qhawaspa sut'inchay / riqsichiy: Describe las escenas familiares que observas:
19
AWINCHAY / LEE
Qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'awan irqi masiykikunapiwan rimanakuychik: Lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros:
BLANQUITAPA KAWSAYNIN Huanquyru ayllupi qanchis (7) watayuq Blanquita sutiyup warmi irqicha tiyan. Blanquita uuq wawa kaptinraqmi mamanmanta waqcha qipan. Blanquitapa taytan kaqmanta masachakun, hinamanta karu suyu quri minaspi llamk'an, Blanquitata warminwan ayllupi saqin. Kunan Blanquita ayllupa yachay wasinman purin. awpaq iqi wata yachaypi kachkan. Sapa p'unchaw Blanquita ch'isillataa yachay wasiman chayan, qhilli makintin, qhilli uyantin t'ampa umantin. Chayaspa mana chayaspa yachay wasiman tiyananpi puurqun, sichus pipis rikch'achin sayk'usqam kachkani! nispa riman. Manan yachay wasi ruranakunata apamunchu, manan awinchayta qillqayta ima atinchu, manan irqi masinkunawan pukllanchu, aswanpis yachay wasimanta lluqsirquspa phawaylla mancharisqa wasinman kutin. Blanquitaq hamawt'an llakikuyta qallaykun, hina wakin mamakunata tapuspa yacharqun: Blanquitapa qhipa maman mana utqaylla kamachikusqan ruraykunata ruraptin qara wasqawan atisqanta waqtan. Kay huch'uy warmi irqichaqa kay ruraykunatam yachay wasiman puriyta munaspaqa ruranan: uwiha watay, unu aysay, waykunapaq nina phukuy, sullka turacha pukllachiy.
20
AWINCHAY / LEE
Yachay wasi umalliq, qhipa mamata imaynatataq Blanquitata allin uywananmanta rimapayan. Qhipa mamaqa aswansi phiarikuspa mana wawata yachay wasiman purichimunchu, chayta rikuspa yachay wasi umalliq, Blanquitaq hamawt'anpiwan Defensora Municipal del Nio y del Adolescente (DEMUNA) nisqaman kay irqipa sasa kawsayninmanta willaq purinku. Demunapi llamk'aqkunas, qhipa mamataqa imaynata wakcha wawata uywayta yachachinku. Qhari irqipa warmi irqipa kamachiyninkuta riqsichinku. Sichus Blanquitapa kamachiyninkunata mana yupaychanqachu chayqa watay wasipi watachikunqa. Chay Pachamanta pacha sinchi kusisqa, allin p'achasqa; makipis, uyapis allin maqchisqa Blanquitaqa munayta yachay wasipi yachaqaykuchkan.
Tapukuykuna: Imataq qillqasqapa sutin? Pimantataq kay qillqasqa riman? Maypitaq kay sasa kawsay apakusqa? Imatataq Blanquitapa ak'arisqanmanta niwaq?
Preguntas: Cul es el ttulo del texto? De quin habla el texto? Dnde se lleva a cabo la historia? Qu opinas acerca del sufrimiento de Blanquita?
Musuq simikuna: Qhipa mama: madrastra Watay wasi : crcel Wakcha : hurfano / hurfana Capacidad: Lee textos informativos: derechos del nio.
21
QILLQAY / ESCRIBE
Blanquitamanta riqsichiyta awinchay: Lee la descripcin de Blanquita: BLANQUITAMANTA RIMASUNCHIK Blanquitaqa, warmi wawan, qanchis watayup, ichaqa huch'uy wawa hinam. Payqa tullusapa wawan, manan puka uyachu aswanpis q'illuniraq mancharisqa uyayup, t'ampa chukchantin yachay wasiman puriyta yachan. Blanquitaqa llaki uyayupmi, pisi pukllaq, yachay wasi tukukuptin utqaylla wasinta kutin.
Ima simikunataq, Blanquitapa imayna Kasqanta willawanchik, chay simikunata qillqay. Escribe las palabras que describen a Blanquita. Blanquita: huch'uy
Kutichiy kay tapukuykunata: Responde las siguientes preguntas: 1.- Imaynataq Blanquitapa sayaynin? 2.- Wirachu Blanquita? 3.- Imaynataq Blanquitapa uyanri? 4.- Imaynatataq Blanquita wasinman kutin? 5.- Imaraykutaq Blanquita chayhina?
22
QILLQAY / ESCRIBE
Kay simikunata apaykachaspa, imayna Blanquitapa qhipa mama kasqanta qillqay: Describre a la madrasta de Blanquita usando las palabras del recuadro:
phia qilla
Qhipa Mama
?awinchay sutip awpaqninpi simikunata: ?Lee las palabras que estn delante del nombre:
YUYAYCHAKUY! Sutipa awpaqninpi simikuna, sutita sut'iyachin, chay sut'iyachiq simikunata Suti t'ikrachiq ninchik.
23
QILLQAY / ESCRIBE
awinchaspa ruraqta rimasqawan t'inkuchiy: Relaciona el sujeto con el predicado:
Millay qhipamama. Huch'uy wakcha wawa. Sumaq hamawt'a. Allin hamawt'a. Yachaysapa umalliq. Huch'uy Blanquita. Hark'akuq llamk'aqkuna
Ruraqta rimasqannintawan tinkuchisqaykita qillqay, chaymanta rimaypi ruraqta chiqanchay rimasqatataq muyupi wichq'ay. Escribe el sujeto y el predicado que relacionaste, luego subraya el sujeto y encierra en un crculo el predicado: Kay hinata: 1.- Millay qhipa mama wawata maqan. rimasqa ruraq 2.3.4.5.6.7.-
24
AWINCHAY / LEE
Rikuchikuq qillqasqata awinchay: Lee este afiche:
Allin Qhawasqa, allin yupaychasqa kananchikpaq: qhari irqi, warmi irqi KAMACHISQA KAQNINCHIKKUNATA riqsichisunchik.
KAMACHISQA KAQNINCHIKKUNATA
MANAM PIPAS
MAQAWANANCHU, SARUWANANCHU.
RIQSISUNCHIK!
Tapukuykuna: Imamantataq rikuchikuq qillqa riman?
25
QILLQAY / ESCRIBE
Rikuchikuq qillqata qhaway, chaymanta tukuy ima rikusqaykipa sutinta qillqay: Observa el afiche, luego escribe el nombre de todo lo que ves:
Rikuchikuq qillqapa llipllinkuna: Caractersticas del afiche: RIKUCHIKUQ QILLQAQA AHINAM: Llapa rimaykuna hatun qillqapi rikhurin. Rimaykuna ch'ikunchasqa (?, !). Llimp'ichasqa hatun siq'ikuna kan. Allin qhawanapaq rikuchikuq qillqaqa hatun niraqmi.
26
AWINCHAY / LEE
Kay yachapayachakuyta awinchay, chaymanta hamawt'awan irqi masiykikunapiwan yuyaychakuychik: Lee esta representacin, luego reflexiona con tu profesor y compaeros:
Kay phamillaqa Urpi pampa ayllupin kawsan. Andresqa wasi pirqay llamk'aqmi. Chisi tutata wasinman kutimun, sapa kutin machasqa. Warmin wawankunapiwan chayrayku mancharisqa tiyanku. ANDRS: -(machasqa punkuta kallpawan takaspa qaparin)-Norma, Norma punkuta kichay Maypin mikhunay? NORMA: (mancharisqa punkuta kichan) -yaykumuy ichaqa ama qaparqachaspa wawakunam puuchkanku-. ANDRS: iman ququwan!, maytaq mikhunay! (Norma mikhuna qaranankama, Andrs wawakunata chukchanmantakama puunamanta qui quita maqaspa hatarichin). ANDRS: Qillakuna! imaraykutaq puuchkankichik? hatariychik hawata lluqsiychik!
27
LAURITA: Taytay, Taytay ama maqawaychu! MIGUEL: Taytay chiriwankun yaykuchiwayku! NORMA: Qusay tiyaykuspa mikhunaykita mikhuy! (wawakuna hawapi kasqanta yuyaychakuspa) NORMA: Imaraykutaq wawakunata qarqurqunki? ANDRS: Qharim kani, uqam kaypi kamachini, munasqayta rurani! (Norma wawakuna apamuq rinankama, Andrs punkuta wichq'arquspa puurparin). JUANA: (Irqikunapa qaparisqanta uyarispa, wasinpi Normata wawankunantintawan qurpachan. Achikyayta, Juana Andresta kayhinata anyanakun). JUANA: Imaraykutaq machanki, kullillaa, punkillisqallaa kachkanki, warmiyki wawaykikunapiwan chayrayku sinchita akarinku, phamillaykita wauyman apachkanki. Sichus mana kawsayniykita chiqanchankichu amachaq huunakuykunaman willaq purisaq.
: Reprender : Albanil
28
QILLQAY / ESCRIBE
Kay tapukuykunata kutichiy: Responde las preguntas: Pikunan kay yachapayachakuypi llamk'anku?
Ruraqta icha rimasqata, kay rimaykunapi qillqay: Completa las oraciones con el sujeto o predicado que le corresponde: 1.- ____________________ sapa tutan machasqa chayamun. 2.- Laurita Miguelwan _______________________________ . 3.- ______________________ mikhunata Andresman haywan. 4.- Juana ___________________________________________ . 5.- _____________________manaa wawakunata maqanqachu. 6.- _____________________ sarunchasqa wawakunamanta, warmikunamanta sayapakun.
29
AWINCHAY / LEE
Siq'ikunata qhawaspa qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'aykiwan irqi masiykikunapiwan rimanakuychik. Observa los dibujos, lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros.
PHAMILLA AMACHAQ HUUKUYKUNA Per suyunchikpi, phamillapa kamachisqa kaqninkuna amachaq huukuykuna kan: Amachaq huukuykuna kay llakikunamanta phamillakunata sayapakun: maqaymanta, k'amiymanta, saruchaymanta. Sichus qhari irqipa, warmi irqipa, sipaspa, waynapa, qharipa, warmipa, machulapa, payapa, kamachisqa kaqninkunata, pipis maypis saruchan chayqa. Kay huukuykunaman willakuq purinanchik. Defensora Municipal del Nio y del Adolescente (DEMUNA), Ministerio de Promocin de la Mujer y Desarrollo Humano, nisqakunaman utqaylla rinanchik. Sichus karu ayllupi tiyanchik chayqa awpaqta kay umalliqkunaman chimpaykunanchik: Juez de Paz, Teniente Gobernador, Presidente de la Comunidad, Club de Madres. Kay huukuykuna, umalliqkuna; ima llakitapis amachayta yanapanawananchik.
Musuq simikuna: Amachaq huukuykuna : Instituciones defensoras del nio y la mujer Saruchay : Maltratar
30
QILLQAY / ESCRIBE
Kay ch'ikuta ( x ) maakusqanmanhina chimpuy: Escribe este signo ( x ) segn convenga: Rimaykuna Phamilla amachaq huukuykuna aylluypi kan. Amachaq huukuykunan pipis maqawaqtinchik manan saya- payakuwanchikkchu Allinmi saruchikuy Manayasqa rimaykunata qillqay: Escribe oraciones negativas: Qhawarinapaq: 1.- Pipas kamachisqa kaqninchikkunata q'arunmanchu? Manam. Manam pipas kamachisqa kaqninchikkunata q'arunmanchu 2.- Aylluykipiri DEMUNA nisqa amachaq huukuy kanchu? Ari Manam
Tapusqa Rimay
Manayasqa Rimay
Qichwa simipiqa: -chu simi hunt'achiqpi. TAPUSQA RIMAY tukun. Tapusqa rimay, kay ch'ikukunapa (?) ukhunpin qillqakum.
Qichwa simipiqa: Manayasqa rimayqa, mana simipi qallarin -chu simi hunt'achiqpi tukun.
Capacidad: Usa la gramtica quechua: oracin interrogativa y negativa / tapusqa rimay / manayasqa rimay.
31
QILLQAY / ESCRIBE
Imaynatan rikuchikuq qillqasqata rurana, chayta yuyarispa, amachaq huukuykuna rurasqanmanta rikuchikuq qillqata ruray Elabora un fiche acerca de la labor que realizan las instituciones que protegen la familia.
32
AWINCHAY / LEE
Kay llamk'asqamanta willakuyta awinchay, chaymanta hamawt'aykiwan irqi masiykikunapiwan yuyaychakuspa rimanakuychik: L ee este informe, luego comenta con tu profesor y compaeros:
Suti
Willakuqkuna
Haykaq Qallariy
Kay llamk'anamanta willakuy, qillqakun imaynatan yachay wasipa yachapakuq irqikunapa huun akllakurqa, hinallataq 2007 watapi rurayninkunamanta. Hamawt'akuna, yachapakuqkuna, Unin Europea nisqa wawqi pana masinchikkunawan,Proyecto Kawsay ima yanapayninwan. Yachapakup irqikunapa huun, yachay wasipa rurayninkuna yanapananpaq rurakun, hinallataq yachay wasi irqikuna yachayninkuna wiananpaq achkayananpaq ima. Kay ruraykunan rurakurqa: 1. Yachay wasipa direccionnimpi, sapa yachana wasimanta irqikunapa umalliqnin huukurqa. a warmi irqi, a qhari irqi kayhina kanan karqa: Qhari warmi irqi masinta yanapay munaq. Irqi masinkunata kasqanmanhina munakuq. Yuyaysapa, mana qhilli irqi kanam. 2. Yachay wasipa llapa irqikuna huuchasqa yachapakuq irqikunapa huuta akllayku ahina:umalliq, qillqa apaykachaq, qullqi waqaychaq, kimsa rimaq sayapakuqkuna. 3. Qhipata, liderazgo nisqapi, allin kawsanapaq, kamachiykunapi, kikinninchikwan allin kay yachaykunapi yuyaychakuyku, hinallataq imakunatan 2008 watapi llamk'asaqku chaykunatapis rimanakuyku. 4. 2008 watapi kay ruraykunata rurasaqku: q'upa p'ampanapaq p'ukruta kichasaqku, yachay wasi irqikuna mana qhilli hamunanta qhawasaqku, irqikuna tutamanta yachay wasiman hamunankuta qhawasaqku. Kaykunatam rurarqayku yachapakuq irqikunapa huun, 2007 watapi.
Ruraykuna
Tukupay
Umalliq
Qillqa apaykachaq
Qullqi waqaychaq
Qillqaqkunapa sutin
33
QILLQAY / ESCRIBE
Kay tapukuykunata kutichiy: Responde las preguntas: 1.- Imataq kay qillqasqapa sutin?
4.- Imatataq yachay wasiykipa, yachapakuq irqikunapa huunpa umalliq kaspa rurawaq?
Willakuqkuna : Margarita Wayta, Diego Mendoza,Alberto Cahua, Rosario Ortiz. Hayk'aq : Azngaro, 22 p'unchaw kantaray (octubre) Killa, 2007 wata.
Kay llamk'anamanta willakuy, qillqakun imaynatan yachay wasipa yachapakuq irqikunapa huun akllakurqa, hinallataq 2007 watapi rurayninkunamanta. Hamawt'akuna, yachapakuqkuna, Unin Europea nisqa wawqi pana masinchikkunawan,Proyecto Kawsay ima yanapayninwan. Yachapakup irqikunapa huun, yachay wasipa rurayninkuna yanapananpaq rurakun, hinallataq yachay wasi irqikuna yachayninkuna wiananpaq achkayananpaq ima. Kay ruraykunan rurakurqa: 1. Yachay wasipa direccionnimpi, sapa yachana wasimanta irqikunapa umalliqnin huukurqa. a warmi irqi, a qhari irqi kayhina kanan karqa: Qhari warmi irqi masinta yanapay munaq. Irqi masinkunata kasqanmanhina munakuq. Yuyaysapa, mana qhilli irqi kanam. 2. Yachay wasipa llapa irqikuna huuchasqa yachapakuq irqikunapa huuta akllayku ahina:umalliq, qillqa apaykachaq, qullqi waqaychaq, kimsa rimaq sayapakuqkuna. 3. Qhipata, liderazgo nisqapi, allin kawsanapaq, kamachiykunapi, kikinninchikwan allin kay yachaykunapi yuyaychakuyku, hinallataq imakunatan 2008 watapi llamk'asaqku chaykunatapis rimanakuyku. 4. 2008 watapi kay ruraykunata rurasaqku: q'upa p'ampanapaq p'ukruta kichasaqku, yachay wasi irqikuna mana qhilli hamunanta qhawasaqku, irqikuna tutamanta yachay wasiman hamunankuta qhawasaqku. Kaykunatam rurarqayku yachapakuq irqikunapa huun, 2007 watapi.
Umalliq
Qillqa apaykachaq
Qullqi waqaychaq
YUYARIY! Lamk'asqamanta willakuy qillqaqa qillqam, ima rurasqamanta umalliqman, hamawt'aman, llamk'ay rurachikman willanapaq allin
34
QILLQAY / ESCRIBE
Kay irqikuna q'upa p'ampanankupaq p'ukruta rurachkanku. Rurasqankuta qhawaspa llamk'asqamanta willakuyta qillqay. Estos nios cavan un pozo sptico para enterra la basura, observando la secuencia de los grficos escribe un informe de las actividades que realizan.
!Ama qunqaychu! Llamk'asqamanta willakuypa sutinta. Willakuqkunap sutinta. Ima p'unchaw qillqasqaykita churay. Imaraykun qillqanki, chayta churay. Siq'inchaspa, imaymana rurasqaykita churay. Tukupasqayki pataman. Sutiykita siq'iykuy.
35
QILLQAY / ESCRIBE
Siqita qhawaspa rimanapaq pusay qillqasqata kutichiy: Observa el dibujo, luego responde las preguntas:
YACHAY WASINCHIKPA KAWSAYNINMANTA WILLAKUY. 5, 6 irqikuna, yachay wasinchikpa kawsayninta yachayta munanchik, chayrayku paya, machu runakunata tapupayasunchik. Rimanapaq pusay 1.- Hayk'aqmi yachay wasinchik paqarirqa?
36
QILLQAY / ESCRIBE
Siqita qhawaspa rimanapaq pusay qillqasqata kutichiy: Observa el dibujo, luego responde las preguntas: 4.- Pitaq karqa awpaq umalliqnin?
Imaynatataq yachay wasiyki kananta munawaq Chayta siq'iy llimp'iy ima? Dibuja y pinta Cmo te gustara que sea tu escuela?
37
ANUPI AYM PL UR I T L
LA COSECHA EN EL ALTIPLANO
38
AWINCHAY / LEE
Siq'ikunata qhawaspa qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'aykiwan irqi masiykikunapiwan ima yuyaychakuychik. Observa los dibujos, lee el texto, luego reflexiona con tu profesor y compaeros. ANTI SUYUKUNAPI AYMURAMANTA Per suyupi antikunap hallp'ankunapi, ancha ancha awpaq runakuna, unay unay pachamanta pacha ima, ichapasch 3 000 watamanta 5 000 watamantaa aymuranku: papata, papa niraq mikhuykunata ima, ranukunata, saphikunata, misk'i rurukunata, asnapakunata hampi rurukunata ima. Kay rurukunaqa mama quchap sayayninmanta hanaqman 4 000 thatkikama wianku. Kay rurukuna aymuraytaqa chakra runa aswanmi makillawan ruranku, may pachalla tarakturta apaykachanku. Aymuraqa chakrakunapi tarpusqanchik puqusqa rurukuna huqariymi. Anti suyukunapi ranukuna aymurasqanchikqa kaykunam: kinuwa, qaiwa, kiwicha, tarwi. Pawkar waraymanta, ayriwa killakama ranukunata aymuranku. Ranukunataqa aymuranku mikhuy mama umata makillawan t'iraspa. Kay mikhuy mama umakunata arkuychanku ch'akinanpaq, qhipaq sitwa killapitaq rakhu kutama patakunapi k'upanku/ waqtanku ranukunata qaranmanta t'aqanapaq, chaymanta kay ranukunata wayrachikpa rakhu kutamakunapi waqaychanku.
39
5
Papata, uqata, ullukuta, machwa / isauta ayriwa killamanta pacha inti raymi killakama aymuranku; makillawan kay llamk'ayta ruranku, pikilluwan rawk'anawan yanapakuspa. Aymurasqa papakunata akllanku wakinta muhupaq, wakintataq ch'uupaq; wakinta mikhunapaq, wakintataq qhatunapaq.
Maka, kuchuchu, p'irka, wachanqha, hampi saphikunata may pachamantaa hampikunankupaq aymuranku. Hinallataqmi kay hallp'akunamanta misk'i rurukuna hina: chirimuya, lukuma, sach'a tumati, awaymantu, ranatilla, pipinu, paqay, lulu, qichwa papaya, sawkuta, llakunta, achirata ima , May pachamanta pacharaq, machulanchikkunamanta machulankunaraq, kay miski rurukunata mikhunankupaq aymuranku. Kay chakatata ( X ) allin kutichiypi chimpuy: Marca esta cruz ( X ) en la respuesta adecuada: 1.- Aymurayqa: a) Chakrakunapi mana tarpusqanchik puqusqa rurukuna huqariymi b) Chakrakunapi tarpusqanchik puqusqa rurukuna huqariymi c) Chakrapi q'arusqanchik puqusqa rurukuna huqariymi 2.- Hayk'aqmanta aymuranchik a) Unay, unay pachamanta pacha b) Taytanchikmanta pacha c) Kaylla pachallamanta ( ( ( ) ) )
( ( (
) ) )
3.- Tukuy ima rurukunata aymuranchik: a) Pawkar waray (marzo) killamanta, inti raymi (Junio) killakama ( b) Uma raymi (setiembre) killamanta, kantaraq killakama ( c) Aya mark'a (noviembre) killamanta, qhapaq raymi (diciembre),killakama ( Musuq Simikuna: Thatki : Metro Qulla Puquy : Enero Hatun Puquy : Febrero Pawqar Waray : Marzo Ayriwa Aymuray Inti Raymi Anta Sitwa : : : : Abril Mayo Junio Julio Qhapaq Sitwa Uma Raymi Kantaray Aya Marqa Qhapaq Raymi : : : : :
40
AWINCHAY / LEE
Rimasqankuta awinchay: Lee el siguiente dilogo: Ancha, ancha awpaq. Unay, unay pachamanta pacha. Chay rimaykuna rimasqayaki qhipa pachamanta riman.
Qhipa pachamanta rimaq simikuna: Palabras que hablan del tiempo pasado: aqha qayna p'unchaw qhaninpa qayna ch'isi aqha tuta qayna killa
ancha qhaninpa
qayna tuta
Wichaypi simikunata qayllamanta karuman chiqanchay: Ordena estas palabras que se refieren al tiempo pasado de lo cercano a lo lejano:
7.8.9.10.11.12.-
41
QILLQAY / ESCRIBE
Qhipa pachamanta rimaq simikunawan rimaykunata qillqay: Escribe oraciones, con las expresiones que se refieren al tiempo pasado:
1.2.3.4.5.6.-
aqha. aqha tutamanta. qayna p'unchaw. qayna p'unchaw tuta. qayna chawpi p'unchaw. qayna p'unchaw tutamanta.
Qhawarinapaq:
1.- Rosita, aqha tutamanta, uquta upyarqa. 2.-Taytay, qayna p'unchaw, kinuwata t'akarqa. 3.-Wawqi panaykuna isauta uqatawan thayacharqaku.
42
AWINCHAY / LEE
Ima ch'ikukunatataq kay qillqasqa awinchaskaykipi tarinki? Qu signos de puntuacin encuentras en la lectura ?
Anti runakunaqa aymuranku: Papata, ranukunata, saphikunata, misk'i rurukunata, asnapakunata, hampi yurakunata. Anti suyukunapi ranukuna aymurasqanchisqa kaykunam: Kinuwa, qaiwa, kiwicha, tarwi. Aymura killamanta, inti raymi killakama aymuranchik: papata, uqata, ullukuta, isauta.
YUYAYCHAKUY! Iskay ch'ikuman qatilla hamuq sapa simikunap qhipanpi samana ch'ikuta (,) qillqana.
Kay rimaykunapi iskay ch'ikuta ( : ), samana ch'ikuta ima churay: Coloca dos puntos ( : ) y la coma ( , ) en el lugar que corresponde:
1.- Yachana wasipi yachaq masiykunapa sutin Margarita Manuel Daniel..Luis Bernardino Elva Asunta. 2.- Manuel wayaqanpi apan llimp'ikunata qillqanata qillqana panqata pukllanata hawas hank'ata. 3.- Llimp'ikunaqa kaykunan puka q'illu anqas qumir yana yuraq ch'umpi yuraq puka kulli. 4.- Azngaru suyupa suyucha patminkuna Achaya San Jos San Anton Asillo Chupa Arapa Santiago de Pupuja Jos Domingo Choquehuanca.
Capacidad: Usa signos de puntuacin: dos puntos (:), coma enumerativa (,).
43
QILLQAY / ESCRIBE
Sichus sapa ch'usaq kanchapi ch'ikuman tupasqan qillqata qillqanki, pichqa misk'i rurupa sutinta tarinki: Copia en cada casilla la letra que corresponde a la clave dada, encontrars cinco nombres de frutas: CH'IKU
Ch
Ch
44
AWINCHAY / LEE
Qillqasqata awinchay, chaymanta hamawtawan irqi masiykikunapiwan rimanakuychik: Lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros:
ANTI KAWSAYKUNATA HUK NIRAQ KAWSAYKUNAMAN KUTICHIY Anti kawsaykuna hina: ranu, papa yurakuna, saphikuna, miski rurukuna, asnapakuna hampi yurakuna huk niraq kawsaykunaman kutinankupaq kusa allinmi kanku. Sichus aswan allin hukman kawsaykuna kutichiyta rurakunman chayqa aswan allin huk niraq kawsaykunatan tarikunman. Kawsaykuna kutichiypiqa manam mikhuykunapa llimpin, qapaynin, allin mikhuy kasqan chinkananchu. Kinuwa mikhuyqa anti yuran, allin hunt'asqa mikhuymi. Hinaspapis qaranmanta haya kayninmanta llup'inapaq, maran patapi kutanawan qhaqunchik, chaymanta achka unuwan maqllinchik. Kinuwamanta huk niraq mikhuykuna lluqsiqqa kaykunan: yura uqu, huk niraq uqu kawsaykuna: kinuwa asiti, imaymana niraq hakukuna, man nisqa miski mikhuykuna, kinuwa itisqa (hojuela). Kiwichata qaiwatawan mikhunapaq alli allintan hallpamanta huchuy rumichakunamanta t'aqana, suysuna, hinallataq aymuraypi llumpay kutamapi waqtana. Kiwichataqa kiniwatahinam qaranmanta hurquna, hinallitaq kinuwamantahina huk niraq mikhuykuna lluqsin. Qaiwaqa aswan allin hunt'asqa mikhuymi: ranun, raphin achka hiruyupmi. Hinallataqmi chhaprankuna allin uywapa mikhunanpaq; hak'unmanta aswan allin hunt'asqa yana t'anta rurakun. Capacidad: Lee textos informativos acerca de la transformacin de los productos andinos.
45
Tarwipa ranunkunata t'impuchispa maqchipayaspa ima hayanta hurkunchik. Kay kawsaymanta asitita, hakuta ruranku. Papapis anti yuram, tukuy rikch'aq kawsaykunamanmi kutinman. Ancha ancha unay pachamantaraqmi, machulanchikkunapa machulankunaraqmi, unay pacha waqaychanankupaq qasachispa, ununta hurquspa ch'uuman kutichispanku waqaycharqanku. Hinallataqmi tukuy rikchaq kawsaykunata papamanta hurqukun ahina: ch'akipapa, papamanta haku, tiqtichisqa papachakuna.
Uqata mikhunapaq, awpaqta intiyachina aswan munay miski kananpaq. Uqatapis unay pacha waqaychanapaq qasachispa chakichinchik chaymi khaya. Hinallataqmi misk'i mikuykunata, hakukunata ima uqamanta ruranku. Ulluku mikhuypis kusam mikhunapaq qhaqunchik maqchinchik ima. Kay mikhuyta unay pachapaq waqaychanchik kayhinata: tumpata wayk'urispa, chaymanta qasachispa llanthupi ch'akichispa chaymi mallullu. Chaymantapis kay mikhuymanta hak'uta, tullputa ima hurqunku.
46
Maka, kuchuchupiwan kusa hampikunapaq kanku, achka watata runata kawsachin. P'irka, wachanqa, anti hampinapi, apayqachanku; kusam qaqa wiksata kuyuchinapaq kukupi nanaykuna thanichinanpaq. Misk'i rurukuna sumaq: miskinrayku, q'apanrayku, llimp'inrayku, llamp'u kasqanraykum huk niraq kawsaykunaman kutinman ahina: chaqrusqa misk'i, anti rurukuna; wutillapi, latapi miski upyaykuna; lawapaq rurasqa hak'ukuna.
Musuq Simikuna: Ranu Miski ruru Hiru Khaya Tullpu Qapay Llupiy Yura uqu Huk niraq uqu kawsaykuna utusqa kinuwa Yana tanta Miski unu Anti hampina Chaqrusqa miski
: : : : : : : : : : : : : :
Cereales Fruta Hierro Oca congelada Anilina / tinte Aroma Descascarar / pelar Leche vegetal Otros productos lcteos Hojuelas Pan integral Refresco Medicina andina Mermelada.
47
QILLQAY / ESCRIBE
Kay tapukuykunata kutichiy: Responde las siguientes preguntas:
48
AWINCHAY / LEE
Waykunapaq qillqasqata awinchay: Lee la receta:
Kanan:
1 Kg. tarwi chullusqa. 1 kisu. 5 kutasqa q'illu uchu. 3 waykusqa, tiqpasqa wallpa runtu. 2 Kg. waykusqa, tiqpasqa hak'u papa. 1 hapch'i llallita. 1 siwilla uma. Chikan asiti. Chikan kachi. Maqchisqa lichuwa raphikuna. 1 kuchusqa tumati.
Wayk'uynin:
1. Chullusqa tarwita, kisuta, llallitata, kachichata ima maranpi kutay. 2. Huk mankapi kuchusqa siwillata, chikan asitipi tiqtichiy. 3. Mankapi siwilla tiqtiman, kutasqa uchuta, kutasqa tarwitawan hichaykuspa chayachiy. 4. Suqta chuwapi lichuwa raphipatapi papata rakiy. 5. Papa pataman chayasqa tarwita wisllawan churaykuy. 6. Chuwa qarasqa patapi kuskan runtuta, chikan tumatita churay. 7. Mikhuyta qallariy, chay patamantaq mua unu quita upyay.
49
AWINCHAY / LEE
Kutichiykunata qillqay: Responde las preguntas:
kuta-y tiqtichi-y chayachi-y raki-y qara-y chura-y t'impuchi-y maylla-y upya-y wayk'u-y malli-y -y simi hunt'achiqpi tukuq rimanakuna kamachiyta, maakuyta riqsichiwanchik.
50
QILLQAY / ESCRIBE
Thayacha ruraymanta waykunapaq qillqasqata qillqay: Escribe la receta para preparar thayacha:
Kanan:
Wayk'uynin: 1. 2. 3. 4. 5. 6.
TUKUPAY / COMPLETA Kamachiykuna Qam runtuta phutiy. Qam uqata wayk'uy. Qam tarwita qaray. Qam ____________. Qam ____________. Qam ____________. Maakuykuna Qam mikhurichiway. Qam waykhuripuway. Qam quriway. Qam ____________. Qam ____________. Qam ____________.
51
QILLQAY / ESCRIBE
Amrica suyupa mikhunankunata riqsipakuy: Identifica los productos nativos de Amrica:
KAY KAWSAYKUNATAM AMRICA HATUN SUYU, EUROPA HATUN SUYUMAN QURQA Europa suyumanta Amerikaman hamuq runakuna kay hallp'akunapi huk niraq mana riqsisqanku yurakunata rikusqaku. Mana riqsisqa yurakunata, kunan pachakunapi, tukuy tiqsi muyupachapi riqsinku hinallataq mikhunku, ahina:
Sara
Kakaw
Tumati
Waynilla
Kawchu
Palta
Phirisa
Pia
Uchu
Papa
Yuka
Lakawiti
52
AWINCHAY / LEE
Europa suyumanta mikhunankunata riqsipakuy: Identifica los productos trados de Europa:
KAY KAWSAYKUNATAM EUROPA HATUN SUYU, AMRICA HATUN SUYUMAN QURQA Europa suyumanta americaman hamuq runakuna kay hallp'aman huk niraq mana riqsisqanku yurakunata apamurqanku. Europeokuna aswan allin yurakuna apamuwasqanchisqa kaykunan:
Riwu
Arus
Risisqayki ka'wsaykunapi kay ch'ikuta (X) churay: Marca con un aspa (X) los productos que conoces:
53
AWINCHAY / LEE
Qillqasqata awinchay, chaymanta hawant'ay kiwan irqimasiykikana huitan rimanakuychik: Lee el texto, luego dialoga con tu profesor y compaeros:
QHATU Qhatuqa huk chhikam, maypi anti runakuna, rurukuna aymurasqankuta, uywakuna uywasqankuta, imaymana makinwan rurasqankuta ima huk mana ayllumpi kaqkunawan chhalanku. Kay qhatupim anti runa huk niraq yachaykunawan, huk niraq kaqkunawan tupan, riqsin. awpa pachamantaraq machulanchiskunapa machulankunamantaraq awpa Qusqu llaqtapi, sapa pichqa p'unchaw, qhatupi anti runakuna kawsayninkunata ahina yura mikhuykunata, sayasqa uywakunata, makinkunawan kaqkuna rurasqankuta chhalaqku. Puna runakuna llama ch'arkita, paqucha ch'arkita, uwiha ch'arkita millmata ima, suni runakunapa papanwan, uqanwan, kinuwanwan chhalanankupaq apamunku. Hinallataq yunka runakuna uchuta, kukata, kaphiyta, apichuta ima, papawan, ukawan, kinuwawan millmawan, charkiwan, ch'uuwan ima chhalanankupaq astamunku.
54
5
Kunan pachakuna, anti runapa qhatunkunapi chhalakuynin pataman huk karu llaqtakunamanta qhatuq runakuna huk niraq kawsaykunata hina: pacha, rantisqa mikhuykuna: kintukunapaq, pachamamapa misanpaq kaqkunata chhalanankupaq apamunku. Hatun suyukunapi, suyuchapi, suyucha patmipi, ayllukunapi, qaylla qaylla chhikakunapi qhatukunaqa rurakun. Sapa inti p'unchawpi (domingo), iskaykama sapa killapi qhatukuna rurakun ahina: Azangarupi, asillupi sapa inti p'unchawpi (domingo) qhatu rurakun. San Josepitaq k'uychi p'unchawpi (sbado) qhatunku. Chupa suyu patmipitaq ch'aska p'unchawpi (viernes) qhatu rurakun. Musuq simikuna: Inti punchaw Kuychi punchaw
: Domingo : Sabado
Kay chakatata ( + ) allin kutichiypi chimpuy. Coloca este signo ( + ) en la afirmacin adecuada. 1.- Qhatuqa: a) Huk chhika, maypi kaqkunata chhalanku b) Huk chhika, maypi runakuna tusunku c) Huk chhika, maypi ayata p'ampanku 2.- Qhatuqa: a) Chunka watallamantaraq rurakuchkan b) Kunan pachakunaqa manaa rurakunchu c) awpa pachamantaraqmi rurakun 3.- Puna runakuna chhalanankupaq apanku: a) Apichuta, chirimuyata, kukata ima b) Millmata, owiha ch'arkita ima c) Pachata, arusta, asukarta ima 4.- May chhika qhatupitaq qam chhalanki?
( ( (
) ) )
( ( (
) ) )
( ( (
) ) )
55
QILLQAY / ESCRIBE
Anti suyukunapi aymurasqa rurukunata kay qillqa kanchapi maskay wichq'ay ima. En el pupiletras busca los frutos que se cosechan en el Ande, luego encierra el nombre.
p a l r q k u k a k
i s u t a a ch a i i
u a c h q d p ll k a ph i s a ch a i w a y i w u u u s n y t a t u s s r ch i
i a y t a r w i l r
r k s u c a l r a i
a u o m m n u n i m
m n ll a l u k u r u
t m u t e u t y
u h h i k a m a k a
s a r a m kh a y a t
56
AWINCHAY / LEE
Rimanakuykunata awinchay: Lee los dilogos:
PAMPA RUNAPURA CHHALAY, CHIQA CHHALA Rosa, Azngarumanta warmi, maqchisqa kinuwata, hawas hamkata ch'uuta ima qhatuman chhalananpaq apan. Jacintotaq Sandiamanta llakun, paqay, qipiykusqa chayamun qhatupi chhalananpaq. Iskayninku qhatupi tupanku. Hayk'a chirimuyatataq huk manka kinuwawan chhalawaq?
Kusa!
57
5
Qhari warmi qhatupi chhalayta tukurquspa, tukuy niraq chhalasqa Kawsaykunata aparikuspa wasinman kutinku.
Qhatuta, papata, ch'uuta, kinuwata, apaspa rirqani, mana qullqillawan asukarta kachita, kukata, siwillata, wilata, chirimuyata ima apaykusqa wasiyman kutumuni.
Ahinam anti runaqa kanchik: ayllunchispa kawsayninkunata huk ayllukunapa kawsayninkunawan chhalanchik. Chhalanapaqqa manam qullqi munakunchu.
Leonor
: : : :
Cambio / trueque justo Cambio / trueque injusto Jarro / medida Engao / mentira
AWINCHAY Roberto kayhinata chhalakun: uqu witillata Uma kisuta t'antawan chhalan. asitiwan chhalan.
58
QILLQAY / ESCRIBE
awinchaskayki qillqasqamanhina phukuchukunata huntapay: De acuerdo a la lectura completa los globos: Mama Juanapa nisqanta phukuchupi qillqay
Musuq simikuna: Phukuchu : Diagrama / globo de dilogo Kartila : Cartel, donde se consigna: lugar, personajes y accin Hamutay : Pensamiento
59
5
Leonorpa pisi uyarikup rimasqanta qillqay.
R'osapa, Jacintopiwan, maypi kasqankuta, rimasqankuta kartil willawanchik, chay kartilta qillqay.
60
AWINCHAY / LEE
Ima rimanakunapaqmi kay phukuchukuna allin? Para qu tipo de dilogos sirven los siguientes diagramas?
Phukuchukuna
Phukuchukunamanhina rimanakunata qillqay: De acuerdo a los diagramas, escribe los dilogos correspondientes:
Phukuchukuna
61
AWINCHAY / LEE
Kay qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'awan irqi masiykikunapiwan rimanakuychik: Lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros:
SILLWI KURUMANTA HAMP'ATUMANTAWAN Huk q'umir pullirayup, yuraq ukunayup sipassi, papa chakra ukhupi puuspalla tiyaq kasqa. Kay sipasqa kurukunallata ch'uspikunallata mikhuq. Huk p'unchawsi papa chakra ukhupi sipasqa sillwi sutiyup kuruta ahinata rimapayan: -Yaw sillwiku Imaraykutaq papakunata mikhunki?. Sillwis ahinata phia kutichin: -ama turiawaychu!, hikiatan rurachkani, imaraykuchus hamuq wataman allin kinuwa, qaiwa aymura kanqa. Chay pachamanta runakuna sillwiku hatun t'uqukunata papapi ruraptin ninku: -allin kinuwa aymura wata kanqa. Sipasqa chakrakunatas kurumanta hark'akuq, chayraykus sillwikuta chiqniq. Chaysi sillwiku sunqun ukhupi yuyaychakun: -imanaymantaq kay chiqnikuqniy qilla sipaswan?Chaypis upa wasqallu rikhurimun. Sillwiku kurus payman chimpaykuspa kayhinata nin : -qumir pullirayup sipasmi mikhuwayta munan- chayhinata rimachkaqtinkus qunqayllamanta qumir pullirayup sipas sillwita millpurparin. Ch'isiniqman upa wasqallu sipaswan tupan, sipassi nin: -Imataq sutiyki?-, upa wasqallus mana uyarikuq kunkuwan kutichin -waq, waq- nispa. Mancharikuymantas sipas hamp'atuman tukupun; upa wasqallutaqsi hampatuta mikhurqun. Chay pachamanta runa nin : -hamp'atu, sillwiku kuruta mikhurqun, wasqallutaq hampatuta mikhurqullantaq. Chay pachamantas, mana qumir pullirayup sipasnintin chakrakuna rikukunku, papapis sinchi kuruyup.
62
QILLQAY / ESCRIBE
Kutichiykunata qillqay: Escribe las respuestas:
63
QILLQAY / ESCRIBE
Sillwi kuruta, hamp'atuta siq'iy. Rimanakusqankutataq maakusqanmanhina phukuchupi qillqay. Dibuja los personajes del cuento El gusano silverio y el sapo y escribe en los globos correspondientes sus dilogos,
64
AWINCHAY / LEE
Kay takita yachayqay, takiy; chaymanta irqi masiykikunapiwan aswan yaraymakunata yapaykuy: Aprende la cancin y canta; luego con tus compaeros aumenta ms estrofas: MANA RICHKAYMANCHU (Taki) Qh.- Hakuchu uray kallita. W .- Mana richkaymanchu. Qh.- Hakuchu umaq kallita. W .- Mana richkaymanchu taytaycha yachaspa haytakamuwanman, mamaycha yachaspa taqllikamuwanman. Qh.- Hakuchu panti pallakuq. W .- Mana richkaymanchu. Qh.- Hakuchu wallwas tikaman. W .- Mana richkaymanchu runacha yachaspa rimakuwasunman, runacha yahaspa kamikamuwanman. Qh.- Hakuchu qaqa urayta. W .- Mana richkaymanchu. Qh.- Hakuchu urqu wichayta. W .- Mana richkaymanchu runacha rikuspa rimakuwasunman, runacha rikuspa chiqnikuwasunman. Qh.- Hakuchu... W .- Mana... En Qillqasqakuna. - Pg. 55
Qh : Qhari W : Warmi
65
CHISPA M ASIN UY UQ , W PA NI IS N H
CHUYA KAYNIN
CH
UN
IS
UK H
PA
66
AWINCHAY / LEE
Qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'aykiwan irqi masiykikunapiwan rimanakuychik: Lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros:
QHARI WARMI IRQIKUNAPA CH'UYA KAYNIN CH'UYA KAY YACHASQA KANANCHIK Qhali qhali kanapaq, ukhunchik, wasinchik, muyuqninchik ch'uya kanan. Kay ch'uya kay yachasqa kanan, imaraykuchus uup wawakunapi, irqikunapi, hatun runakunapi, ima niraq unquytapis hark'anapaq. Huch'uychanchikmanta pachan, ch'uya yachakusqa kayta yachananchik, imaraykuchus ukhunchik, muyuqninchik ch'uya yachakusqa kaptinqa, manan unqusunchu.
Musuq simikuna: Chuya Yachasqa Yachakusqa kay Chuya kay yachasqa kananchik Ukhu
: : : : :
Limpio / claro / aseado. Costumbre. Estar acostumbrado. Debemos tener la costumbre de ser limpios. Cuerpo.
67
AWINCHAY / LEE
Qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'aykiwan irqi masiykikunapiwan rimanakuychik: Lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros: ASWAN ALLINMI CH'UYA KAY, UNQUYKUNAMANTA WAQAYCHAKUNAPAQ
Unquchik ch'ii kurukunaqa Sinchi huch'uymi kanku; wayrapi, q'upakunapi, runapa, uywapa akanpin kawsanku miranku ima.
Kay unquchik ch'ii kurutaqa manam awinchikwan rikuyta atisunmanchu, hatunyachiq qispi qhawanakunawanmi rikunchik.
Musuq simikuna: Unquchik ch'ii kurukuna : Microbios. Hatunyachiq qispi qhawana : Microscopio / lupa.
68
AWINCHAY / LEE
Qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'aykiwan irqi masiykikunapiwan rimanakuychik: Lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros:
UKHUNCHIKPA CH'UYANCHAYNIN. Aswan aswan allinmi umanchik, chakinchik, makinchik qhari kayninchik, warmi kayninchik ch'uyanchay.
Sapa kutin umanchikta unuwan, hawunwan ch'uya ch'uya kanankama maqchina. Ama unquchikuq ch'ii kurukuna mirananpaq, ama unquchikuq ch'ii kurukuna unquykunata haywawananchikpaq, sapa kutin, ch'uya ch'uyapuni kananchik. Musuq Simikuna: Qhari kayninchik : Pene . Warmi kayninchik : Vagina. Chuyanchay : Limpiar / lavar / asear.
69
AWINCHAY / LEE
Qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'aykiwan irqi masiykikunapiwan rimanakuychik: Lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros:
MAQCHIKUNA CHHIKA
Wasinchikpi huk chhika, maypi tukuy ukhunchikta maqchinapaq kanan. Hinallataqmi chay chhikapi takarpukuna kanan, maykunapi tukuy ima ch'uya kanapaq kaqkunata warkunchik, a ukhunchikpa hawanta ch'akichinapaq p'achata, a ch'uya p'achanchikkunata; rirp'uta ima . Hinallataqmi pirqa t'uqupi hawunta, aqch'ata waqaychananchik. Maypi armakunchik llatatapis, kay chhikapi waqaychanchik.
70
AWINCHAY / LEE
Qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'aykiwan irqi masiykikunapiwan rimanakuychik: Lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros: MAKI MAQCHIKUY Sapa kutinmi unuwan, hawunwan makinchikta maqchikunanchik. Kay maqchikuyqa allinmi, mana ima unquypis hap'iwananchikpaq.
71
AWINCHAY / LEE
Qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'aykiwan irqi masiykikunapiwan rimanakuychik: Lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros: MAKITA MAQCHINA KAYKUNATA..... RURAYTA TUKUSPA
Sapa kutin mikhuyta tukuspa, hinamanta manaraq puunaman richkaspa, kirunchikta maqchina, imaraykuchus mana ismu unquy kirunchikman yaykunanpaq.
72
AWINCHAY / LEE
Qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'aykiwan irqi masiykikunapiwan rimanakuychik: Lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros: WASINCHIKPA CH'UYANCHAYNIN. Wasinchikqa aswan allinmi, imaraykuchus wayramanta, paramanta, intimanta chirimanta ima waqaychawanchik.
Wasinchikqa chiqanchasqa llumpay ima kanan. Sapa p'unchawmi wasinchikta ch'uyanchana; punkukunata, qhawana t'uqukunata kichaspa. Intiwan, wayrawan unquchik ch'ii kurukuna Waunku. Puuna qatanakunata, qarakunata, p'achakunata mayninpi, mayninpi intichana.
Musuq simikuna:
Puuna qatana Intichana Qhawana t'uqu : Frazada. : Asolear. : Ventana.
73
AWINCHAY / LEE
Qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'aykiwan irqi masiykikunapiwan rimanakuychik: Lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros: WAYK'UNA WASI Wayk'una wasi allin wayrachasqa, intichasqa kanan, imaraykuchus chaypi mikhunanchikkunata wayk'ukunchik.
Q'unchaqa, huk chikan pampamanta huqarisqa patapin kanan, imaraykuchus: mana ak'arispa wayk'unapaq, mana nina ruphawananchikpaq mana mikhunanchikkuna qillichakunanpaq.
Wayk'una wasipi, mana q'usi awinchikta,surq'anchikta waqllichinanpaq, wayk'una wasipa qatananpi q'usi lluqsina latamantatuquruta churana.
Musuq simikuna: Waykuna wasi Quncha Qusi Wasipa qatanan Qusi lluqsina lata tuquru
: : : : :
74
AWINCHAY / LEE
Qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'aykiwan irqi masiykikunapiwan rimanakuychik: Lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros:
PUNUA WASI Tukuy p'unchaw llamk'asqanchikmanta samanapaq puuna wasi munakun, chaypi puuspan kallpachakapunchik.
75
AWINCHAY / LEE
Qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'aykiwan irqi masiykikunapiwan rimanakuychik: Lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros: KAQKUNA WAQAYCHANA WASI
Wasinchikpi, kaqkuna waqaychana wasi kanan, maypi aymurasqanchik kawsaykunata, apayqachasqa chakra ruranakunata waqaychanchik.
Huk chikan pampamanta huqarisqa patapin, aymurasqa kawsaykunaqa waqaychakunam, mana huk'uchakuna k'utunanpaq.
AKANA WASI Akana wasiqa, wasinchikpa ukhunmi. Chaypi akakuspaqa, hisp'akuspaqa wasinchikpa muyuqninkuna llumpay, llumpay kanqa. Hinallataq unquytapis hark'asun.
Akana wasitaqa ch'uyatan kachina; mana ch'uspikuna unquchiq ch'ii kurukunata mikhunanchikpa patanpi saqinanpaq.
Musuq Simikuna: Apaykachasqa Chakra Ruranakuna Kaqkuna waqaychana wasi Kancha Akana wasi
: : : :
76
QILLQAY / ESCRIBE
Kay tapukuykunata kutichiy: Responde las preguntas: 1.- Imapaqmi ukhunchik, wasinchik, muyuqninchik ch'uya kanan?
77
QILLQAY / ESCRIBE
Siq'imanhina rimaykunata qillqay. Qammi ruraq Kanki: Observando los dibujos escribe la oracin que corresponde. T eres el que realizas la accin: Qhawarinapaq
78
QILLQAY / ESCRIBE
awpa raphipi rurasqaykikunata tutamanta tutakama rurakusqanmanhina chiqanchaspa qillqay: Escribe las acciones que has realizado en la hoja anterior, ordenndolas en el tiempo (desde que amanece hasta que anochece): 1.- uqaqa intiwanmi hatarini.
2.-
3.-
4.-
5.-
6.-
7.-
8.-
79
AWINCHAY / LEE
T'ikap rurayninkunamanta willakusqanta awinchay: Lee cmo T'ika expresa las acciones que realiza:
uqaqa ch'uya wawam kani. uqaqa sapallaymi puuni. uqaqa Tiruyo ayllupim tiyani. uqaqa manaraq mikhuyta qallarichkaspam makiyta maqchikuni.
uqaqa sapa p'unchawmi uyayta uphakuni. uqaqa mikhuyta tukuspa kiruyta maqchikuni.
80
QILLQAY / ESCRIBE
T'ikahina imaymana rurasqaykikunamanta qillqay: Al igual que Tika, escribe oraciones de todo lo que haces: 1.- uqa aaykunawan unuta upyani.
2.-
4.-
5.-
6.-
7.-
8.-
9.-
10.-
11.-
12.-
81
AWINCHAY / LEE
Lluqi makipi rimaykunata, tupaqnin paa makipi rimaykunawan tinkuchiy: Une las oraciones que se relacionan:
Kaqkuna waqaychana wasita pichani Mikhuyta tukuspa chuwakunata maqchini Chakiyta maqchikuyta tukuspa, husut'ayta churakuni
hinamanta chuwakunata waqaychani. hinaspa pampata puriykachaq rini. chaymanta q'upata p'ukruman hich'ani.
6
Kanchamanta, rimay tinkuchikkunata makichaspa, yachay wasipi rurasqaykikunata qillqay. Utilizando los conectores del recuadro, escribe un relato de las actividades que realizas en tu escuela. hinaspa chaymanta hinaman
82
AWINCHAY / LEE
Siq'ikunata qhawaspa, qillqasqakunata awinchay. Observa los dibujos y lee los textos. IMAKUNATAN T'IKA PHAMILLANPIWAN CH'UYA KANANKUPAQ RURANKU?
uqa makiyta maqchikuni. Qam chukchaykita aqch'akunki.
83
QILLQAY / ESCRIBE 5
Siq'imanhina rimaykunata qillqay. Ruraqqa T'ikapa mamanmi. Escribe de acuerdo a cada dibujo la oracin que corresponde. La mam de T'ika es la que realiza las acciones. T'IKAPA MAMANPA RURASQANKUNA.
84
Capacidad: Usa en los textos que escribe la conjugacin verbal quechua. Identifica las personas actoras.
QILLQAY / ESCRIBE
Maqlliy rimanata, kunan pachapi, awinchay, chayhinata aqch'ay, away, pichayrimanata muyuchiy: Lee el verbo lavar en tiempo presente, luego de la misma manera, conjuga el verbo peinar, tejer, barrer:
Maqlliy uqa Qam Pay uqanchik uqayku Qamkuna Paykuna qllikuni. maqllikunki. maqllikun. maqllikunchik. maqllikuyku. maqllikunkichik. maqllikunku. uqa :
aqch'ay. aqch'akuni.
6
Away Pichay
: : : : :
Capacidad: Usa en los textos que escribe la conjugacin verbal quechua. Identifica las personas actoras.
85
AWINCHAY / LEE
Kay qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'aykiwan irqi masiykikunapiwan yuyaychakuychik: Lee este texto, luego reflexiona con tu profesor y compaeros:
En: www.alertanutrixional.pe
ANTI SUYU MIKHUY QHAWACHIQ WAMPAR Kay wichaypi siq'ipa sutinqa, mikhuy qhawachiq wampar. Kay wampar qhawachiwanchik, hayk'a chika mikhuytan sapa t'aqa mikhuymanta mikhunanchik. Qhawachikup wamparpa tiyananpi, ranukuna rikukun. Kay ranukunatan aswan achkata runa mikhun. Chay ranukunata mikhuyninpi qatispa qumir mikhuykuna, misk'i rurukuna rikukun. Wamparpa uma mukunpi wirakuna, misk'ikuna rikukun. Kay mikhuykunataqa asllatam mikhuna. Qhawachikuq wamparpa tiyananpi, t'aqasqa mikhuykuna kan. Kay mikhuykunaqa kallpachakuq mikhuykuna sutiyupmi, kay mikhuykunaqa achka hak'uyupmi, kay mikhuykunam kallpachawanchik aychachawanchik ima.
86
5
Kay mikhuy t'aqapi sara, siwara, arus, awina, kinuwa, qaiwa, papa, ulluku ,machwa; apichu, ch'uu, yuka; tarwi, purutu tarikun. Llapa t'aqay mikhuykunamanta kay t'aqa sinchi mikhusqa. Kallpachakuq t'aqa mikhuna patapi, unquymanta hark'akuq mikhuykuna tarikun. Unquymanta hark'akuq mikhuykunaqa misk'i rurukunapi, q'umir mikhuykunapi tarikun. Misk'i rurukunaqa kaykunam: tuna, tn tin (ranatilla), tumpaka (tumbo), marakuya, paqay, latanu, mantarina, naranha, lima, misk'i limun, rurasnu, mansana, pira, tumati, palta, masa (chirimuya), achupalla(pia).
Q'umir mikhuykunaqa kaykunam: lichuwa, sanawri, achuqcha(cayhua), hat'aku (espinaca andina) rukuli (brcoli), ripuyllu, siwilla. Kallpachakuq mikhuykunata, q'umir mikhuykuna, misk'i rurukuna mikhuyninpi qatin. Unquykunamanta kay mikhuykuna hark'awanchik. Unquymanta hark'akuq mikhuykuna patapi, wiachikuq mikhuykuna tarikun. Kay mikhuykunaqa kaykunam: runtu, quwi aycha, uwiha aycha, wallpa aycha, waka aycha, mama quchamanta challwa, hinallataq mayumanta chalwakunapis. Kay t'aqa mikhuyqa sinchi allinmi runapa wiananpaq, yachaysapa kananpaq.
87
5
Q'umir mikhuykunata, misk'i rurukunata, wiachikuq mikhuykuna mikhuyninpi qatin. Kay mikhuykunataqa mana sasallan taripanchik; imaraykuchus, wallpata, quwita, uywayta atinchik. Wiachikuq t'aqa mikhuy patapi, kay mikhuykuna tarikun: uqu, kisu, khuchi aycha, llama aycha, paqucha aycha. Mikhuy qhawachikuq wamparpa uma mukunpi, sinchi wirayup mikhuykuna tarikun. Chayraykun chikachallanta mikhuna. Kay mikhuykunaqa kaykunam: mantikilla, wira, khuchi wira, asiti, misk'i unukuna (gaseosas). Hunt'asqa mikhuy mikhunapaq, pusaq (8) qiru t'impusqa unuta sapa p'unchaw upyana.
Yachaysapa kayta munaspaqa, k'acha kayta munaspaqa, suyunchikpa q'umir mikhuyninkunata, misk'i rurunkunata, ranunkunata, saphi mikhuykunata, anti uywakunapa aychantan mikhuna.
Musuq simikuna: Mikhuy qhawachikuq wampar Kallpachakuq mikhuykuna Unquymanta harkakuq mikhuykuna Wiachikuq mikhuykuna
: : : :
88
QILLQAY / ESCRIBE
Kay tapukukuykunata qillqaspa kutichiy: Escribe las respuestas de las siguientes preguntas:
6.- Kunan mikhuykunamanta astawan yacharqunki. Allinchu llapa aymurasqanchik rurukuna, wakanchikpa uqun, wallpanchikpa runtunkuna qhatuy?
89
AWINCHAY / LEE
Harawita awinchay, chaymanta hamawt'aykiwan, irqi masiykikunapiwan rimanakuychik: Lee la poesa y reflexiona con tu profesor y compaeros. IRQIKUNA CHIQNIQ CH'USPI (Harawi)
awisapa ch'uspi tukuy p'unchaw phawaykachan mikhuyta qhawaspa - Aaw !- nispa nin. Ch'uspiqa irqikunapa awqanmi. Kaypi, chaqaypi phawaykachan unquchik ch'ii kurukunata saqispa -kay irqikunata unquchisaq! - nispa nin. Mansana mikhuq irqita rikuspa - Aaw misk'i ruru! nispa nin. Mansananpi ch'ii kuruta saqisaq kay irqi unquchun !- nispa nin. Sinchita amiwanchik, irqikunapa awqan ama kutimunanpaq ! ama irqikuna unqunanpaq ! lliwmi llumpay kanan! Tapukuykuna: 1.- Imamantataq kay harawi riman? 2.- Imakunatataq ch'uspi riman? 3.- Imaraykutaq ch'uspi irqikunapa awqan? 4.- Imatataq mikhunanchik patapi ch'uspi puriykachaptin saqin? Musuq simikuna: Awqa : Enemigo. Chuspi : Mosca. Preguntas: De qu habla la poesa? Qu cosas dice la mosca? Por qu la mosca es enemiga de los nios? Qu deja la mosca encima de nuestros alimentos?
90
AWINCHAY / LEE
Kunam, tukuy niraq yuyaykunata (kusikuyta, waqayta, manchakuyta, phiakuyta) llapa irqikuna niychik: Ahora, vamos a expresar diferentes sentimientos con nuestra voz, asi: alegra, tristeza, miedo, clera: - awpaqta, harawisun asikuspa, ima asichikuytapis nisqanchikmanhina. - Kunan, harawisun waqaspa, ima llakitapis willaskachwanhina. - Chaymanta, harawisun manchakuspa, ima manchaytapis willaskachwanhina. - Qhipata, harawisun maqanakuspahina. Huk irqi awpaq yaraymata ninqa, irqi masintaq qhipa yaramata.
91
AWINCHAY / LEE
Qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'awan irqi masiykikunapiwan yuyaychakuychik: Lee el texto, luego reflexiona con tu profesor y compaeros:
Harawikunapiqa, ima kaqpis (pisqukuna, mallkikuna, uywakuna. inti, killa, rumi, pacha, urqu, mayu) runahina rimanku, runahina kanku. Chiqaq kawsaypiqa, manan ch'uspiqa runahinaqa rimanmanchu, kusikunmanchu, awqapayanmanchu. Ichaqa harawikunapi, aranwaykunapi, takiykunapi, hawariykunapi rimanmanmi.
Kunam Hak'u, hatun, yana imilla papapaq harawita paqarichiy: Ahora, crea una poesa a una papa imilla negra:
Ruraq:
92
QILLQAY / ESCRIBE
Lluqi kinraypi qillqakunamanta qallarispa, chiqan patanta purispa simikunata tariy: Empieza de las letras que estn al lado izquierdo y siguiendo las lneas descubre palabras:
S R H S L N
a i
i n a a i
w w p ch
u u i t u a ll w
u q i ll w a r a a u
Simikuna tarisqaykita qillqay: Escribe las palabras que has encontrado: Siwilla
93
AWINCHAY / LEE
Siq'ikunata qhawaspa, hamawt'awan, qillqasqata awinchay rimay ima: Observa los dibujos, lee y comenta el texto con el profesor:
IMAHINATATAQ UKHUNCHIKPA UKHUNKUNA LLAMK'ANKU? Sutiyqa Jos, ancha kusisqa wawam kani, imaraykuchus alli allin mikhusqa, allin qhali qhali ukhuyup kaptiy, chay pataman aswan llumpay kayta munaptiy, wasipi, yachay wasipi ima ch'uya tiyani. Kunan p'unchaw, ukhunchikpa achka hawankuna kasqanta yacharquni. Kay hawankunaqa, sapakama rurayniyup kasqaku, hinamanta yacharquni sunqunchikpa waranqa (1000) winku yawar sapa p'unchaw kallpachasqanta. Kay yawarqa, yaykuq sirkanta, lluqsiq sirkanta, au sirkanta rispa, ukhunchikpa hawankunapi yawarta muyuykachin. Kay llapa hawakunapa sutin Yawar muyuchik ukhu Hinamanta, iskay surq'ayup kasqanchiktapis yacharquni. Kay surq'anchikkunaqa, sapa kutin samaykachaptinchik wayrawan hunt'akun. Surq'anchikkunaqa siminchik, sanqarninchik, tunqurinchik, tunqurninchik, wayra sirkanchip, wayra samana ukhu sutiyup.
94
Capacidad: Lee texto informativo acerca de los sistemas del cuerpo humano.
5
Hinallataqmi, llapa mikhuykuna mikhusqanchik, allin mikhunaman kutin,chay llamk'ayta mikhuna mikhuq ukhunchik ruran: simi, tunquri, wiksa, millp'una, au rakhu ch'unchulkuna uquti ima .
Hinallataqmi yacharquni, ukhunchikpi 206 tulluyup kasqanchikta, kay tullukunaqa: hatun, huch'uy p'alta ima kasqaku. Tullunchikkuna, aychanchikkuna ukhunchikta sayachin, chayraykun puriykachanchik, kuyuykachanchik. Aychanchikkunarayku ukhunchik kuyuykachan, chayraykun qhichipranchikta huqariyta atinchik, mat'inchikta sip'unchik, umamchikta kuyuykachinchik, makinchikkunata pataranchik.
Kay llapa ukhukunata utqunchik kamachin, hinallataq kay utqunchik tukuy imata yuyaychachiwanchik, riqsichiwanchik, sasachaykunata ch'uyachachiwanchik. Hinallataqmi ukhunchikpa huk hawankuna mana yawarman mikhuykuna yaykuykuqta uqutinninchikta wikch'un. Capacidad: Lee texto informativo acerca de los sistemas del cuerpo humano.
95
Suma sumaqmi ukhunchikqa, alli allintan chaninchananchik, yupaychananchik, imaraykuchus llapa qhari irqikuna, warmi irqikuna ima qhali qhali, kallpasapa ima wiananchikpaq. Ukhunchikta mana yupaychaqtinchikmi unquykuna rikhurimunku. Ayllunchikpa imaymana mikhuykuna quwasqanchikta mikhunanchik. Ch'uya kayqa aswan allinmi. ima sumaqmi ayllunchikpi tiyayqa !, imaraykuchus iskaynin surq'anchikwan ch'uya, ch'uya wayrata mutkiykachanchik.
Musuq simikuna: Chuya : Limpio. Hawankuna : Partes del cuerpo Winku : Litro : Impulsar Kallpachay : Sistema digestivo Mikhuna mikhuq ukhu : Arteria Lluqsiq sirka Yaykuq sirka : Vena Wayra sirka : Bronquios Yawar muyuchik ukhu : Sistema circulatorio utqu : Cerebro Millpuna : Esfago au sirkakuna : Vasos sanguneos Muyuy : Circulacin Surqan : Pulmones Sanqar : Laringe : Faringe Tunquri : Traquea Tunqur : Sistema respiratorio Samana ukhu Ukhu sayachiq ukhu : Sistema seo, muscular Mana allin mikhuna wikchuq ukhu : Sistema excretor
96
Capacidad: Lee texto informativo acerca de los sistemas del cuerpo humano.
QILLQAY / ESCRIBE
Kay rimaykunata hunt'apay: Completa estas oraciones:
1.- Llapa ukhukunata kamachin: 2.-Surq'anchikkunaqa 3.- Joseqa ancha kusisqa kachkan imaraykuchus: kaspa. 4.- Sunqunchikqa 5.-Tullunchikkunaqa hatun, kallpachan. kasqaku. hawanmi.
Kay chiqanchasqa siqipa kanchankunata hunt'apay: Completa este mapa conceptual: RUNAPA UKHUNPI. Kan
Yawar Muyuchiq ukhu Sistema circulatorio Wayra samana ukhu Sistema respiratorio Mikhuna mikhuq ukhu Sistema digestivo Ukhu sayachiq ukhu Sistema seo y muscular.
Mana allin mikhuna wikch'uq ukhu
Sistema excretor
Hawankuna
97
AWINCHAY / LEE
Hamawt'aykiwan, irqi masiykikunapiwan qillqasqakunata awinchay, yuyaychakuy, rimay. Lee, reflexiona y comenta con tu profesor y compaeros acerca de los textos.
YUYARIY! sutikuna tupanachinanpaq, -hina, simi hunt'achiqta apaykachanchik. -hina, suti hunt'achikqa, harawipi takipi, munay rimaykuna qillqayta yanapawanchik.
98
AWINCHAY / LEE
Tinkuchisqa rimaykunata, yuyayninkunatawan awinchay: Lee las oraciones comparativas y su significado implcito:
TINKUCHIYKUNA 1.- Quyllurhina k'anchaq awi mama. 2.- Millmahina llamp'u maki irqicha. 3.- Wayrahina puriq wayna. 4.- Kusikusihina awaq mamaku. 5.- Rumihina sunquyup runa. 6.- Kanllahina umayup p'asacha. 7.- Wik'uahina awiyup sipas. 8.- Sisihina wiqawniyup Anita. 9.- T'ikahina sumaq uyayup p'asa 10.- Quchahina warmi.
NIYTA MUNAN Kawsayniyup qhawakuy. Llamp'u maki. Utqaylla puriq. Munay awaq. Millay runa. T'ampa uma. awisapa. Huch'uy wiqawniyup Muna munay warmi. Qasi warmi.
YUYARIY! -hina, suti hunt'achiqqa: munaykunata, phiaykunata, llakikunata, kawsaykunata, kaqkunata suma sumaq niyta, qillqayta yanapawanchik.
99
QILLQAY / ESCRIBE
Lluq'i kinraypi rimaykunata, paa kinraypi yuyayninwan tinkuchiy: Relaciona las expresiones del lado izquierdo, con su significado del lado derecho:
Mayt'uqa
unuhina ch'uya.
Llumpay irqiqa
pichinkuhina phawaykachan.
atuqhina .
Suwaqa
yurahina raphisapa.
Unqusqa irqiqa
yurahina naq'i.
Latanuqa
wakap waqranhina.
Llumpay wasiqa
k'anchaq intihina.
100
QILLQAY / ESCRIBE
Imakunawantaq kay siq'ikunata tinkuchiwaq? Rimaykunata qillqay: Compara estos dibujos con diversos elementos y escribe oraciones: Imakunawantaq mamaykita tupanachiwaq? Imakunawantaq mansanata Tupanachiwaq?
Mansana
Mach'aqway
Mayu
101
AWINCHAY / LEE
Qillqasqata awinchay, tapukuykunawan yanapakuspa, irqi masiykikunawan hamawt'aykiwan ima yuyaychakuspa rimaychik: Lee el texto y con ayuda de las preguntas conversa y reflexiona con tu profesor y compaeros:
AYLLUNCHIKPI HAMPIQKUNA UNQUCHIQ WARMI. Unquchiq warmiqa, warmikuna wawa unquchiyta yanapan. Kay unquchikqa ancha, ancha unay watakunamanta, warmi unquchinapaq yachaykunata umapi waqaychan. Payqa, ayllupi alli allim yupaychasqa tiyan, imaraykuchus warmikunata, imayna wawa uywayta, imayna wawakunata chiqanchasqata purichiyta yachachin. Qhipa p'unchawkunamantaraq unquqpa wasinta alli allinta pichachin. Qhulla wawapa p'achanta tantachin. Wawa paqariptin, timpusqa unuta wawa armananpaq maakun. Makinta maqchikuspa, wawa chaskinankama llamk'an. Chayraq unquq warmiman, yana wallpa Kaltuta upichin, chaymanta unququq umanta waytaykuspa, wasinta kusisqa kutipun. Kay unquchiq warmi, aswan allinta llamk'ayninta ruran, sichus hatun hampina wasipi astawan yachachimuptinku.
102
AWINCHAY / LEE
Qillqasqata awinchay, tapukuykunawan yanapakuspa, irqi masiykikunawan hamawt'aykiwan ima yuyaychakuspa rimaychik: Lee el texto y con ayuda de las preguntas conversa y reflexiona con tu profesor y compaeros:
HAMPIKUQ RUNA Kay hampiq runaqa, mana ukhullanchiktachu hampin animanchistapis hampillantaqmi; payqa tukuy sunqunwan hampin, qhawan ima. Hampikuq runaqa, wawata, warmita, qharita, payata, machulata hampin. Yachayninkunaqa may watakunamantaan tantasqa, chay yachaykunata makichaspan runata hampin. Payqa, qurawan, kukawan, hallp'awan, insinsuwan, t'ikawan, t'uruwan, hisp'aywan, unuwan, wirawan quwiwan ima, kay unquykunata hampin: manchariyta, hallp'a hap'isqata, qhayqasqata, suqasqata (machu hap'isqata), pukyu hap'isqata, haya wayrata, kulirina unquy nisqata, p'akikunata.
103
AWINCHAY / LEE 5
Qillqasqata awinchay, tapukuykunawan yanapakuspa, irqi masiykikunawan hamawt'aykiwan ima yuyaychakuspa rimaychik: Lee el texto y con ayuda de las preguntas conversa y reflexiona con tu profesor y compaeros:
HAMPI KAMAYUP
Ayllunchikkunapiqa Posta Mdica nisqa kan: Maypi, mana riqsisqa unquykunata hampi kamayup thanichin. Runa hampinanpaq, hampi kamayup, inphirmira, obtitris, achka watata hatun yachay wasikunapi Yachaqamurqanku. Paykuna runata hampinankupaqqa kaykunata ruranku: ima unquytapis tarinku, ima unquytapis ukhunchista kichaspa hurqunku, ismu kiruta hampinku, hurqunku; hinallataq hampina wasiq, postapa qayllankunatapis sinchi sinchi llumpay kananta qhawanku; mana unquchik ch'ii kurukuna kanankupaq. Ima unquytapis allinta yachanankupaq, hampinankupaq paykunaqa apaykachanku: runa hampina llamk'anakunata ahina: estetoscopio, radiografa, termmetro, tomografa, ecografa nisqa llamk'anakunata. Kay runa hampina llamk'anakunaqa alli allintan unquyta qhawachin. Sichus unquchik mama, hampiq runa, sasa unquywan, unquqwan tinkun; chayqa phawayllan pustata rinanku. Musuq simikuna: Unquchik warmi Hampi kamayuq Thanichin Runa hampina llamk'anakuna
: : : :
104
QILLQAY / ESCRIBE
Kay tapukuykunata qillqaspa kutichiy: Escribe las respuestas:
5.- Hampikuq runa ukhullanchiktachu hampin? Imarayku? 6.- Maymantataq unquchiq mamapa, hampiq runapa yachaynin hamun?
105
AWINCHAY / LEE
Rimanakusqankuta awinchay: Lee los dilogos: Mamay unqunqaa, warmi unquchiqta waqyamusaq, taytayman awichayman ima willamusaq. Paqarinch, icha paqarin minchapasch qhulla wawa wasipi kanqa ! Aaaw, Aaaw ! Qulla wawa hamunqa.
106
AWINCHAY / LEE
Siq'ikunata qhaway, awinchay imakunatan paqarin unquchiq warmi ruranqa: Observa y lee las actividades que realizar la partera:
Wasita pichachinqa.
YUYARIY ! Hamuq pachamanta rimaq simikunata, rimanakuna Q'aya pachapi kachkan nispa ninchik.
107
QILLQAY / ESCRIBE
Kay qillqasqata q'aya pachaman t'ikray: Escribe el siguiente texto en tiempo futuro.
HAMPIKUQ RUNA Hampikuq runaqa, kaykunata anima waqyananpaq ruran: Wawata insinsuwan saminchan. Wawapa p'achachanwan hawata qhawaspa wawaq animanta waqyan. P'acha waqyasqanwan wawata p'achachin. Wawata puuchispa ripun. Q'aya pachapi unquy rimanata awinchay. Chayhinata hampiy rimanata muyuchiy: Escribe en tiempo futuro el verbo curar as como en el ejemplo: Qhawarinapaq: Unquy uqa Qam Pay uqanchik uqayku Qamkuna Paykuna unqu - saq. unqu - nki. unqu - nka. unqu - sunchik. unqu - saqku. unqu - nkichik. unqu - nqaku. Hampiy
108
109
AWINCHAY / LEE
Qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'awan irqi masiykikunapiwan yuyaychakuychik: Lee este texto, luego reflexiona con tu profesor y compaeros: HATUN SUYUNCHIKPA KAWSASQANKUNATA RIQSISUNCHIK SEORIO NISQA ALTIPLANUPI WIRAQUCHAKUNA.
Tiyawanaku yachayniyup runakunapa qhipantan, altiplanupi huch'uy llaqtakuna, sinchi awqanakuy kawsaypi rikhurimurqaku. Chay awqanakup llaqtakunapa ukhunpin Qullakuna, Lupakakuna hatarirqaku. Kay llaqtakunaqa sinchi awqanakuq, sinchi llamkaq, aswan qhapaq karqaku, kay llaqtakunaqa aymara yachayninyup karqaku.
CANCHIS
CARACARAS URCU
QUILLACAS
Hatun Qulla, suma sumaq llaqta, Qulla llaqtapa uman karqa. Chukuwitu, sumaq llaqtataq, Lupaqa llaqtapa uman karqa. Lupaqa runakuna, Qulla runakuna awqanakuypi alli allim karqanku, hinaspapis llaqtankunata awqakunamanta hark'ananpaq rumimanta pukarakunawan kancharqanku. Kay llaqtakunaqa, chakraspa, michispa alli allinta kawsarqanku.
110
5
Mikhuy tarpuypi kay runakuna ancha yachayniyup karqaku, imaraykuchus kay wichay hallp'akunaqa sinchi chirin, sinchi ch'akin, chayraykun quchakunapi, pata patakunapi, waru warupi ima papata, uqata, kinuwata, qaiwata tarpurqaku. Mikhuykunata unay waqaychanankupaq papata ch'uucharqaku, uqatapas khayarqaku, hinallataqmi uywa michiypipis yachaysapa karqanku, imaraykuchus llamata, paquchata uywarqanku. Kay uywakunata aychanrayku, millmanrayku, kallpanrayku, wanunrayku suma sumaqta chanincharqaku.
Sau ruraypi apaykachana mankakunata, wisinakunata rurarqanku. Kay llink'imanta kaqkunapa patanqa manan sinchi llusq'achu, manan sinchi munaychu karqan. Uymakunapa millmanta puchkaspanku, k'antispanku ima p'achakunata, puuna qatanakunata, kutamakunata ima munayta awarqanku.
Musuq simikuna: Awqa : Enemigo / guerrero. Pukara : Fortaleza / construcciones de piedra. Kancharqaku : Cercaron. Sau : Arcilla. Capacidad: Construye el significado de los textos que lee: Seoros Altiplnicos.
111
QILLQAY / ESCRIBE
Kay tapukuykunata kutichiy: Responde las preguntas: 1.- Hay k'aqmi Qullakuna, Lupaqakuna hatarirqaku?
5.- Imakunatataq chakra ruraypi, kay chiri, ch'aki hallp'akunata ruruchinankunap rurarqanku?
112
QILLQAY / ESCRIBE
Aymara runakuna yachasqa rurayninkunata awinchay: Lee las ocupaciones habituales que desempeaban los aymaras:
Chakra tarpuq Wasichaq Awqanakuq Pukara ruraq Uywa michiq Kancha hatarichiq Manka, wisina ruraq P'acha awaq Millma puchkaq
Imakunapitaq, huch'uy irqicha kaspa, tayta mamaykita yanapaq karqanki? En qu actividades acostumbrabas ayudar a tus papas cuando eras muy pequeo?
karqani. karqani.
Musuq simikuna: Kawsasqa : Historia. Kanchay : Enmurallay. Sau ruraq : Ceramista. Qatana : Cobertor. Pukara : Fuerte / fortaleza. Capacidad: Usa la gramtica quechua pasado habitual / yachasqa ruray.
113
QILLQAY / ESCRIBE
Siqikunata qhaway. Tika kay ruraykunata ruraq kimsa iqi yachaypi kaspa: Observa los dibujos, son acciones que Tika acostumbraba realizar cuando estaba en tercer grado:
114
AWINCHAY / LEE
Qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'awan irqi masiykikunapiwan rimanakuychik: Lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros:
RUNA MASIRAYKU SAYARIYKUNA. Espaol awqakuna chayasmusqankumanta pacha, Altiplanopa runankunata phuti kawsayman qayqurqanku, k'umuykachachirqanku imaynana llamk'aykunapi, tukuy rikch'aq akariykunapi purichirqanku. Runata sallqa uywatahina, mana runahinatachu, tuta p'unchaw mana intita rikuchispa, kukallata akullichispa quyakunapi mitayumanta llamk'achiqku. Hinallataq Espaa kuraq kamachiqman qullqita, mikhuyta, uywata manumantahina, kay llaqtamanta kasqankurayku quqku. Hinallataq kay llamk'aqkunapa kallpanpa chaninta mana quqkuchu. Kay llapa quykunata Tributo nisqa sutiwan riqsikun. Kay patamantaq ancha uriq hallp'ankunata qichurquqku, qichwa siminkutapis manan rimanankuta munaqkuchu, -castilla simillata rimankichik- nispa kamachirqanku; hinallataqmi Diosninchik huklla nispa, wak'ankunata chinkachiyta munarqanku.
115
5
Kay Amrica sutiyup hallp'api runakuna llapa k'umuykachachiyrayku manaa phutiypi, muchuypu kanankurayku sayarirqanku, ichaqa manataq maakusqankuta pipis uyarirqanchu. Chay runakunapa sayariyninkunaqa sapa kutin wauypi tukuq. Kay pachakunapi awqanakuyqa sapa kutillan kaq. Kay chhikakunapi, pachakunapi Altiplano hallp'api Toms Katari, Macha (Chayanta Potos) llaqtamanta, llaqtakuna kamachiq hatun runa karqa, llapa sayariqkunapa kuraq kamachiqninku karqan . Tomas Katari inti raymi (junio) killapi, 1779 wapati, upallalla Tunqasuka kuraq kamachiq Jos Gabriel Condorkankiwan huunakurqanku. Jos Gabriel Condorkanki, 1776 watapis Pampamarka llaqta kuraq kamachik kaspas kamachikuq apunwan castilla simipi qichwa simipi ima rimarqanku. Pay, llapa ayllukuna muchuypi kasqanrayku sayarirqan, ichaqa manataq maakusqanta pipis uyarirqanchu.
Chayrayku, Tupaq Amaruqa anchata phiarikuspa 4 p'unchaw aya marq'a (noviembre) killapi, 1780 watapi, espaolkunata maqanakuyman apaykun, Jos Antonio de Arriaga Corregidortas siq'uchisqa, chay patamantas Tupaq Amaru sutiwan riqsisqa. 18 p'unchawpi aya marq'a (noviembre) killapi espaolkuna awqanakuq runankunata Sangarar llaqtapi atipasqa, chay patamansi Chumbivilcas, Ayaviri, Lampa llaqtaman chayan, hinamanta kay llaqtakunata espaolkunapa makinmanta qichusqa Tungasukaman kutimusqa, hinamanta Qusquta awqasqa. 23 p'unchaywpi pawkar waray (marzo) killapi, 1781 watapi, inkapa awqanakup runakuna, Espaol awqanakup runakunawan Tinta llaqtapi atipachikusqaku, Tupaq Amarutataq Langui llaqtapi hap'irqusqaku. 18 p'unchawpi aymuray (mayo) killapi, 1781 watapi, Tupaq Amaruta runapa qayllanpi, Waqaypata pampapi p'anasqaku, phatachisqaku, hinamanta qallunta kuchusqaku; mana 4 kawalluwan ukhunta llik'iyta atichispas , umanta, ukhunpa chankanta, makinta tumiwan kuchuspa wauchisqaku.
116
Qullaw hallp'akunapiqa awqanakuyqa qatinakuchkallansi: Manas, qasi qispilla kay pachapi kanchu.Qasi qispilla kay, qillqa raphi espaolkunawan kay hatariq runakunawan qillqasqa manas wakinchu, imaraykuchus kuraq kamachiq Pedro Vilca Apaza Huancan, Moho, Putina, Waychu, Vilquechico llaqtakunapi maqanakuchkallan ichaqa Espaol sinchikuna 30 p'unchawpi, pawkar waray (marzo) killapi, Nequeneque Chhika nisqapis, Pedro Vilca Apazata kancharquspanku Sullka Urqu nisqa maqanakuypi atiparqunku. Pedro Vilca Apaza, 8 p'unchawpi, ayriwa (abril) killapi, 1782 watapi 4 kawalluwan llik'ichisqa wausqa. Ahinatan kay Altiplano runakuna, kamachisqa kaqninkuna hark'asqankurayku kawsayninkuta qurqanku.
Musuq simikuna:
Awqanakuy Phuti Muchuy k'umuchiy Kawsasqankuna Quya kallpaq chanin Uriq hallp'a : : : : : : : : Pelea / guerra Sufrir / gemir. Sufrir Servidumbre. Historia. Mina Pago de jornal. Tierra productiva. : Dioses tutelares. : Levantamiento / sublevacin. : Tierra / tiempo. Pacha kuraq kamachik : Cacique / jefe / rey. Siq'uy : Ahorcar. Awqanakuq runakuna : Ejrcito. Qasi qispilla kay : Paz. Wak'a Sayariy
117
QILLQAY / ESCRIBE
Kay tapukuykunata kutichiy: Responde las preguntas:
4.- Ima tributo nisqakunatataq kay hallp'amanta runakuna, Espaa kamachiqman quqku?
6.- Pikunataq, kay hallp'amanta runa masinku sayapakusqankurayku aswan allin sayarip karqanku?
118
QILLQAY / ESCRIBE
Pedro Vilca Apazapa kawsasqanmanta tapukuykunata kutichiy: Responde las preguntas referentes a la vida de Pedro Vilca Apaza:
YUYARIY! Kawsasqamanta qillqasqaqa, runapa kawsasqanmantan riman. 1.- Maypin paqarisqa Pedro Vilca Apaza?
6.- Imatataq Pedro Vilca Apaza, Tupaq Amaru wausqan pataman rurasqa?
119
QILLQAY / ESCRIBE
Tapukuykunapa kutichisqaykikunawan Pedro Vilca Apazapa kawsasqanmanta qillqasqata qillqay: Escribe la biografa de Pedro Vilca Apaza, utilizando las respuestas del cuestionario anterior: PEDRO VILCA APAZAPA KAWSASQAN.
120
QILLQAY / ESCRIBE
Kanchapi simikunawan, rimaykunata, awpa pachapi, qillqay: Escribe oraciones en tiempo pasado utilizando las palabras del recuadro:
k'umuchiy
pacha siq'uy
Qhawarinapaq:
121
QILLQAY / ESCRIBE
Qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'awan irqi masiykikunapiwan rimanakuychik: Lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros:
AZNGAROPA KAWSASQAN
Makayaqa, awpa Azngarom, 61 waranqa tatkipi karunchasqa Azngaro llaqtamanta. Kunam Azngaropa paa kinrayninpi tarikun. Makayaqa samana chhikan karqa, maypi Alto Perman, Qusquman, Qullaw pampakunaman puriq runakuna samariqku. Inkakunapa pachanpi. Pachakutiq Inka, Makaya runakunata sinchi yawarchasqa maqanakuypi atipasqa. Kay Makaya runakunas pumahina, manchay manchayta maqanakusqaku, chay pachamantas Pachakutiq Inka Aswan K'aris sutiwan kay hallp'akunapi tiyaq runakunata sutichasqa. Azngaro llaqta kasqanta, hinallataq Azngaro runakuna Makayapi tiyasqankuta, Crisstomo de Rodrigo, tata kura, 1535 watapi, willakurqan. Kay Makaya llaqtapin, Crisstomo de Rodrigo, tata kura, Nuestra Seora del Rosario doctrinata, Azngaro runakuna wak'ankunata qunqanankupaq kamasqa.
122
5
Waq pachakuna hamuptinsi, unu pisiyarqun, wak'ankunata Azngarukuna mana qunqankuchu, chayraykus Nuestra Seora del Rosario doctrinata, Makayamanta Yana Qaqa (kunan Choquechambi urqu) chhikaman astanku. Makayamanta, Yana Qaqaman chayanapaqqa Qhari Mayuta (Qharikunapa mayun) chimpana, kunan chay mayu Azngaro Mayu sutiyup. 22 p'unchawpi, qhapaq sitwa (agosto) killapi, 1536 watapi Azangaropa Gobernadornin kuraq kamachiq, Diego Chukiwanka, Azngaro llaqtata kamasqa. Kay kamayta Corregidor Vasco de Contreras kamachiq qillqasqawan sut'iyachisqa. Chaymanta espaolkuna: Apu kamachiq kasqanku pachapi, 1542 watapi, Azngaro, Per Virreynatupa hallp'an kasqa; hinamanta 1776 watapi, Azngaro Buenos Aires Virreynatopa hallp'an kasqa.
123
Azngaro llaqtataqa, l796 watapis, Per Virreynatoman kutimusqa, chaymanta Delegado Jos B. Torre Tagle, Puno suyuta, Azngaro suyu patmintawan, 26 p'unchawpi, ayriwa (abril) killapi, 1822 watapi, Per mama suyuman wiaypaq kutichimusqa. Repblica nisqa pachapis, 21 p'unchawpi, inti raymi (junio) killapi, 1825 watapi, raphi kamachikuypi, Azngaro suyucha patmi, Azngaro suyupa uman kutipun. Kay Azngaro suyuqa 18 suyucha patminkunawan: Achaya, Arapa, Asillo, Caminaca, Chupa, Muani, Potoni, Putina, Samn, San Antn, San Jos, San Juan de Salinas, Santiago de Pupuja, Tirapata, Jos Domingo Choquehuanca, Pedro Vilca Apaza, Huatasani, Azngaro, kawsayta qallarin. Congreso Nacional nisqa 28 p'unchaw, ayriwa (abril) killapi, 1828 wata raphi kamachikuypi, Azngaro llaqtaman BENEMRITO Y HERICO PUEBLO DE VILCA APAZA sutita qunqu, imaraykuchus saruq llaqtakunata, runakunata, espaolkunata awqasqanrayku. Hinallataq 20 p'unchawpi, inti raymi (junio) killapi, 1989 watapi, qillqasqa raphi 25065 yupayniyup Azngaro llaqtaman AZNGARO TIERRA PRCER DE LA REVOLUCIN EMANCIPADORA DE PEDRO VILCA APAZA sutita qusqaku. Musuq simikuna: Tatki : Samana chhikan : Kuraq kamachiq : Suti yachiy : Metro. Lugar de descanso. Autoridad Suprema. Ratificar.
124
QILLQAY / ESCRIBE
Kay tapukuykunata kutichiy: Responde las preguntas:
3.- Imaraykutaq Pachakutiq Inka Azngaro runakunata Aswan k'aris simiwan suticharqan?
4.- Imaraykutaq Nuestra Seora del Rosario doctrina Makayamanta Yana Qaqa chhikaman astakusqa?
125
AWINCHAY / LEE
Qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'awan irqi masiykikunapiwan rimanakuychik: Lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros:
Jos Domingo Choquehuanca: Jos Domingo Choquehuanca, 4 p'unchawpi, qhapaq sitwa (agosto) killapi, 1 789 watapi, Azngaro llaqtapi paqarisqa. Taytansi Gregorio Choquehuanca, mamantaq Mara Mercedes Bjar kasqaku. Arequipa llaqtapi, San Francisco Javier de Chuquisaca hatun yachay wasipis yachaqasqa, . 26 watayup kaspas abogado kasqa. 1821 watapis, Lima llaqtapi libertador San Martn wamink'awan rimanakusqaku, iskayninkus imaynata kay saruchasqa llaqtakunata qispichiypi tinkusqaku. Azngaro llaqtapis Per suyu qispichiynin munaq runakunawan huunakusqa. 1825 watapis Simn Bolivar wamink'ata Oracin de Pucar nisqa rimaywan napaykukusqa. Kay rimaysi ancha munasqa, ancha riqsisqa tukuy tiqsi muyupi. Lizandro Luna La Rosa: Lizandro Luna La Rosa, 16 p'unchawpi, pawkar waray (marzo) killapi, 1894 watapi, Azngaro llaqtapi paqarisqa. Taytansi Luis Felipe Luna, mamantaq Mara Dolores La Rosa kasqaku. Llaqtanpi, Puno llaqtapi, Lima llaqtapi ima yachay wasikunaman purisqa. Lizandro Lunaqa sinchi munasqa, sinchi riqsisqa imaraykuchus El Puma Indomable harawi qillqasqanrayku, chaymanta Choquehuanca, El Amauta, Tierra Prcr harawikunata qillqasqa. Musuq simikuna: Waminka : Jefe mximo.
126
Capacidad: Construye el significado de los textos que lee: biografa / kawsasqamanata qillqasqa.
AWINCHAY / LEE
Rimanakunata yuyaychakuspa awinchay: Lee las oraciones y reflexiona:
3.- Kay hallp'akunapi tiyaq runakunata Aswan k'aris nispa Pachakutiq sutichasqa.
5.- Makaya llaqtapi, Criststomo de Rodrigo Nuestra Seora del Rosario doctrinata kamasqa.
6.- 22 p'unchawpi, qhapaq sitwa killapi, 1536 watapi, Azngaropa Gobernadornin, kuraq kamachiq, Diego Chukiwanka Azngaro llaqtata kamasqa.
7.- Delegado Jos B. Torre Tagle, Punu suyuta, Azngaro suyu patmintawan, 26 p'unchawpi, ayriwa killapi, 1922 watapi Per mama suyuman wiaypaq kutichimusqa.
YUYARIY! -Pi, simi hunt'achiq, suti saphiman k'askan. -Pi, simi hunt'achiq, maypi imapis rurakusqanta, kasqanta rikuchiwanchik.
127
QILLQAY / ESCRIBE
Azngaro Llaqtapa Allin Kawsayniyup Runankuna qillqasqamanta, -pi simi hunt'achikniyup simikunawan rimaykunata qillqay: Con las palabras que terminan en el sufijo -pi del texto Azngaro Llaqtapa Allin Kawsayniyup Runakuna, escribe oraciones:
Qhawanapaq:
2.-
3.-
4.-
5.-
6.-
7.-
8.-
9.-
10.-
128
QILLQAY / ESCRIBE
Tequena runakunapa, ayllunpa muyuqin siqisqankuta qhaway: Observa el mapa de la comunidad de Tequena, elaborado por los miembros de la comunidad:
Tequena muyuqi ukhupi, tukuy ima rikusqaykipa sutinta qillqay. Escribe el nombre de todas las cosas que has visto en el mapa de Tequena.
1.2.3.4.-
5.6.7.8.-
129
QILLQAY / ESCRIBE
Kay tapukuykunata kutichiy: Responde las preguntas: 1. - Imataq llaqtaykipa sutin?
Kay unanchakunata riqsiy. Unanchakunaqa ayllunchikpi kaqkunata qhawachiwanchik: Identifica seales: Las seales representan seres, cosas, animales.
Ayllupa qurpan:
Sacha sacha:
Ayllupa phasmin:
Yachay wasi:
chakra:
Iina wasi:
Ichhu:
Hampina wasi:
Urqu:
Aya wasi:
Mayu:
Uywakuna:
130
QILLQAY / ESCRIBE
Riqsisqayki unanchakunawan aylluykipa muyuqinta, kaqninkunata ima siqiy: Dibuja el mapa y los recursos de tu comunidad. Usa las seales que ya conoces:
131
5 6 Qillqasqata awinchay, chaymanta hamawtaykiwan irqi masiykikunapiwan rimanakuychik: Lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros:
PUNO SUYUPA ASWAN ALLIN YACHASQANKUNA, RAYMINKUNA, CHHIKANKUNA
AWINCHAY / LEE
MAMITA CANDELARIAPA RAYMIN. Punupi, hatun puquy (febrero )killapi, sapa wata, Mamita Candelaria raymi rurakun. Kay raymipi nio Jesuspa mamanman llapa kay Altiplanu runakuna sunqunta, munayninkuta, iiyninkuta mamitaman haywanku. Punta punta tusuq huukunan, chunka pichqayup p'unchaw Punupa kikllunkunapi, pampakunapi tusunku. Kay raymipin tusuykuna, p'achakuna kay llaqtakunapa yachasqankunata, yachayninkunata, kawsasqankunata qhawachinku. Iskay punta runan, Mamita Candelariata raymichanku. Huktan, ayllukunamanta, qichwa runakuna, aymara runakuna, 2 p'unchaw hatun puquy (febrero) killapi, raymita haywakunku. Huktataq, Puno llaqtapi tiyaq runakuna octava nisqa p'unchawpi raymita haywakullankutaq.
132
2 p'unchawpi, hatun puquy (febrero) killapi, Mamita Candelaria qharikunapa rikran patapi wantusqa llaqta muyuq lluqsin, pachak, pachak qhari, warmi llaqtapi tiyaq runakuna wakilla Mamitapa qhipanta, iispa, takispa, maakuspa purinku. Hinallataq ayllumanta tusuq runakuna waki qamalla Mamitaq Qhipanta iispa, takispa, maakuspa purinku .
2 p'unchaw hatun puquy killa pataman, octava nisqapi llaqta runakuna, Enrique Torres Beln hatun kanchapi, tusuy atipanakuyman yaykunku. Tusunku: morenadata, diabladata, reyes moreno, kullawata, sayata, tuntunata, kallawata, sikurita. PeruanoBoliviano, Altiplanopa tukuy niraq tusuykunata, muna munay k'anchariq p'achakunawan p'achillisqa. Tusuqkuna, llaqta runakuna, tukuy pachamanta hamuq runakuna bandapa t'uyayninmanhina supay apaqta tusuykunku, kusiykukunku Mamita Candelariarayku. Musuq simikuna: Haywakuy : Ofrecer. Muyuq lluqsiy : Procesin. Wakilla : Juntos. Iiy : Orar / rezar. Atipanakuy : Competencia / concurso. Kanchariy : Brillar / relampaguear. Tuqyay : Estruendo / sonido.
133
5
MACHU NIOPA RAYMIN. Azngaro llaqtapi, nio Jesuspa paqarimusqan p'unchawta tukuy sunquwan yuyaychanku, ahina 26 p'unchawpi, qhapaq raymi (diciembre) killapi, alasitas qhatu rurakun, chay qhatupin:huchuy awtukuna, wasikuna, pukllanakuna, mikhunakuna wasi ruranakuna, uywakuna, chusikuna, puunakuna tukuy imaymana qhatukun.
Kay machu niupa rayminpa octava nisqanpi, kunan pachakuna moranadata, diabladata, sayata, tusunku; awpaq pachakunas llameradata, sikuta, morenosta, chaymantapis llamerituta, unu kahata, wiphalata tusuqku.
Azngaro llaqtapi, 15 p'unchawpi, qhapaq sitwa (agosto) killapi, sapa wata, Mamita Asunta raymi rurakun. Mamita Asuntaqa Azngaro llaqtaq mamanmi. Kay raymipin hatun suyu qhatu rurakun. Per pachamamapa tukuy llaqtakunamanta qhatuq runakuna, tukuy niraq kawsaykunata, kaqkunata, uywakunata, hampi yurakunata, qhatuq, hamunku. rantiq,
134
PUKLLAY RAYMIKUNA: Azngaropa suyucha patminkunapi, pukllayta raymichanku, chay pukllaypin pachamamata yupaychanku, imaraykuchus chakrakunapi qulla mikhuykuna rikurimusqanmanta. Sapa suyucha patmi pukllayninta, tusunku, takinku, yuraq hak'uwan llut'anakunku, serpentina, mistura nisqawan wallqanakunku, t'akanakunku. Sinchi riqsisqan Per mama pachapi, hawa llaqtakunapi Arapa pukllay, Santiago de Pupuja pukllay, Chupa pukllay. Huk suyucha patmikunapi pukllaytaqa raymichallankutaqmi. Pukllaypiqa sapa huun tarqanku, pinkillunku, tinyanku, charankunku t'uqyaynimanhina tusunku, munay pacharisqa.
Musuq simikuna: Yachasqankuna : Costumbres. Raymi : Fiesta Llutay Wallqay Takay : Embarrar / pintar. : Colgar. : Rociar.
135
QILLQAY / ESCRIBE
Kay tapukuykunata kutichiy: Responde la preguntas: 1.- Ima raymitaq Puno suyupi aswan hatun?
Aylluykipa pukllayninmanta qillqay siqiy ima: Dibuja y escribe acerca de los carnavales en tu comunidad:
136
AWINCHAY / LEE
Kay qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'awan irqi masiykikunapiwan rimanakuychik: Lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros:
TITIQAQA QUCHA. Titiqaqa Quchaqa, Puno llaqtapa intin lluqsinan kinrayninpin mast'arikun. Per Suyu maypi Bolivia Suyuwan tinkusqan chhikapin tarikun; chayraykun huknin Titiqaqa kuskan Boliviapa, huknin Titiqaqa kuskantaq Per Suyupa. Titiqaqa Quchaqa, hatun mama quchapa sinchi wichayninpin 3800 tatkipi tarikun, ichaqa chay patapi kasparaqtaq ununkunapi wanp'uy atikun, chayraykun tukuy tiqsi muyupi allin riqsisqa yupaychasqa ima. Titiqaqa Quchapiqa, sinchi hatuchaq wanp'ukunan wanp'unku. Puno (Per) wanp'u qispinamantan wanp'ukuna, Waki (Bolivia) wanp'u qispinaman chayanku. Kay hatun quchapiqa pariwanakuna, chuqakuna, tukuy niraq wachwakuna, pisqukuna tiyanku; Karachi, suchi, turucha, pihiriy chalwakuna tiyanku; t'utura unu yurapis kawsallantaq. Titiqaqa Quchaqa, sinchi sinchi sumaqmi, tukuy hatun suyukunamanta, hawa llaqtakunamanta Titiqaqa Qucha qhawaqlla, riqsiqlla hamunku. Ununqa misk'in, llimp'inpis hanaq pachapa llimp'inmanhinan kutin.
Musuq Simikuna: Inti lluqsinan kinray : Este. Wanp'uy : Navegar.
137
QILLQAY / ESCRIBE
Kay tapukuykunata kutichiy: Responde las preguntas: 1.- Maypitaq Titiqaqa Qucha tarikun?
3.- Imaraykutaq suyunchikmanta, hawa suyukunamanta runakuna, Titiqaqa Qucha riqsiq hamunku?
Kanchapi awqanakuq simikunawan, rimaykunata qillqay: Escribe oraciones con las palabras antnimas del recuadro:
sumaq ch'uya
- millay - qhilli
p'unchaw - tuta.
Qhawarinapaq: 1.- Titiqaqa Qucha sinchi Wichaypi tarikun. 2.- Hatun Mama Qucha sinchi uraypi Tarikun. 3.4.5.6.7.8.-
138
AWINCHAY / LEE
Kay qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'awan irqi masiykikunawan, rimanakuychik: Lee y comenta este texto con tu profesor y compaeros:
MUYUQNINCHIKTA YUPAYCHASUN. Sapa kutinmi maypi purisqanchikpi, tarinchik: wutillata, lastiku wayaqakunata, lastikumanta tukuy kaqkunata, mawka sapatilla nisqata, p'achakunata; qhilli raphikunata, tullukunata; mikhuna waqaychana latakunata, hinallataqmi wausqa allquta, michita, asnuta ima tarinchik. Waq kutikunapitaq runapa, uywakunapa akanta rikunchik, chay akapatamantan ch'uspikuna unquyta apamunku. Chayraykun lliwmi qhilli muyuqninchikpi. Kay qhilli muyuqninchikta Contaminacin Ambiental nispa riqsinchik. Hinallataqmi llaqtakunapi, ayllukunapi wasimanta qhilli unukunata akatapis, q'upakunatapis mayunkuman lluqsichinchik, chayraykun mayukunapa unun, manaa allinchu runakunapa uywakunapa upyananpaq. Chayraykun kay mayukunapi, manaa uywakuna, challwakuna, pisqukuna kawsankuachu. Kay kawsay astawan sasachakun, q'uya llamk'aq runakuna qullqi, quri, anta llamk'asqanku unuta mayukunaman lluqsichimunku, chayraykun mayukunaqa wausqaa kanku. Capacidad: Construye el significado de los textos que lee: contaminacin ambiental.
139
Hinallataqmi miyu wapsi, sinchi millay qapariykuna muyupayaq wayrata qhillichan, chayraykun yurakuna, uywakuna, runakuna sinchi mana riqsisqa unquyqunawan unqunku. Sunqu nanaytan Ramis mayu, Huancan mayu, Cabanillas mayu, ununkunapi q'uyakunapa qhillinta; llaqtakunapa, ayllukunapa qhilli ununkunata akankunata ima Titiqaqa Quchaman astanku, chayraykun Titiqaqa Qucha astawan qhillichakuchkan, qalanmi yuyaychakunanchik ama qhillichanachikpaq. Muyuqninchikpi qhillita kayhinata pisiyachiswan: Sapa wasipim akana wasi kanan, mana kaypi, waqpi tukuy kinraypi akanapaq, hisp'anapaq. Kay akana wasiqa kananpunim, chaytaqch wiksa unquykuna (clera, k'uyka unquy) manaa kanqaachu. Ch'uya kay yachasqa kananchik, imaraykuchus q'upata, ima qhillitapis q'upa wikch'unapi churananchik, chaymi mana qhilli raphikuna, lastikukuna, q'upakuna tukuy kinraypi phawaqachanqakuchu, manataq mayuman chayaspanku unuta qhillichanqakuchu. Manan kaypi, waqpi chhaqaypi thuqanachu; manam qhilli unuta tukuy kinrayman wikch'unachu ; kay qhilli patakunamantan ch'uspi chakinpi unquyta apamun qarawananchikpaq Qhari wawakuna, warmi wawakuna, alli allintam ch'uya kay yachasqa kananchik; tayta mamanchiktam kay ch'uya kaymanta yachachinanchik, rimapayananchik.
140
QILLQAY / ESCRIBE
Tapukuykunata kutichiy: Responde las preguntas: 1.-Imamantataq qillqasqa riman?
Muyuqninchikta yupaychasun qillqasqapi, -ta simi huntchikpi tukuq simukunata tarispa kaypi qillqay: En la lectura Muyuqninchikta yupaychasun encuentra palabras que terminan en el sufijo -ta, luego escrbelas:
1.2.3.4.5.-
wutillata
6.7.8.9.10.-
Musuq simikuna: Quya : Mina. Kuyka : Lombriz. Musquy : Imaginar / soar. Capacidad: Produce textos acerca de la contaminacin ambiental.
141
QILLQAY / ESCRIBE 5
Kay ruraykunatam muyuqninchik llumpay kananpaq rurasunman -ta simi huntachiqpi tukuq simikunawan hunt'apay: Para conservar limpio nuestro ambiente, podemos realizar estas actividades. Completa las oraciones con palabras que terminan en el sufijo -ta: 1.- Q'upa churanaman q'upata wikch'uy. wikch'uychu. qhillichaychu. p'ampana. apamun. wikch'uychu. pichay. maqchina. , , wikch'unachu.
2.-Ama pampakunaman qhilli 3.-Ama upyana 4.- Wausqa 5.-Ch'uspi 6.-Ama mayuman 7.-Sapa p'unchaw 8.-Mikhuyta qallarinapaq 9.-Aman muyuqninchikpi
YUYAYCHAKUY! -ta simi hunt'achiqqa sutiman k'askakun. -ta simi hunt'achiqniyup simikunaqa rimanapa awpaqninpin rin. -ta simi huntachikpi tukuq simipa sutinqa: kikinpi tuqusqan
142
AWINCHAY / LEE
Maakuy qillqata awinchay: Lee esta solicitud:
Yana Urqu llaqtapi, Consejo Municipal Umalliq Wiraqucha. Uraypi siq'iqkuna, San Gregorio Llaqta umalliq, Roberto Zamata Ortiz, 42327299 yupay DNI, Qullqi waqaychaq Luisa Titi Curro, 13741201 yupay DNI, Qillqa waqaychay Miguel Sosa Pino 12342451 yupay DNI. Qamman hatun napaykuywan rimapayaykiku. San Gregorio suyucha patmipi, yachay wasipa llapa irqinkunam q'icha unquywan unquchkanku, an irqikunata pustamanpis apaykua, qura hampina unu q'uikunatapis upyachiykua; manan qhaliyankuchu. Pustapa hampi kamayup niwanku: -kaypi,waqpi, chhaqaypi akasqaykichikmantan ch'uspikuna chakinpi unquyta apaspa unquchisunkichik. Sapa wasipin akana wasi kanan, chayllan irqikuna qhali kanqaku-; chayraykun Yana Urqu llaqta Umalliq Wiraqucha, kayta maakuykiku: Sapa phamillan, wasiykupi akana wasita wasichayta munayku, chaypaqmi Direccin de Obras oficinamanta ingenierunkunata maakuykiku imahinatan akana wasita wasichayta yachachiwanankupaq. Chayraykutaq: Yana Urqu llaqta Consejo Municipal Umalliq Wiraqucha, ama hina, kaychu, uyariwayku irqikunapa qhali kanankurayku, San Gregorio suyucha patmi llumpay kananpaq. San Gregorio llaqtamanta, 30 p'unchaw, uma raymi (setiembre) killapi, 2008 watapi.
..............................
.............................
............................
Musuq simikuna: Muyuqninchik : Medio Fsico. Miyu wapsi : Gas venenoso. Muyupayaq wayra : Atmsfera. Akana wasi : Letrina.
143
QILLQAY / ESCRIBE
Tapukuykunata kutichiy: Responde las preguntas: 1.-Imataq kay qillqasqa?
Maakuy qillqasqapa kaqninkunata qhaway, awinchay: Observa y lee las partes de la solicitud: 1 1.- Chaskiq. 2.-Apachiqkuna. 3.-Sasachaykuna. 4.-Maakuy. 5.-Tukukuynin. 6.-Maypi, hayk'aq qillqakusqa. 7-Apachiqkunapa suti qillqankuna. 4 5 6 3 2
144
QILLQAY / ESCRIBE
Yachay wasiykipa, Comit Estudiantilninpa umalliqhina, APAFA umalliqman, maakuy qillqasqata qillqay. Chaypi maakuy: yachay wasipa akana wasinkunaman mana asnananpaq, mana ch'uspi mirananpaq q'atawita, usphata hichanankupaq: Escribe una solicitud como presidente del Comit estudiantil de tu escuela, al presidente de la APAFA pidiendo la limpieza y mantenimiento de las letrinas:
145
QILLQAY / ESCRIBE
Condesa de Chinchompa kawsayninta willakuy siq'ipi awinchay: Lee la vida de la Condesa de Chinchon en historieta: CONDESA DE CHINCHONPA HALLP'A Q'USIN. (Willakuy siq'i)
1631 watakunapi, Conde Luis Jernimo Fernndez de Cabrera Bobadilla y Mendoza, Virrey del Per nisqa, Condesa de Chinchn warminpiwan Lima llaqtapi tiyasqaku.
Virreypa, puuna wasinpi .Conde de Chinchn nisqa, Condesa de Chinchonpa qhali kayninmanta , Juan de Vega hampi kamayuqta tapurin:
Imaynan warmiy kachkan?
Wiraqucha Virrey, manan imatapis rurasunmanachu. Mana runapa atipanallanmi warmiykitaqa Thaniyachinman!
Mama Francisca Enriquez de Rivera, Condesa de Chinchonpa warmin, manchay chukchu unquywan wauyta suyachkan.
Juan de Vega hampikamayuq, - Condesa de Chinchonqa waunqan !nispa nisqa. Wiraqucha Virrey Mana runapa rurasqanta qaparispa waqyan.
-Sinchi sipas, sinchi munay!- imay sunqu Francisca waunqa! -Yayay, mana runapa rurasqanta apachimuway!-
146
5
Chayllapis, punkupi huk runapa qapariynin uyarikun, llampu simikunata rimaspa, Jesuita nisqa misa ruraq padres kasqa.
Mama Franciscatan rikuyta munani! Yayanchikpi iikuy! Yayanchik mama Franciscataqa qispichinqa! Misa ruraq Jesuita padre, Quina, sachapa kaskarilla ununta condesaman upyachin.
Jesuita misa ruraq tayta kura, kaskarilla hampi qasqanta yachasqaa, imaraykuchus Pedro de Leiva tata, chukchu unquywan kaspa, kaskarilla unuta upyaspa thaniyasqa. Chay paka yachayta, Jesuita tayta kuraman willasqa.
Huk killa qhipata Mama Condesa hatuchachaq raymipi qhaliyasqanmanta kusikun. Chay pachamanta kaskarilla hallp'a q'usita Chinchona sutiwanpis riqsikullantaq.
Misa ruraq Jesuita tayta kura, Condesa de Chinchonta, kaskarilla unuta upyachispa hampirqusqa. Chay pachamantan kaskarillapa hallp'a q'usinta, Jesuita tayta kurapa kaskarilla hallp'a q'usin nispa riqsikusqa.
Musuq simikuna: Mana runapa atipanan Chukchu Qaparispa waqyay Tayta kura Hallpaq qusin
: : : : :
yuyaychakuy! Willakuy siq'iqa: musqukuy ruraykunamanta, chiqay ruraykunamanta willakuymi. Willakuy siq'iqa, sumaq ruraykunamanta willakuymi.
147
QILLQAY / ESCRIBE
Condesa de Chinchonpa Hallpa Q'usin qillqasqapi simkunata qhaway awinchay ima: Observa y lee algunas palabras del texto Los polvos de la Condesa de Chinchon:
Simikunapa saphinta qillqay (Pukawan qillqasqata): Copia las races de las palabras (parte roja): 1.- Upya 2.- tapu 3.4.5.6.7.8.9.10.11.12.13.14.-
148
QILLQAY / ESCRIBE
Kay rimana saphiman, kay suti hunt'achikkunata k'askachiy (- Y, - q, -na, -sqa), chaymanta sapa simiwan rimaykunata qillqay: Completa las races con los sufijos (-y, -q, -na, -sqa), luego con las palabras escribe oraciones:
Qhawarinapaq:
Rimana saphi Suti Hunt'achikkuna. Suti. Rimaykuna.
-y -q
Upya
-na -sqa
Alkur upyay mana allinchu. Kaskarilla unu upyaqkuna, mana chukchunkuchu. Unu upyanata haywamuway. Chay upyasqa runa urmarqun.
YUYAYCHAY! Rimana saphiman suti hunt'achikkunata yapaqtinchikqa, sutimanmi chay rimana saphikuna kutin.
Rimana shapi
Suti Hunt'achikkuna.
Suti.
Rimaykuna.
-y
Tarpu
-q -na -sqa -y -q
Rima
-na -sqa
149
AWINCHAY / LEE
Kay pukllaykunata pukllay: Ejecuta estos juegos:
150
AWINCHAY / LEE
Kay pukllanata awinchay, hinaspa irqi masiykikunawan pukllay: Lee este juego, luego juega con tus compaeros: Raqra Manka Pukllay
Kanan: Mankakuna. Manka qhatuq. Iskay irqi, manka rantiqkuna. Pukllaynin: 1.- May chhikapipis:Kanchapi, pampapi, yachay wasipi pukllayta atikun. 2.- Qunqurta pataraspa, sikin uraypi makikuna hapirisqa mankamanta pukllaq irqikuna qhatuchikunankupaq suyachkanku. Renato manka kaqniyup irqitaq, Mankakuna qhatunanpaq rantiqta suyachkan. 3.- Marisa Rodrigopiwan manka rantikuqkuna, huk mankata hapirispa Renatuta tapurinku: -Hayka sulismi kay mankapa chanin?- Sumaq mankachu?- nispa irqipa umanpi takarin. Renato kayhinata kutichin: - allin mankam !-, 10 sulismi chaninMarisataq Renatoq makinpi 10 kutita takaykun: huk, iskay.... Chunka sulis nispa. 4.- Marisa Rodrigowan rantisqanku mankata wayllunkachispa huk chikaman apanku. 5.- S i c h u s r a n t i s q a m a n k a wayllunkachisqa apasqankupi makinta kacharparin, chayqa raqra mankam, hinataq raqra manka kuchupi churachikun. 6.- Chayhinatan llapa mankata rantinku. Musuq simikuna: Raqra / laqra : Rajado. Patarasqa : Doblado. Wayllunkay : Mecer / balancear. Capacidad: Lee y ejecuta instrucciones.
151
AWINCHAY / LEE
Kay qillqasqata awinchay, chaymanta hamawtaykiwan irqi masiykikunapiwan yuyaychakuychik: Lee el texto, luego reflexiona con tu profesor y compaeros:
PER MAMA LLAQTAPA UNANCHANKUNA. Per Mama llaqtanchikpa unanchankunaqa kimsan: qirara / wallqanqa, willqa takiy, unancha. Per Mama Llaqtapa Qiraran / Wallqanqa. Per mama llaqtapa qiraranpi, kimsa siqim rikukun: quri wichiriq waqra, wikua, kina sacha. Waqraqa, ancha qhapaq: qullqipi, quripi, antapi kasqanchikta rikuchin. Wik'uaqa, ancha qhapaq uywakunapi kasqanchikta rikuchin. Kina sach'aqa ancha qhapaq yurakunapi kasqanchikta rikuchin. Quina sach'ataqa, kunan pachakunapi pisi runallan riqsin. Per mama llaqta runakunaqa unay pachamantaam kay sach'aq qaran kaskarillawan chukchuta hampisqaku. Chukchu unquyqa ukhunchiktan pisi pisillamanta suqsuyachin; kay unquyqa karu karumantan ruphay unquyta ukhunchikpi hatarichin. Huk wanwa, anfeles nisqa, chukchuwan unquchik Ch'ii uywakunata runaman chimpachin: yumaykuspa / kaniykuspa. Kay anfeles wanwa, ruphay chhikakunapi, hark'asqa unu pu'krukunapi tiyan.
152
AWINCHAY / LEE
Kay qillqasqata awinchay, chaymanta hamawtaykiwan irqi masiykikunapiwan yuyaychakuychik: Lee el texto, luego reflexiona con tu profesor y compaeros: PER MAMA LLAQTAPA WILLKA TAKIYNIN. Kay takipis, Per Mama llaqtapa unanchayninmi. Harawiq, wiraqucha Jos de la Torre Ugartem kay Willka takip simunkunataqa qillqasqa. Munay takiynintataq, taki kamayuq wiraqucha, Jos Bernardo Alcedo churasqa.
PER SUYUPA WILLKA TAKIYNIN. Qispichisqam kanchis wiaypaq kananchik. awpaqtaqa k'anchanta pakachun inti k'anchanta. Pisisun willkachasqa munayman, hanaqchan llaqtanchis wiayman. (Kutiy) Yarayma Llaqta runam unay wata mat'isqa, takyachiqnin waskhata aysarqan wiaychasqa usuy warma kaymanmi, unay pacham phutikuq ch'inlla. (Kutiy) Willka qapariynin ak'aymanta, qispiy qucha patapi uyarikun ak'ay warma kayninta chhapchirispam k'umuchisqa, k'umuchisqa mat'inta huqarin. (Kutiy).
UNEBI
Musuq Simikuna: Per suyupa willka takiynin Qispichisqam Matisqa Waskha Phutiy Yarayma
: Himno Nacional del Per : Somos libres. : Oprimido. : Cadena / soga. : Sufrir. : Estrofa.
153
AWINCHAY / LEE
Kay qillqasqata awinchay, chaymanta hamawtaykiwan irqi masiykikunapiwan yuyaychakuychik: Lee el texto, luego reflexiona con tu profesor y compaeros:
Per Mama llaqtapa, aswan aswan unanchanmi. Kay unanchayraykun tukuy tiqsi muyupi riqsisqa kanchik. Kay wiphalaqa, sapa pachan t'ikrakachasqa karqa. 1950 watapi, Manuel Odra wamink'a, wiphalapa chawpinmanta Per Mama llaqtapa qiraranta urquchisqa. Kunanqa, wiphalanchisqa kimsa kumpayuqmi, chawpi kumpa yuraq, sapa kinraypi kumpataq puka.
YUYARIY ! Per Mama suyupa willka takinta uyarispa, maypipis, chaypipis, chhaqaypipis sumiruta chutikuna, sayarirquna, takipakuna. Wiphalata, qirarata, muna munayta yupaychana.
154
AWINCHAY / LEE
Qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'aykiwan irqi masiykikunawan ima yuyaychakuy: Lee el texto, luego reflexiona con tu profesor y compaeros:
YUYAYCHAKUY! Kay rimanakuna: risaq, thaskinki, yachanqa, risunchik, riqsisaqku, llut'ankichik, qhatunqaku Q'AYA PACHAPI kachkanku.
155
QILLQAY / ESCRIBE
Qayllamanta qallarispa, karupi tukuspa q'aya pacha simikunata chiqanchaspa qillqay: Ordena las palabras que indican futuro, de lo ms prximo a lo ms lejano en el tiempo futuro: Killaman paqarin minchha chawpi p'unchaw wataman Iskay wata ukhupi paqarin achikyay paqarin minchha paqarin chawpi p'unchaw tutallamanta
Paqarin tuta Paqarin chawpi tuta Paqarin ch'isiyayta Paqarin tutamanta Qhawarinapaq: 1.-Paqarin achikyay 2.3.4.5.-Paqarin tuta 6.-
Q'aya pachapi, takiy rimanata qhaway, chayhinata Yachay rimanata muyuchiy: Observa el verbo cantar en tiempo futuro, de la misma manera conjuga el verbo aprender: SAPANPI (TAKIY) uqa takisaq. Qam takinki. Pay takinqa SAPANPI (YACHAY) ACHKANPI (TAKIY)
uqanchik takisunchik. uqayku takisaqku.
ACHKANPI (YACHAY)
156
QILLQAY / ESCRIBE
Q'aya pachapi rimaykunata awinchay, chayhinata rimaykunata qillqay, mikhuy rimanawan: Lee las oraciones en tiempo futuro, luego escribe oraciones en tiempo futuro con el verbo comer: SAPANPI (TAKIY) uqa, willka takita, takisaq Qam, willka takita, takinki. Pay, willka takita, takinqa ACHKANPI (TAKIY)
uqanchik, willka takita, takisunchik. uqayku, willka takita, takisaqku.
SAPANPI (MIKHUY)
ACHKANPI (MIKHUY)
PERM SUTIN. (kunan pacha) Hallp'ayta tarpuspa rurunta pallaspa llaqtayta munani. Llaytaypa runanmi awqanakuypi qillay waskata t'ipirqa.
157
QILLQAY / ESCRIBE
Takita awinchay, chaymanta irqi masiykikunawan takiy: Lee la cancin, luego con tus compaeros canta: PARAS! (Taki) Llaqtay urqu rikhurinchus. !Paras! Wayq'uy urqu rikhurinchus. !Paras! Ripunayri yachakunchus. !Paras! Kutinayri riqsikunchus. !Paras!
Llaqtay urqu rikhurinchus. !Paras! Ripunayri yachakunsi. !Paras! Chayanayri yachakunchus. !Paras! Pasanayri riqsikunas. !Paras!
Takikullay, tusukullay. !Paras! Sunqukuna suwanaykipaq !Paras! Warmikuna tarinaykipaq Paras! Urpikuna wayllunaykipaq Paras!
Munaspaqa munakuway. Paras! Sapallayta, ch'ullallayta. Paras! Waylluspaqa wayllukuway. Paras! Ch'ullachayta, sapallayta. Paras!
En :Qilqasqakuna Pag:77
158
SUYUPI TARPU A YM AM M AN TA RU E
LA SIEMBRA EN EL PER
159
AWINCHAY / LEE
Wiraqucha Ricardo Palma, Mama Quchapa qayllanpi, awpa runakunapa kawsayninmanta hawari qillqasqanta awinchay, chaymanta hamawt'aykiwan irqi masiykikunawan ima rimanakuychik. Lee la tradicin escrita por Don Ricardo Palma, acerca de la vida de los antiguos habitantes de la costa del Per, luego comenta con tu profesor y compaeros. LA ACHIRANA DEL INCA 1412 watapi, Pachakutiq Inka, Yupanki churinpiwan, Qhapaq Yupanki wawqinpiwan pusanakuspankus Ica waylla pampata haylliyta qallarisqa. Ica runaqa, qasi sunquyup runas, allin runakunawanqa kasqaku; ichaqa sinchi awqanakuq awqa runawanqa; chaytas inka yuyaychakuspa, manaraq Ica runawan maqanakuyman yaykuspa, kay runakunataqa llamp'u simillawan rimapayasqa, kamachiyninman yaykuchisqa: Ica runas munayninkullamanta inkata uyarispanku, Pachakutiq inkata Apuntahina chaskinku, chay patamansi inkaqa 40,000 sinchikunantin ima sumaq chaskisqa kanku.
Pachakuti Inkas, Icapa sinchikamaq hallp'ankunata watukuyta qallarin, chaysi Tate sutiyup llaqtapi qanchis p'unchaw qaynarisqa. Chay Tate llaqtapis, huk paya, muna munay warmi wawantin tiyasqaku. Tateqa kay warmikunapas kasqa.
160
5
Llaqtakuna haylliq inkas, chay munay sispaspa sunqunta -Manam sasachu- nispa, hayllita munasqa, ichaqa kay sipasqa llaqtanmanta waynatas tukuy sunqunwan a munasqaa, chayraykus kallpacharikuspa, Apu inkapa munayninmanta ayqhikusqa.
Pachakuti Inkas, mana sipasmata munayninta chaskiyta atispas sipaspa makinta much'aykuspa kayhinatan iykusqa: -kay waylla pampa urpi, qasilla qhipakuy, ama hayk'aqpis llaki sunquykipi tiyachunchu!. Kay munayniyta: qam, llaqta masiykikuna ima tukuy pacha yuyanaykichikpaq, ima maakusqaykita, tukuy sunquwanmi qampaq llaqtaykipaq ima rurasaq-. Sipassi qunqur chaki, inkapa p'achanta much'aykuspa kayhinata kutichin: -Apuy, hatunmi kanki! Qampaqqa manam imapis sasachu, Manam imatapis uqapaq maakuykimanchu, llaqtaypa kusisqa sunqunta rikuyta munaspaqa, tukuy sunquywanmi unuta! kay llaqtapaq maakuyki, kay hallpakunapiqa manam paranchu, kusikuyta tarpuy; aaychata pallanaykipaq. Yupaychakuq sunqukuna patapi, Apuy, kamachiy; icha ama uma k'umuq runa paptapichu-.
161
5
Hinas inkaqa sipasta kayhinata nin: sumaq yana chukcha sipas, puka simiykiwan, k'anchaq qhawayniykiwan sunquyta watawanki, sinchi munasqa urpi ripuchkanian! Maawasqaykita 10 p'unchaw ukhupi rikunki. sinchi munasqa kukuli, ama qunqankichu apuykita, ripuchkanian ! Hinas, kay hatuchaq inkaqa, quri wantuna pataman siqarkuspa allin sinchinkunawan q'ipichikuspa rurayninkunaman kutipun.
40,000 sinchikunas 10 p'unchaw tukuypi unupa purinan anta, pampapi kicharqunku. Kay mayus: Molino, Trapiche, hallp'akunapi qallarispa Tate llaqtapi tukun. Kay Tate huch'uy waylla pampapis Pachakutiq munasqan sipas tiyasqa. Achirana inkapa ununmi, kay hacienda nisqa hallp'akunata qarpan ahina: Chabalina, Beln, San Jernimo, Tacama, San Hilarin, Mercedes, Santa Brbara, Chanchajaya, Santa Elena, Vista Alegre, Sinz, Parcona, Tayamana, Pongo, Pueblo Nuevo, Sonumpi, Tatepi tukuspa. Original: Ricardo Palma (Tradiciones Peruanas) Musuq Simikuna: Haylli : Achirana / akchikllaa : Sinchikamaq : Yupaychay: : Apu : Inka : Waylla pampa : Aaycha : Kusikuy : Sinchi : Conquistar. Lo que relumbra y corre limpio hacia lo hermoso. Tierra frtil. Agradecer. Seor. Gobernador del imperio Incaico. Valle. Bendicin. Bienes / alegra. Soldad.
162
QILLQAY / ESCRIBE
Kay tapukuykunata kutichiy: Responde las preguntas: 1.- Imataq kay qillqasqapa sutin?
Ecuador
Colombia
ha ac S
Brasil
ala
Ocano Pacfico
wa ech Qu
c Sa
Ch
ha
Bolivia
163
AWINCHAY / LEE
Achirana del Inca tradicionta Yachapayachakuyman t'ikrasun. Teatralicemos la tradicin La Achirana del Inca.
2.-T'aqayninkuna / Rurayninkuna: 2.1. Chayay. Pachakutiq Inka, Ica waylla pampaman chayan. 2.2. Riqsinakuy. Pachakutiq Inka, Tate sipaswan rimanakunku. 2.3. Achirana ruray. Pachakutiq Inka, sipasrayku Tate suyuman, unuta apaykachichin.
Huk t'aqa / Ruray: Chayay, Pachakutiq Inka, Ica waylla pampaman chayan. -WILLAQ. T'ika: 1412 watapis, Pachakutiq Inka, Yupanqui churinpiwan, Qhapaq Yupanqui Wawqinpiwan pusanakuspankus, Ica waylla pampata haylliyta qallarisqa. Sinchi 01: Ica runaqa qasi sunquyup runas, allin runakunawanqa. Sinchi 02: Ica runaqa sinchi awqanakuqsi awqa runawanqa. Pachakutiq -an yachankichika Pachakutiq Inka kasqayta, Tawantinsuyupa Apunmi Inka : kani, huch'uy suyukunata suyuyman apaykuyta munani. Awqanakuqkunawanqa awqanakunin, 40 000 sinchiyupmi kani, llampu sunquyup runakunawanqa llamp'un kani. ICA Umalliq: Apu Pachakutiq, hatun kasqaykita riqsiykuan, manan qasi sunquyup runataqa sipinkichu, manan hallp'antapis qichunkichu, llapa runa masiykitan yupaychanki, chayraykun kunan pachamanta pacha Apuyku kanki. Capacidad: Participa en obras teatrales.
164
5
Iskay taqa / Ruray: Riqsinakuy: Pachakutiq Inka, Tate sipaswan rimanakunku. WILLAQ. T'ika: Pachakutiq Inkas, Icapa sinchikamaq hallp'ankunata watukuyta qallarin. Tate huch'uy waylla pampapis, muna munay sipas mamantin tiyasqaku, chay sipastas inkaqa munakuyta qallaykun. Hinaspas kayhinata rimapayan. Pachakutiq Muna munay sipas, qamraykun sunquy phanchirichkan, munakuykin Inka: hakuchi llaqtayta. Sipas. -Hatun Pachakutiq Apuy, sichus mana sunquy llaqtay waynaman tinkunmanchu, qamwan ripukuyman.
Pachakutiq -Kay waylla pampa urpi, qasilla qhipakuy, ama hayk'aqpis llaki sunquykipi Inka: tiyachunchu. -Kay munakuyniyta: Qam llaqtamasiykikuna ima, tukuy pacha yuyanaykichikpaq, ima maakusqaykita tukuy sunquwanmi qampaq llaqtaykipaq ima rurasaq. Sipas: -Apuy, hatunmi kanki! Qampaqqa manan imapis sasachu, manan uqapaqqa imatapis maakuykimanchu, llaqtaypa kusisqa sunqunta rikuyta munaspaqa, tukuy sunquywanmi unuta! Kay llaqtaypaq maakuyki. Kusikuyta tarpuy, aaychata pallanaykipaq . Yupaychakuq sunqukuna patapi, Apuy, kamachiy; icha ama uma k'umuq runakuna patapichu.
Pachakutiq -Sumaq yana chukcha sipas puka simiykiwan, k'anchaq qhawanaykiwan Inka: sunquyta watawanki, Sinchi munasqa urpi ripuchkanian! Maawaskaykita chunka p'unchaw ukhupi rikunki. Sinchi kukuli, ama qunqankichu Apuykita, ripuchkanian. Kimsa taqa / Ruray: Achirana ruray. Pachakutiq Inka, sipasrayku Tate suyuman, unuta apaykachichin. -WILLAQ. T'ika: 40 000 sinchikunas, 10 p'unchaw tukuypi unupa purinan anta pampapi kichayqunku. Kay mayus: Molino, Trapiche, hallp'akunapi qallarispa, Tate llaqtapi tukun: Kay Tate huch'uy waylla pampapis Pachakutiq munasqan sipas tiyasqa. -uqanchikqa, 40 000 sinchin llamk'ayta Tukunanchik. kanchik, 10 p'unchaw ukhupin kay
Sinchi 01:
Sinchi 02: -Ica umalliq, munay sipas, Ica suyumanta runakuna. Unu maakusqaykichikta Pachakutiq Inka sutinpi chaskiychis. Runakuna: -Kawsachun Pachakutiq! Kawsachun!, Kawsachun!, Kawsachun! Capacidad: Participa en obras teatrales.
165
AWINCHAY / LEE 5
YUYAYCHAKYU!: Yachapayachakuyqa, huk qillqasqam, kay qillqasqataqa runakuna, uywakuna yachapayaspa llamkanku.
( : ) Iskay Ch'usu Ch'iku. Simikuna yupay qallarinapaq, napaykukunapa qhipanpi churanapaq. ( ? ) Tapukuna ch'iku. Imatapas watukunapaq.
166
Capacidad: Identifica los signos de puntuacin en los textos que interroga y produce.
QILLQAY / ESCRIBE
ISKAY KANKAKUNAMANTA hawarita awinchay, chaymanta yachapayachakuyman t'ikray. Ch'uyanchasqa qillqanapaq ch'ikukunata churay. Lee el cuento DOS GALLOS y convirtelo en representacin teatral. No olvides de usar los signos de puntuacin. ISKAY KANKAKUNAMANTA. (hawari) Huk ayllupis, kanka sapallan puriq kaska. Ichaqa, payqa, manas yachasqachu wasikunapi kankakuna tiyaq kasqanta. Hinas, huk wasiman yaykun, wallpakunatas turiyayta qallarin. Chaypis wasi kanka phiallaa phawamun, wallpakunata harkakuspa. Iskayninkus, wallpakuna patapi atipanakunku. Wasiyuq kankas, puriykachaq kankata, kakaranmanta hapispa chaninta haytaykachan; rapranwansi supayta waqtaykachan waunankama. Chay punchawmantapachas wasiyuq kankaqa, wasi patakunapi qhiqhiriqi! nispa takin, ama wallpankunata ima puriykachaq kankapis turiyananpaq.
167
AWINCHAY / LEE
Kay qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'aykiwan irqi masiykikunawan ima rimanakuychik: Lee este texto, luego comenta con tu profesor y compaeros:
PER MAMA SUYUPI TARPUYMANTA. Per Suyupa uya patanpiqa kan: waska waskaraq urqukuna urayninmanta yaykumuspa tukuy Per suyupi mast'arikuspa, wichayninpi lluqsin. Ocano Pacfico Mama Quchapa qayllanpi ch'aki aqu hallp'a mast'akun. Hinallataqmi urqu urqu waskapa inti lluqsinan kinrayninpi sinchi paray q'ui hallp'a mast'arikun. Mayukunapis sinchi huch'uymanta aswan hatuchachaqkama kay Per Mamapi puriykachanku, wayqukunata, quchakunata paqarichispa. Kay hallpatan sacha nispa sutiyanchik. Kay sinchi mana kikillan hallp'akunayuq suyupin imaymana niraq mikhuy tarpuykuna rurakun. Musuq Simikuna: Per mama uya patanpi : Superficie del suelo peruano. Wayqukuna : Quebradas. Waska urqukuna : Cordillera.
168
Capacidad: Construye el significado de los textos que lee: relieve del suelo peruano.
5
CHALAPI TARPUY. La mar quchapa qayllanpi hallp'akunan chala sutiyup hallp'a. Kay chala hallp'aqa ch'akin, aqusapa, chayraykun qarpasqalla mikhuykuna wian. Qarpana unuqa munay yarq'akunapin puriykachanku, kay yarq'akunaqa awpa awpa machulanchikkunamantaraqmi hamuwanchik , chayrayku Per suyu runakunaqa allin hallp'a llamk'aq nispa riqsisqa kanku. Kay chala hallp'apiqa agricultura industrial nisqata ruranku, imaraykuchus hatuchachaq hallp'akunapi tarpusqankurayku, hinamantapis makinallawan chakmayta, wanuchayta, tarpuyta, hallmayta aymurayta ima ruranku. Kay chala hallp'akunapiqa: misk'i wiruta, arusta, sarata utkuta ima tarpunku. Kay hallp'akunataqa hawamanta hamuq wanuchaq urea, chakrapi, kaq wanukunawan wanuchanku; runapis qullqipaqmi llamk'an . Hinallataqmi huch'uy chakrakunapi, purututa, pallarta q'umir mikhuykunata, misk'i q'umir rurukunata, lenteja nisqa mikhuykunata tarpunku, runakunapa mikhunankupaq.
Miski wiru
Arus
Riwu
Purutu
Lintiha
169
Kaphi Kawchu
Yuka
Kakaw
Sachakuna
SACH'A SACH'A HALLPAPI TARPUY Sach'a sach'a hallp'aqa, waska urqukunapa intipa lluqsinan kinrayninpi mast'arikun. Kay sach'a sach'a hallp'aqa sinchi huq'u, q'ui hallp'am, chayraykun kay hallp'akunaqa mana qarpakunchu. Kay sach'a sach'a hallp'akunapa waylla pampankunapi, qatankunapim qichwa runakuna tiyanku. Kay hallp'akunapin kukata, kaphita, kakawta imaymana misk'i rurukunata, yuka, inchi mikhuykunata tarpuspa kawsanku, hinallataqmi siru, nuhal, awanu, ispinku tukuy niraq sach'akunata wit'uspanku qhatunku. Kay sach'a sach'a hallpapi tiyaq runakunaqa, may pacha aynipaq llamk'akunku, may pachakunapitaq qullqipaq llamk'akunku. Musuq Simikuna: Awanu : guano. Siru : Cedro. Nuhal : Nogal. Ispinku : Ispingo. lkaruwu : Algarrobo. Wituy : Cortar. Inchi : Mani. Sacha sacha : Selva.
170
QILLQAY / ESCRIBE
Suyuykipa pachanmanta, hallp'anmanta, rurunkuna tarpuymanta chiqaq rimayta qillqay: Describe, el clima, suelo de tu regin y los productos que se siembran en ella:
171
QILLQAY / ESCRIBE
Siq'ikunata qhaway, chaymanta uray kanchakunapi maakusqanmanhina qharipa warmipa p'achanta t'aqaspa siq'iy: Observa los dibujos , luego de acuerdo a la orden dibuja los vestidos:
Qharipa P'acha
Warmipa P'acha
Qharipa, warmipa p'achankunapa sutinta qillqay: Escribe los nombres de los vestidos de hombre y mujer: Qharipa P'acha Warmipa P'acha
172
AWINCHAY / LEE
Yuyayninpi tinkuq simikunata, kimsa taqapi chiqanchay: Clasifica los siguientes nombres en tres campos semnticos:
alkaruwu sipiris
awanu nuhal
ukaliptu pinu
Chala sachakuna
Qichwa sachakuna
Yuyayninpi tinkuq simikunata, iskay taqapi chiqanchay: Clasifica las siguientes palabras en dos campos semnticos:
aqu hallpa
huqu pacha
Chala suyu
173
QILLQAY / ESCRIBE
Yuyayninpi tinkuq simikunata, kimsa taqapi chiqanchay: Clasifica los siguientes nombres en tres campos semnticos:
machula
rawkana
Phamillapa runankuna
Tarpunapaq ruranakuna
174
AWINCHAY / LEE
Qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'aykiwan, irqi masiykikunapiwan rimanakuychik: Lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros.
PACHAMAMA Altiplanu runakuna Pachamamata, mamanchiktahina, wachaq warmitahina, wawa uywaq warmitahina, lliwpa mamantahina anchata qhawanchik. Hinallataq muhupa, yurapa, uywapa, runapa maman; Kay llapa kaqkunatas Pachamamaqa paqarinakunamanta may pachaa lluqsichimusqa. Paqarinaqa, huk chhikanmi hina: pukyukuna, quchakuna icha mach'aykuna mayninta Pachamama llapa wachasqanta hallp'a pataman churaspa, uywaspa allinta kawsachin, chayraykun runa, uywakuna, yurakuna munanakuspa, yanapanakuspa, paykuna pura llapanchikpi kusilla tiyanchik. Titiqaqa quchaqa, aswan aswan paqarinan, imaraykuchus pay: challwakunata, pisqukunata, yurakunata, achkata paqarichin, uywan runapa kawsayninta yanapananpaq, hinallataqmi paray pachapi icha ch'aki pachapi runata yanapan; chayraykun Pachamamaman, hinallataq Mama Quchaman munasqan k'intukuyta, chhallayta sumaqta haywakunchik yupaychanchik ima.
175
Hatun puquy (febrero) killapi; pukllay pachapi, Pachamamata yupaychanchik mikhuyta chakrakunapi phutuchimusqanrayku, hinallataq maakunchik kay mikhuykuna allinta wiananpaq, puqunanpaq aymuray pachakama. Altiplano runaqa, imaynan: Pachamamata, Quchamamata yupaychan hinallataqmi hatuchachaq urqukunata Apu sutiwan sutiyaspa yupaychanchik, imaraykuchus kay urqukuna kawsayniyup kanku. Hinallataqmi Illapatapis tukuy sunquwan yupaychanchik, imaraykuchus parata apamun; paran tarpusqa muhuta phutirichin, yurata q'achutawan ima sapa kuti wiachin. Hinallataqmi mayukunapa pukyukunapa ununta khuyayta yapan. Sapa ayllupa hatuchachaq urqupin Apuqa kusisqa tiyan, chayraykun kay Aputa para apachimunanpaq maakunchik, sichus ch'aki wata hamunanta yachanchik aswan hatun karupi urqukunamanta achka parata maakunchik; altiplanu runa apumanta imatapis quchikunanchikpaq hunt'asqa misa nisqata k'umuykukuspa haywakunchik.
Musuq simikuna: Paqarina : Lugar, donde se origina la vida. Hayway : Ofrecer / alcanzar. Apu : Dos. Illapa : Rayo.
176
QILLQAY / ESCRIBE
Kay tapukuykunata kutichiy: Responde las preguntas:
2.-Imakunataq paqarina?
177
AWINCHAY / LEE
Pachamama qillqasqamanta, rimaykunata hurquspa awinchay. Rimanakunata muyupi wichq'ay: Lee las oraciones sacadas del texto Pachamama. Encierra en un crculo los verbos: Qhawarinapaq 1.-Altiplanu runa Pachamamata mamanchiktahina anchata qhawanchik. 2.-Altiplanu runa kusilla tiyanchik. 3.-Para muhuta utqaylla phutirichin. 4.- Pachamamas tukuy kawsayta, may pachaa lluqsichimusqa. 5.- Pachamamanchik achka unuta apachimuwanchik. 6.-Titiqaqa Qucha paqarina, yurakunata qayllanpi paqarichin. Mayqin tapukuykunawanmi tawa k'uchupi simikuna tinkun? Tinkuchiy: Con que palabras del recuadro se relacionan las preguntas? Escribelas: anchata may pachaa Qhawarinapaq: 1.- Mayhinatataq altiplanu runa Pachamamata qhawanchik? Anchata. 2.- Mayhinatataq altiplanu runa tiyanchik? 3.- Mayhinatataq para muhuta phutirichin? 4.-Hayk'aqtaq Pachamama tukuy kawsayta lluqsichimusqa? 5.-Hayk'a unutan Pachamamanchik apachimuwanchik? 6.-Maypitaq Titiqaqa Qucha yurakunata wiachin? kusilla utqaylla achka qayllanpi
YUYAYCHAKUY! Qillqasqayki simikunaqa Rimana T'ikrachiq sutiwanmi riqsikunku, imaraykuchus rimanapaq yuyayninta t'ikran.
178
QILLQAY / ESCRIBE
Rimanakunapa kinrayninpi suti t'ikrachiqta qillqay. Tawa k'uchumanta hurquspa: Escribe los adverbios del recuadro al lado del verbo que le corresponde:
Qhawarinapaq:
1.- Pachamama llapa wachasqanta 2.- Titiqaqa Qucha Challwata 3,- Mama Quchaman K'intukuyta 4.- Para yurata 5.- Para mayukunapa ununta
Allinta
wiachin. yapan.
PUKA PULLIRACHA. Yaw, yaw puka pulliracha Yaw, yaw puka pulliracha. Imata ruranki chakray ukhupi Imata ruranki chakray ukhupi. Mamaykimanmi willaykamusaq. Taytaykimanmi willaykamusaq. Chakray ukhupi rurasqaykita. Chakray ukhupi rurasqaykita.
Melodia: Carnaval de Apurimac
179
AWINCHAY / LEE
Uywakuna, yurakunapis tarpunapaq parananta mana paranantapis willawanchik: Los animales y las plantas nos indican el tiempo para sembrar:
180
QILLQAY / ESCRIBE
Ima uywakunata qhawaspataq aylluykipi tarpunku?. Chay uywata siq'iy, chaymanta qillqay: Qu animales observan para sembrar en tu comunidad? Dibuja y escribe un texto corto:
Ima yurakunatataq aylluykipi tarpunapaq qhawanku. Siq'iy qillqay ima: Qu plantas observan en tu comunidad para sembrar. Dibuja y escribe:
181
AWINCHAY / LEE Kay rimanakuyta awinchay: Observa y lee la participacin de los nios en el debate:
HAWA WANUKUNA. -Papa allin phutumunanpaq, wiananpaq hawapi kimiku awunuwan tar puna. -Aldr in, par atin, rea kimikukuna kusata papata puquchin, kur uta ima wauchin. -Yur akuna aswan sumaqta wiananpaq, kimiku hampikunawan hampina.
Juan Nin: Kimiku wanu chakrata ruphachin, T'ikataq nin: kimiku wanuwanqa q'ayma papan rurun. Chayraykun kimiku wanu mana allinchu.
182
AWINCHAY / LEE
Kayhinata rimaspan rimanakuykunapi rimapakuwaq: Lee algunos roles que puedes desempear en un debate:
Ruraykuna
Rimaykuna.
Tapukunapaq kayhinata rimana: -uqa tapukuni imaninantaq chakra wanu?
1.- Tapukuy.
2.- Willay.
Willanapaq kayhinata rimana: - uqa kayta yachani, chaymi willasaykichik: chakra wanuqa uywanchikkunapa akanmi.
3.- Kallpachay.
Ima rimayta kallpachanapaqpis kayhinata rimana: -Blancapa rimasqan allinmi, ichaqa yurakunapa raphinkunapis, tullunkunapis, saphinkunapis chakra wanum-
Imatapis pisillapi rimanapaqa kayhinata rimana: -uqa uyarisqaymanta nini: uywakunapa akan, yurakunapa raphinkunapis tullunkunapis saphinkunapis chakra wanum.
183
QILLQAY / ESCRIBE
Ancha yuyaywan rimanakuykunata awinchay, chaymanta uraypi tapukuykunata kutichiy. Responde las preguntas despus de haber ledo reflexivamente los dilogos. PUNUPI TARPUY Waru warukuna. Pata patakuna.
-Juanachapa rimasqanman kay yachasqayta yapaykuyman: mana qasa yurakunata qasarqunanpaq, pampapi yarqata hasp'ina, ch'ampakunawantaq patakunata hatarichina tarpunapaq-
Juana Rosita
-uqa uyarisqaymanta niyman: sinchita paraptinqa, wachukunapi unu churarayan. Chay unuqa p'unchawpi ruphaywan q'uirin, tutatataq waqsinwan qasamanta yurakunata hark'an. Chayraykun waru warukunapi tarpunchik-
Luis Berna
184
QILLQAY / ESCRIBE
Kanchamanta rimaykunata akllaspa, sapa irqipa ruwasqanwan tinkuchiy. Relaciona los roles de cada nio con las palabras del recuadro:
Aylluykipa, tukuy niraq papapa, kinuwapa muhunkunata qillqay: Escribe los tipos de semilla de papa y quinua que produce tu comunidad: Mikhuna rurukuna muhumanta phutumunku Aylluykipi tukuy niraq kinuwapa muhunkunapa sutinta qillqay.
185
UYWANKUNAMANT UPA A R Y IM SU AS A M UN A M
CH
PE
R
IK
186
AWINCHAY / LEE
Kay qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'awan, irqi masiykikunapiwan rimanakuychik: Lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros:
PER MAMA SUYUPA UYWANKUNA UYWANAMANTA Per Mama suyunchikpi uywa uywayqa, may pachamantaa hamuwanchik. Kay hallp'akunapi awpa awpa tiyaq machulanchikkunaraqmi k'ita paquchata, k'ita llamata, k'ita quwitapis llamp'uyachisqaku. Kay uywakunata aychanrayku, millmanrayku uywasqaku. Inkakunapa pachampi, inkakunapa awpa pachampi ima, kay uywakuna uywayqa aswan aswan allinmi karqan. Awqa espaol runakuna chayamusqanmanta pacha, kay hallp'akunapi, mana riqsisqa uywakunata apamunku hina: uwiha uywata, waka uywata, kawra uywata, kawallu uywata, wallpa uywata, chay pachamantaan chay apamusqa uywakuna allin uywasqa, aswan allin hallp'akunapi, uqunrayku, runtunrayku, aychanrayku. Kay Per Mama suyunchikpi awpaqmanta uywasqa uywachikkunatataq aswan karuman, mana sumaq q'achuyup qhatakunaman, urqukunaman qarqurparisqaku. Chay pachamantam, hawamanta hamuq uywakunapa aychan, uqun, runtun, qaran aswan munasqa. Kay pachanchikpi uywakunapa aychantaq, millmantaq aswan chiqnisqa. Hawamanta hamuq uywakunapa aychan, nuqun, runtun qaran sinchi sinchi munasqa , chayraykun: Lima, Arequipa, Cajamarca, Mantarupa waylla pampakunapi uywa uyway aswan munasqa, hinallataqmi Puno, Junn, Pasco, antikunapi achka uwihata, paquchata uywayta qallarinku.
Musuq Simikuna: Inqakuna awpa pachampi : Tiempos anteriores a los incas. Llampuyachiy : Domesticar Kita / sallqa : Salvaje / silvestre.
187
Reforma Agraria nisqa pachamanta: hallp'akuna, uywakuna awpa runankunaman kutinku, ichaqa manaan kay hallp'akuna uywakuna gamunalkunapa makinpi hinaachu phutirirqaku mirarirqaku. 1970 watamanta kunankama, kay Per Mama suyunchikpi, uywakuna uywaq runakuna: wallpata, khuchita uywanku, hinallataq wirayachinku turukunata qhatunankupaq. Kunan pachapiqa, uywa uywayqa astawanmi chala, qichwa, sach'a sach'a hallp'akunapi rurakuchkan. Chala hallp'akunapi aswanta wallpata, khuchita; wakata uqupaq turutataq aychapaq uywanku. Uywa uywayqa anti hallp'akunapi aswan munasqa llamk'aymi, imaraykuchus anti pampakunapi, urqukunapi kikinmanta wiaq q'achukuna kasqanrayku, chayraykun uwiha, camlidos nisqa uywakuna; criolla waka nisqa khuyayta miran. Sach'a Sach'a hallp'akunapiqa ceb nisqa uywa (bfalo brasilero nisqa uywamanta criolla wakamanta lluqsiq uywan) astawan miran; hinallataq asllamanta asllata uwihata, wakata uywachkanku.
Musuq simikuna : Qarquy Phutiriy Kikinmanta wiaq qachu Khuyayta Asllamanta aslla
: : : : :
Botar / separar / arrojar. Desarrollar / crecer. Pastos naturales. Abundante. Poco a poco.
188
QILLQAY / ESCRIBE
Kay tapukuykunata kutichiy: Responde las preguntas: 1.- Hayk'aqmantaraqmi Per Mama Suyu pachapi, uywakunata uywanchik?
189
AWINCHAY / LEE
Per Mama suyupa uywankunapa llipllinkunata qhaway: Observa las caractersticas de los animales que existen en nuestra patria:
Munasqaykimanhina siq'ipi uywakunapa sutinta t'aqaykunapi huuchay iskay yaykuyniyup kanchapi: Clasifica, los nombres de los animales del dibujo, en el cuadro de doble entrada de acuerdo a tu propio criterio:
190
Capacidad: Organiza sus ideas utilizando su propio criterio en cuadro de doble entrada.
AWINCHAY / LEE
Siq'ikunata qhaway, hinamanta rimaykunata awinchay: Observa los dibujos y lee atentamente las oraciones:
Matas wakata aysan. Imatataq aysan? wakata Chiqaq tukusqan Tka wallpata uywan. Imatataq uywan? wallpata Chiqaq tukusqan Marina challwata tiqtichin. Imatataq tiqtichin? challwata Chiqaq tukusqan
Chiqaq tukusqanta riqsiyta munaspaqa tapunchik : Imatataq...? nispa, chay patamantaq rimanata yapaykuna. !YUYARIY ! CHIQAQ TUKUSQANQA: huk simim: Chay simi -ta simi hunt'achikpi tukun. Capacidad : Usa la gramtica quechua: complemento directo / objeto directo (CD) / (OD) / Chiqaq Tukusqan.
191
QILLQAY / ESCRIBE
Rimaykunapa Chiqaq tukusqanta riqsiy, qillqay. Qhawanapihina: Lee las oraciones, reconoce el complemento directo. Observa el ejemplo:
192
Capacidad: Produce textos utilizando la gramtica quechua: complemento directo (CD) / Chiqaq Tukusqan.
QILLQAY / ESCRIBE
Rimaykunapi, chiqaq tukusqan simita, chiqanchay: Subraya el complemento directo en las siguientes oraciones:
1.- Misi pampa pampapi huk'uchata qatiykachan. 2.- Allqu tuta p'unchaw, wasita hark'an. 3.- Sach'a sach'api, ukumarita mana sipinachu. 4.- Kuntur yana ua uwihata suwan. 5.- Urqupi tiyaq tarukakunata yupaychana.
Rimaykunapi chiqaq tukusqanta qillqay: Escribe el complemento directo de las siguientes oraciones:
siqan.
manchachin.
mallirqani.
mana sipinachu.
mikhun.
uywanku.
193
5
PER MAMA SUYUPI KIKINMANTA PAQARIQ UYWANKUNA
194
AWINCHAY / LEE
Kay qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'awan, irqi masiykikunapiwan rimanakuychik: Lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros:
PER MAMA SUYUPI KIKINMANTA PAQARIQ UYWANKUNA Camlidos Sudamericanos nisqa uywakuna, hunu hunu watakunamantaas kay Per suyupi rikhurimusqaku. Peruano Boliviano antikunapis, Titiqaqa waylla pampakunapis , Junn suyu pampakunapis Camlidos Sudamericanos nisqataqa Per suyumanta runakuna llamp'uyachiyta qallarisqaku, ahinatan yachay k'uskiq runakuna ninku. Camlidos Sudamericanos nisqaqa tawan kanku: llama, paqucha, wanaku, wik'ua. Kay tawa uywakunamanta llama paquchawan llamp'uyasqa uywakuna; wanaku wik'uawantaq sallqa uywakuna. Amrica del Surpa nisqa waska waska urqukunapa qaylla qayllankunapi Ecuador nisqa suyumanta, Tierra de Fuego hallp'akama kay uywakunaqa mast'akunku. Kay Camlidos sudamericanos, Peruano Boliviano nisqa, Chilepa, Argentinapa hanayninpi sinchi sinchitapuni miranku. 3 600 tatkimanta 5000 tatkikama la marpa wichayninpi kawsanku. Camlidos Sudamericanos nisqa uywakuna uywayqa, sinchi allinmi yaqa tukuy anti phamillakunapaq. Kay uywakunapa millman, aychan, qaran qullqi qhatusqankuwanmi mikhuykunata, p'achata, anti runakuna wawankunapaq yachay wasita purinankupaq rantiyta atinku. Iskay niraq paquchakuna kan: wakaya, suri. Kay Camlidos Sudamericanoskunaqa llapanpin aylluchasqa kanku, imaraykuchus: Sichus paquchata wik'uawan huuchanchik, chayqa paquwik'ua lluqsin. Sichus llamata wik'uawan huuchanchik, chayqa llamuwik'ua lluqsin. Sichus llamata paquchawan huuchanchik , chayqa warisu lluqsin. Sichus llamata wanakuwan huuchanchik, chayqa llamuwanaku lluqsin.
Musuq simikuna: Hunu Yachay k'uskiq Waranqa aqnu Kikinmanta paqariq uywa Llampuyachiy
: : : : :
Capacidad: Comprende el significado de los textos que lee: animales oriundos del Per.
195
a 10 000 waranqa watamantaan kay uywakunata awichunchikkunamantaraq qallarisqaku llamp'uyachiyta. Camlidos Sudamericanos nisqa uywakunaqa, uwihakunahinam millmanta, aychanta, qaranta, quwanchik; ichaqa paquchapa, wik'uapa millmanqa aswan llamp'un, sinchi munasqa: p'acha, wallqanakuna, ch'ullukuna, qumpikuna, chumpakuna awanapaq, hinallataqmi tukuy tiqsi muyupi kay Camlidos Sudamericanospa millman ancha, ancha munasqa, chayraykun waranqa aqnu (huk kilu) wik'uapa millman, waranqa dlares americanos nisqa chaniyup. Muna munay millmanrayku lliw runa munapakuspa wik'uata chaquq, chayraykun wik'uaqa chinkayta qallarin; chayta qhawaspa Estado Peruano kamachin: 1.- Manam pipis wik'uataqa wauchinanchu. 2.- Aswanmi wik'uataqa mirachinanchik. La Libertad, Huancavelica, Ayacucho, Apurimac, Cajamarca, Puno suyukunapin Estado Peruano astawan mirananpaq kamachin.
196
Capacidad: Construye el significado de los textos que lee: animales oriundos del Per.
QILLQAY / ESCRIBE
Kay tapukuykunata kutichiy: Responde las preguntas:
1.- Imaraykun Camlidoskunata Per Suyupi kikinmanta paqariq uywakuna nispa ninchik?
197
QILLQAY / ESCRIBE
Wichq'ana ukhu ch'ikupi allin yupaywan rimaykunta tinkuchiy: Escribe dentro del parntesis el nmero correspondiente a la respuesta adecuada:
Huuykuna
Uywa Lluqsin
Per Mama Suyupi, kikinmanta paqariq uywakunamanta qillqasqa awinchasqaykimanhina, kanchakunata hunt'apay: Completa el esquema, de acuerdo al texto. Animales oriundos del Per:
Camlido huukuna
198
AWINCHAY / LEE
Siqikunata qhaway, hinamanta rimaykunata awinchay: Observa los dibujos y lee atentamente las oraciones:
Pipaq apan?
mamanpaq Atuq wallpata uankunapaq apan. Pipaq apan ? uankunapaq Qaylla tukusqan Pipaq t'impuchin? wawankunapaq Qaylla tukusqan Qaylla tukusqan Mama uquta wawankunapaq t'impuchin
Qaylla tukusqanta riqsiyta munaspaqa tapunchik :Pipaq... ? Nispa,chay pataman rimanata yapaykuna.
!YUYAYCHAKUY ! Qaylla tukusqanqa : Huk simim. Chay simi, -paq simi hunt'achiqpi tukun.
Capacidad : Usa la gramtica quechua: complemento indirecto / objeto indirecto (CI / OI). / Qaylla Tukusqan.
199
QILLQAY / ESCRIBE
Rimaykunapa Qaylla tukusqanta riqsiy, qillqay. Qhawanapihina: Lee las oraciones, reconoce el complemento indirecto y escrbelo. Observa el ejemplo:
Pipaq apan?
mamanpaq Qaylla tukusqan
200
Capacidad: Produce textos utilizando la gramtica quechua: complemento indirecto / objeto indirecto (CI/OI) / Qaylla Tukusqan.
AWINCHAY / LEE
Ayllunchikpa yachasqankuna yachanapaq, ayllu umalliqta tapupayay: Entrevista a una autoridad, acerca de las costumbres y tradiciones de la comunidad:
AYLLUNCHIKPA UYWAKUNAMANTA YACHASQANKUNA YACHANAPAQ RIMANA PUSAY. 1.- Ayllunchikpa uywa uyway, yachasqakunata riqsinkichu? Ar, qulla puquy (enero), qhapaq sitwa (agosto) killapi, pachamamaman haywakuyta riqsini, hinallataq Santa Trinidad raymita, San Juan raymita, taripasqa raymita ima. 2.-Imapaqtaq, hayk'aqmi pachamamaman haywakunchik? Qulla puquy (enero) killapi, uywakunapa mirananpaq . Qhapaq sitwa (agosto) killapitaq, uywakuna unanchasqa kanankupaq, mana chinkanankupaq. 3.-Imakunawantaq pachamamata haywakunchik? Winuwan, alkurwan, kukawan, insinsuwan; llamapa, uwihapa, khuchipa sullunkuwan Ima. Wasipa aswan allin chhikanpin kay haywakuyta rurayku. Capacidad: Lee textos informativos: entrevista / rimanapaq pusay.
201
4.- Hayk'aqmi, imapaqmi Trinidad raymi, San Juan raymi rurakun? Inti raymi (junio) killapi, San Juanpa rayminta rurayku, uwihakunata raymichayku, hatun ninaninata rawrachispa, chaymanta kanchapi uwihakunata winuwan alkurwan chhallayku. Hinallataqmi inti raymi (junio) killapi, Santa Trinidadta raymichayku, maypi wakakunata aswan wachananpaq chhallayku. 5.- Imataq taripasqa? Pukllay pachapim, tukuy uywakunaman k'intusqa rurakun, chay raymipim phamillakuna kumparinkunawan huunakuspanku uwiha uywakunata raymichanku, chaymi taripasqa. 6.- Kay yachasqakunata rurapayananchikchu? Ari, imarayku runa ayllupa yachasqankunam. Machulanchikkuna pachamantaraqmi rurapayanchik.
Musuq simikuna : a Rimana pusay Haywakuy Yachasqakuna Raymi Pisi rimay Ninanina rawrasqa
: : : : : :
202
QILLQAY / ESCRIBE
Rimanapaq pusaymanta pisi rimayta qillqay. Escribe un resumen de la entrevista:
Willakuypa sutin : Ayllunchikpa uywamanta yachasqankuna kaykunam: Pachamama haywakuyqa: killapi rurakun. Trinidad, San Juan raymi Trinidad raymipi San Juan raymipi Kay raymikutana kaykunawan: ruranchik. Kay raymikunata kaykunapaq ruranchik. Imaynatan paquchata, llamatawan aylluykipi raymichanku? Pisi rimayta qillqay: Cmo festejan a la llama y a la alpaca en tu comunidad? Escribe un resumen: killapi rurakun. raymichanchik. raymichanchik.
203
QILLQAY / ESCRIBE
Kay simikunata achahalamanhina chiqanchaspa, imaniyta munasqanta ima qillqay: Ordena estas palabras de acuerdo al alfabeto quechua, luego escribe su siqnificado:
Apu Wallata
Wiphala
Ukuku Qayna
P'itay
1.2.3.4.5.6.7.8.9.10.11.12.13.14.15.-
204
AWINCHAY / LEE
Qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'awan irqi masiykikunapiwan rimanakuychik: Lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros:
UYWAKUNAPA QHALI QHALI KAYNIN. Ayllunchikpi, uywakuna uywasqanchisqa, alli allin yupaychasqan kanan, imaraykuchus kay uywakunaqa kawsaqkunam; ima kawsaqtapis sinchitan yupaychana. Uywa hampikuq yachaq runan mayninpi, mayninpi uywanchikkunata allin kananta qhawarinan, mana chayqa unqunku, tulluyanku, waunku ima. Uywanchikkuna allin mirananpaq: allin mikhusqa, allin unu upyasqa, llumpay kanchapi kananku, chayhinaqa allin millmata, allin aychata, allin qarata quwasunchik. Iskay niraq unquykunam uywanchikkunata hap'in: hawa unquy, ukhu unquy ima; hawa unquykunaqa kaykunam: usa chhichim (hamak'u, piki, qaracha, huch'uy piki). Ukhu unquykunataq kaykunam: fasciola, ichhu kuru, niwmuniya, q'icha, uma muyuy, ajtosa, ruphay. Kay unquykunaqa: mana allin mikhuymanta, qhilli unu upyaymanta, sinchi chirimanta uywakunata unquchin. Kay hawa ukhu unquykuna hark'anapaq: uwihakunata, Camlidos nisqakunata iskay, kimsakama watapi sarnavet, hextoprowan uywakunata armana. Uywa hampinakunata, uywa hampiq yachaq nisqanmanhina uywakunaman upyachina. Chayraykun allin liq'i, allin chaniyup uywanchikkuna wianqaku kawsanqaku. Musuq simikuna: Uywa hampiq : Veterinario. Uma muyuy : Torneo. Q'icha : Diarrea. Usa chhichi : Infestado de parsitos. Liq'i : Gordo. Pisqupa qhua : Moquillo aves. : Heridas en patas de animales Pedera Capacidad: Lee textos informativos: sanidad animal.
205
QILLQAY / ESCRIBE
Kay tapukuykunata kutichiy: Responde las preguntas: 1.- Imaraykutaq uywakunata yupaychana?
Riqsisqayki uywakunapa unqunta akllaspa, kanchakunapi kay ch'ikuwan ( x ) hunt'apay: Completa el cuadro con este signo ( x ) en las enfermedades de los animales que conoces:
Animales Enfermedades
Uwihakuna. Wakakuna.
Fasciola. Aptosa ruphay. Hamak'u. Qaracha. Uma muyu. Q'icha. Pedera. Triquina. Pisqupa qhua.
206
QILLQAY / ESCRIBE
S'iq'ikunata qhawaspa uywakunapa yupaychaymanta qillqay: Observa los dibujos y escribe acerca del cuidado de los animales: IMARAYKUTAQ UYWAKUNATA QHAWAPAYANA ?
207
AWINCHAY / LEE
Kay hawarita awinchay, chaymanta hamawt'aykiwan, irqi masiykikunawan ima rimanakuychik: Lee el cuento, luego comenta con tu profesor y compaeros:
KAWALLUMANTAWAN KURUMANTAWAN. (Hawari) Unay pachas, killa tutapi kawallu turuwan tupaq kasqa. Kawallus turuta tapuq kasqa kayhinata: -Maytataq utqaylla tayta kuru purichkanki?- . Kurus qhari, qhari kunkawan rimaspa, kayhinata kutichin: - papa mikhuq!- nispa. Kawallus sinchi phiasqa kuruta nin: -Imaynataq qamri runaypa mikhunantari mikhuwaq!- .Kawalluqa sinqanmanta siminmanta samayninta phuq-phuq nispa lluqsichispas, kuruta saruyta munam. Kurutaqsi anchata mancharikuspa kayhinata qaparin: - yw, yw, kawallu imanasunkitaq qamtari, - ama saruwaychu !-. Kurus qaparispa yapaykun : - ayayw, ayayw !-, chupachaytan saruchkawanki. Kurupa qaparisqanta uyarispas, kawalluqa sayarparin. Kurus anchata pituchakuspa kayhinata kawalluta nin: -Ama saruwaychu, q'achullataa mikhusaq !- manaach runapa papanta mikhusaqchu ! nispas llullakun. Kawallus kurupa rimasqanta uyarispa, pituchakusqanta rikuspa sunqun thanisqa manaa kuruta sarunchu. Kurutaqsi sunqun ukhullapi niykukun: - hahay, hahay !- Kay upa kawalluta, pituchakuyniywan yukaykuni !- nispas papa chakrata rikuspa qaparin: - aaw, aanw misk'i papa, mikhuqniykin richqana !Sichus kawallu kurukunapa apunta wauchinman karqa, kunan p'unchawkuna mana papa mikhuq kuru kanmanchu karqa. Musuq simikuna: Upa :Tonto. Yukay : Engaar / mentir. Qillqaq: Pedro Piter Mayta Mamani Prof. : I. E. N 72669 San Miguel - Azngaro.
208
QILLQAY / ESCRIBE
Kay tapukuykunata kutichiy: Responde las preguntas: 1.- Imanintaq hawariq sutin?
WATUCHIYKUNA Imas maris, imas maris, kanman? Awichaman hankuta qaran, hinaspataq chayasqata, ch'akita, q'apachkaqta awichapa siminmanta qachirqamun. Pis kanman?
Imas maris, imas maris, kanman? k'aspikunawan k'awtin, tulluwan takan, q'aytuwantaq yarun. Pis kanman? En Qillqasqakuna Pg. 87 Capacidad: Produce textos acerca del cuento.
209
AWINCHAY / LEE 6
Kurupa ak'arisqanmanta rimanakunata awinchay: Lee las expresiones de dolor del gusano:
yw, yw!
ayayw! Ayayw!
Manaach!
Qichwa simipi: kusikuyta, ak'ariyta qhawachinapaq simikuna kan. Chay simikunata kallpawan rimanchik, chayraykun qhipa simi phasmin patanpi kay chi'kuta ( ) churana.
210
QILLQAY / ESCRIBE
Siq'imanhina, kanchamanta simikunawan tinkuchispa rimaykunata qillqay: Escribe oraciones relacionando las palabras del cuadro con los del dibujo:
211
AWINCHAY / LEE
Kay qillqasqata awinchay, chaymanta hamawt'awan irqi masiykikunawan ima rimanakuychik: Lee el texto, luego comenta con tu profesor y compaeros:
SONIAPA UWIHAN Mama Rosas, Sonia wawanman huk yuraq millmasapa uwihata qusqa. Soniaqa may kusisqas uwihanta rikuspa qaparin: -Aaw, aaw! - millmasapa yuraq phuyuhina kasqanki . Chay p'unchawsi Soniaqa uwihachantin pampa pampapi q'ala umalla sinchi inti p'unchawpi - akakw, akakw ! nispa pukllaykun; tutataqsi kiru nanaywan -ayayw, ayayw!- nispa waqaykun. Killa tukuytas Soniapa uwihanta mamanqa ruturqun, millmata rikuspas Sonia qaparin: achalw,achalw!, achka millmayup uwihay kasqa, chay tutataqsi Sonia rutusqa uwihanta rikuspa nin: -chirimantach! uwihayqa waunqa-, chayta nispas qatanawan uwihata p'istun. Chayhinas Soniaqa uwihanta pukllapayaspa pukllapayaspa tukuy wata michin. Wata tukuytas Soniapa mamanqa nin: - uwihata qhatusun !- Chaysi Soniaqa sayapakun amay, amay !, qhatuychu uwihayta ; mamantaq kayhinata kutichin: - Wawy, wawy, yuyaychakuy, Lima rinaypaqmi qullqita munani !Musuq Simikuna: Akakw! : Qu calor! Atatw! : Qu feo! Hakuy! : Vamos pues!
212
QILLQAY / ESCRIBE
Kay qillqasqamanta qhipa simi phasmipi kallpawan rimasqa simikunata hurquspa, kanchapi qillqay, chaymanta, sapa simi, imata niyta munan, chayta qillqay: Escribe en el recuadro las palabras acentuadas del texto, luego escribe el significado de cada una de ellas:
Qhipa simi phasmipi kallpawan rimasqa simukuna, 1.- Aaw, aaw ! 2.3.4.5.6.7.-
Kanchapi qhipa simi phasmipi kallpawan rimasqa simukunawan rimaykunata qillqay: Con las palabras tildadas del cuadro, escribe oraciones:
Qhawarinapaq:
213
MUSUQ SIMIKUNA:
Akakw! Aaw! Atatw! Ayayw! Achirana / akchikllaa Akana wasi Akawara lkaruwu Allin kamachiykuna Amachaq huukuykuna Anima Anti hampina Anyanay Aaycha Apaykachasqa Chakra ruranakuna Apu Armakuna llata Asllamanta aslla Atipanakuy Awanu Awqa Awqanakuq runakuna Awqanakuy Chala Chaqrusqa misk'i Chiqa chhala Chiqanchay Chukchu Chhala Ch'aska p'unchaw Ch'uspi Ch'uya Ch'uya kay yachasqa kananchik Ch'uyanchay Hallp'apa q'usin Hakuy! Hampi kamayuq Hampikuq runa Hamut'ay Hatun yachay wasi Hatunyachiq qispi qhawana Hawankuna Haylli Haywa / haywakuy : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Qu calor! Qu bonito! Qu feo! Qu dolor! Lo que relumbra y corre limpio hacia lo hermoso. Letrina. Paales. Algarrobo. Valores Instituciones defensoras del nio y la mujer Alma. Medicina andina Reprender Bendicin. Herramientas de labranza. Seor / Dos. Tina / lavador grande. Poco a poco. Competencia / concurso. guano. Enemigo / guerrero. Ejrcito. Pelea / guerra Costa. Mermelada. Cambio justo / trueque justo Ordenar. Terciana. Cambiar. Viernes Mosca. Limpio / claro / aseado. Debemos tener la costumbre de ser limpios. Limpiar / lavar / asear. Polvo. Vamos pues! Mdico. Curandero. Pensamiento Universidad. Microscopio / lupa. Partes externas del cuerpo Conquistar. Ofrecer / oficiar / venerar.
214
Hiru Hisp'ana wasi Huk niraq uqu kawsaykuna Hunu Illapa Inchi Inka Inkakunapa awpa pachanpi Intichana Iiy Ispinku Kallpachakuq mikhuykuna Kallpachay Kallpaq chanin Kamachisqa kaqninchikkuna Kancha Kancharqaku Kanchay Kaqkuna waqaychana wasi Kikinmanta paqariq uywakuna Kikinmanta wiaq q'achu Kiru ismu unquy Kulli Kumpa Kuraq kamachik Kusikuy Kartila Kawitu Kawsasqa / kawsasqankuna Khaya Khuyayta K'anchariy K'ita / sallqa K'uyka Lamar qucha Liq'i Llamp'uyachiy Llup'iy Lluqsiq sirka Llut'ay Machasqa Mana allin mikhuna wikch'uq ukhu Mana chiqa chhala Mana runapa atipanan
: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :
Hierro Letrina. Otros productos lcteos Milln Rayo. Mani. Gobernador del imperio Incaico. Tiempos anteriores a los incas. Asolear. Orar / rezar. Ispingo. Hidratos de carbono. Impulsar Pago de jornal. Nuestros derechos Corral / cerco. Cercaron. Enmurallay / cercar. Depsito. Animales oriundos. Pastos naturales. Caries dental. Morado Franja. Cacique / jefe / rey / autoridad suprema. Alegra / felicidad. Cartel, donde se consigna: lugar, personajes y accin Catre. Historia. Oca congelada Abundante. Brillar / relampaguear. Salvaje / silvestre. Lombriz. Ocano. Gordo. Domesticar . Descascarar / pelar. Arteria Embarrar / pintar. Borracho Sistema excretor Cambio injusto / trueque injusto Milagro.
215
Manach! Manayasqa rimay Mat'isqa Mikhuna mikhuq ukhu Mikhuy qhawachikuq wampar Millp'una Misk'i ruru Misk'i unu Miyu wapsi Munay kawsaykuna Muchuy Muqch'iy Musq'uy Muyupayaq wayra Muyuq lluqsiy Muyuqninchik Muyuy Ninanina rawrasqa Nuhal au sirkakuna ut'usqa kinuwa utqu Pacha Paqarina Patarasqa Per mama uya patanpi Per suyupa willka takiynin Pisi rimay Pukara Punkillisqa Puuna qatana Puuna wasi Phukuchu Phutiy Phutiriy Phutiy P'ampay P'itay Qaparispa waqyay Qarpay Qarquy Qasi qispilla kay Qatana Qillay waskha Qillqa waqaychaq Qirara / wallqana Qispichisqam Qullqi waqaychaq Qhuya Qhari kayninchik
: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :
Tal vez n! Oracin negativa Oprimido. Sistema digestivo Pirmide nutricional. Esfago Fruta Refresco Gas venenoso. Valores Sufrir / escasear. Lavarse la boca. Imaginar / soar Atmsfera. Procesin. Medio Fsico / medio ambiente. Circulacin Fogata. Nogal. Vasos sanguneos Hojuelas de quinua. Cerebro Tierra / tiempo. Lugar, donde se origina la vida. Doblado. Superficie del suelo peruano. Himno Nacional del Per Resumen. Fortaleza / construcciones de piedra. Hinchado Frazada. Dormitorio. Diagrama / globo de dilogo Sufrir / gemir. Desarrollar / crecer. Sufrir. Enterrar. Saltar. Clamar. Regar. Botar / separar / arrojar. Paz. Cobertor. Cadena. Secretario. Escudo. Somos libres. Tesorero. Mina Pene .
216
Qhatu Qhawana t'uqu Qhipa mama Q'apay Q'aruy Q'icha Q'uncha Q'usi Q'usi lluqsina lata tuquru Ranu Raqra / laqra Raymi Rikuchikuq qillqa Rimana pusay Rimana muyuchik Rirp'u Runa hampina llamk'anakuna Sach'a sach'a Samana chhikan Samana ukhu Sanqar Sau Sau ruraq Saruchay Sayariy Simipa ukhun Sinchi Sinchikamaq Siq'uy Siru Sunquchasqa rimaykuna Suqsu Surqakuna Sut'iyachiy T'akay T'aqsakuni T'uqyay Takarpu Tayta kura Thanichin Thatki Tullpu Tunqur Tunquri Ukhu Ukhu sayachiq ukhu Ukhunchikta ch'akichina p'acha Uma muyuy Umalliq
: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :
Mercado Ventana. Madrastra Aroma Destruir Diarrea. Fogn. Humo. Chimenea. Cereales Rajado. Fiesta. Afiche Entrevista. Conjugacin verbal. Espejo. Aparatos mdicos. Selva. Lugar de descanso. Sistema respiratorio Laringe Arcilla. Ceramista. Maltratar Levantamiento / sublevacin. Gramtica Soldado. Tierra frtil. Ahorcar. Cedro. Ideas principales Debilitado / dbil. Pulmones Ratificar. Rociar. Lavarse la cabeza. Estruendo / sonido /reventar. Estaca / clavo / percha. Sacerdote. Curar / apagar / aliviar. Metro Anilina / tinte Traquea Faringe Cuerpo. Sistema seo / sistema muscular Toalla. Torneo. Presidente / jefe.
217
Unquchik ch'ii kurukuna Unquchik warmi Unquymanta hark'akuq mikhuykuna Upa Uphakuni Uriq hallp'a Usa chhichi Uywa hampiq Wak'a Wakcha Wakilla Wallqay Wamink'a Wamp'u Wamp'u qispina Wanwa Waranqa aqnu Warmi kayninchik Wasi Pirqaq Wasipa qatanan Waskha urqukuna Waskha Watay wasi Waykuna wasi Waylla pampa Wayllunk'ay Wayq'ukuna Wayra sirka Wichiriq waqra Winku Wiachikuq mikhuykuna Wiphala Wisina Wit'uy Yachakusqa kay Yachasqa Yachasqakuna Yachay k'uskiq Yana t'anta Yarayma Yarq'a Yawar muyuchik ukhu Yaykuq sirka Yuka / yukay Yumay Yupaychay: Yura uqu
: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :
Microbios. Partera. Vitaminas. Tonto. Lavarse la cara. Tierra productiva. Infestado de parsitos. Veterinario. Dioses tutelares. Hurfano / hurfana Juntos. Colgar. Jefe mximo. Barco / embarcacin. Puerto. Zancudo. Un kilo Vagina. Albail Techo de la casa. Cordillera. Soga. Crcel Cocina. Valle. Mecer / balancear. Quebradas. Bronquios Cornucopia / cuerno de la abundancia. Litro Protenas. Bandera. Jarro / medida Cortar. Estar acostumbrado. Costumbre. Costumbres. Investigador. Pan integral Estrofa. Canal / asequia / acueducto. Sistema circulatorio Vena Engao / mentira. Picar. Agradecer. Leche vegetal
218
VII.- AWINCHASQA MAYT'UKUNA 1.- CARE-PER. 2.- CARE-PER. 3.- CARE-PER. (2005) TIKA: 1 al 4. Puno-Per. (2007) Modulo I Qechua. Arequipa-Per. (2007) Modulo II Lengua Materna. Arequipa-Per. (2003) Wayq'u Pataykuna Willakuynin . Puno-Per. (2005) Qampaq Qillqani II Puno Per. (2005) Aseo personal e Higiene de Nuestra casa. Puno Per.
4.- CARE-PER.
5.- CARE-PER
(2006) Propuesta Curricular de Educacin 7.- CARE-PER.-DIRECCIN Bilinge Intercultural. Arequipa Per. REGIONAL DE EDUCACIN PUNO 8.- CARMONA CRUZ, Aurelio. (-----) Etiologa y Tratamiento de las Psicosomticas en la cultura Andina. (1987) Lingstica Quechua. Cuzco-Per. (2001) El Quechua al Alcance de los Profesores Bilinges . Cuzco-Per. (2005) Yachapakuqkuna Simi Qullqa. Lima Per. (2005) Cultura Andina. Puno-Per.
11.- CHUQUIMAMANI VALER, Rufino MINEDU. 12.- ENRIQUEZ SALAS, Porfirio CARE- PER. 13.-EDUCACIN RURAL ANDINA. (ERA). 14.- GONZALES HOLGN, Diego.
(1994) Gua Metodolgica Naturaleza y Comunidad. 3 y 4 Grados. (1608) Vocabulario de la Lengua General del Per. Lengua Quechua. Lima-Per. (2001) Yachaq Masiy: 1 al 6. Lima -Per.
15.-MINISTERIO DE EDUCACIN.
219
16.- MINISTERIO DE EDUCACIN. 17.- MINISTERIO DE EDUCACIN. 18.- PALAO BERASTAIN, Juan en CARE-PER. 19.- PALMA, Ricardo
Qhawana. Lima Per. Suyunchis. Lima. Per. Etnohistoria del Altiplano. Arequipa-Per. Tradiciones Peruanas Ediciones Ocano. Barcelona Espaa Qilqasqakuna. Lima Per. Los Smbolos de Oficiales del Per. Fiesta de la Candelaria. Arequipa Per. La Importancia de los Cultivos Andinos. Venezuela.
(1982)
(1988)
21.- PORTAL EDUCATIVO HUASCARAN. 22.- TAPIA BUENO, Walter en: LEGADO N 1 23.- S. E. JACOBSEN A. MUJICA R. ORTIZ
(2007)
(2002)
(2003)
220