Ernesto de Martino

wiat magiczny

C l a s s i c a R e l i g i o l o g i c a

Ernesto de Martino

wiat magiczny
Prolegomena do historii magizmu
Przeoya Beata Nuzzo

NOMOS

Tytu oryginau: Il mondo magico. Prolegomeni a una storia del magismo 2007 Bollati Boringhieri editore, Torino for the Polish translation by Zakad Wydawniczy NOMOS, 2011
Wszelkie prawa zastrzeone. Ksika ani adna jej cz nie moe by przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposb reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w rodkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.

Redakcja naukowa: dr hab. Tomasz Sikora i dr Roman Maecki

Podrcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego

Redakcja wydawnicza i I korekta: Roman Maecki Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak II korekta: Magdalena Pawowicz Projekt okadki: Kompania Graficzna Joanna i Wojciech Jedliscy

ISBN 978-83-7688-076-1 KRAKW 2011 Wydanie I Zakad Wydawniczy NOMOS 31-208 Krakw, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax (12) 626 19 21 e-mail: biuro@nomos.pl; www.nomos.pl Objto: ark. wyd. 25, nakad 1000 egz.

SPIS TRecI
Tomasz Sikora, Zamiast wstpu: religioznawstwo i parapsychologia . . VII cesare cases, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIII 1. Wyzwanie z Paacu Filomarino XIII; 2. wiat magiczny XXII; 3. Krytyka i autokrytyka XXXVI; 4. Heroiczny krok XLV; Postylla LV Aktualizacje bibliograficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LIX Przedmowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przedmowa do pierwszego wydania 3; Przedmowa do drugiego wydania 7 Rozdzia I: Problem mocy magicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia II: Historyczny dramat wiata magicznego . . . . . . . . . . . . . . 3

9 69

Rozdzia III: Problematyka mocy magicznych w historii etnologii . . . 167 Apendyks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 ernesto de Martino, Niepokj terytorialny i wyzwolenie kulturowe w micie o pochodzeniu plemienia Aczilpa. Wkad do bada nad mitologi Arandw 219; Benedetto croce, Recenzja ksiki wiat magiczny 234; Bendetto croce, Wok magizmu jako epoki histo rycznej 236; enzo Paci, Nico i problem czowieka 248; Raffaele Pettazzoni, Recenzja ksiki Il mondo magico 257; Mircea eliade, Nauka, idealizm i zjawiska paranormalne 260; Podsumowujce obserwacje autora 266 Gino Satta, wiat magiczny a kwestia rde etnograficznych . . . . . . . 267 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 Indeks osb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

VI

VII

TOMASZ SIKORA

ZAMIAST WSTPu: ReLIGIOZNAWSTWO I PARAPSycHOLOGIA

Z uwagi na wyjtkowy, na tle pimiennictwa religioznawczego, charakter prezentowanej tu monografii ernesto de Martino, polskiemu czytelnikowi naley si kilka wyjanie1. Opracowania religioznawcze gwnego nurtu: historii i fenomenologii oraz typologii religii (a zatem z istoty swej wystrzegajce si redukcjonistycznych uj socjologii, politologii, psychologii, neurobiologii religii) rezygnuj z rozstrzygni ontologicznych i sdw tetycznych w odniesieniu do zjawisk paranormalnych anomicznych, o ktrych w wielkiej obfitoci donosz zarwno dane etnologii religii, jak rwnie materia dostarczany przez studium buddyzmu i wielkich religii monoteistycznych. Mao kto ze znaczcych religioznawcw odwayby si publicznie przyzna, e jest cakowicie przekonany o realnoci bytowej takich zjawisk, jak telepatia, telekineza, bilokacja, teleportacja itp., od ktrych roi si w opisach z literatury etnoreligioznawczej. W dyskusjach wielkich religioznawcw by to prawdziwy temat tabu. Tym bardziej warto przytoczy jeden z nielicznych przykadw zamania tego tabu, ktrego dostarcza rozmowa Mircei eliadego z claude-Henri Rocquetem. Rocquet pyta eliadego:
Syszaem tak opowie: po mierci Griaulea [najsynniejszy badacz kultury i religii Dogonw przyp. T.S.], gdzie w Afryce, zebrali si jego przyjaciele Dogoni i europejczycy pragncy uczci jego pami. W czasie posiku zobaczyli wrd nich Griaulea... czy gdy syszy pan takie historie, uwaa pan, e s to rzeczy moliwe?
1 Szczegowych informacji na temat ycia i dorobku naukowego de Martino dostarcza Mirosaw Nowaczyk, Idem, Ernesto de Martino jako filozof i historyk religii, [w:] ernesto de Martino, Ziemia zgryzoty. Przyczynek do historii ycia religijnego poudniowych Woch, prze. Wojciech Marucha, Warszawa 1971, s. 7-30.

VIII

Tomasz Sikora

S to rzeczy moliwe, gdy ludzie, ktrym si przydarzaj, nale do wsplnego duchowego uniwersum. Jeli Dogoni widzieli Griaulea po jego mierci, to znaczy, e duchowo by jednym z nich. czy wobec tego naley uzna, e w dziedzinie zjawisk nieznanych naszemu rozsdkowi i naszej nauce pewne rzeczy na przykad pojawianie si zmarych mog si zdarza bd nie w zalenoci od naszego duchowego nastawienia? Tak wanie twierdzi woski etnolog i historyk religii ernesto de Martino, ktry w swojej ksice Il mondo magico zbada pewne zjawiska parapsychologiczne u ludw pierwotnych. uznawa on istnienie tych fenomenw w kulturach pierwotnych, ale nie w naszej. Wierzy w autentyczno zjaw wywoanych przez szamana, ale negowa analogiczne zjawiska zdarzajce si w czasie seansw spirytystycznych. Tyle tylko, e dla niego caa przyroda bya culturalmente condizionata. Pewne prawa przyrodnicze miayby zmienia si w zalenoci od wyobrae, jakie w danej kulturze panuj na temat samej przyrody. Na przykad u nas obowizuje prawo cienia; ale w spoeczestwach pierwotnych nie jest ono prawem i dlatego moliwe s pewne zjawiska parapsychologiczne. To bardzo kontrowersyjna teoria, niemniej jest bardzo ciekawa. Jeli o mnie chodzi, to nie potrafi si wypowiedzie w sprawie parapsychologii. Mona jednak mie nadziej, e za dwadziecia lat bdziemy na ten temat wiedzie wicej2.

Wypowied eliadego z perfekcyjn skrtowoci pozwala mu zaprezentowa wasne powcigliwie przychylne stanowisko, jak rwnie w kilku sowach wydoby istot myli de Martino. Rzeczywicie, dla tego ostatniego wiat magizmu to inny wiat nie w znaczeniu przenonym, lecz ontologicznym. To wiat, w ktrym obowizuj inne prawa procesualne i strukturalne rzdzce skadajcymi si na przebiegami i bytami. Idea wieloci wiatw nie jest nowa, czy to na gruncie tradycji religijnych (szamanizm, buddyzm, hinduizm, judaizm), gdzie s one rozumiane jako istniejce konsekutywnie lub synchronicznie, bd te na gruncie biologii (Jakob von uexkll) i nauk spoecznych (William James, Aron Gurwitsch, Alfred Schtz), ktre bazuj przede wszystkim na Husserlowskiej idei wiata ycia i mwi raczej o pewnego rodzaju semiosferach wytwarzanych poprzez wsplnotow egzystencj3. Ksika de Martino pokazuje
2 Mircea eliade, Prba labiryntu. Rozmowy z Claude-Henri Rocquetem, prze. Krzysztof roda, Warszawa 1992, s. 156-157. 3 Zasadnicze znaczenie maj tu oczywicie rozwaania edmunda Husserla z pitej medytacji kartezjaskiej nad genez intersubiektywnoci. Zob.: edmund Husserl, Medytacje kar

Zamiast wstpu: religioznawstwo i parapsychologia

IX

wyranie, e jej autor, abstrahujc od inspiracji heglowsko-croceaskich, jest rwnie pod silnym wpywem fenomenologicznej tradycji husserlowsko-heideggerowskiej i hermeneutycznych koncepcji Wilhelma Diltheya4. Jednak Autor idzie o wiele dalej ni teoretycy semiosfer, dalej nawet ni Benjamin Whorf z jego hipotez determinizmu semicznego. De Martino ontologizuje semioz, twierdzc, e to ona w procesie narodzin czowieczestwa realnie matrycuje byt. To teza niebywale miaa i bulwersujca, na ktr w dwudziestowiecznych badaniach etnoreligioznawczych, poza de Martino, poway si bodaje tylko Oskar Goldberg5. Takie podstawowe zaoenie suy jednak woskiemu badaczowi do stworzenia maksymalnie rozpitych ram interpretacyjnych, w obrbie ktrych prbuje on racjonalnie rozpozna pierwotn funkcj i dynamik zaobserwowanych w kulturach tradycyjnych zjawisk paranormalnych jako czynnikw konstytutywnych rodzcej si ludzkiej podmiotowoci. Od czasu rozmw z Rocquetem, w ktrych eliade wyrazi nadziej, e za dwadziecia lat bdziemy wiedzie wicej, mino trzydzieci trzy lata. czy faktycznie badania nad zjawiskami anomicznymi poczyniy jakie znaczce obserwacje, ktre jednoznacznie dowodziyby ich wystpowania? Afirmacja ich istnienia w wiecie granicznych obszarw nauki nie jest wszak niczym nowym. O ich realnoci przekonani byli twrcy psychoanalizy, Zygmunt Freud, Sndor Ferenczi, Wilhelm Stekel, Helena Deutsch i carl Gustav Jung, co w znaczcej mierze wynikao z dowiadcze telepatycznych, pono wystpujcych podczas sesji terapeutycznych6. Zaobserwowano te wystpowanie przekonania o istnieniu takich przey w dowiadczeniach halucynogennych (od Stanisawa Ignacego Witkiewicza po Stanislava Grofa).
tezjaskie, prze. Andrzej Wajs, Warszawa 1982, s. 130-223; Aleksander Manterys, Wielo rzeczywistoci w teoriach socjologicznych, Warszawa 1997, s. 13-43. 4 wiadczy o tym dobitnie jego artyku z 1955 roku. Zob. ernesto de Martino, Fenome nologia religiosa e storicismo assoluto, Studi e Materiali di Storia delle Religioni, 1955, t. 24-25, s. 5-29; wyd. polskie: Idem, Fenomenologia religijna i historyzm absolutny, Przegld Religioznawczy, 1995, nr 4 (178), s. 3-21. 5 Oskar Goldberg, Die Wirklichkeit der Hebrer, Berlin 1924. 6 Gbokie omwienie pogldw ruchu sensu stricto freudowskiego na te zagadnienia podaje: christian Moreau, Freud et loccultisme. Lapproche freudienne du spiritisme, de la divination, de la magie et de la tlpathie, Toulouse 1976, s. 166-204. Przypadki telepatii z sesji psychoanalitycznych obszernie opisuj: Jan ehrenwald, Telepathy and Medical Psycho logy, New york 1948; carl G. Jung, O psychologii i patologii tzw. zjawisk tajemnych, prze. elbieta Sadowska, Warszawa 1991; Idem, Synchroniczno, [w:] carl G. Jung, Rebis, czyli Kamie filozofw, prze. Jerzy Prokopiuk, Warszawa 1989, s. 503-567.

Tomasz Sikora

We wspczesnych badaniach naukowych nad zjawiskami anomicznymi dominuj dwa nurty: kontestujcy i afirmatywny. Ten pierwszy najpeniej reprezentuje brytyjski matematyk John Taylor, wykazujcy cakowity sceptycyzm odnonie do istnienia zjawisk paranormalnych i uznajcy relacje o nich za wynik bdw we wnioskowaniach stochastycznych bd oszustw7. Opcj afirmatywn reprezentuje m.in. znany psycholog Hans eysenck, odwoujcy si do kwantowego modelu skonstruowanego przez fizyka evana Harrisa Walkera8. Zasadniczo t opcj wybieraj uczeni uznajcy wystpowanie zjawisk anomicznych jako w istocie naturalnych, lecz nader rzadkich fenomenw. Ju w latach szedziesitych ubiegego wieku w tym kierunku szy badania nad radiow natur telepatii prowadzone przez Stefana Manczarskiego, polskiego profesora radiotechniki, czy pniejsze o dwa dziesiciolecia eksperymenty i dociekania Aleksandra Dubrowa, rosyjskiego biofizyka, i psychologa Wieniamina Puszkina nad holograficznym, biopolowym i elektromagnetycznym charakterem fenomenw anomicznych9. W literaturze tematu czste s rwnie odwoania do teorii ukrytego porzdku Davida Bohma, wybitnego fizyka Szkoy Kopenhaskiej, idei wieloci wymiarw amerykaskiego fizyka Michio Kaku, specjalisty od teorii strun, czy te do koncepcji generatywnej funkcji czarnej materii, autorstwa biomatematyka Gerharda D. Wassermanna10. W istocie jednak, pomimo spektakularnych propozycji teoretycznych o nacechowaniu fizykalnym, mona odnie wraenie, e w najbliszych latach w badaniach nad zjawiskami anomicznymi dominowa bdzie paradygmat biologiczny. wiadczy o tym najwaniejsze teoretyczne opracowanie problemu anomicznoci z ostatnich lat, a mianowicie prace Michaela
7

1990.

John Taylor, Nauka i zjawiska nadnaturalne, prze. Anna Tanalska-Dulba, Warszawa

8 Hans J. eysenck, Wyjanianie niewyjanionego. Tajemnice zjawisk paranormalnych, prze. urszula Rzeszot i Anna Szczuka, Berkshire 1993, s. 230-244. 9 Krzysztof Boru i Stefan Manczarski, Tajemnice parapsychologii, Warszawa 1977, s. 245-276. Sowieci bardzo wczenie, bo ju w 1945 roku, rozpoczli intensywne badania nad zjawiskami paranormalnymi. Przewodzi im wybitny neuropsychiatra Leonid Wasiliew. Zob. Idem, Tajemnicze zjawiska psychiki czowieka, prze. Jerzy i Leszek Stobiscy, Warszawa 1970; Aleksander Dubrow i Wieniamin Puszkin, Parapsychologia i wspczesne przyrodo znawstwo, prze. elbieta Zakrzewska, Warszawa 1989, s. 120-282. 10 Michio Kaku, Hiperprzestrze. Wszechwiaty rwnolege, ptle czasowe i dziesity wymiar, prze. ewa L. okas i Bogumi Bieniok, Warszawa 1996, s. 279-296; Gerhard D. Wassermann, Shadow Matter and Psychic Phenomena, Oxford 1993, s. 70-95; David Bohm, Ukryty porzdek, prze. Micha Tempczyk, Warszawa 1988.

Zamiast wstpu: religioznawstwo i parapsychologia

XI

Nahma, odwoujcego si w warstwie interpretacyjnej zjawisk paranormalnych do koncepcji pl morfogenetycznych Rupperta Sheldrakea, teorii pola, i biologii teoretycznej Jakoba von uexklla11. Jeszcze inna perspektywa badawcza rysuje si przy dopuszczeniu zaoenia, e, by moe, niektre zjawiska paranormalne w kulturach tradycyjnych s tylko sprytnymi sztuczkami przebiegych szamanw. Mona zasadnie oczekiwa, e w najbliszych latach duy wkad do interpretacji materiau etnologicznego z pewnoci wniesie rwnie rodzca si wanie neurokognitywna psychologia iluzji12. Na koniec warto zauway, e jednym z najczciej podnoszonych powodw odrzucania bada nad zjawiskami anomicznymi jest praktyczna niemoliwo ich eksperymentalnego wytwarzania. W przypadku akceptacji tego zarzutu naleaoby jednak odmwi realnoci rwnie wielkim odkryciom naukowym, bo wszak i one, jak pokaza Jacques Hadamard, wybitny francuski matematyk, zachodziy w sposb intuicyjny, wyjtkowy i nieprzewidywalny13. Wszystkim zagorzaym scjentystycznym kontestatorom pokadajcym nieograniczon wiar w potencja eksplanacyjny wspczesnej nauki naley przypomnie, e w 1772 roku przedstawiciele Akademii Francuskiej pod przewodnictwem wybitnego chemika Antoine Lavoisiera, nkani doniesieniami o meteorytach, autorytatywnie orzekli, e kamienie nie mog spada z nieba, poniewa ich tam nie ma.

Michael Nahm, Evolution und Parapsychologie, Norderstedt 2007, s. 264-294. Istotny krok w tym kierunku wykonali neurofizjologowie percepcji we wsppracy z iluzjonist. Zob. Stephen L. Macknik, Susana Martinez-conde i Sandra Blakeslee, Brudne gierki twojego umysu. Poznaj magi kamstwa i nie daj si nabi w butelk, Gliwice 2010. 13 Jacques Hadamard, Psychologia odkry matematycznych, prze. Rafa Molski, Warszawa 1964.
11 12