Vous êtes sur la page 1sur 23

Puge 1 oI z

Anulisis utus eregolusi, Krisis, dun Restroktorisusi Perbunkun di Indonesiu



)Pendekutun Teori Polizutto dun Willium I. Alexunder
1

SunursIp
$

AbsLruksI:
Bunyuk sLudI yung LeIuI mengIIusLrusIkun udunyu koreIusI posILII unLuru
pembungunun dI sekLor keuungun dengun pembungunun ekonomI securu
keseIuruIun. ALus dusur InIIuI, muku pemerInLuI ndonesIu pudu eru 1q8o-un
meIukukun dereguIusI dI sekLor keuungun duIum rungku mencIpLukun
IIngkungun operusI yung mendukung (c supportite operctin entironment)
bugI Lerwujudnyu bcnlin soundness. Numun suyung, proses dereguIusI
perbunkun dI ndonesIu -jIku dIukur dengun menggunukun LeorInyu PoIIzuLLo
(1qqo)- LernyuLu bunyuk yung keIIru LeruLumu duIum settin dun uruLun
kebIjukunnyu. Muku, LIduk mengIerunkun jIku ukIIrnyu dereguIusI perbunkun
dI ndonesIu jusLru menyebubkun krIsIs perbunkun pudu LuIun 1qq;J1qq8.
MengInguL buIwu krIsIs yung dIderILu oIeI sekLor perbunkun nusIonuI sunguL
puruI, muku pemerInLuI ndonesIu pun meIukukun progrum resLrukLurIsusI
perbunkun securu menyeIuruI. Numun, duIum perkembungunnyu, seIuIn
memukun bIuyu yung sunguL LInggI, proses resLrukLurIsusI perbunkun dI
ndonesIu LerbIIung sunguL IumbuL dun IusIInyu LIduk opLImuI. JIku dIukur
durI kucumuLu LeorI yung dIkembungkun oIeI WIIIIum E. AIexunder, et cl
(1qq;) keLerIumbuLun proses ressLrukLurIsusI perbunkun dI ndonesIu
memung wujur. nI mengInguL, durI keempuL syuruL yung dIkemukukun oIeI
WIIIIum E. AIexunder, et cl (1qq;) sebuguI syuruL keberIusIIun progrum
resLrukLurIsusI perbunkun, LIduk suLupun dIpenuII.

Kutu konci: dereguIusI perbunkun, krIsIs perbunkun, resLrukLurIsusI
perbunkun.

A. Lutur Belukung Permusuluhun
KrIsIs dI sekLor IInunsIuI, LeruLumu dI sekLor perbunkun merupukun suIuI suLu musuIuI dusur
yung menImbuIkun krIsIs ekonomI dI ndonesIu. nI mengInguL, bunk mempunyuI perun yung penLIng
duIum perekonomIun sebuguI Iembugu InLermedIurI yung menguIokusIkun dunu. PenLIngnyu perunun
perunLuru keuungun dIsudurI oIeI puru ekonom muIuI durI IsIer, Keynes, rIedmun, GurIey dun
SIuw, serLu SIms. ArkeIoI, mIsuInyu, buIkun berpendupuL musuIuI Iemon dI pusur keuungun dupuL
mendIsLorsI pusur. Sedungkun SLIgIILz dun WeIss menyuLukun buIwu InIormusI usImeLrIs
menyebubkun credit rctionin yung pudu gIIIrunnyu membuuL pusur keuungun LIduk eIIsIen dun
ukIIrnyu mempenguruII sekLor rIII.
z
SemenLuru Bernunke menguLukun buIwu pusur keuungun yung
LIduk eIIsIen ukun mempenguruII perkembungun sekLor rIII.


Keberuduun Iembugu perunLuru keuungun duIum suuLu perekonomIun neguru memung sunguL
dIperIukun. DIumond (1q8q) berpendupuL, perunLuru keuungun dupuL menurunkun bIuyu monitorin

1
PendekuLun LeorI PoIIzuLLo (1qqo) dIgunukun unLuk mengunuIIsIs LerjudInyu krIsIs perbunkun dI ndonesIu,
sedungkun pendekuLun LeorI WIIIIum E. AIexunder, eL uI (1qq;) dIgunukun unLuk mengunuIIsIs proses
resLrukLurIsusI perbunkun dI ndonesIu.
$
PenuIIs uduIuI PenuIIs uduIuI Chiej Economist The Indonesic Economic Intellience. The Indonesic Economic
Intellience uduIuI Iembugu rIseL yung Iokus meIukukun kujIun LerIudup musuIuI-musuIuI kebIjukun dun reguIusI
ekonomI beruIumuLkun dI uuu.iei.or.id. TuIIsun InI dILuIIs bersumu dengun Suyono SuIumun, PI.D dun dImuuL
pudu JurnuI Keuungun PubIIk VoI. 1JNo. 1, SepLember zoo yung dILerbILkun oIeI Budun PendIdIkun dun
PeIuLIIun Keuungun, DepurLemen Keuungun R.
z
PendupuL IsIer, Keynes, rIedmun, GurIey dun SIuw, SIms, ArkeIoI, SLIgIILz dun WeIss InI dIkuLIp durI SrI
AdInIngsII (1qq6).

dIumbII durI Murk GerLIer, InuncIuI SLrucLure und AggreguLe EconomIc AcLIvILy: An OvervIew, 1ourncl oj
Mone, Credit, cnd cnlin, VoI. zo, No. , ederuI Reserved Bunk oI CIeveIund, US, 1q88, IuI 6o.

Puge z oI z
penggunuun dunu oIeI pemInjum seIuIn ditersijicction is the mcin recson uh delectin
monitorin is superior to direct lendin cnd borrouer. nI berurLI buIwu InLermedIusI dI sekLor
keuungun ukun menyebubkun penIngkuLun kesejuILeruun (ueljcre improtement). WIIIIumson (1q8q),
Krusu dun VIIIumII (1qqz) jugu menemukun IuI yung serupu. Mereku membukLIkun buIwu Iembugu
perunLuru keuungun mempunyuI perunun penLIng duIum ekonomI. Keberuduun Iembugu perunLuru
LersebuL ukun menIngkuLkun kesejuILeruun musyurukuL kurenu dupuL mengurungI bIuyu monitorin
InIormusI. Penemuun puru uIII LersebuL meneguskun buIwu beLupu penLIngnyu perunun sekLor
keuungun duIum perekonomIun suuLu neguru.
DI neguru berkembung, keberuduun sebuuI bunk menjudI semukIn penLIng. nI mengInguL,
LIpIkuI neguru berkembung uduIuI udunyu sctin-intestment cp yung LIduk bIsu dILuLupI oIeI budet
pemerInLuI. Dengun demIkIun, keLerIIbuLun bunk duIum mengumpuIkun dun menyuIurkun kembuII
dunu-dunu musyurukuL ukun sunguL membunLu bugI proses pembungunun ekonomI. SeIInggu LIduk
mengIerunkun jIku perunun bunk duIum perekonomIun neguru berkembung IebII mendomInusI
dIbundIngkun dI neguru-neguru muju. SebuguI IIusLrusI, sLudI yung dIIukukun WorId Bunk (1qq;)
menunjukkun buIwu usseL sekLor perbunkun LerIudup seIuruI usseL Iembugu keuungun neguru-neguru
dI kuwusun AsIu dun AmerIku uLIn pudu LuIun 1qqq mencupuI 6o%. BuIkun dI ndonesIu, rusIonyu
mencupuI qo%.
Bunyuk sLudI yung LeIuI mengIIusLrusIkun udunyu koreIusI posILII unLuru pembungunun dI sekLor
keuungun dengun pembungunun ekonomI securu keseIuruIun (evIne, 1qq;). KonLrIbusI Lerbesur durI
sIsLem keuungun uduIuI perLumbuIun LerbenLuk durI sIsLem pembuyurun yung cdcptcble dun eIIsIen.
SIsLem pembuyurun muncuI securu puruIeI und InLerukLII dengun perLumbuIun ekonomI.
PerLumbuIun ekonomI LIduk Iunyu membuwu produkLIvILus, LeLupI jugu berIunjuL dengun pembukuun
pusur-pusur buru dun dIversIIIkusI yung Lerus menerus (incesscnt ditersijicction) durI burung-burung
yung dIperdugungkun. Sedungkun penIngkuLun kompIeksILus perdugungun ukun memuncuIkun
LerjudInyu perLumbuIun moneLIsusI perekonomIun, sebuuI kondIsI yung sunguL dIperIukun unLuk
keIungsungun ukLIvILus ekonomI.
SekLor perbunkun merupukun suuLu sIsLem yung suIIng LerkuIL eruL suLu dengun IuInnyu.
KeguguIun suLu bunk LIduk Iunyu menyebubkun musuIuI pudu IndIvIduuI bunk. ebII juuI IugI,
keguguIun bunk dupuL menImbuIkun eIek domIno duIum IndusLrI perbunkun. Kurenu bunk
menyedIukun surunu pembuyurun, muku keguguIun dI sekLor perbunkun (bcnl jcilure) pudu gIIIrunnyu
ukun menImbuIkun keguguIun dI sekLor perusuIuun (corporcte jcilure) dImunu LerjudI IumbuLun
duIum penyeIesuIun pembuyurun (pcment settlement). AkIbuL keguguIun dI sekLor InI dupuL
berdumpuk neguLII pudu seIuruI sIsLem (sstemic risl), muku guguInyu suLu bunk dupuL menyebubkun
musuIuI pudu sIsLem perbunkun securu keseIuruIun dun dupuL menImbuIkun penurIkun dunu securu
besur-besurun LerIudup bunk yung seIuL.
MukuIuI InI berLujuun mengunuIIsu permusuIuIun duIum sekLor perbunkun yung menImbuIkun
krIsIs perbunkun dI ndonesIu. Berdusurkun unuIIsu LersebuL, kemudIun dIcurI penyebubnyu dun
buguImunu soIusI unLuk menguLusI krIsIs perbunkun yung LerjudI dI ndonesIu. MukuIuI InI jugu
berLujuun unLuk mengunuIIsIs keIungsungun proses resLrukLurIsusI perbunkun dI ndonesIu yung
IInggu kInI musII Lerus berIungsung.


Puge oI z
B. Lundusun Teori
1. SiIut dun Risiko Bisnis Perbunkun
MeskI keberuduun Iembugu keuungun sunguL penLIng bugI perekonomIun, numun LeLup suju
bIsnIs dI sekLor keuungun menImbuIkun resIko, yung jIku LIduk dIunLIsIpusI ukun menImbuIkun
serungun buIIk bugI perekonomIun. Perbunkun uduIuI bIsnIs yung memIIIkI LIngkuL exposure LInggI.
SebuguI Iembugu InLermedIusI keuungun, bIsnIs bunk Iurus mengIudupI sejumIuI rIsIko.
SejumIuI ekonom mengkIusIIIkusIkun berbuguI rIsIko yung LerkuIL dengun perbunkun. Gurdener
(1q86) meIuporkun buIwu rIsIko bunk LerdIrI durI rIsIko umum (enercl risl), rIsIko InLernusIonuI
(internctioncl risl) yung dIcermInkun meIuIuI rIsIko muLu uung (currenc risl), dun rIsIko keseIuLun
IInunsIuI (soltenc risl). RIsIko umum (enercl risl) uduIuI rIsIko IundumenLuI yung pusLI dIIudupI
oIeI semuu bunk yung meIIpuLI rIsIko IIkuIdILus (liquidit risl), rIsIko suku bungu (interest rcte risl),
dun rIsIko kredIL (credit risl). VoLju (1q;) sebeIumnyu memIIIkI pundungun yung berbedu LenLung
rIsIko bunk InI. MenuruLnyu, rIsIko dupuL dIkIusIIIkusIkun menjudI credit risl, intestment risl,
liquidit risl, operctin risl, jrcud risl, dun rIsIko guduI (jiducicr risl). Sedungkun MuIseI
mengkIusIIIkusIkun rIsIko bunk menjudI interest rcte risl, operctin risl, dun jrcud risl (MuIseI,
1q81). MuIseI berpendupuL buIwu interest rcte risl memberIkun konLrIbusI securu sIgnIIIkun duIum
pembenLukun LerjudInyu insoltenc.
Dengun berbuguI pundungun InI, muku dupuL dIsImpuIkun buIwu rIsIko perbunkun LerdIrI durI
credit risl, interest rcte risl, currenc risl, liquidit risl, soltenc risl, mcrlet risl, currenc risl,
intestment risl, operctin risl, jrcud risl, dun jiducicr risl.

z. Bonking Soundness
Berdusurkun sIIuL durI bIsnIs perbunkun dI uLus, muku penLIng sekuII bugI perbunkun unLuk
mencupuI upu yung dIsebuL bcnlin soundness. Indgren, eL uI. (1qq6) menguLukun buIwu suuLu
sIsLem perbunkun dIkuLukun soundness jIku sebugIun besur bunk yung beroperusI memIIIkI LIngkuL
soltenc yung LInggI. Dun soltenc ILu sendIrI dIreIIeksIkun duIum benLuk net uorth bunk yung posILII
yung dIukur meIuIuI perbeduun unLuru IurLu (csset) dun kewujIbun (licbilities) duIum nerucu bunk.
Dengun kuLu IuIn, juruk unLuru soundness dun insoltenc dupuL dIukur dengun mengeLuIuI berupu
LIngkuL kupILuIIsusInyu, kurenu net uorth ILu equitclent dengun moduI dILumbuI cudungun (resertes).
Indgren, eL uI. (1qq6) jugu memberIkun sebuuI kerungku (jrcmeuorl) bugI LerbenLuknyu
bcnlin soundness. MenuruL Indgren, eL uI. (1qq6) pembenLuk bcnlin soundness LerdIrI (1)
IIngkungun operusI yung mendukung (c supportite operctin entironment), (z) dIsIpIIn pengeIoIuun
InLernuI dun eksLernuI (interncl cnd externcl oterncnce). Sedungkun dIsIpIIn eksLernuI sendIrI dupuL
Lerwujud meIuIuI reguIusI dun penguwusun (reulction cnd supertision) yung memuduI.

. Prudentiol Regulotion dun Bonking Superoision
Perbunkun memegung perun yung unIk duIum perekonomIun, yuILu sebuguI penceLuk uung
(crectors oj mone), LempuL penyImpunun dunu pubIIk (the principcl depositories oj the public's
jincncicl sctins), uIokuLor uLumu kredIL perbunkun (the primcr cllocctors oj credit), dun munujer
duIum sIsLem pembuyurun dI seLIup neguru (mcncers oj the countr's pcment sstems).
Kurenu uIusun InI, unLuk mewujudkun dIsIpIIn eksLernuI bugI perbunkun, muku duIum membuuL
kebIjukun dI bIdung perbunkun, pemerInLuI Iurus menguruIkunnyu unLuk kepenLIngun pubIIk. DuIum
konLeks pusur ekonomI, Lujuun kebIjukun InI uduIuI unLuk mengonLroI suppl oj mone, menceguI
InsLubIIILus sIsLem keuungun (sstemic jincncicl instcbilit), dun mencIpLukun sIsLem InLermedIusI
perbunkun yung eIIsIen. DI sumpIng ILu, kebIjukun pubIIk LersebuL jugu Iurus mencIpLukun
kepercuyuun pubIIk, meIuIuI LrunspurunsI InIormusI perbunkun. Dun kuncI durI semuu InI uduIuI
udunyu reguIusI ekonomI (economic reulction
q
) uLuu reguIusI keIuLI-IuLIun (prudenticl reulction

)
yung memuduI.

q
Economic reulction uduIuI reguIusI yung dIdesuIn unLuk mencupuI Lujuun ekonomI. ConLoInyu uduIuI
persyuruLun gIwo wujIb mInImun (reserte requirements) unLuk mengonLroI pencIpLuun uung (control oj mone
crection), menguruIkun uIokusI kredIL (penyuIurun kredIL ke sekLor-sekLor prIorILus unLuk Lujuun pembungunun
dun kepenLIngun sosIuI), pujuk LrunsuksI keuungun (unLuk mengIusIIkun penerImuun bugI APBN), dsb.

Prudenticl reulction uduIuI seperungkuL Iukum (lcus), keLenLuun (rules), dun peruLurun (reulctions) yung
dIdesuIn unLuk memInImuIkun rIsIko perbunkun dun menjumIn keumunun (scjet) dun soundness buIk LerIudup
InsLILusI IndIvIdu dun sIsLem securu keseIuruIun. MIsuInyu: peruLurun buLus kredIL muksImum (lecl lendin

Puge q oI z
UnLuk menjumIn buIwu prudenticl reulction berjuIun dun dIpuLuII, muku perIu dIbuuL
kodIIIkusI kebIjukun pubIIk LerIudup bunk yung berupu penguwusun perbunkun (bcnlin
supertision
6
). MeIuIuI penyedIuun InIormusI yung ukuruL dun LepuL wukLu, penguwus bunk
memuInkun perun yung krILIkuI unLuk mendukung perun pemerInLuI sebuguI sumber pInjumun
LerukIIr (the lender oj lcst resort), penjumIn sImpunun (deposit insurer) keLIku LerjudI InsLubIIILus
keuungun.
Prudenticl reulctions meneLupkun berbuguI buLusun unLuk menjumIn keumunun (scjet) dun
soundness sIsLem perbunkun. BerbuguI reguIusI InI dILujukun unLuk menceguI kerusukun perbunkun
yung dIsebubkun oIeI buruknyu munujemen (poor mcncement). Dun peneLupun kerungku reguIusI
yung LepuL uduIuI IuI yung sunguL penLIng unLuk menjumIn ugur puru penguwus perbunkun dupuL
menjuIunkun dun memperLunggungjuwubkun Lugusnyu.
BerkuILun dengun kerungku reguIusI yung prudent InI, PoIIzuLLo (1qqo) LeIuI mengeIuborusI 11
poIn (the :: Polizctto Points) bugI Lerwujudnyu prudenticl reulctions yung mumpu menjumIn
sIsLem keuungun yung seIuL (c sound jincncicl sstem). DuIum mukuIuI InI, penuIIs ukun
menggunukun the :: Polizctto Points LersebuL unLuk mendeLeksI berbuguI musuIuI yung menjudI
penyebub krIsIs perbunkun dI ndonesIu. The :: Polizctto Points LersebuL uduIuI:
1. KrILerIu unLuk musuk (Criteric jor Entr)
z. Kecukupun moduI (Ccpitcl Adequcc)
. DIversIIIkusI useL (Asset Ditersijicction)
q. PInjumun kepudu grup (Locns to Insiders);
. AkLIvILus yung dIIjInkun dun yung dIIurung (Permissible or Prohibited Actitities);
6. PembugIun dun pengkIusIIIkusIun useL (csset clcssijicction cnd protisionin);
;. Pengujuun InIormusI yung suIuI oIeI pemInjum (submission oj jclse jincncicl injormction
b borrouers)
8. Ingkup, IrekuensI, dun IsI progrum uudIL (scope, jrequenc, cnd content oj the cudit
prorcm).
q. KekuuLun penegukun (enjorcement pouers) uLus berbuguI reguIusI perbunkun.
1o. PerIukuun LerIudup bunk-bunk bermusuIuI (trectment oj problem cnd jciled bcnls).
11. AsurunsI deposILo (Deposit Insurcnce).

q. Restroktorisusi Perbunkun
KeLIku sekLor perbunkun menguIumI krIsIs, muku soIusI sLundur unLuk menguLusI krIsIs LersebuL
uduIuI dengun meresLrukLurIsusI sekLor perbunkun. BIusunyu, pemerInLuI seIuIu menyesuuIkun
kebIjukun dun reguIusI perbunkun unLuk memperbuIkI sLubIIILus dun eIekLIvILus sIsLem keuungun,
sekuIIgus unLuk merespon perkembungun IndusLrI keuungun.
Progrum resLrukLurIsusI ukun eIekLII jIku pemerInLuI dupuL mengIdenLIIIkusI securu ukuruL
LenLung penyebub krIsIs. ong (1q8;) dun HInds (1q88) berpendupuL buIwu keLIdukseImbungun
mukroekonomI seperLI deIIsIL nerucu pembuyurun dun APBN, perubuIun yung sunguL Lujum duIum
Iurgu-Iurgu reIuLII, Lekunun eksLernuI (externcl shocls), dun kebIjukun yung suIuI dupuL
memperIemuI sLrukLur IInunsIuI, dun keIIIungun InvesLusI porLoIoIIo duIum jumIuI besur. TerukIIr,
kondIsI InI ukun menyebubkun Lekunun LerIudup pInjumun, muncuInyu penurIkun sImpunun (bcnl
runs), peIurIun moduI (ccpitcl jliht), dun keLIduksLubIIun moneLer dun Iurgu (monetcr cnd price
instcbilit).
OIeI kurenu ILu, SIeng (1qqz) berpendupuL buIwu keberIusIIun resLrukLurIsusI perbunkun
sunguL memerIukun keLersedIuun kondIsI-kondIsI umum sebuguI berIkuL: (1) LercIpLunyu kondIsI
mukroekonomI yung sLubII dun sekLor rIII yung kompeLILII; (z) kemuuun poIILIk yung kuuL; ()
perungkuL InsLILusI dun InsLrumen resLrukLurIsusI perbunkun yung eIekLII; dun (q) keLenLuun Iukum
(lecl jrcmeuorl) yung mumpu mencIpLukun dIsIpIIn keuungun.

limits), mInImum kecukupun moduI (minimum ccpitcl cdequcc rctioJCAR), rIsIko IIkuIdILus (liquidit rctios),
dsb.
6
cnlin supertision uduIuI ugen bugI perbunkun unLuk menguwusI dun memonILor bunk-bunk dun
menegukkun reguIusI dun kebIjukun perbunkun. DuIum konLeks ndonesIu, perun InI dIjuIunkun oIeI Bunk
ndonesIu dun ukun dIgunLIkun oIeI sebuuI InsLILusI yung bernumu embugu Penguwus Jusu Keuungun (PJK)
uLuu sekurung yung rumuI dIbIcurukun dengun numu OLorILus Jusu Keuungun (OJK).

Puge oI z
Sedungkun AIexunder, eL. uI (1qq;) berpendupuL, ugur sLruLegI resLrukLurIsusI perbunkun
berIusII, muku sLruLegI LersebuL Iurus meIIpuLI IuI-IuI sebuguI berIkuL. Pertcmc, sLruLegI
resLrukLurIsusI perbunkun Iurus kompreIensII. ArLInyu, cukupun resLrukLurIsusI perbunkun LIduk
Iunyu menyungkuL penyeIesuIun musuIuI stocl dun jlou durI bunk yung IemuI dun insoltent suju,
LeLupI jugu mengoreksI keIemuIun dI bIdung ukunLIng, IeguI dun uLurun prudenLIuI, supervIsI, dun
complicnce. Keduc, prompt cction. ArLInyu, sLruLegI resLrukLurIsusI perbunkun Iurus bIsu
dIIuksunukun dengun cepuL (prompt cction). Ketic, udunyu exit polic yung Legus. Dengun kuLu IuIn,
pembekuunJpenuLupun bunk merupukun bugIun InLegruI durI best prcctice upubIIu kondIsI krIsIs
dupuL dIkenduIIkun. Keempct, udunyu budun pengenduIIJlecd cenc yung eIekLII.
DuIum mukuIuI InI, penuIIs ukun menggunukun keempuL buLIr sLruLegI yung dIkembungkun
AIexunder, eL uI (1qq;) unLuk mengunuIIsIs proses resLrukLurIsusI perbunkun yung suuL InI berIungsung
dI ndonesIu.

C. Kondisi Perbunkun Indonesiu Prukrisis -Krisis 1qq,[qS
1. Liberulisusi Sektor Perbunkun di eru 1qSo-un dun 1qqo-un
IberuIIsusI dI sekLor perbunkun, pudu dusurnyu LeIuI dImuIuI pudu LuIun 1q8 dengun
dIkeIuurkunnyu pukeL dereguIusI perbunkun pudu JunI 1q8. IberuIIsusI sekLor perbunkun InI
dIperIukun duIum rungku mencIpLukun IIngkungun operusI yung mendukung (c supportite operctin
entironment) bugI Lerwujudnyu bcnlin soundness. Pudu perIode sebeIum 1q8, ndonesIu
menerupkun kebIjukun moneLer dengun konLroI Iungsung meIuIuI peneLupun pugu kredIL, sIsLem
kredIL seIekLII, dun LIngkuL suku bungu. KonLroI Iungsung LerIudup sIsLem keuungun InI menyebubkun
uIokusI kredIL yung kurung opLImuI dun kurungnyu mobIIIsusI musyurukuL seIInggu mencIpLukun
kondIsI jincncicl repression.
PukeL dereguIusI JunI 1q8 mengIupuskun sIsLem konLroI Iungsung dI sekLor moneLer seIInggu
menIngkuLkun mobIIIsusI dunu dun eIIsIensI uIokusI sumber duyu. SeIunjuLnyu, unLuk menIngkuLkun
pengeruIun pengeruIun dunu musyurukuL gunu pembIuyuun pembungunun serLu eIIsIensI dun duyu
suIng perbunkun ndonesIu, pemerInLuI mengeIuurkun pukeL dereguIusI pudu OkLober (PukLo) 1q88.
Beberupu uspek penLIng duIum PukLo 1q88 uduIuI: (1) kemuduIun pembukuun kunLor cubung, (z)
kemuduIun pendIrIun bunk buru, dun () penurunun reserte requirement.
DereguIusI perbunkun LuIun 1q8o-un LersebuL mengukIIrI segmenLusI dI sekLor keuungun dun
menIngkuLkun persuIngun dI sekLor perbunkun. Sejuk dIkeIuurkunnyu PukLo 1q88 InI, pemerInLuI
securu konLInyu mengeIuurkun berbuguI pukeL kebIjukun dI sekLor perbunkun duIum rungku
mencIpLukun kondIsI perbunkun yung seIuL (bcnlin soundness) dun berduyu suIng. UnLuk
menIngkuLkun penguwusun duIum operusI sekLor perbunkun pemerInLuI mengeIuurkun kebIjukun
mengenuI keLenLuun keIuLI-IuLIun perbunkun (prudenticl reulction) pudu LuIun 1qq1.
;


. umpuk Liberulisusi Sektor Perbunkun
Sejuk dIguIIrkunnyu reIormusI perbunkun (bcnlin rejorm) meIuIuI dereguIusI perbunkun JunI
1q8, yug dIsusuI dengun OkLober 1q86, dun PukLo 1q88, LeIuI LerjudI perubuIun yung cukup
IundumenLuI duIum peLu perekonomIun mukro nusIonuI. BerbuguI sLudI LeIuI dIIukukun LerIudup
kecenderungun menguuLnyu uLmosIIr moneLIsusI InI. SuIuI suLunyu yung menurIk dIsImuk uduIuI yung
dILerbILkun M yung merupukun sLudI Tseng dun Corker (1qq1).
8
DuIum kerLus kerjunyu, keduu
penuIIs mengoperusIkun modeI ekonomeLrI unLuk mendeLeksI penguruI IIberuIIsusI sekLor keuungun
beberupu Neguru AsIu, Lermusuk ndonesIu.
DuIum kusus ndonesIu, suyungnyu LIduk dIuIus securu LunLus, buguImunu kInerju PukLo, kurenu
duLu yung dIoIuI merupukun runLuL wukLu (time series) kuurLuIun, seIumu 1q;q-1q8q (6 observusI).
MeskI demIkIun, beberupu Lemuun duIum LuIIsun LersebuL cukup menurIk dun berIurgu sebuguI buIun
musukun.
KebIjukun PukLo 88 dupuL dIkuLukun sebuguI LInduk IunjuL yung berIurgu durI IIberuIIsusI suku
bungu, yung dIkenuI sebuguI dereguIusI perbunkun 1q8. Dengun membebuskun bunk-bunk unLuk

;
ebII juuI LenLung berbuguI kebIjukun dI sekLor perbunkun LersebuL, IIIuL umpIrun.
8
SebuguImunu dIkuLIp oIeI A. Tony PruseLIunLono. 1qqz. PoLreL MoneLer dun Perbunkun Puscu EmpuL TuIun
PukLo. Kompcs, zq OkLober 1qqz.

Puge 6 oI z
menenLukun sendIrI keseImbungun LIngkuL bungunyu musIng-musIng, seIuIn mendorong eIIsIensI
mIkro dun mukro sekLor perbunkun, jugu berdumpuk posILII bugI musyurukuL. DurI duLu LuIunun dupuL
dIdeLeksI buIwu sebeIum dereguIusI, LernyuLu LIngkuL bungu rIII kILu seIuIu neguLII (sebuguI
pengurungun unLuru suku bungu nomInuI yung dILeLupkun pemerInLuI dengun Iuju InIIusI). SeLeIuI
pIuIon suku bungu dIIepus, LIngkuL bungu rIII InI menjudI posILII, yung berurLI ukun mendorong
musyurukuL unLuk menyImpun uungnyu dI sekLor perbunkun.
KombInusI unLuru dereguIusI 1q8 dengun PukLo 1q88 LeIuI berdumpuk posILII bugI proses
penduIumun IInuncIuI (jincncicl deepenin). ndIkusI udunyu perbuIkun keduIumun IInuncIuI
(jincncicl depth) InI numpuk durI rusIo MzJPDB yung kIun menIngkuL, durI 1z,8% (1q;-1q8)
menjudI 1;,% (1q8-1q88), z;% (1q88-1qqo), dun qq,;% (1qqo-1qq;).
q
Tubel 1 menunjukkun
beberupu IndIkuLor moneLer sejuk perIode dereguIusI perbunkun LuIun 1q8. PenIngkuLun LersebuL
mengIndIkusIkun buIwu musyurukuL suduI semukIn bunyuk menggunukun jusu perbunkun. KenuIkun
rusIo yung LerjudI pudu dusuwursu 1q8o-un LersebuL merupukun IuI yung menggembIrukun. Kurenu
berurLI puIu, sekLor moneLer kILu berIusII menIngkuLkun mobIIIsusI dunu musyurukuL yung seIumu
LersembunyI unLuk dIuIokusIkun menjudI InvesLusI produkLII dI sekLor rIII.

Tubel 1: umpuk eregolusi Perbunkun di Indonesiu, 1qS-1qq,
Indikutor Periode
1q,-1qS
Periode
1qS-1qSS
Periode
1qSS-1qqo
Periode
1qqo-1qq,
TIngkuL suku bungu rIII (%) -8.q -q.6 q ;.6
MzJPDB (%) 1z.8 1;. z; qq.;
nvesLusIJPDB (%) 1.8 z8.q z8.6 .1
TIngkuL nIIusI (%) 18. 11 ;.z 8.1
Sumber: Internctioncl Iincncicl Stctistic, berbuguI penerbILun (dIsudur durI Gunuwun dun
WInoLo, 1qq8)
MeskI menunjukkun IndIkuLor yung posILII, numun upubIIu kILu memperIuLIkun securu IebII
deLuII durI berbuguI IndIkuLor IInunsIuI IuInnyu pudu perIode 1qqo-1qq;, muku ukun kILu dupuLI buIwu
dereguIusI perbunkun jugu memuncuIkun sejumIuI rIsIko yung pudu ukIIrnyu membuwu sekLor
perbunkun ndonesIu musuk duIum sLudIum krIsIs 1qq;-1qq8.
Beberupu IndIkuLor sekLor IInunsIuI dun IndIkuLor kondIsI perbunkun dI ndonesIu menunjukkun
Lundu kegIuLun operusIonuI perbunkun yung seIuL. DurI sIsI sIsLem IInunsIuI, LInggInyu LIngkuL resIko
InI dupuL dIIIIuL durI besurnyu ekspunsI kredIL sekLor perbunkun dun rusIo pInjumunJdeposILo (locn to
deposit rctioJDR) yung LInggI pudu perIode 1qqo-1qq; (IIIuL Tubel ). RusIo DR seIumu ; LuIun
LerukIIr InI seIuIu berudu dI uLus 11o% yung menunjukkun renLunnyu keseIuLun perbunkun dI
ndonesIu.
DI sumpIng ILu, LerIIIuL jugu semukIn LInggInyu porsI pemberIun kredIL pudu sekLor properLI dun
menIngkuLnyu presenLuse kredIL bermusuIuI. Berdusurkun kepemIIIkunnyu, kredIL bermusuIuI
sebugIun besur LerkonsenLrusI pudu bunk-bunk pemerInLuI sejuk LuIun 1qq sumpuI LuIun 1qq; dun
securu LoLuI kredIL bermusuIuI mencupuI 1o,q% durI LoLuI kredIL yung dIberIkun pudu LuIun 1qq6
(Tubel ). Pudu AprII 1qq;, kredIL bermusuIuI keseIuruIun bunk sekILur 8,8% dImunu kredIL
bermusuIuI pudu bunk pemerInLuI berkIsur 1,q% dun bunk swusLu nusIonuI devIsu q,%. Pudu MureL
1qq8, kredIL bermusuIuI sekLor perbunkun LeIuI mencupuI 1q,8%, dImunu kredIL bermusuIuI bunk
pemerInLuI menIngkuL IumpIr duu kuII IIpuL yuILu zq,z% dun kredIL bermusuIuI bunk swusLu nusIonuI
devIsu menIngkuL LIgu kuII IIpuL menjudI 1z,68% (Gunuwun; JusmInu; RIzuII, 1qq8).
Tubel q menyujIkun beberupu IndIkuLor perbunkun yung memberIkun IndIkusI kInerju
perbunkun pudu perIode 1qqo-1qq;. RusIo pInjumun LerIudup useL menunjukkun ungku yung reIuLII
LInggI sejuk 1qqo, dI uLus ;o% seLIup LuIun, IuI InI mengIndIkusIkunnyu besurnyu kredIL yung
dIberIkun oIeI bunk dun LInggInyu rIsIko kredIL (credit risl). Sedungkun DR yung mencupuI dI uLus
1oo% menunjukkun LInggInyu resIko bunk duIum mengIudupI musuIuI IIkuIdILus (liquidit risl).

q
SeperLI IuzImnyu, Mz dIsInI dIdeIInIsIkun sebuguI peredurun uung duIum urLI Iuus, yuILu meIIpuLI uung kerLus
dun Iogum (currenc), rekenIng gIro (demcnd deposit), serLu Lubungun (sctins deposit).

Puge ; oI z

Tubel . Indonesiu: Beberupu Indikutor Sektor Iinunsiul, 1qqo-1qq,
ndIkuLor 1qqo 1qq1 1qqz 1qq 1qqq 1qq 1qq6 1qq;
PenduIumun InunsIuI (%) 1J
M1JPDB 1z.z 11.; 1o.6 1o.z 1o.8 1o.q q.; q.q
MzJPDB q. q.; q.8 q.q qq.q q8.o z.1 1.q
GDCJGDP qq.o o.1 o.o q;.; o.6 1.8 q.z ;.

EkspunsI MoneLer (%) zJ
Mo 16. . 1. 8. z.z 1;.8 .8 16.1
M1 1.q 1z.1 .o zz.8 zz.q 1.; q.6 1q.z
Mz qq.6 1;. 1q.8 zo.z zo.o z;.z z;.z 16.6
GDC 8. 18.q 1q.1 z1.o zz.q z1.; zz.; zq.q

Reserve Cover (%)
MzJCudungun DevIsu zz. q86.q o6.; qq.1 q1.q 6q.q 6oq. qoo.q

RusIo PInjumunJDeposIL zJ 1z8.; 1z.6 116.z 11;.o 1z. 118.8 11q.q 1z.6
PerLumbuIun KredIL
- Bunk KomersIuI z. 16. 8.q zz. z.; zq.z zq.q zq.1
- AseL Bunk TerkIusIIIkusI J
uncur n.u q.z n.u 1q.z 1z.1 1o.q 8.8 8.6
BermusuIuI n.u 1.; n.u . q.o . z.q z.
KredIL ProperLI n.u n.u 1z. 1. 16. 16.q 18.8 1q.6
CuLuLun:
1J Money und Gross DomesLIc CredILs (GDC) oI MoneLury Survey 1qq; us end oI November 1qq;.
zJ PersenLuse perubuIun per LuIun
J PersenLuse ToLuI KredIL OuLsLundIng Bunk KomersIuI

Sumber:
M, nLernuLIonuI InuncIuI SLuLIsLIc, berbuguI penerbILun.
Bunk ndonesIu, ndonesIun InuncIuI SLuLIsLIc, berbuguI penerbILun.
Bunk ndonesIu, AnnuuI ReporL, berbuguI penerbILun.
Tubel g menunjukkun buIwu jumIuI bunk yung meIunggur keLenLuun Ccpitcl Adqucc Rctio
(CAR), Lecl Lendin Limit (), Locn to Deposit Rctio (DR) dun Reserte Requirement pudu
LuIun 1qq dun 1qq6. ApubIIu dIIIIuL jumIuI bunk yung meIunggur keLenLuun keIuLI-IuLIun, LerIIIuL
buIwu Iunyu sebugIun kecII bunk suju yung meIunggur keLenLuun LersebuL. Berdusurkun duLu LuIun
1qq, sebugIun besur bunk yung meIunggur keLenLuun keIuLI-IuLIun LersebuL uduIuI bunk umum
swusLu.
DurI sIsI permoduIun, pudu uwuI LuIun 1qq; seIuruI keIompok bunk ruLu-ruLu dupuL memenuII
kewujIbun CAR. Numun, pudu MureL 1qq8 securu keseIuruIun CAR perbunkun Iunyu sekILur q,%
dImunu keIompok bunk pemerInLuI memIIIkI CAR LerjeIek, yuILu z,q%. Penurunun CAR yung druLIs
InI menunjukkun kuuIILus useL yung sunguL cepuL sejuIun dengun menIngkuLnyu kredIL bermusuIuI
duIum perIode MureL 1qq; sumpuI MureL 1qq8.
SekLor perbunkun ndonesIu jugu sunguL LerkonsenLrusI pudu bunk-bunk LerLenLu. SeLeIuI
IIberuIIsusI perbunkun LuIun 1q88, konsenLrusI bunk berdusurkun useL, kredIL, dun dunu pIIuk keLIgu
(DPK) menurun wuIuu LeLup berudu dI uLus o%. KonsenLrusI perbunkun pudu bunk-bunk LerLenLu InI
jugu menunjukkun keruwunun sekLor perbunkun upubIIu bunk-bunk bersungkuLun menguIumI
musuIuI.






Puge 8 oI z
Tubel . KlusiIikusi Kredit Bunk Komersiul, 1qqg-1qq,
{Persentuse terhudup totul kredit)
1qq 1qq6 1qq;
ToLuI kredIL (LrIIIun Rp) z6; 1 o
Sub-stcndcrd z.; z.6 z.8
Doubtjul z.q . .
cd-debt . z.q z.

Distrihusi kredit hermosoloh herdosorkon kepemilikon honk (persentose terhodop
kredit hermosolohJ
Bunk PemerInLuI ;z.; 6; 6.q
Bunk SwusLu 16. zz.8 zq.
BPD . q.q q.8
Bunk AsIng dun JoInL VenLure . . q.8

Kredit Bermosoloh sehogoi persentosi dori totol kredit herdosorkon kepemilikon
honk
Semuu Bunk 1o.q 8.8
Bunk PemerInLuI 16.6 1.q
Bunk SwusLu DevIsu .; q.
Bunk SwusLu non devIsu 1.8 1.1
Sumber: DIumbII durI Anwur NusuLIon, esson Irom LIe RecenL InuncIuI CrIses In ndonesIu,
MukuIuI unLuk Conjerence on Sustcinin Economic Grouth in Indonesic: A Ircmeuorl Toucrds
the Tuent-Iirst Centur, LungguI 1;-18 Desember yung dIseIenggurukun oIeI USAD-ACAES-PEM
U, JukurLu 1qq;, IuI. 1.


Tubel q. Indonesiu: Indikutor Sektor Perbunkun
{dulum persen, kecouli dinyutukun luin)
1qqo 1qq1 1qqz 1qq 1qqq 1qq 1qq6 1qq;

RusIo PInjumun TerIudup AseL ;.q ;6.z ;.; ;.q 8o. ;q.z ;;.o ;1.q
RusIo PInjumun TerIudup
SImpunun
118.z 1o.; 1zq. 1z.q 1q.q 1;.; 11.o 1z.;
RusIo ModuI TerIudup AseL q.z 6.1 q.6 11.; 11.8 1.o 1z.z 11.q
RusIo Kus TerIudup SImpunun 6. 1.; .z z.6 z. z.6 q.; .8
RusIo KredIL BermusuIuI TerIudup
ToLuI KredIL
LLd q.z LLd 1q.z 1z.1 1o.q 8.8 1q.o
ToLuI KredIL MuceL LLd 1.; LLd . q.o . z.q LLd
RusIo KewujIbun BersII VuIus
TerIudup ToLuI KewujIbun o.q o.; z.z q.q .8 .8 z.8 .z
ProporsI PInjumun SekLor ProperLI LLd LLd 1z. 1. 16. 16.q 18.8 1q.6
ReLurn on AsseLs LLd LLd o. 1.oq o.6z 1.1 1.zz 1.;
ReLurn on EquILy LLd LLd .1q q.1 z.q 16.1q 16.8 1z.o6
PendupuLun OperusIonuI LLd LLd o.qq o.q o.q o.qz o.qz o.q
CupILuI Adequucy RuLIo LLd LLd 8. q.q 1z. 11.8 11.8z q.1q
GIro WujIb MInImum
- RupIuI LLd LLd LLd LLd LLd LLd .q1 -o.q
- VuIus LLd LLd LLd LLd LLd LLd .z8 .oq
Sumber: Bunk ndonesIu, uporun TuIunun, berbuguI edIsI
M, nLernuLIonuI InuncIuI SLuLIsLIc, berbuguI edIsI



Puge q oI z
Tubel g. Indonesiu: Pelunggurun Prinsip Kehuti-hutiun,
Oktober 1qqg dun Joni 1qq6
CAR DR

Posisi Oktober 1qqg

ToLuI z1 ;o 18
Bunk PemerInLuI o z 1
Bunk Umum SwusLu NusIonuI 18 6 11
Bunk Pembungunun DueruI z o
Bunk AsIng dun Cumpurun 1 q 6

PosIsI 1 MeI 1qq6
ToLuI 18 q 1q

Memorundom
PeIunggurun GWM Bunk Umum Des. 1qq6 Des. 1qq; Jun. 1qq8 eb. 1qq8 Mur. 1qq8

Totul ;z 111 1zo 1zo 111
Bunk PemerInLuI ; ; ;
Bunk SwusLu NusIonuI DevIsu z6 q 6o q
Bunk SwusLu NusIonuI Non DevIsu zq
Bunk Pembungunun DueruI q q 6
Bunk Cumpurun 6 8 1o 1o
Bunk AsIng q 6
CuLuLun:
CAR: RusIo unLuru moduI dengun useL LerLImbung menuruL resIko (mInImuI 8%)
: BuLus MuksImum PemberIun KredIL (BMPK) sebesur 1o% durI LoLuI moduI unLuk sesumu
keIompok perusuIun, dun 1o% unLuk nusubuI perorungun.
DR: RusIo unLuru pInjumun dun dunu pIIuk keLIgu (DPK) yung dIkumpuIkun bunk (nIIuI posILII
bIIu 8%; neLruI unLuru 8%-11o%; dun neguLII unLuk dI uLus 11o%).
GWM: GIro WujIb MInImum

Sumber: Bunk ndonesIu, SIurun Pers dun Iuporun TuIunun

. Anulisis Iuktor Penyebub Krisis Perbunkun di Indonesiu

1. Pendekutun "the 11 Polizotto Points
DurI pembuIusun dI uLus menunjukkun buIwu dereguIusI perbunkun sejuk JunI 1q8 LeIuI
menImbuIkun sejumIuI resIko yung ukIIrnyu membuwu perbunkun ndonesIu musuk duIum sLudIum
krIsIs pudu 1qq;-1qq8. Dun sesungguInyu, jIku kILu mendeLeksI IukLor penyebub muncuInyu rIsIko
dun krIsIs perbunkun dI ndonesIu dengun menggunukun kerungku yung dIkembungkun oIeI PoIIzuLLo
(1qqo), LIduk suIIL unLuk menemukunnyu.
Berdusurkun The :: Polizctto Points -sebuguImunu dIuIus dI Iundusun LeorI- muku durI 11
poIn yung dIkemukukun oIeI PoIIzuLLo duIum rungku mencIpLukun prudenticl reulction bugI
Lerwujudnyu bcnlin soundness, LernyuLu LIduk seIuruInyu LerdupuL duIum sIsLem perbunkun
ndonesIu. Dun kuIuupun LeIuI dIpenuII, ImpIemenLusI dun enjorcement-nyu musII juuI durI
memuduI.
Sumber muIupeLuku perLumu bugI perbunkun ndonesIu uduIuI criteric jor entr dun ccpitcl
cdequcc (PoInL 1 & z) yung begILu muduI. Hunyu dengun moduI sebesur Rp1o mIIIur, seseorung
dupuL mendIrIkun sebuuI bunk devIsu domesLIk dun dengun moduI sebesur Rpo mIIIur dupuL
membenLuk bunk cumpurun (joint tenture bcnl). KebIjukun InI memung dIuruIkun unLuk membuku
pusur perbunkun seIuus-Iuusnyu. SeIInggu, dengun kebIjukun InI muku bermuncuIun bunk-bunk buru
dun LenLunyu ukun bunyuk menyerup dunu musyurukuL.

Puge 1o oI z
Numun, pembukuun pusur IndusLrI perbunkun yung seIuus-Iuusnyu Lunpu dIserLuI dukungun
sumber duyu munusIu (SDM) perbunkun yung memuduI, muku yung ukun LerjudI uduIuI perbunkun
LersebuL dIdIrIkun dengun perbekuIun yung uIu kudurnyu. Dun InIIuI yung LerjudI, keLIku sekLor
perbunkun dIbuku, muku SDM perbunkun LersedIu bukun SDM perbunkun yung memung beLuI-beLuI
memuIumI seIuk beIuk dunIu perbunkun, LeLupI SDM yung berusuI durI pInduIun durI pengusuIu
keIonLongun.
1o

UnLuk mengurungI rIsIko dun menIngkuLkun pendupuLunnyu, umumnyu bunk-bunk meIukukun
dIversIIIkusI uLus operusI bunk. PembuLusun uLus ekspunsI securu geogruII dun dIversIIIkusI produk
(PoInL JAsset Ditersijicction) jusLru serIng menIngkuLkun rIsIko bunk. DurI kucumuLu kepenLIngun
keIuLI-IuLIun (prudenticl point), pembuLusun seperLI InI seIurusnyu dIIIIungkun. Numun, uLurun
LenLung lecl lendin limits (keLenLuun buLus muksImum pemberIun kredILJBMPK), buLusun InvesLusI
pudu sekLor-sekLor LerLenLu (PoInL JPermissible or Prohibited Actitities), dun buLusun-buLusun
exposure IuInnyu yung dILujukun unLuk menceguI LerjudInyu konsenLrusI rIsIko pudu suLu orung uLuu
grup pemInjum yung LerkuIL (PoInL qJLocns to Insiders), perIu dIIukukun unLuk Lujuun keIuLI-IuLIun
(prudenticl purposes).
Numun suyungnyu, LIduk seIuruI PoInL , q, dun durI the :: Polizctto Point LersebuL yung
dIjuIunkun. TerIudup poInL mIsuInyu, LerdupuL pembuLusun pusur bugI musIng-musIng bunk.
MIsuInyu, bugI bunk-bunk bersLuLus devIsu nusIonuI, mereku dIbuLusI Iunyu boIeI beroperusI dI koLu-
koLu besur (IbukoLu propInsI), semenLuru bunk-bunk kecII seperLI bunk yung dImIIIkI oIeI pemerInLuI
dueruI dIbuLusI Iunyu boIeI beroperusI dI regIonuInyu dImunu bunk LersebuL berdIrI. Sedungkun bunk
perkredILun rukyuL (BPR) Iunyu boIeI beroperusI dI LIngkuL kecumuLun.
PembuLusun regIonuI operusI bunk memung dIpundung penLIng unLuk menjugu ugur LIduk udu
persuIngun yung LIduk seIuL unLuru bunk besur dun bunk kecII. Numun, pembuLusun InI sebenurnyu
cenderung membuLusI bunk-bunk kecII (uLuu bunk-bunk dueruI) yung IngIn menIngkuLkun economic
oj sccle-nyu, kurenu pusurnyu dIbuLusI pudu regIonuInyu sendIrI, yung sesungguInyu, pusurnyu sunguL
kecII. Berbedu dengun bunk-bunk swusLu nusIonuI (bunk-bunk besur), meskIpun operusInyu dIbuLusI,
numun kurenu dueruI operusInyu merupukun dueruI gemuk, muku IuI ILu LIduk menImbuIkun
musuIuI berurLI duIum IuI pusur. BugI bunk-bunk yung beroperusI dI koLu besur, kInI LIngguI
buguImunu memunIuuLkun pusur yung sunguL poLensIuI LersebuL dengun berbuguI sLruLegI promosI
yung memIkuL.
MeskI begILu, kurenu pendIrIun bunk-bunk swusLu devIsu nusIonuI begILu muduI, muku LeLup
suju persuIngun dI kuIungun mereku dI koLu-koLu besur, LeLup sengIL. DurI kucumuLu posILII, persuIngun
unLurbunk memung ukun menIngkuLkun eIIsIensI, serLu perbuIkun peIuyunun yung mengunLungkun
musyurukuL. Kecenderungun unLuk memberI kompensusI bungu yung LInggI pudu penubung mIsuInyu,
uduIuI suIuI suLu keunLungun yung LIduk LerjudI dI musu-musu sebeIum dereguIusI. KeIuwesun
bIrokrusI perbunkun serLu perbuIkun peIuyunun IuInnyu LerIudup nusubuI merupukun IuI-IuI yung
punLus dIsyukurI sebuguI IIkmuI durI reIormusI perbunkun.
Numun, durI perspekLII IuIn, persuIngun jugu bIsu menjurus kepudu IuI-IuI yung kurung seIuL,
yung jusLru bIsu menjudI bumerung. SuduI Iumu dIunLIsIpusI, buIwu puru peIuku perbunkun kILu
duIum bIsnIsnyu Lerkudung LIduk rusIonuI. Penuwurun ImIng-ImIng berbuguI IudIuI kepudu cuIon
penubung mIsuInyu, keIuk ukun berpoLensI sebuguI IukLor yung memberuLkun bIuyu operusIonuI.
TIduk udunyu pembuLusun duIum pemberIun kredIL ke sekLor-sekLor LerLenLu jugu LeIuI
mengukIbuLkun uIokusI kredIL LerkonsenLrusI suLu sekLor suju. SeperLI mIsuInyu, perLumbuIun kredIL
ke sekLor properLI yung menIngkuL Lujum duIum eru 1qqo-un dun LeIuI menyebubkun bunk-bunk
menguIumI resIko kredIL yung sunguL LInggI. PemberIun kredIL jugu LeIuI mengubuIkun uspek
keIuyukun proyek ukIbuL InIormusI yung suIuI durI borrouers (PoInL ;), kurenu pemberI kredIL musII
memIIIkI kuILun bIsnIs dengun borrouers.
KemudIun, buguImunu dengun uLurun BMPK? SesungguInyu, kILu LeIuI memIIIkI keLenLuun
LenLung pembuLusun pemberIun kredIL (keLenLuun BMPK) kepudu grup LerkuIL. Numun, berdusurkun
duLu yung penuIIs IImpun, suduI sejuk Iumu prukLek peIunggurun LerIudup keLenLuun BMPK InI
dIIunggur. uporun Bunk ndonesIu memperIIIuLkun beberupu IukLu berIkuL InI:
11

1. Pudu LuIun 1qq, Luk kurung durI enum bunk BUMN LeIuI meIunggur keLenLuun BMPK.

1o
sLIIuI pengusuIu keIonLongun InI dIpopuIerkun oIeI KwIk KIun GIe.
11
dIumbII durI PrudjoLo (zooo).

Puge 11 oI z
z. Pudu buIun buIun JunI 1qq LerdupuL enum bunk swusLu yung memberIkun kredIL kepudu
grupnyu sendIrI seIInggu mencupuI besurun zoo% durI moduI bunk, z bunk memberIkun
kredIL kepudu grupnyu sendIrI sebesur IebII durI 1oo% durI moduI bunk, dun qz bunk
meIukukun Lerobosun LerIudup keLenLuun BMPK sumpuI o percenL durI moduInyu sendIrI.
Sedungkun DururI (1qqq) mencuLuL, IumpIr semuu bunk-bunk yung dIIIkuIdusI
1z
, bunk yung
mendupuL sLuLus sebuguI Bunk Beku OperusI (BBO) dun cnl Tcle Dter (BTO) pudu LuIun 1qq8 dun
1qqq, serLu bunk-bunk yung berudu duIum penguwusun BPPN LeIuI meIunggur keLenLuun BMPK yung
dIsyuruLkun oIeI pemerInLuI, yuILu zo% durI moduI bugI debILur IndIvIduuI dun o% unLuk debILur
keIompok. Bunk Dugung NusIonuI ndonesIu (BDN) mIsuInyu, LeIuI memberIkun kredIL ke
keIompoknyu sendIrI sebesur qo,;% uLuu sekILur Rpzq LrIIIun. SemenLuru ILu, Bunk Dunumon, Bunk
Umum NusIonuI (BUN), dun Bunk Modern musIng-musIng LeIuI memberIkun kredIL ke keIompoknyu
sendIrI sebesur q,8% (uLuu sekILur Rp1z,q LrIIIun), ;8,q% (uLuu sekILur Rp8,; LrIIIun, dun 6,z% (uLuu
sekILur Rp1,z LrIIIun). SemenLuru ILu, Kontcn edIsI z8 SepLember 1qq8 menyebuLkun BMPK yung
Iurus dIkembuIIkun Bunk CenLruI AsIu (BCA) kepudu pemerInLuI sebesur Rp1 LrIIIun.
Numun suyung, enjorcement pouers (PoInL q) LerIudup puru peIunggur BMPK musII sunguL
IemuI. PemerInLuI jugu LIduk Legus LerIudup bunk-bunk bermusuIuI (PoInL 1o). umbuLnyu
penyeIesuIun IIkuIdusI uLus Bunk Summu pudu LuIun 1qqz membukLIkun buIwu pemerInLuI LIduk
Legus LerIudup bunk-bunk yung LeIuI menImbuIkun kerusukun pudu sIsLem perbunkun nusIonuI.
AkIbuLnyu, berbuguI peIunggurun Lerus menIngkuL seIInggu pemerInLuI Iurus meIukukun
berbuguI perubuIun dun penumbuIun LerIudup prudenticl reulction. Pertcmc, pemerInLuI
mengubuI keLenLuun BMPK, yuILu durI o% durI moduI bunk pudu MeI 1qq menjudI % pudu
Desember 1qq dun menjudI zo% pudu MureL 1qq;. Keduc, pemerInLuI merevIsI Undung-undung
(UU) Perbunkun No.;J1qqz dengun menerbILkun UU Nomor 1oJ1qq8. UU Nomor ;J1qqz memung
dIrusukun memIIIkI ceIuI yung bIsu memIcu penIngkuLun kejuIuLun perbunkun. nI mengInguL, meIuIuI
keLenLuun keruIusIun bunk yung dIuLur duIum UU No. ;J1qqz, puru bunkIr bIsu menuLupI seLIup
LInduk kejuIuLun perbunkun yung dIIukukunnyu. TercuLuL, pudu perIode 1qq-1qq8, LInduk kejuIuLun
perbunkun jusLru mencupuI puncuknyu, buIk durI segI kuunLILus muupun kuuIILus (DururI, 1qqq).
Numun, UU Nomor 1oJ1qq8 InI, LeLup LIduk berunI menyenLuI puru pemIIIk bunk. TerbukLI,
durI z bunk swsLu nusIonuI yung dIIuporkun Bunk ndonesIu kepudu pIIuk yung berwujIb (Lermusuk
dIduIumnyu 16 bunk yung dIIIkuIdusI pudu 1 November 1qq;), IusIInyu LernyuLu yung dIvonIs Iunyu
LIgu bunk, yuILu: Bunk DwIpu, Bunk CILru, dun BUMJ. Dun durI LIgu yung dIvonIs LersebuL, LIduk
suLupun komIsurIs dun dIreksI yung dIpenjurukun, upuIugI pemIIIknyu.

. Penegukun Regolusi dun Koulitus Penguwusun
MusuIuI IIngkup, IrekuensI, dun IsI progrum uudIL (scope, jrequenc, cnd content oj the cudit
prorcm) uLuu IIngkup penguwusun (PoInL 8), sesungguInyu LeIuI dIuLur dengun buIk. Undung-
undung (UU) Perbunkun No. ;J1qqz yung LeIuI dIrevIsI dengun UU No. 1oJ1qq8, Bub V PusuI zq
IInggu PusuI ; menyebuLkun: (1) pembInuun dun penguwusun dIIukukun oIeI Bunk ndonesIu (PusuI
zq); (z) Bunk ndonesIu meIukukun pemerIksuun securu berkuIu muupun seLIup wukLu (PusuI 1); dun
Bunk ndonesIu dupuL menuguskun ukunLun pubIIk uLus numu B unLuk meIukukun pemerIksuun
(PusuI 1A). Bunk jugu dIwujIbkun menyumpuIkun pudu Bunk ndonesIu Iuporun keuungun berupu
nerucu dun perIILungun IubuJrugI LuIunun serLu penjeIusunnyu, serLu Iuporun berkuIu IuInnyu (PusuI
q). Bunk jugu wujIb mengumumkun nerucu dun perIILungun IubuJrugI (PusuI ). B dupuL mencubuL
IzIn usuIu, jIku menuruL penIIuIun B, bunk LersebuL membuIuyukun sIsLem perbunkun nusIonuI
(PusuI ;).
Mengucu pudu UU InI, sebenurnyu prosedur penguwusun perbunkun kILu suduI cukup buIk.
TIduk udu IndIkusI yung mencoIok buIwu sIsLem penguwusun perbunkun kILu dupuL dILembus. Hunyu
suju, memung ukun seIuIu LImbuI perLunyuun: upukuI IuI ILu cukup unLuk menjumIn buIwu kuuIILus
penguwusun perbunkun kILu LeIuI buIk? TernyuLu LIduk. Berdusurkun sLudI yung dIIukukun
BrownbrIdge dun KIrkpuLrIck (1qqq), serLu BosworLI und CoIIIns (zooo) menunjukkun buIwu kuuIILus
penguwusun perbunkun dI ndonesIu musII IemuI.
Tuble 6 menunjukkun buIwu penegukun reguIusI dun kuuIILus penguwusun perbunkun dI
ndonesIu dInIIuI musII IemuI, meskIpun kerungku kerju reguIusInyu (reulctor jrcmeuorl) LeIuI

1z
DIIIkuIdusI pudu LungguI 1 November 1qq;.

Puge 1z oI z
memuuskun (sctisjcctor). Dun Indeks IIngkungun reguIusI yung sunguL LInggI menunjukkun
IemuInyu IIngkungun.
Beberupu IukLor yung menyebubkun keIemuIun kuuIILus durI penegukun dun penguwusun
reguIusI perbunkun, unLuru IuIn meIIpuLI keLerbuLusun kupusILus InsLILusIonuI bunk senLruI
(erIdIunuseLyuwun, eL uI, 1qq8; DeIIuIse, 1qq8;), IemuInyu penegukun Iukum (NusuLIon, 1qqq),
LIduk udunyu IndependensI bunk cenLruI (DjIwundono, 1qqq; NusuLIon, 1qqq), dun prukLek korupsI
dun koIusI dI bunk senLruI (NusuLIon, 1qqq).

Tubel 6: Indikutor Kekoutun dun Koulitus Regolusi dun Sopervisi Perbunkun di Beberupu
Neguru Asiu
Neguru Bunk reguIuLory
Irumework
EnIorcemenL
quuIILy oI
reguIuLIon
QuuIILy oI bunk
supervIsIon
ndex oI reguIuLory
envIronmenL 1J
Hong Kong very good good good NA
ndonesIu suLIsIucLory weuk weuk z
Koreu weuk weuk IuIr q
MuIuysIu suLIsIucLory weuk weuk q1
SIngupore very good sLrong very good 16
TIuIIund weuk weuk weuk z
1J ow vuIues IndIcuLe u IIgI runkIng
Sumber: BrownbrIdge und KIrkpuLrIck (1qqq), und BosworLI und CoIIIns (zooo)
BerbuguI keIemuIun dI uLus, menjudI semukIn Iengkup kurenu dI suuL yung sumu, sIsLem
perbunkun ndonesIu jugu LIduk memIIIkI jurIng pengumun (scjet net) unLuk mengunLIsIpusI bIIu
krIsIs perbunkun LerjudI. JurIng pengumun yung dImuksud uduIuI udunyu Iembugu kIusus yung
memberIkun usurunsI uLus sImpunun (deposit) musyurukuL (deposit InsurcnceJPoInL 11). Muku,
uduIuI IuI yung LIduk uneI jIku keLIku krIsIs perbunkun LerjudI pudu November 1qq;
1
, ukIIrnyu
menImbuIkun kepunIkun musyurukuL yung berujung pudu penurIkun securu besur-besurun (rush) uLus
sImpunun mereku dI berbuguI bunk. MusyurukuL kIuwuLIr, IuI yung sumu -yuILu kebIjukun IIkuIdusI
perbunkun- ukun menImpu puIu bunk LempuL mereku menyImpun uungnnyu suuL ILu.

I. Strutegi dun Kebijukun ulum Restroktorisusi Perbunkun
Gumburun mengenuI kondIsI perbunkun ndonesIu menunjukkun buIwu resLrukLurIsusI dI
sekLor perbunkun merupukun IuI yung sunguL mendesuk dun Iurus secepuLnyu dIIuksunukun duIum
rungku pemuIIIun ekonomI nusIonuI. ResLrukLurIsusI perbunkun InI berLujuun unLuk menjumIn
kegIuLun operusIonuI perbunkun yung seIuL dun LersedIunyu IusIIILus jusu perbunkun yung merupukun
IuI yung sunguL penLIng sebuguI wuduI unLuk memobIIIsusI dunu; mencIpLukun InIrusLrukLur Iukum
dun sLundur penguwusun perbunkun; mencIpLukun dun memperLuIunkun sIsLem perbunkun yung
seIuL; dun unLuk menyeIesuIkun musuIuI bunk yung IemuI dun InsoIven serLu mengembuIIkun
kepercuyuun musyurukuL LerIudup sIsLem perbunkun (Gunuwun; JusmInu; RIzuII, 1qq8).
Securu umum, ursILekLur sLruLegI resLrukLurIsusI perbunkun dI ndonesIu memIIIkI kesumuun
dengun yung dILempuI dI berbuguI neguru IuInnyu. BIIu dIukur dengun pendekuLun yung dIsurunkun
GurcIu
1q
, LIngkuL kemujuun resLrukLurIsusI perbunkun dI ndonesIu duIum penyeIesuIun krIsIs berudu
LuIup pemuIIIun kepercuyuun kepudu sIsLem perbunkun dun persIupun menuju LuIup penyeIesuIun
resLrukLurIsusI perbunkun securu sIsLemuLIk. SemenLuru ILu, LuIup penyeIesuIun resLrukLurIsusI
operusIonuI yung IebII menekunkun perbuIkun IIngkungun eksLernuI LempuL beroperusInyu perbunkun
musII berudu duIum LuIup uwuI.

1
KrIsIs perbunkun pudu November 1qq; InI dIpIcu oIeI kebIjukun pemerInLuI unLuk meIIkuIdusI 16 bunk swusLu
uLus surun durI Dunu MoneLer nLernusIonuI (M).
1q
SebuguImunu dIkuLIp oIeI HuIIm AIumsyuI. 1qq8. ResLrukLurIsusI Perbunkun Dun Dumpuknyu TerIudup
PemuIIIun KegIuLun EkonomI dun PengenduIIun MoneLer, BuIeLIn EkonomI MoneLer Dun Perbunkun, VoI. 1, No.
, 1qq8, IuI. 1zq.

Puge 1 oI z
Securu gurIs besur, resLrukLIrIsusI perbunkun dI ndonesIu dupuL dIpIsuIkun menjudI LIgu
sLruLegI uLumu, yuknI: sLruLegI pemuIIIun kepercuyuun kepudu perbunkun, sLruLegI penyeIesuIun
musuIuI soIvubIIILus bunk, dun sLruLegI pemberduyuun perbunkun.

1. Strutegi Pemolihun Kepercuyuun Kepudu Perbunkun
KeLIku krIsIs perbunkun nusIonuI semukIn menduIum menjeIung ukIIr LuIun 1qq; ukIbuL
mengIebuLnyu Lekunun peIurIun sImpunun (rush), pIIIIun kebIjukun yung dupuL dILempuI dun wukLu
yung LersedIu pudu dusurnyu umuL LerbuLus. DI sIsI IuIn, rIsIko yung dIIudupI umuL besur upubIIu proses
InLermedIusI perbunkun LerIenLI kurenu ukun mengukIbuLkun muceLnyu sIsLem pembuyurun nusIonuI
dun keIumpuIun kegIuLun perekonomIun securu menyeIuruI. OIeI kurenu ILu, sLruLegI yung dILempuI
duIum sILuusI dururuL InI pudu uwuInyu uduIuI mencobu menunumkun kepercuyuun kepudu
musyurukuL buIwu pemerInLuI dun bunk senLruI ukun berLInduk sebuguI peIIndung sImpunun
musyurukuL (deposits protector).
Numun, komILmen yung IngIn dILunumkun pemerInLuI dun bunk senLruI LernyuLu LIduk segeru
memperoIeI kepercuyuun seIInggu peIurIun dunu bunk musII Lerus berIunjuL. HuI InI memuksu Bunk
ndonesIu menyedIukun bunLuun IIkuIdILus (BB) duIum IungsInyu sebuguI lender oj the lcst resort
dun kemudIun dIperkuuL IugI oIeI dukungun skIm penjumInun menyeIuruI (blcnlet ucrcntee
scheme) durI pemerInLuI. SLruLegI InI kemudIun dupuL meredum kepunIkun yung LerjudI securu
berungsur-ungsur wuIuu seIumu beberupu buIun perLumu LernyuLu LIduk berIusII.
Pudu uwuI krIsIs, penyedIuun IIkuIdILus kepudu perbunkun securu normuI dIberIkun duIum
benLuk IusIIILus dIskonLo, pInjumun subordInusI, dun kredIL IIkuIdILus dururuL. DuIum
perkembungunnyu, IusIIILus-IusIIILus InI sebugIun suduI dIIenLIkun pudu suuL Ionjukun permInLuun
dunu durI bunk menIngkuL pesuL ukIbuL sunguL besurnyu peIurIun sImpunun. Bunk ndonesIu kemudIun
memperkenunkun bunk-bunk meIukukun oterdrcjt pudu rekenIng gIro mereku dI Bunk ndonesIu.
Numun, dengun Lerus berIunjuLnyu krIsIs kepercuyuun kepudu perbunkun, pemerInLuI pudu buIun
JunuurI 1qq8 mengumumkun berIukunyu blcnlet ucrcntee scheme yung menjumIn pembuyurun
kepudu deposun dun kredILur duIum dun Iuur negerI, serLu beberupu jenIs LrunsuksI udmInIsLruLII (ojj
bclcnce sheet).
SkIm penjumInun InI yung semuIu dIIurupkun dupuL meredum peIurIun sImpunun, LernyuLu
mempunyuI ImpIIkusI sebuIIknyu. Bunk yung semuIu menuIun nusubuI unLuk LIduk IkuL menurIk
sImpunun, jusLru IkuL mempermuduI prosesnyu seLeIuI skIm penjumInun dIudukun. AkIbuLnyu,
penyedIuun dunu oIeI Bunk ndonesIu yung IumpIr seIuruInyu berusuI durI oterdrcjt dun IsLIIuInyu
kemudIun dIpopuIerkun sebuguI BB menjudI bIuyu yung sunguL besur uLus bebun IIskuI dun
perekonomIun (berupu InIIusI dun LInggInyu suku bungu), seIuIn muncuI musuIuI morcl hczcrd yung
serIus duIum peIuksunuunnyu. HuI yung LerukIIr InI unLuru IuIn jugu kurenu LerIumbuLnyu pengenuun
penuILI suku bungu yung LInggI LerIudup oterdrcjt serLu beIum jeIusnyu vIsI dun sLruLegI penyeIesuIun
resLrukLurIsusI perbunkun pudu uwuI-uwuI musu krIsIs yung mengukIbuLkun Lerus menIngkuLnyu
oterdrcjt bunk-bunk yung sebenurnyu LeIuI insoltent.

. Strutegi Penyelesuiun Musuluh Solvubilitus Bunk
KrIsIs yung berkepunjungun pudu ukIIrnyu mengukIbuLkun IumpIr seIuruI perbunkun nusIonuI
menguIumI musuIuI kekurungun permoduIun yung sunguL puruI. MengIudupI perkembungun InI,
sLruLegI yung dILempuI unLuk menungunI bunk bermusuIuI, kIususnyu yung mempunyuI kewujIbun
kepudu Bunk ndonesIu duIum benLuk BB, pudu uwuInyu uduIuI dengun membenLuk Budun
PenyeIuLun Perbunkun NusIonuI (BPPN) dun meIukukun rekupILuIIsusI, semenLuru uLus kredIL dun
debILur bermusuIuI dILungunI meIuIuI pembenLukun Asset Mcncement Unit (AMU). Numun, puLuL
dIcuLuL, sejuk LungguI 1q JunI 1qq8 IungsI penguwusun bunk-bunk dI buwuI BPPN (dun progrum
penjumInun) LeIuI dIkembuIIkun ke Bunk ndonesIu seIInggu perun BPPN Iunyu kepudu penyeIuLun
bunk, Lermusuk pengeIoIuun AMU.
PembenLukun BPPN sebuguI rumuI sukIL bunk-bunk bermusuIuI Lumpuknyu dIdusurkun
kepudu pemIkIrun perIunyu suuLu budun pengenduII (lecd cenc) yung Independen duIum
meIuksunukun Lugus penyeIuLun bunk sekuIIgus berLInduk sebuguI pengenduII kebocorun (bleedin)
durI BB gunu mengurungI morcl hczcrd durI bunk penerImu BB. OIeI kurenu ILu, BPPN duIum
LIndukunnyu LeIuI meIukukun pengumbIIuIIIun uLus bunk (bcnl tcle oter uLuu BTO) dun pembekuun
operusI bunk (bunk beku operusI uLuu BBO) yung dIunggup memenuII krILerIu unLuk dIIukukun BTO
dun BBO. Adupun krILerIu bunk yung musuk duIum penguwuun BPPN, BTO, dun BBO uduIuI sebuguI

Puge 1q oI z
berIkuL. Pertcmc, jIku suuLu bunk memIIIkI CAR (Ccpitcl Adequcc Rctio) sebesur % dun BB >
zoo% durI moduI bunk, muku bunk LersebuL berudu duIum penguwusun BPPN dun LeLup bIsu
menjuIunkun operusI bunk sebuguImunu bIusunyu. Keduc, jIku bunk LersebuL mempunyuI kewujIbun
BB > oo% durI moduI bunk dun LoLuI BB > Rpz LrIIIun, muku bunk LersebuL musuk duIum
kuLegorI BTO. Ketic, jIku bunk LersebuL mempunyuI Lunggungun BB ;% durI LoLuI ukLIvu bunk
dun LIduk memIIIkI prospek IugI, muku bunk LersebuL musuk duIum kuLegorI BBO.
ungkuI seIunjuLnyu uduIuI meIukukun rekupILuIIsusI uLus bunk-bunk yung dInIIuI memIIIkI
prospek unLuk dIseIuLkun kembuII. SebuguI IungkuI uwuI, keseIuruIun perbunkun dI ndonesIu
dewusu InI LeIuI dIIdenLIIIkusI dun dIkeIompokkun duIum LIgu kuLegorI: yung seIuL (kuLegorI A), yung
musII dupuL dIseIuLkun (kuLegorI B), dun yung ukun dIumbII LIndukun kIusus (kuLegorI C). Adupun
krILerIu pengeIompokun LersebuL uduIuI sebuguI berIkuL: bunk yung memIIIkI CAR dI uLus q% dIsebuL
bunk kuLegorI A, bunk yung memIIIkI CAR -z% sumpuI dengun q% dIsebuL bunk kuLegorI B, dun
bunk yung memIIIkI CAR dI buwuI -z% dIsebuL bunk kuLegorI C. BugI bunk kuLegorI B dun C ukun
dImInLu menumbuI moduI seIInggu mencupuI CAR mInImuI q%.
MenyudurI buIwu pemIIIk bunk uLuu InvesLor LIduk mumpu menyedIukun dunu unLuk
penumbuIun moduI LersebuL, Lumpuknyu LIduk dupuL dIIIndurI IugI keIkuLserLuun pemerInLuI duIum
penumbuIun moduI bunk. OIeI kurenu ILu, penyerLuun moduI pemerInLuI ukun dIIukukun meIuIuI
InsLrumen konversI BB dun penerbILun obIIgusI pemerInLuI.
Berdusurkun duLu durI PusuL Munujemen ObIIgusI Neguru (PMON) per z6 JuII zooz, unLuk
membIuyuI progrum resLrukLurIsusI perbunkun LersebuL, pemerInLuI LeIuI mengeIuurkun obIIgusI
sebesur Rp6o,zz6 LrIIIun. Pendunuun progrum resLrukLurIsusI LersebuL bersumber durI penerbILun
obIIgusI pemerInLuI dengun rIncIun sebuguI berIkuL:
a. PenerbILun obIIgusI dengun kupon injlction-indexed pIus % nomInuInyu mencupuI
Rpz18,1 LrIIIun. PenerbILun obIIgusI InI dIgunukun unLuk membIuyuI konversI BB
menjudI penyerLuun moduI pemerInLuI. ObIIgusI InI ukun menggunLIkun LugIIun Bunk
ndonesIu durI perbunkun menjudI LugIIun kepudu pemerInLuI.
b. PenerbILun obIIgusI dengun kupon mengIkuLI suku bungu SB sejumIuI Rpzq,q; LrIIIun.
c. PenerbILun obIIgusI dengun kupon suku bungu LeLup unLuru 1o%-16.o% sebesur Rp1q,1q6
LrIIIun.
PenyerLuun moduI pemerInLuI dIIukukun seLeIuI pemIIIk uLuu InvesLor bunk yung dInIIuI Iuyuk
(kuLegorI B) meIunusI BB dun menurunkun peIunggurun BMPK suLu buIun sejuk rencunu usuIu
(business plcn) bunk LersebuL dIseLujuI oIeI Bunk ndonesIu. SeIunjuLnyu, pemIIIk uLuu InvesLor usIng
dImInLu menumbuI moduI dun unLuk seLIup Rp1,- LumbuIun moduI, pemerInLuI ukun memusukkun
moduI muksImuI Rpq,- uLuu muksImum 8o% durI LoLuI kebuLuIun LumbuIun moduI. SemenLuru ILu,
penyeIesuIun kredIL yung LeIuI LergoIong muceL wujIb dIIupusbukukun dun dIseruIkun kepudu AMU-
BPPN dengun nIIuI buku nIIII.
EvuIuusI semenLuru uLus progrum resLrukLurIsusI keuungun perbunkun nusIonuI menuruL IemuL
penuIIs menunjukkun proses yung reIuLII berjuIun IumbuL. HuI InI unLuru IuIn LerIIIuL durI musII
renduInyu LIngkuL DR (sekILur 6o%) yung menunjukkun beIum normuInyu IungsI InLermedIusI
perbunkun. Adu beberupu IukLor penyebub yung menuruL penuIIs LIduk eIekLIInyu progrum
resLrukLurIsusI perbunkun.
Pertcmc, pudu LuIup uwuI peIuksunuun progrum resLrukLurIsusI perbunkun LeIuI LerjudI
penunduun dun perubuIun moduIILus penyeIesuIun bunk-bunk bermusuIuI, LeruLumu duIum benLuk
pengembuIIun IungsI penguwusun BPPN kepudu Bunk ndonesIu. HuI InI mengukIbuLkun proses
resLrukLurIsusI perbunkun dI ndonesIu reIuLII LerLIngguI dIbundIngkun dengun neguru-neguru LeLunggu
yung jugu meIukukun IuI yung sumu. Tumpuknyu Lunpu kesumuun vIsI duIum penyeIesuIun krIsIs
perbunkun securu nusIonuI, koordInusI yung IemuI ukIbuL LIduk LerdupuLnyu suuLu budun pengenduII
yung eIekLII dun Independen, serLu dukungun poIILIs dun Iukum yung kurung memuduI ukun
mengukIbuLkun proses resLrukLurIsusI perbunkun dI ndonesIu berjuIun IumbuL.
Keduc, persyuruLun progrum rekupILuIIsusI perbunkun yung LerIuIu dungkuI. SebuguImunu
dIsebuLkun dI uLus buIwu bunk-bunk yung IkuL progrum rekupILuIIsusI uduIuI bunk-bunk kuLegorI B
yung bersedIu mencurI LumbuIun sebesur zo % durI kebuLuIun moduI rekupILuIIsusI seIInggu nunLInyu
bIsu menIngkuL menjudI q % dun business plcn-nyu LeIuI dIseLujuI pemerInLuI. TerIudup skemu InI,
penuIIs berpendupuL buIwu pemerInLuI musII memperLuIunkun LrudIsInyu unLuk berLInduk Legus
LerIudup bunk-bunk bermusuIuI. HuI InI unLuru IuIn LerIIIuL musII bunyuknyu jumIuI bunk yung

Puge 1 oI z
Ienduk dIseIumuLkun. MenuruL IusII due dilleence yung dIumumkun buIun Desember 1qq8 LerdupuL
6z bunk musuk kuLegorI B dun q bunk kuLegorI C. JIku bunk-bunk kuLegorI C InI berIusII menumbuI
moduInyu dun musuk kuLegorI B, muku LoLuI seIuruI bunk kuLegorI B uduIuI q6 bunk.
KondIsI InI menggumburkun buIwu pemerInLuI musII Ienduk berLuIun pudu sLrukLur
perbunkun yung dIwurnuI dengun bunyuknyu jumIuI bunk (oter bcnlin). SeIuIn ILu, dengun jumIuI
bIuyu rekupILuIIsusI yung begILu besur, jugu seoIuI-oIuI kILu LIduk menguIumI budet constrcint.
PuduIuI, suIuI suLu penyebub rupuInyu sIsLem perbunkun nusIonuI seIumu InI uduIuI bunyuknyu
jumIuI bunk seIInggu menyuIILkun penguwusun dun penerupun uLurun keIuLI-IuLIun (prudenticl
reulction) yung berdumpuk pudu muncuInyu kusus kredIL bermusuIuI, peIunggurun BMPK dun
berbuguI LIndukun krImInuI perbunkun.
Ketic, IumbuLnyu perbuIkun IukLor eksLernuI berupu IIngkungun ekonomI yung kondusII. PerIu
dIInguL buIwu IIdup muLInyu sekLor perbunkun sunguL LergunLung pudu kondIsI sekLor rIII. BIIu sekLor
rIII semuruk, muku sekLor perbunkun pun ukun semuruk. BegILu pun sebuIIknyu, bIIu kondIsI sekLor rIII
muLI muku sekLor perbunkun pun ukun IkuL muLI.
SumpuI dengun suuL InI, kondIsI sekLor rIII musII beIum mumpu menjuIunkun rodu produksInyu
dengun buIk. HuI InI unLuru IuIn dIsebubkun oIeI uIIrun dunu durI perbunkun sebuguI ukIbuL durI
LInggInyu LIngkuL suku bungu kredIL. Sedungkun LInggInyu LIngkuL suku bungu kredIL dIsebubkun oIeI
(1) LInggInyu rIsIko usuIu
1
(Hudud, zoo); (z) komposIsI useL perbunkun yung musII dIdomInusI oIeI
SB dun obIIgusI pemerInLuI; () udunyu keLenLuun cudungun mInImum (reserte requirementJRR)
sebesur %; (q) suku bungu penjumInun sImpunun yung musII berudu dI uLus suku bungu SB; dun ()
musII LInggInyu bIuyu oterhecd bunk ukIbuL LInggInyu ungku kredIL bermusuIuI (ReLnudI, zoo).

. Strutegi Pemberduyuun Perbunkun
SLruLegI pemberduyuun perbunkun unLuk mendorong interncl oterncnce bunk yung seIuL dun
pencIpLuun IIngkungun eksLernuI yung kondusII, IInggu kInI beIum Lergumbur dengun jeIus. ungkuI-
IungkuI yung LeIuI dILempuI suuL InI dILILIkberuLkun kepudu upuyu mendorong pencIpLuun dIsIpIIn
pusur (mcrlet discipline) dun penIngkuLun kompeLIsI meIuIuI penyempurnuun peruLurun perundung-
undungun yung LerkuIL dengun uspek pengurungun cukupun ruIusIu bunk, pengIupusun buLusun
kepemIIIkun usIng, dun perIukuun yung sumu uLus bunk usIngJcumpurun. DurI uspek supervIsI, sLruLegI
yung dILempuI uduIuI memperkuuL wewenung Bunk ndonesIu sebuguI oLorILus perbunkun dengun
menguIIIkun wewenung perIzInun bunk durI DepurLemen Keuungun ke Bunk ndonesIu.
16

SeIuIn ILu, dIIukukun puIu penyempurnuun keLenLuun keIuLI-IuLIun yung LerkuIL dengun
perIuusun kuuIILus ukLIvu produkLII dun penyIsIIun pengIupusun ukLIvu produkLII sesuuI dengun
sLundur perbunkun InLernusIonuI. Numun, sLruLegI yung menyungkuL sLrukLur keIembuguun, musII
beIum jeIus meskIpun perencunuun unLuk memIIIkI sejumIuI bunk yung seIuL, besur, dun proIesIonuI
(core bcnl strcte) sedung dIkujI kemungkInun penerupunnyu dI ndonesIu.
1;

Securu keseIuruIun, sLruLegI pemberduyuun perbunkun Lumpuknyu memerIukun pengembungun
uruI dun poIu yung IebII jeIus. Penyempurnuun beberupu keLenLuun prudenticl dun kerungku Iukum
dun supervIsI gunu mendorong interncl oterncnce yung seIuL memung LeIuI dIIukukun. Numun,
musuIuI yung jugu sLruLegIs LeruLumu yung menyungkuL mengenuI konIIgurusI IndusLrI perbunkun
musu depun serLu pencIpLuun IIngkungun eksLernuI yung IebII kondusII bugI beroperusInyu bunk
securu seIuL Lumpuknyu musII duIum LuIup uwuI.
DuIum kusus ndonesIu, musuIuI IIngkungun eksLernuI jusLru semukIn peIIk dengun reIuLII
musII LInggInyu suku bungu kredIL. OIeI kurenu ILu, Lunpu dIIkuLI sLruLegI resLrukLurIsusI operusIonuI
bunk yung dIrencunukun securu muLung dIkIuwuLIrkun perbunkun nusIonuI ukun menguIumI
permusuIuIun dI kemudIun IurI.


q. Lrgensi Memperceput Progrum Restroktorisusi Perbunkun di Indonesiu

1
MuIIumun D. Hudud, isnis Indonesic, zz JuII zoo
16
Undung-undung No. z TuIun 1qqq LenLung Bunk ndonesIu, Bub V pusuI zq-.
1;
MuuIunu bruIIm, SLruLegI ResLrukLurIsusI Perbunkun, BuIun DIskusI pudu SESPB XX, OkLober 1qq8.

Puge 16 oI z
PenguIumun dI bunyuk neguru menunjukkun, resLrukLurIsusI perbunkun merupukun suuLu
proses yung InLegruI. KeberIusIIun resLrukLurIsusI perbunkun ukun sunguL LergunLung durI
keLersedIuun berbuguI kondIsI dun InsLrumen yung dIperIukun duIum proses LersebuL.
PenuIIs mendupuLI buIwu seIumu proses resLrukLurIsusI perbunkun nusIonuI, berbuguI kondIsI
dun prusyuruL yung dIbuLuIkun bugI keberIusIIun progrum resLrukLurIsusI LersebuL -sebuguImunu
dIsebuL duIum LeorI dI uLus-, LIduk dILemukun dIsInI. SebuguI conLoI, seIumu empuL LuIun InI, penuIIs
LIduk menemukun kesLubIIun kondIsI ekonomI mukro yung memuduI, ukIbuL konIIIk poIILIk yung Luk
kunjung seIesuI. KemudIun, kILu jugu LIduk menemukun buIwu perungkuL InsLILusI pengenduII, seperLI
BPPN mumpu memuInkun perunnyu securu opLImuI. KuuLnyu InLervensI pIIuk Iuur, LeIuI
mengukIbuLkun BPPN LIduk bIsu berLInduk securu Independen dun cepuL. PuduIuI, suIuI suLu IukLor
LerpenLIng bugI keberIusIIun resLrukLurIsusI perbunkun uduIuI suuLu sLruLegI Iurus bIsu dI-exercise
securu cepuL.
PenuIIs jugu meIIIuL buIwu proses Iukum LerIudup puru debILor nukuI menguIumI kebunLuun.
KepusLIun Iukum yung dIIurupkun bIsu memberIkun rusu keudIIun, LIduk kunjung LIbu. BuIkun, puru
peIuku penIIep BB dun peIunggur BMPK bIsu begILu bebusnyu pergI kemunu-kemunu, Lunpu
sedIkILpun LerjumuI Iukum. SeIumu empuL LuIun InI, kILu jugu LerIenu dengun persouIun-persouIun
mIkro LeknIs, seIInggu uspek mclro polic bunyuk LerubuIkun. SebuguI mIsuI, kILu musII sunguL
mengubuIkun IuI-IuI yung berkuILun dengun uspek supervIsI, lecl jrcmeuorl, uLurun-uLurun
prudenticl, dun IuIn-IuIn. DuIum IuI supervIsI mIsuInyu, kILu menyuksIkun beLupu respon LerIudup
keberuduun Iembugu penguwus jusu keuungun (PJK), sebuguImunu dIumunuLkun UU No. zJ1qqq,
musII sunguL kurung. PuduIuI, sesuuI dengun UU No. zJ1qqq, PJK seIurusnyu dIbenLuk seIumbuL-
IumbuLnyu pudu ukIIr zooz.
TIduk Iunyu musuIuI supervIsI, proses resLrukLurIsusI perbunkun jugu LeIuI meIupukun
keberuduun Iembugu yung securu kIusus menjumIn keumunun (scjet) dunu musyurukuL. Benur
buIwu, pemerInLuI LeIuI menjumIn dunu musyurukuL dI perbunkun meIuIuI progrum blcnlet
ucrcntee. Numun yung Iurus dIpuIumI, keberuduun skemu penjumInun LersebuL Iunyu bersIIuL
Lemporer. TenLunyu, wukLu empuL LuIun proses penyeIuLun perbunkun InI LIduk bIsu dIkuLukun
pendek. WukLu empuL LuIun uduIuI wukLu yung punjung. Dengun demIkIun, muku sebenurnyu bIunkeL
quurunLee suduI seIurusnyu dIcubuL. PerIu dIkeLuIuI puIu, dunu yung dIgunukun unLuk menjumIn
sImpunun LersebuL merupukun bebun APBN uLuu bebun rukyuL. PuduIuI, kILu LuIu buIwu Iunyu
sebugIun kecII durI musyurukuL kILu yung memIIIkI sImpunun. MusyurukuL deposun, umumnyu uduIuI
orung-orung kuyu. TenLunyu, uduIuI sunguL LIduk Iuyuk wurgu mIskIn memberIkun subsIdI kepudu
orung kuyu meIuIuI blcnlet qucrcntee LersebuL.

g. Momentom Pembenuhun Progrum Restroktorisusi Perbunkun di Indonesiu
DurI kondIsI dI uLus, LerIIIuL buIwu progrum resLrukLurIsusI perbunkun yung dIjuIunkun
pemerInLuI ndonesIu musII juuI durI sempurnu. ukLor uLumunyu uduIuI keLIdukLersedIuun kondIsI
dun prusyuruL yung memuduI bugI keberIusIIun progrum resLrukLurIsusI perbunkun. SeIInggu, LIduk
mengIerunkun jIku IusII durI progrum resLrukLurIsusI perbunkun yung dIjuIunkun pemerInLuI
ndonesIu musII kurung memuuskun. BerbuguI IungkuI dIperIukun unLuk membenuII progrum
resLrukLurIsusI perbunkun nusIonuI InI.
MomenLum unLuk meIukukun IuI ILu, sebenurnyu LeIuI udu. DurI sIsI sLubIIILus ekonomI mukro,
kInI kondIsInyu yung IebII buIk dIbundIngkun sebeIumnyu. MenuruL penuIIs, seLIduknyu LerdupuL IImu
uspek yung Iurus dIwujudkun unLuk mendorong percepuLun resLrukLurIsusI perbunkun InI: (1) exit
polic yung Legus, (z) lecl cspect, () supervIsI, (q) eIekLIIILus BPPN, dun () keIembuguun penjumIn
sImpunun musyurukuL (insurcnce deposit).
TerIudup uspek exit polic, Lumpuknyu sIkup Bunk ndonesIu musII serIng menduu.
SebuguImunu dIkeLuIuI, B LeIuI mengeIuurkun uLurun buIwu bugI bunk yung LIduk memenuII
persyuruLun: CAR 8% dun NP sebesur % pudu IInggu ukIIr zoo1, muku bunk bersungkuLun Iurus
exit durI sIsLem perbunkun nusIonuI. Numun, IInggu kInI peruLurun LersebuL beIum LereuIIsusIkun.
SeIurusnyu Bunk ndonesIu dun pemerInLuI LeLup konsIsLen LerIudup uLurun exit polic InI.
BuguImunupun jugu, keberuduun bunk yung LIduk seIuL dun IemuI duIum uspek permoduIun, ukun
sunguL menggunggu mekunIsme duIum sIsLem perbunkun kILu. SuLu IuI yung puLuL dIcuLuL, meskIpun
LeIuI menguIumI konsoIIdusI, yuILu dengun semukIn mengecIInyu jumIuI bunk, numun sebenurnyu
kondIsI perbunkun kILu musII oterbcnl.


Puge 1; oI z
6. Lrgensi Pendiriun Lembugu Penguwus Perbunkun yung Independen
MusuIuI supervIsI, IInggu kInI jugu beIum LerseIesuIkun. SeIumu InI, Bunk ndonesIu sebuguI
InsLILusI penguwus perbunkun, LerbukLI LIduk eIekLII duIum menjuIunkun Lugusnyu. Bunk ndonesIu
memung memIIIkI bunyuk keLerbuLusun. TIduk Iunyu keLerbuLusun LeknIs, LeLupI jugu LerkuIL dengun
konIIIk kepenLIngun (conjlict oj interest). DI bIdung LeknIs, Bunk ndonesIu sunguL kekurungun
peguwuI dun kunLor cubung.
Bunk ndonesIu jugu dIIudupkun kepudu duu IungsI yung sumu-sumu penLIng. SeIuIn sebuguI
InsLILusI penguwus perbunkun dun the lcst lender oj the lcst resort, Bunk ndonesIu jugu memIIIkI
IungsI sebuguI pengenduII moneLer. Dengun kondIsI seperLI InI, semenLuru InIrusLrukLur yung kurung
memuduI, muku Bunk ndonesIu Iurus memIIII prIorILus duIum menjuIunkun IungsInyu. Bunk
ndonesIu dIIudupkun pudu sebuuI kondIsI dImunu Iu Iurus memIIII, upukuI Iurus menduIuIukun
uspek penguwusun uLuu pengenduIIun moneLer. SILuusI-sILuusI seperLI InI, pudu ukIIrnyu ukun
mendorong muncuInyu conjlict oj interest dI LubuI Bunk ndonesIu duIum memundung seLIup
persouIun yung dIIudupInyu.
DI beberupu neguru muju, dImunu InIrusLrukLurnyu LeIuI begILu muju, bunk senLruI LernyuLu
LeIuI dIbebusLuguskun unLuk meIukukun penguwusun perbunkun. DI nggrIs, sejuk 1 JunI 1qq8,
pemerInLuI nggrIs membenLuk the Iincncicl Sertices Authorith yung Lugus uLumunyu uduIuI
meIuksunukun penguwusun LerIudup Iembugu-Iembugu keuungun, LeruLumu perbunkun. SebeIumnyu,
Lugus InI dIjuIunkun oIeI Bunk oI EngIund. Numun, seLeIuI kusus BurIng Bunks mencuuL pudu 1qq,
muncuI krILIk ugur IungsI Bunk oI EngIund dIreIormusI.
DI Jepung, sejuk 1qq;, Bunk oI Jupun dILeLupkun securu kIusus Iunyu berIungsI menungunI
polic, perumusun sIsLem moneLer, dun ImpIemenLusInyu. Sedungkun IungsI penguwusun perbunkun
yung semuIu dILungunI oIeI MInIsLer oI Inunce, sejuk zz JunI 1qq8 dIuIIIkun ke Iembugu buru, yuknI
The Iincncicl Supertision Aenc (SA) yung Iungsung dI buwuI Perdunu MenLerI. PembenLukun
SA InI dIIuLurbeIukungI sumu seperLI yung LerjudI dI nggrIs yuILu kurenu keLIdukpuusun kInerju
penguwusun perbunkun yung dIjuIunkun oIeI Mo, kIususnyu duIum menguLusI bunk yung
bermusuIuI serLu duIum rungku dereguIusI.
SeIuIn Jepung dun nggrIs, pIIuk AusLruIIu jugu memIIIkI kecenderungun yung sumu unLuk
menInjuu kembuII eIekLIIILus Bunk SenLruI sebuguI Iembugu penguwus perbunkun. Sejuk 1 JuII 1qq8,
purIemen AusLruIIu memIsuIkun IungsI penguwusun perbunkun durI Lungun The Reserte cnl oj
Austrclic (RBA) kepudu Iembugu buru yuILu The Austrclicn Prudenticl Reulction Authorit (APRA).
DuIum sIsLem penguwusun yung buru, APRA LIduk Iunyu menguwusI IndusLrI perbunkun, numun
seIuruI deposit tclin compcn, Lermusuk insurcnce, supercnnuction junds, credit unions, buildin
societ, dun jriendl societ. SemenLuru ILu, RBA LeLup berLunggung juwub sebuguI pengenduII
moneLer Lermusuk sIsLem pembuyurun (pcment sstem).
ApubIIu dIIIIuL durI IuLur beIukung pembenLukun Iembugu buru penguwusun perbunkun yung
LerjudI dI nggrIs, Jepung, dun AusLruIIu, muku securu umum IuI LersebuL LerjudI kurenu LIduk
Independennyu bunk senLruI duIum menguwusI perbunkun. HuI LersebuL dIdusurI kenyuLuun buIwu
duIum prukLek keseIurIun, serIng kuII LerdupuL keLIdukserusIun -buIkun keruncuun- unLuru kewujIbun
menguwusI bunk dI suLu pIIuk dengun upuyu penyeIumuLun bunk dI pIIuk IuIn. KondIsI LersebuL,
Lumpuknyu jugu dIuIumI Bunk ndonesIu, dImunu bunyuk opInI yung pudu InLInyu merugukun
objekLIIILus, IndependensI, dun eIekLIIILus penguwusun Bunk ndonesIu.
TerIebII IugI, Bunk ndonesIu jugu dIbebunI Lugus sebuguI pengenduII moneLer, sebuuI Lugus
yung LenLunyu memerIukun perIuLIun IebII, mengInguL persouIun moneLer kILu yung LerIuIu umuL
kompIek. MeIIIuL berbuguI kompIeksILus persouIun yung dIIudupI Bunk ndonesIu, memung suduI
seIurusnyu IungsI Bunk ndonesIu dILuLu uIung. Bunk ndonesIu memung perIu dIIokuskun pudu
IungsI sebuguI pengenduII moneLer. Dengun demIkIun, IungsI penguwusun perbunkun perIu
dIseruIkun kepudu InsLILusI IuIn.
Sebenurnyu, uspIrusI InI suduI LerLumpung duIum UU No. zJ1qqq. Numun suyung,
ImpIemenLusI UU No. zJ1qqq IInggu kInI musII beIum jeIus. TerbukLI, pembIcuruun LenLung
pembenLukun PJK musII sunguL sepI dun LIduk LerdupuL Lundu-Lundu ukun segeru dIbenLuk. PuduIuI,
sesuuI dengun UU No.zJ1qqq, PJK Iurus beroperusI puIIng IumbuL uwuI LuIun zoo. PembenLukun
PJK, LenLunyu memerIukun penyedIuun surunu dun prusurunu yung memuduI dun unLuk ILu,
LenLunyu membuLuIkun wukLu yung Iumu.

,. Lrgensi Pendiriun Lembugu Asorunsi eposito

Puge 18 oI z
DIbundIngkun dengun neguru-neguru yung pernuI menguIumI krIsIs perbunkun serupu,
ndonesIu sunguL LerIumbuL duIum merespon pembenLukun Iembugu usurunsI deposILo sebuguI
penggunLI blcnlet qucrcntee. AmerIku SerIkuL, yung menguIumI krIsIs perbunkun LuIun 1q ukIbuL
depresI ekonomI wukLu ILu mIsuInyu, segeru mendIrIkun Iedercl Deposit Insurcnce Corporction
(DC). Jermun membenLuk deposit protection scheme (DPS) seLeIuI LerjudI keguguIun HersLuLL Bunk
pudu buIun JunI 1q;q, yuknI LerjudInyu peIurIun sImpunun eurodoIIur ke sImpunun domesLIk AS.
Sedungkun Iembugunyu sendIrI, yuknI Deposit Securit Iund, LeIuI udu sejuk 1q66. nggrIs
membenLuk DPS, segeru seLeIuI LerjudI rush dI bunk-bunk kecII (secondcr bcnlin) pudu 1q;-1q;.
Sedungkun Iembugunyu, yuknI Deposit Protection Iund, buru berdIrI pudu 1q8z (IIIuL Tubel ,).

Tubel ,: Skemu Asorunsi eposito di Beberupu Neguru
Neguru Penyelengguru Limit Gunti Rogi Premi[LS$1oo
USA (1q) DIIuksunukun oIeI
pemerInLuI meIuIuI: DC.
KeIkuLserLuun bugI bunk
bersIIuL WujIb.
US$1oo.ooo z.1 sen unLuk semuu
deposILo LergunLung
LIngkuL keseIuLun
musIng-musIng bunk.
Jermun
(1q66)
DIIuksunukun oIeI swusLu
meIuIuI: DS.
KeIkuLserLuun bugI bunk
bersIIuL sukureIu.
Per deposun o%
durI moduI bunk.
sen unLuk semuu
jenIs deposILo.
Kunudu
(1q6;)
DIIuksunukun oIeI
pemerInLuI meIuIuI:
Cunudu DeposIL nsurunce
CorporuLIon (CDC).
KeIkuLserLuun bugI bunk
bersIIuL WujIb.
US$z.ooo 1o sen unLuk deposILo
yung dIusurunsIkun.
Jepung (1q;1) DIIuksunukun oIeI swusLu
meIuIuI: DeposIL nsurunce
CorporuLIon (DC).
KeIkuLserLuun bugI bunk
bersIIuL WujIb.
US$6o.ooo 1.z sen unLuk deposILo
yung dIusurunsIkun.
nggrIs
(1q8z)
DIIuksunukun oIeI
pemerInLuI meIuIuI:
Cunudu DeposIL ProLecLIon
und (DP).
KeIkuLserLuun bugI bunk
bersIIuL WujIb.
;% durI deposILo
dengun jumIuI
muksImum
US$q.ooo
MuksImum o sen durI
seIuruI dunu deposILo
yung dIusurunsIkun.
Sumber: KrIsnu WIjuyu, zoo1
MeIIIuL penguIumun dI beberupu neguru LersebuL, Lumpuk sekuII buIwu mereku begILu cepuL
merespon InsLILusI usurunsI deposILo (insurcnce deposit) InI. TerbukLI, begILu LerjudI krIsIs
perbunkun, mereku dengun cepuL membenLuk Iembugu usurunsI deposILo. KondIsI InI sunguL berLoIuk
beIukung dengun dI ndonesIu. SeLeIuI krIsIs perbunkun berIungsung IebII durI empuL LuIun, oLorILus
kILu sumu sekuII beIum membenLuk InsLILusI penggunLI blcnlet qucrcntee.
Memung LIduk udu jumInun buIwu Iembugu semucum InI ukun menyeIesuIkun semuu musuIuI
perbunkun kILu. TeLupI penguIumun dI AmerIku SerIkuL, DC LerbukLI berIusII mencIpLukun sLubIIILus
dun menekun IubIs LIngkuL kebungkruLun bunk. Numun, kurenu keLuLnyu persuIngun, musII udu bunk
yung dILuLup, dengun ruLu-ruLu kebungkruLun 1z bunkJLuIun. Angku InI juuI IebII renduI
dIbundIngkun rekor bungkruLnyu q.ooo bunk, suuL depresI ekonomI 1q (PruseLIunLono, 1qq).
AD yung Independen InI, nunLInyu jugu bIsu dImInLuI LoIong unLuk menjudI penguwus, yung
bIsu judI muIuI IebII guIuk dIbundIngkun bunk senLruI uLuu PJK nunLInyu. u LIduk suju
berkepenLIngun dengun nusIb deposILo mIIIk nusubuI, LeLupI jugu kepenLIngun bunk ILu sendIrI.
ungkuI InI LIdukIuI dIurLIkun sebuguI upuyu membebuskun BJPJK durI Lugusnyu seIumu InI sebuguI
poIIsI perbunkun. Numun, Iu bIsu menempuLI posIsI sLruLegIs sebuguI LumbuIun upuyu unLuk
menerupkun reguIusI duIum sIsLem penguwusun.

Puge 1q oI z
I. Kesimpolun dun Surun
DurI berbuguI unuIIsIs dun pembuIusun dI uLus, dupuL dIsImpuIkun buIwu Iurus dIukuI
kebIjukun reIormusI perbunkun yung dIjuIunkun pemerInLuI sejuk JunI 1q8 LeIuI menImbuIkun
sejumIuI ImpIIkusI posILII bugI perkembungun perekonomIun nusIonuI. Perkembungun posILII LersebuL
unLuru IuIn dILunjukkun oIeI (1) perbuIkun keduIumun IInuncIuI (jincncicl depth); (z) LInggInyu mInuL
musyurukuL unLuk menyImpun uungnyu dI bunk; () eIIsIensI uIokusI sumber duyu; (q) LerbenLuknyu
bungu rIII yung posILII; dun () LInggInyu ungku InvesLusI.
Numun demIkIun, reIormusI perbunkun meIuIuI IIberuIIsusI sekLor perbunkun jugu
memuncuIkun sejumIuI ImpIIkusI neguLII yung ukIIrnyu membuwu sekLor perbunkun dI ndonesIu
musuk duIum sLudIum krIsIs. BerbuguI ImpIIkusI neguLII LudI unLuru IuIn dILunjukkun oIeI (1) LInggInyu
kredIL dI sekLor properLI; (z) LInggInyu kredIL bermusuIuI; () menIngkuLnyu rIsIko kredIL (credit risl)
dun rIsIko IIkuIdILus (liquidit risl); (q) menIngkuLnyu peIunggurun BMPK; () LerkonsenLrusInyu useL
dun kredIL perbunkun; dun (;) persuIngun unLurbunk yung LIduk seIuL.
MuncuInyu berbuguI ImpIIkusI neguLII LersebuL, sesungguInyu dupuL dIcermuLI durI prudenticl
reulctor jrcmeuork yung dIkembungkun PoIIzuLLo (1qqo). TerIIIuL buIwu, durI 11 poIn keLenLuun
keLenLuun keIuLI-IuLIun uIu PoIIzuLLo, LIduk suLupun dupuL dIpenuII dengun buIk oIeI sIsLem
perbunkun dI ndonesIu.
MenyudurI buIwu LerdupuL yung keIIru duIum sIsLem perbunkun dI ndonesIu -dun jugu udunyu
krIsIs perbunkun-, muku pemerInLuI meIukukun berbuguI progrum resLrukLurIsusI perbunkun.
Progrum resLrukLurIsusI perbunkun yung dIjuIunkun pemerInLuI LersebuL LerdIrI durI (1) sLruLegI
pemuIIIun kepercuyuun musyurukuL LerIudup perbunkun; (z) sLruLegI penyeIesuIun musuIuI
soIvubIIILus bunk; dun () sLruLegI pemberduyuun perbunkun.
Progrum resLrukLurIsusI perbunkun dI ndonesIu memung LeIuI menunjukkun IusII yung posILII.
Numun, perbuIkun sekLor perbunkun musII sunguL IumbuL. SILuusI InI LerjudI kurenu (1) pudu LuIup
uwuI peIuksunuun progrum resLrukLurIsusI perbunkun LeIuI LerjudI penunduun dun perubuIun
moduIILus penyeIesuIun bunk-bunk bermusuIuI; (z) persyuruLun progrum rekupILuIIsusI perbunkun
LerIuIu dungkuI; dun () IumbuLnyu perbuIkun IukLor eksLernuI, yuILu IIngkungun ekonomI. DI sumpIng
ILu, pemerInLuI jugu kurung serIus duIum memuLuskun berbuguI IukLor sebuguI syuruL percepuLun
resLrukLurIsusI perbunkun. BerbuguI IukLor LersebuL uduIuI (1) exit polic yung Legus, (z) lecl cspect,
() supervIsI, (q) eIekLIIILus BPPN, dun () keIembuguun penjumIn sImpunun musyurukuL (insurcnce
deposit).
OIeI kurenu ILu, ugur sLruLegI resLrukLurIsusI perbunkun berIusII, penuIIs mengusuIkun ugur
pemerInLuI meIukukun IuI-IuI sebuguI berIkuL. Pertcmc, sLruLegI resLrukLurIsusI perbunkun Iurus
kompreIensII. ArLInyu, cukupun resLrukLurIsusI perbunkun LIduk Iunyu menyungkuL penyeIesuIun
musuIuI stocl dun jlou durI bunk yung IemuI dun InsoIvenL suju, LeLupI jugu mengoreksI keIemuIun dI
bIdung ukunLIng, IeguI dun uLurun prudenLIuI, supervIsI, dun compIIunce. Keduc, prompt cction.
ArLInyu, sLruLegI resLrukLurIsusI perbunkun Iurus bIsu dIIuksunukun dengun cepuL (prompt cction).
Ketic, udunyu exit polic yung Legus. Dengun kuLu IuIn, pembekuunJpenuLupun bunk merupukun
bugIun InLegruI durI best prcctice upubIIu kondIsI krIsIs LeIuI dupuL dIkenduIIkun. Keempct, udunyu
budun pengenduIIJlecd cenc yung eIekLII. Kelimc, segeru menyeIesuIkun pembenLukun Iembugu
penjumIn sImpunun (insurcnce deposit). Keencm, segeru menyIupkun Iembugu penguwus jusu
keuungun securu muLung, sebuguImunu dIumunuLkun oIeI UU No.zJ1qqq.



Puge zo oI z
Lumpirun


Kronologi Perobuhun Ltumu Kebijukun Mikro Ikonomi di Sektor Perbunkun

Pro-murket Murket Overriding
1q6; Re-openIng oI murkeL Lo smuII
number oI IoreIgn bunks IoIIowIng eru
oI bunknuLIonuIIsuLIons

AprII 1q;q PuymenL oI InLeresL on bunks` excess
reserves

December 1q;; CuL In requIred reserves ruLIo Irom
o% Lo1%
CuL In excess reserves InLeresL
ruLe Irom 1o% p.u. Lo 6%
AugusL 1q8z WILIdruwuI oI B reIInunce Ior Iower
prIorILy sLuLe bunk Iouns

Muy 1q8 nLeresL ruLe on sLuLe bunks` 6 monLI
LIme deposIL ruLe Ireed

June 1q8 AII remuInIng LIme deposIL InLeresL
ruLe conLroIs on sLuLe bunks removed.
MosL Ioun progrums reIyIng on IeuvIIy
subsIdIsed Iunds Irom B
dIsconLInued.
RemovuI oI conLroIs on IendIng by uII
bunks.
(buL sIgnIIIcunL reIuxuLIons
soon LIereuILer, sucI LIuL B
IendIng Lo bunks conLInues Lo
grow rupIdIy)
SepLember 1q8q ImIL Imposed on InLerbunk
borrowIng, ;.% oI LoLuI
Iunds
AugusL 1q8 nLerbunk borrowIng IImIL Increused
Lo 1%

OcLober 1q88 OpenIng oI murkeL Lo new prIvuLe
domesLIc bunks und new IoreIgn joInL-
venLure bunks.
Bunks permILLed Lo expund bruncI
neLworks wILI mInImum bureuucruLIc
InLerIerence.
EusIng oI requIremenLs Ior domesLIc
bunks Lo obLuIn IoreIgn excIunge
IIcences.
AII bruncIes oI bunks wILI IoreIgn
excIunge IIcences permILLed Lo deuI In
IoreIgn excIunge (ruLIer LIun onIy
purLIcuIur bruncIes prevIousIy).
ReducLIon oI requIred reserves ruLIo
Irom 1% Lo z%
mposILIon oI 1% wILIIoIdIng Lux on
deposIL InLeresL
New empIusIs on prudenLIuI
sLundurds In reIuLIon Lo
concenLruLed IendIng

Puge z1 oI z

Pro-murket Murket overriding
OcLober 1q88
(ConLInued)
RemovuI oI IImIL on InLerbunk
borrowIng
SLuLe enLerprIses permILLed Lo puL
deposILs wILI non-sLuLe bunks
Bunks permILLed Lo InLroduce suvIngs
deposIL producLs oI LIeIr own desIgn

MurcI 1q8q RemovuI oI conLroIs on bunks`
borrowIng overseus
PrudenLIuI sLundurds wIdened
Lo encompuss IImILs on
IoreIgn excIunge exposure
('neL open posILIon`)
Junuury 1qqo MosL remuInIng subsIdIsed Ioun
progrums dIsconLInued

ebruury 1qq1 PrudenLIuI sLundurds wIdened
Lo encompuss cupILuI
udequucy
1qq1 B IendIng Lo bunks begIns Lo
rebound uILer IuIIIng
sIgnIIIcunLIy
November 1qq1 ReImposILIon oI conLroIs on
bunks` borrowIng overseus
ebruury 1qqz oreIgners permILLed Lo purcIuse
sIures In domesLIc bunks IIsLed on LIe
sLock excIunges
SLuLe bunks permILLed Lo IIsL on LIe
sLock excIunges
DIsLIncLIons beLween 'deveIopmenL`,
'suvIngs` und 'generuI` (commercIuI)
bunks removed
New bunkIng Iuw gIves
governmenL LIe opLIon oI
LreuLIng uII bunks (noL jusL
sLuLe bunks) us 'ugenLs oI
deveIopmenL`.
1qq ReImposILIon oI de IucLo
conLroIs on bunk IendIng
AugusL 1qq ExLensIon oI cenLruI bunk
conLroIs Lo bunk InvoIvemenL
wILI commercIuI puper Issues
December 1qq ExLensIon oI cenLruI bunk
supervIsory uuLIorILy Lo non-
bunk IInunce compunIes
ebruury 1qq6 ncreuse In requIred reserves
ruLIo, und excIusIon oI cusI
Irom deIInILIon oI 'reserves`
June 1qq6 TIgILenIng oI IIcensIng oI new
bunk bruncIes
Sumber: Mceod, 1qqq


Puge zz oI z
uItur Postuku

AdInIngsII, SrI. 1qq6. Perencunuun Pembungunun BIdung Keuungun. Prismc, JukurLu: PES, IuI.
11q-1z;.
AIumsyuI, HuIIm. 1qq8. ResLrukLurIsusI Perbunkun Dun Dumpuknyu TerIudup PemuIIIun KegIuLun
EkonomI dun PengenduIIun MoneLer. uletin Elonomi Moneter Dcn Perbcnlcn, VoI. 1, No. .
JukurLu: Bunk ndonesIu. IuI. 1z1-1q.
AIexunder, W. E., eL uI. 1qq;. Sstemic cnl Restructurin cnd Mccroeconomic Polic. WusIIngLon
DC.: M.
Bunk ndonesIu, Annucl Report, berbuguI penerbILun.
Bunk ndonesIu, Indonesicn Iincncicl Stctistic, berbuguI penerbILun.
Bunk ndonesIu, Sicrcn Pers dun Lcporcn Tchuncn
isnis Indonesic, zz JuII zoo.
BosworLI, Burry und Susun M. CoIIIns. zooo. rom Boom Lo CrIsIs und Buck AguIn: WIuL Huve We
eurned, ADB nsLILuLe, ebruury.
BrownbrIdge, MurLIn und CoIIn KIrkpuLrIck. 1qqq. InuncIuI SecLor ReguIuLIon: LIe essons oI LIe
AsIun CrIsIs, Worlin Pcper Series z, nsLILuLe Ior DeveIopmenL PoIIcy und MunugemenL
UnIversILy oI MuncIesLer, ebruury.
DururI, DenI. 1qqq. BunkIr DIperIukukun sLImewu OIeI PemerInLuI. Suc Sembcdc, No. 11JXVJ
June -6.
DeIIuIse, PIIIIppe . 1qq8. AsIu In CrIsIs: LIe mpIosIon oI LIe BunkIng und InuncIuI rugIIILy.
Worlin Pcper WPp8,8, WusIIngLon, D.C.: WorId Bunk.
DjIwundono, J. SoedrudjuL. 1qqq. CenLruI BunkIng ReIorm In ndonesIu, puper presenLed Ior u puneI
Reioncl Centrcl cnlin Rejorm in the Context oj World Rejorm sponsored by Adum SmILI
nsLILuLe und IducIury TrusL nLernuLIonuI, Hongkong, November q-1o.
erIdIunuseLyuwun, Tubugus, MurI PungesLu, und HudI SoesusLro. 1qq8. CurrenL EconomIc CrIsIs oI
ndonesIu und Ls Recovery ScenurIo, A ReporL Ior JoInL Survey oI DE und CSS on LIe
ndonesIun EconomIy Sponsored by MT Jupun, November o.
GurcIu, GIIIun. 1qq;. A rumework Ior AnuIysIs und AssessmenL. DuIum W. E. AIexunder, eL uI.
Sstemic cnl Restructurin cnd Mccroeconomic Polic. WusIIngLon DC.: M.
Gurdener, E.P.M. 1q86. UK cnlin Supertision-Etolution, Prcctice And Issues. ondon: AIIen und
UnwIn.
GerLIer, Murk. 1q88. InuncIuI SLrucLure und AggreguLe EconomIc AcLIvILy: An OvervIew. 1ourncl oj
Mone, Credit, cnd cnlin, VoI. zo, No. , USA: ederuI Reserved Bunk oI CIeveIund.
Gunuwun, AnLon H. dun AII WInoLo. 1qq8. Does InuncIuI SecLor IberuIIzuLIon ReuIIy Cuuse
ndonesIu InuncIuI CrIsIs?. MukuIuI unLuk Worlshop on Liberclizin Iincncicl Sertices in
the Asic-Pccijic, LungguI 1-1q AgusLus dI SEAS (nsLILuLe Ior SouLIeusL AsIu SLudIes),
SIngupuru.
Gunuwun, AnLon H., TIIu JusmInu, dun SIswu RIzuII. 1qq8. ReIubIIILusI dun ResLrukLurIsusI
Perbunkun DuIum Rungku PemuIIIun EkonomI ndonesIu. MukuIuI unLuk Semincr Sehcri:
Sumbcncn Pemilircn Iclultcs Elonomi Unitersitcs Indonesic pcdc Rejormcsi dcn
Pemulihcn Elonomi, LungguI November yung dIseIenggurukun PEM U.
HInds, M. 1q88. EconomIc EIIecLs oI InuncIuI CrIses, Polic Resecrch Worlin Pcper :o(,
WusIIngLon, D.C.: WorId Bunk.
bruIIm, MuuIunu. 1qq8. SLruLegI ResLrukLurIsusI Perbunkun, BuIun DIskusI pudu SESPB XX,
OkLober.
M, Internctioncl Iincncicl Stctistic, berbuguI penerbILun.

Puge z oI z
Krusu, SLeIun und Anne P. VIIIumII. 1qqz. MonILorIng TIe MonILor: An ncenLIve SLrucLure Ior u
InuncIuI nLermedIury, 1ourncl oj Economics Theor, ;.
evIne, Ross. 1qq;. InuncIuI DeveIopmenL und EconomIc GrowLI: VIews und Agendu. 1ourncl oj
Economic Litercture, VoI. , June.
Indgren, CurI-JoIun, eL uI. 1qq6. cnl Soundness cnd Mccroeconomic Polic. WusIIngLon, D.C.:
M.
ong, M.. 1q8;. CrIsIs In LIe InuncIuI SecLor, WusIIngLon, D.C.: WorId Bunk.
MuIseI, S.J. 1q81. The Theor And Mecsurement Dj Risl And Ccpitcl Adequcc. CIIcugo: UnIversILy
oI CIIcugo Press.
Mceod, Ross H. 1qqq. ConLroI And CompeLILIon: BunkIng DereguIuLIon And Re-ReguIuLIon n
ndonesIu. Indonesic Project, AusLruIIun NuLIonuI UnIversILy.
NusuLIon, Anwur. 1qqq. An EvuIuuLIon oI LIe BunkIng SecLor ReIorm In ndonesIu, 1q8-1qq, Asic-
Pccijic Detelopment 1ourncl 1(1).
NusuLIon, Anwur. 1qq;. esson Irom LIe RecenL InuncIuI CrIses In ndonesIu. MukuIuI unLuk
Conjerence on Sustcinin Economic Grouth in Indonesic: A Ircmeuorl Toucrds the
Tuent-Iirst Centur, LungguI 1;-18 Desember, yung dIseIenggurukun oIeI USAD-ACAES-
PEM U, dI HoLeI AryuduLu, JukurLu.
NusuLIon, Anwur. 1qqq. RecenL ssues In LIe MunugemenL oI MucroeconomIc PoIIcIes In ndonesIu.
In Risin to the Chcllene in Asic: A Stud oj Iincncicl Mcrlet. MunIIu: ADB.
PoIIzuLLo, VIncenL P. 1qqo. PrudenLIuI ReguIuLIon und BunkIng SupervIsIon: BuIIdIng un nsLILuLIonuI
rumework Ior Bunks. A buckground puper Ior LIe :p8p World Detelopment Report.
WusIIngLon DC: WorId Bunk.
PrudjoLo. zooo. PeLu BumI Perbunkun dun Prospek Musu Depun, duIum SL. SuIurLo (edILor).
Menelcmctlcn Mcsc Depcn Indonesic: Etclucsi :oo Hcri Pemerintchcn Gus Dur-Mec.
JukurLu: Kompus.
PruseLIunLono, A. Tony. 1qqz. PoLreL MoneLer dun Perbunkun Puscu EmpuL TuIun PukLo. Kompcs,
zq OkLober.
PruseLIunLono, A. Tony. 1qq. Aendc Elonomi Indonesic. JukurLu: GrumedIu PusLuku ULumu.
ReLnudI, Djoko. zoo. Suku Bungu KredIL, Kemundekun EkspunsI KredIL, dun ReIuksusI PeruLurun
Perbunkun. Kompcs, 18 JuII.
SIeng, Andrew. 1qqz. cnl Restructurin: Techniques cnd Experience. WusIIngLon D.C.: M.
Undung-undung No. z TuIun 1qqq LenLung Bunk ndonesIu.
Undung-undung No. ;J1qqz LenLung (UU) Perbunkun yung LeIuI dIrevIsI dengun Undung-undung No.
1oJ1qq8
VoLju, G.J. 1q;. cnl Ccpitcl Adequcc, New York: IrsL NuLIonuI CILy Bunk.
WIjuyu, KrIsnu. zoo1. Anclisis Krisis Perbcnlcn Ncsioncl: Cctctcn Kolom demi Kolom. JukurLu:
Kompus.
WIIIIumson, SLepIen D. 1q8q. CosLIy MonILorIng, InuncIuI nLermedIuLIon, und EquIIIbrIum CredIL
RuLIonIng, 1ourncl oj Monetcr Economics,18.
WorId Bunk. 1qq;. Pritcte Ccpitcl Ilous to Detelopin Countries, WusIIngLon, D.C.: TIe WorId
Bunk.

Vous aimerez peut-être aussi