Vous êtes sur la page 1sur 17

CULTURA,IDENTIDADYMETROPOLITANISMOGLOBAL GilbertoGimnez InstitutodeInvestigaciones SocialesdelaUNAM 1.Laglobalizacincomoconceptoycomodoxa. Elproblemaquenosproponemosabordaracontinuacinpuedeformularsedel siguientemodo:quimplicacionestienelaglobalizacinenelplanodelaculturay delaconstruccindeidentidades?O,dichodeotromodo,cmoalterala globalizacinelcontextodeproduccindesignificados?cmoinfluyeenel sentidodeidentidaddelaspersonas,delosgruposydelascolectividades? Elproblemaasplanteadoexigeclarificarpreviamentelosconceptosde globalizacinydecultura.Necesitamosinterrogarconespecialcuidadolaideade globalizacin,yaquestasuelepresentarsedeentradacomounadoxaenelsentido bourdieusianodeltrmino,esdecir,comounrgimendiscursivoquepretende imponersecomonaturalmenteevidenteynosujetoadiscusin.

Esascomola globalizacinapareceeneldiscursohiperblicoytriunfalistadelostecncratas neoliberalescomounnuevoordenmundialdenaturalezapreponderantemente econmicaytecnolgica,quesevaimponiendoenelmundoenteroconlalgicade unsistemaautorreguladofrentealcualsimplementenoexistenalternativas. Unodelosefectosinesperadosdelasmanifestacionesglobalfobasy altermundistas,particularmenteapartirdeSeatle1999,hasidolamultiplicacin exponencialenelcampoacadmicodeinnumerablesestudioscrticosquehan contribuidoadisiparladoxadejandoaldescubiertoelalcancerealylasverdaderas proporcionesdelfenmenoencuestin.Loquepresentamosacontinuacinesuna sntesisapretadadelastesismscompartidasaesterespecto. 1)Seentiendeporglobalizacinelprocesodedesterritorializacindesectoresmuy importantesdelasrelacionessocialesaescalamundialo,loqueeslomismo,la multiplicacineintensificacinderelacionessupraterritoriales,esdecir,deflujos, redesytransaccionesdisociadosdetodalgicaterritorialydelalocalizacinen espaciosdelimitadosporfronteras(Scholte,2000,5,46).Asentendida,la globalizacinimplicalareorganizacin(almenosparcial)delageografamacro social,enelsentidodequeelespaciodelasrelacionessocialesenestaescalayano puedesercartografiadosolamenteentrminosdelugares,distanciasyfronteras territoriales.Estadefinicinesperfectamentecompatibleconotrasqueconcibenla globalizacinentrminosdeinterconectividadcompleja(Tomlinson,1999,2),de interconexinglobalotambinderedestransnacionales(Castells,2000,vol,I), cuyosustratosonlasnuevastecnologasdecomunicacineinformacinaalta velocidad(einclusoentiemporeal).Porlotanto,lostrminosclavespara entenderlaglobalizacinsontres:interconexiones,redesyflujos.

2)Lossoportesopuntosnodalesdelamaraaderedessupraterritorialesquedefinen alaglobalizacinsonlasllamadasciudadesmundiales,queconformanenconjunto unatupidaredmetropolitanadecoberturaglobal(Friedman,1986Sassen,1991 Johnston,TayloryWatts,2000Taylor,2004)).Estasciudadessoncentrosdondese concentranlascorporacionestransnacionalesmsimportantes,juntamenteconlas mayorescompaasdeserviciosespecializadosquelesprestanapoyo(bancos, bufetesdeabogados,compaasdesegurosydepublicidad),ascomotambin lasorganizacionesinternacionalesdeenvergaduramundial,lascorporaciones mediticasmspoderosaseinfluyentes,losserviciosinternacionalesdeinformacin ylasindustriasculturales.Esmuyimportantesealarquelasciudadesmundiales funcionantambincomosuperficiedecontacto(interfase)entreloglobalylolocal. Enefecto,disponendelequipamientorequeridoparacanalizarlosrecursos nacionalesyprovincialeshacialaeconomaglobal,perotambinpararetransmitir losimpulsosdelaglobalizacinaloscentrosnacionalesyprovincialesque constituyensuhinterlandlocal. Todoestosignificaquelaglobalizacintienefundamentalmenteunrostrourbano,y senosmanifiestaenprimerplanocomounagigantescaconurbacinvirtualentre lasgrandesmetrpolisdelospasesindustrialesavanzados,debidoalasupresinoa laradicalreduccindelasdistancias. 3)Unaconsecuenciainmediatadelodichohastaahoraesloquesuelellamarse,a partirdeDavidHarvey(1989),compresindeltiempoydelespacio,expresinque seusaparadesignardoscosas:a)laaceleracindelosritmosdevidaprovocadapor lasnuevastecnologas,comolastelecomunicacionesylostransportesareos continentaleseintercontinentales,quehanmodificadolatopologadela comunicacinhumanacomprimiendoeltiempoyelespaciocomoresultadodela supresindelasdistanciasb)laalteracinquetodoestohaprovocadoennuestra percepcindeltiempoydelespacio(Thrift,2000:21). Elresultadodeestefenmenohasidolapolarizacinentreunmundoacelerado,el mundodelossistemasflexiblesdeproduccinydesofisticadaspautasdeconsumo, yelmundolentodelascomarcasruralesaisladas,delasregionesmanufacturerasen declinacinydelosbarriossuburbanossocialyeconmicamentedesfavorecidos, todosellosmuyalejadosdelaculturaydelosestilosdevidadelasciudades mundiales. 4)Asentendida,laglobalizacinespluridimensional,ynosolamenteeconmica, aunquetodosadmitenqueladimensineconmicofinancieraeselmotorrealdel procesoensuconjunto(Mattelart,2000:76).Cabedistinguir,entonces,porlo menostresdimensiones(Waters,1995): 4.1.Laglobalizacineconmica,queseasociaconlaexpansindelosmercados financierosmundialesydelaszonasdelibrecomercio,conelintercambioglobalde bienesyserviciosyconelrpidocrecimientodelascorporacionestransnacionales.

4.2.Laglobalizacinpoltica,queserelacionaconelrelativodesbordamientodel estadonacinpororganizacionessupranacionales,comolasNacionesUnidasyla UninEuropea,porejemplo,yconelascensodeloquesuelenllamarsepolticas globalesogobernanciaglobal. 4.3.Laglobalizacincultural,queserelaciona,porunaparte,conlainterconexin crecienteentretodaslasculturas(particularesomediticas)y,porotra,conelflujo deinformaciones,designosysmbolosaescalaglobal. 5)Unacaractersticacentraldelaglobalizacinessucarcterpolarizadoydesigual ylaconsideracindeestacaractersticaesfundamentalparacualquieracercamiento crticoalfenmenoqueestamosexaminando.Enefecto,notodosestamos conectadosporinternet,nisomosusuarioshabitualesydistinguidosdelasgrandes lneasareasinternacionales.Elmundodelainmensamayorasiguesiendoel mundolentodelostodavaterritorializados,ynoelmundohiperactivoyacelerado delosejecutivosdenegocios,delosfuncionariosinternacionalesodelanueva clasetransnacionaldeproductoresdeserviciosdelosquehablaL.Sklair(1991). EnalgunaparteafirmaCastellsquelastecnologasdelainformacinhanpermeado hastatalpuntonuestrasociedad,quehanllegadoaconvertirseenparteintegralde todaactividadhumana(Castells,2000:vol1:6162)y,porende,delavida cotidiana.Perodelavidacotidianadequines?Porqueloquevemosesqueslo unpequeoporcentajedelapoblacinmundialformapartedelanetworksociety .Refirindosealaccesodesigualenelmundoalascomputadoras,alinternetyal ciberespacio,Z.Einsensteindemuestrahastaqupuntodichoaccesoest condicionadocultural,racialydemogrficamente,einclusoentrminosdeclasey degnero: El84%delosusuariosdecomputadorasseencuentranenNorteamricayen EuropaDestos,el69%sonvaronesquetienen,enpromedio,33aos,y cuentanconuningresofamiliar,enpromedio,de$59,000.[]Estambinpalpable elelitismoracialdelascomunidadescibernticas.EnlosEstadoUnidos,sloel20 %delosafroamericanostienencomputadorasensucasa,ysloel3%estn abonadosalosserviciosonline.Antesqueunasuperautopista,elinternetparece msbienunacalleprivadaydeusorestringido(Einsenstein,2000:212). Einsensteincontinadesbaratandonuestrotriunfalismoglobalizadordelsiguiente modo: Aproximadamenteel80%delapoblacinmundialcarecetodavadeaccesoala telecomunicacinbsica[].HaymslneastelefnicasenManhattanqueentodo elfricasubsahariana.[]Perohayms:sloalrededordel40%delapoblacin mundialtieneaccesodiarioalaelectricidad(Einsenstein,2000:212). Entrenosotros,ManuelGarretnhasealadoconespecialnfasis,nosolamenteel carcterdesigualdelaglobalizacin,sinotambinsudinmicaexcluyente:

Laexclusinfueunprincipioconstitutivodeidentidadesydeactoressocialesenla sociedadclsicalatinoamericana,enlamedidaenquefueasociadaaformasde explotacinydominacin.Elactualmodelosocioeconmicodedesarrollo,abase defuerzastransnacionalesqueoperanenmercadosglobalizados,aunque fragmentarios,redefinelasformasdeexclusin,sineliminarlasantiguas:hoydala exclusinesestaralmargen,sobrar,comoocurreanivelinternacionalconvastos pasesque,msqueserexplotados,parecenestardemsparaelrestodela comunidadmundial(Garretn,1999:10). 6)Finalmente,laglobalizacinnoconstituyeunfenmenoradicalydramticamente nuevo,comomuchoscreen,sinoentodocasolaaceleracindetendencias preexistentesenfasesanterioresdeldesarrollohistricomundial.Comodice P.J.Taylor, laglobalizacinesmsbienunacontinuacinantesqueunanovedad,msbien algoquetienequeverconunaampliacindeescala,antesqueunanuevay especficaformadeglobalidad(Taylor,2000:8). Estosignificaquelaglobalizacintieneunahistoriayseharealizadoporciclos. Historiadoresdelaeconoma,comoHirstyThompson(1999),hansealadoincluso queenlabelleepoque,esdecir,enelcicloquevade1870a1914,laeconoma mundialestabamsintegradatodava,bajociertosaspectos,queahora.Segnuna expresinpintoresca,loscablessubmarinoseranenesapocaelinternetdela ReinaVictoria. Estatesis,querelativizadrsticamentelanovedaddelaglobalizacin,hasido aceptadayreconocidaennuestrosdasinclusoporlosanalistasdelBancoMundial, quieneshablanahoradelasoleadassucesivasdeglobalizacin(WorldBank PolicyResearchReport,2002:23yss.). Perohayms:nisiquieraeltpicodelacompresindeltiempoydelespacio, asociadoalnombredeDavidHarvey,constituyeunanovedad.Segnelgegrafo inglsNigelThrift,elaniquilamientodeltiempoydelespacioerauntemade meditacinfavoritoentrelosprimerosescritoresdelapocavictoriana: EraeltoposquesolausarseacomienzosdelsigloXIXparadescribirlanueva situacinenqueelferrocarrilcolocabaalespacionatural,privndoledesuspoderes hastaentoncesabsolutos.Elmovimientoyanodependaahoradelascondiciones delespacionatural,sinodeunpodermecnicoquecreabasupropiaynueva espacialidad(Schivelsbuch,1986:10,enThrift,2000:22). As,porejemplo,laideadelacompresindelespacioinglsentornoalaciudadde Londres,comoconsecuenciadelaampliacindelasredesferroviarias,seencuentra yaenartculosperiodsticosde1839.Yenloqueserefierealaalteracindela percepcindeltiempoydelespacio,seencuentraadmirablementedescritaenla discusindeVirginiaWoolfsobreelatomismodelaciudad,queellaplanteano

slocomounproblemadepercepcin,sinotambindeidentidad(Thrift,2000:23). 2.Lacultura:unanocincompleja. Elestatutodelaculturadentrodelaglobalizacinestodavaunacuestinconfusay nosuficientementeexplorada.Paraabordarlaconciertaseriedad,necesitamos aclararpreviamentequesloqueentendemosporcultura. SegnJohnTomlinson(2001:25),laculturaeslaproduccinsocialdesignificados existencialmenteimportantes.Podemosampliarycompletarestadefinicin afirmandoquelaculturaeslaorganizacinsocialdesignificadosinteriorizadospor lossujetosygrupossociales,yencarnadosenformassimblicas,todoelloen contextoshistricamenteespecficosysocialmenteestructurados(Gimnez,2002: 1819).Estadefinicinnospermitedistinguir,porunaparte,entreformas objetivadas(bienesculturales,artefactos,culturamaterial)yformassubjetivadas delacultura(disposiciones,estructurasmentales,esquemascognitivos)peropor otrapartenosobligaaconsiderarlasprimerasnocomounameracoleccino taxonomadecosasquetendransentidoensmismasyporsmismas,sinoen relacinconlaexperienciadelossujetosqueselasapropian,seaparaconsumirlas, seaparaconvertirlasensuentornosimblicoinmediato.Conotraspalabras,no existeculturasinsujetonisujetosincultura. Estasconsideracionesrevistenciertaimportanciaparaplantearcorrectamente algunosproblemascomoeldelashibridacionesculturales(dondeseenfocalos objetosculturalesslobajoelngulodelorigendesuscomponentes,ynodesu apropiacinointeriorizacinporlossujetos),oeldeladifusinmundialde productosculturalesdesterritorializados(sebailatangoargentinoenPars,el bikutsicamaronsenDakarylasalsacubanaenlosngeles).Ladebilidadde muchosanlisisconsagradosalaglobalizacindelaculturaradicaprecisamenteen latendenciaaprivilegiarsusformasobjetivadasproductos,imgenes,artefactos, informaciones,tratndolasenformaaisladaymeramentetaxonmica,sinla mnimareferenciaalsignificadoquelesconfierensusproductores,usuarioso consumidoresenundeterminadocontextoderecepcin.Porejemplo,cuando buscamosejemplificacionesdelaculturainternacionalpopularque,segnRenato Ortizconstituyeunadelasmanifestacionesdelaculturamundializada,slo encontramosunalargalistadeloquelllamaiconosdelamundializacin:jeans, TShirt(playeras),tarjetasdecrdito,ropasBenetton,shoppingcenter,McDonals, popmusic,computadoras,Marlboro,etc.,sinlamenorreferenciaalossignificados querevistenestosproductosparalossujetosqueselosapropianoconsumen.Ahora bien,comodijoalguien,elmeroconsumodebienesdesterritorializadosde circulacinmundialnoconvierteanadieenpartcipedeunasupuestacultura mundial,comobeberCocaColanoconvierteaunrusoennorteamericano,nicomer sushiconvierteaunamericanoenjapons. 3.Culturaymetropolitanismoglobal

Hemosdichoquelaglobalizacinsenospresentaenprimerainstanciacomouna vastareddeciudadesmundiales,cadaunadelascuales,asuvez,estnconectadas reticularmenteconlosdemscentrosurbanosnacionalesoregionalesque constituyensuhinterland.Estoesloquesellamaahorametropolitanismoglobal (Knox,2000:241yss.).Desdeestaperspectivasepuedesustentarlatesisdequeel primerefectoculturaldelaglobalizacineslareorganizacingeneraldelacultura enelmarcourbano,aexpensasdelasculturasruralesyprovincianasquetiendena colapsarsejuntamenteconsusrespectivaseconomas.Paracomprenderla envergaduradeestarevolucinculturalesprecisorecordarqueduranteunlargo trechodelahistoriadelahumanidadlavidatenacomobaseelmundorural. Todavaen1800,el97%delapoblacinvivaenreasruralesconmenosde5,000 habitantes.Dossiglosmstarde,enelao2000,yapodemoscontabilizar254 ciudadesquecuentanconmsde1,000,000dehabitantes(CohenyKennedy,2000: 265). Dentrodeestemetropolitanismoglobalpodemosobservardostendencias aparentementecontradictorias:porunapartelatendenciaalaconvergenciau homogeneizacincultural,ligadaalaculturameditica,almercantilismo generalizadoyalconsumismoyporotralatendenciaalaproliferacinyala fragmentacincultural,unpocoenelsentidodelostericospostmodernos(Smith, 2001:214yss.). Porloquetocaalaprimeratendencia,quealgunosinterpretancomoconvergencia haciaunamonoculturacapitalista,stanodebeextrapolarseapartirdelamera ubicuidadurbanaosuburbanadebienesdeconsumoglobalintroducidosmediante ellibrecomercio,lasfranquicias,elmarketingylainmigracininternacional.La omnipresenciadelosMcDonalsenelpaisajeurbanonoimplicaporsmismala americanizacinolaglobalizacincultural,ymuchomenoscambiosenlaidentidad cultural.Comodejamosdichomsarriba,losproductosculturalesnotienen significadoensmismosyporsmismos,almargendesuapropiacinsubjetivay nuestracultura/identidadnosereduceanuestrosconsumoscircunstanciales. Sinembargo,elcapitalismotransnacionalpuedeinducir,medianteelconcurso convergentedelosmediosdecomunicacin,delapublicidadydelmarketing incesante,unaactitudculturalampliamentedifundidayestandarizadaquepuede llamarsemercantilistaoconsumista.Enestecasoyasepuedehablarconmayor fundamentodeciertamonoculturacapitalistaentendidacomomododevidaque estructurayordenaelconjuntodelaexperienciacultural.Enefecto,elmeroactode comprarsehaconvertidoenunadelascostumbresculturalesmspopularesenlas sociedadesoccidentales,yelelementocomercialestpresenteintegradoencasi todaslasactividadesrecreativascontemporneas(Tomlinson,2001:101).Para muchosanalistas,loscentroscomercialesquetachonanelespaciourbanosonlos templosmximosdeestaculturamercantilista/consumista.Enuntextomemorable, Baudrillarddesentraasusignificado:

Aquestamosenelcorazndelconsumocomolaorganizacintotaldelavida cotidiana,comounahomogeneizacincompleta.Todoesapropiadoysimplificado enlatranslucidezdelafelicidad'abstracta.[]Eltrabajo,eltiempolibre,la naturalezaylacultura,todaslasactividadesqueantesestabandispersasyseparadas, yparecanirreducibles,[]finalmentehansidomezcladas,manipuladas, acondicionadasydomesticadasenlaactividadsimpledelacompraperpetua (Baudrillard,1988:34,enTomlinson,2001:102). ConsuideadeMcWorld,BenjaminBarberamplalaexperienciadelcentro comercialhastaconvertirlaenunaespeciedeparadigmaculturalglobalizadoregido porelpuroprincipiodelamercantilizacin: McWorldesunaexperienciadeentretenimientoyconsumoqueagrupacentros comerciales,multicinemas,parquestemticos,espectculosdeportivos,cadenasde comidarpida(consusinacabablesreferenciascinematogrficas)ytelevisin(con susflorecientesredescomerciales)enunasolavastaempresaque,conelfinde maximizarsusganancias,transformaalossereshumanos(Barber,1995:97,en Tomlinson,2001:103). Sinembargo,hayqueevitartambinaqulashiprbolesylasgeneralizaciones abusivas.Noesciertoqueennuestrasciudadesnosepuedeiraotrositioqueno seaalastiendas.ComoobservajuiciosamenteTomlinson,estetipodeculturaslo afectaaunafranjareducidadelapoblacinurbana,ynisiquieraagotalatotalidad desusmanifestacionesculturales. Porloquetocaalasegundatendencia,laciudadestambinellugardela diferenciacin,delabalcanizacinydelaheterogeneidadcultural.Enella encontramosunaextraayuxtaposicindelasculturasmsdiversas:lacultura cosmopolitadelaelitetransnacional,laculturaconsumistadelaclasemedia adinerada,laculturapopdeampliossectoresjuveniles,lasculturasreligiosas mayoritariasominoritarias,laculturademasasinducidaporcomplejossistemas mediticosnacionalesytransnacionales,laculturaartsticadelasclasescultivadas, lasculturastnicasdelosenclavesindgenas,laculturaobreradelaszonas industriales,lasculturaspopularesdelasvecindadesdeorigenpueblerinoorural,las culturasbarrialesdeantiguasedimentacin,etc. Peroestaprofusindeculturasurbanasaparentementedispersas,segmentadasy descentradas,enrealidadseencuentraimplcitaoexplcitamentejerarquizadapor poderososactoresculturales(elEstado,lasIglesias,losmedia,lasindustrias culturales)interesados,noenlahomogeneizacin,sinoenlaorganizaciny administracindelasdiferencias(Sewell,1999:55ss.) Bajoelaspectoqueestamosconsiderando,nuestrasciudadesmodernasarticuladas siempreaunpuadodeciudadesmundialesseparecenunpocoalaciudad antiguaorientaldescritaporMaxWebercomounagregadodepobladoresdeorigen externo,procedentesdelasperiferiasrurales,cargandocadaquienconsus

respectivosdiosesycultosfamiliares.Estospobladorespodanhabitarelunojunto alotroymantenerentresrelacionesfuncionalesyutilitariasrelacionadasconel mercadoylaadministracincitadina,perodesdeelpuntodevistacultural constituanunamasaheterognea,carentedeidentidadcolectiva.SegnMax Weber,sloenlaciudadmedievalseproduceunafusinculturalsignificativa, conducenteaunprofundosentidodeidentidadcolectiva,graciasalaaccindel cristianismoqueleaportasuscatedrales,susobispos,susritosfestivosysussantos patronos(Pollini,1987:224). Enresumen:laciudadmoderna,comolaciudadantiguaoriental,esellugardelas memoriasdbilesyfragmentadasy,poresomismo,delaevaporacinlentadelas identidadescolectivas.Poresolasentimoscadavezmenoscomoplace,esdecir, comolugarexistencialmenteapropiado,ycadavezmscomoespacioabstracto, comojungla,comonolugar. 4.Eleclipsedelasculturasrurales. Elmetropolitanismoglobalylaproliferacindemegaciudadesvandelamanocon elcolapsodelaeconomarural,loqueimplicaasuvezladeclinacindelasculturas particularesfuertementelocalizadas,comosonlasculturastnicasycampesinas.No sepuededisimularelhechodequeestasculturasestnperdiendocadavezmsel pesoyelsignificadoquetenanenelconjuntodelaculturanacional. Hastanohacemucho,lacampaaeraelmundolentoporantonomasia,en contraposicinalmundoaceleradodelagranurbe.Eratambinellugar privilegiadodelasmemoriasfuertes,organizadorasdelvnculosocial (Candau,1998)y,poresomismo,latierraprometidadelasgrandesreligionesde memoria(HervieuLger,1993:177yss.),comoelcatolicismopopularenAmrica Latina.Lospueblosylaspequeasciudadesprovincianaseransociedadesde interconocimientomspropicias,segnHalbwachs(1950),alaconstitucindela memoriacolectivaydelamemoriafamiliarquelasmegalpolisannimas.Deaqu laomnipresenciadelafiestacuyosentidoesfrecuentementeconmemorativo,de lossantuariosdeperegrinacin,delospaisajesmarcadoscomogeosmbolos,delas rutasceremoniales,delosrelatosymitoslocales.Sobraban,porlotanto,losmarcos socialesparaconteneryretenerlamemoria.Ycomolamemoriaesgeneradoray madrenutriciadelaidentidad,enningunaotrapartepodanobservarseidentidades colectivasmsslidasyvigorosascomoenlasregionesrurales,hastaelpuntode quealgunasdeellascomolaregintapataenMxicohanllegadoaconvertirse ensmbolometonmicodelaidentidadnacional. Peroelavanceincontenibledelmetropolitanismoglobalestcambiando aceleradamentelafisonomafsicayculturaldelasregionesruralesenMxico,en AmricaLatinayunpocoenelmundoentero.Laraznestribaenque,comoseha dicho,laglobalizacinhadadounsesgodecididamenteurbanoalosesfuerzosde desarrolloenelmundoentero.

Enefecto,lasmegaciudadestiendenadevorarliteralmentealcampoatravsde periurbanizacionesenexpansinconstante,deconurbacionesmostruosasydela rurbanizacingeneralizadaquedifundeestilosdevidaymodosdeconsumo urbanosenlasreasrurales(nofaltanunminisuper,unMcDonaldyunasucursal bancariaenlamsremotadelaslocalidades).Deaquladificultadactualpara establecerunadistincintajanteentreloruralylourbano,sobretodoenlospases altamentedesarrollados. Perohayms:laconectividadcomplejaredesdeautopistas,telecomunicaciones, estacionesrepetidorasdetelevisinhallegadotambinalasregionesrurales,ycon ellaelcapitalismodesorganizadoydepredador.As,elsistemaagroalimentario globalhapropiciadolaimplantacinencadenadeagroindustriasfuertemente apoyadasporcapitalesindustrialesyfinancierosenlasregionesrurales,aexpensas delospequeosagricultoresydelaseguridadalimentaria.Laconsecuenciahasido triple:1)ladescampesinizacinglobaldelplaneta(Araghi,1995Kerney,1996) 2)elagotamientocriminaldelosrecursosnaturalesy3)elaniquilamientodelas culturascampesinastradicionalesasentadasenlasreasrurales. Porltimo,lamigracinruralurbanaeinternacional,quecomosabemostieneuna relacindirectaconlaglobalizacinyconlanuevadivisininternacionaldeltrabajo (Sassen,1999),estvaciandoliteralmentevastasregionesrurales,mediantela evaporacingradualdesuspoblaciones.Setratadeuncasotpicodeloque Tomlinsonllamadesterritorializacindelaslocalidades(2001:134yss.),esdecir, laalteracindelosmodosdevidatradicionalesporlarepercusinlocalde influenciaslejanas.As,ladecisindeunpuadodedirectoresdeempresas agroalimentariasestadounidensesoeuropeaspuedeprovocareldesempleomasivo enlasreasruralesdelospasesperifricosprovocando,enconsecuencia,fuertes corrientesmigratorias.Y,comosabemos,unadelasconsecuenciasculturalesdela emigracinendichasreaseslarupturadelacontinuidadgeneracional,queesun prerrequisitoindispensableparalareproduccincultural. Latransformacindelasregionesruralesamenaza,particularmenteenAmrica Latina,alasreligionesdememoriaquelashanimpregnadoynutridodurante siglos.DanileHervieuLger(2003:97ss.)sehareferidoenunapublicacin recientealaexculturacindelcatolicismofrancsdebidoasusecularafinidady complicidadconunacivilizacinruralqueyanoexiste,yasualergiaala modernidadurbana.LaautoracitaaGabrielLeBras,quienexplicaesaalergiacon elargumentodequelaobservanciacatlicasuponelapermanencia,laestabilidady larepetitividaddelosciclostemporales,lascualeshansidocanceladasporla compresinespaciotiempodelamodernidadurbana.Poresosepuedepredecir concerteza,decaGabrielLeBras,quedecadacienmigrantesruralesquellegana Pars,noventadejarndepracticarsureliginalsalirdelaGaredeMontparnasse. Estemismorazonamientopodraaplicarsetambinalcatolicismomexicanoy latinoamericano,cuyaraigambreruralquizsseamsfuertetodavaqueladel catolicismofrancs,comolodemuestransusciclosdefiestaspatronales,susritos

agrariosysusperegrinaciones.Tambinnosotrospodramosafirmarconcertezaque decadacienindgenasocampesinosquelleganalDistritoFederalenbuscade trabajo,noventadejarndepracticarsureliginalsalirdeTapoodelaCentral CamioneradelNorte,anoserqueseancooptadosdeinmediatoporotrasreligiones urbanasdetiposecta,mejorequipadassindudaparasatisfacerlasnecesidades psicolgicasysocialesdelapoblacinflotanteydesarraigadadelasmegaciudades. 5.Comunidadestransnacionalesendispora Unodelosfenmenosmundialesquesuelenasociarseconlaglobalizacinesel incrementoespectaculardelosflujosmigratoriosinternacionales.Tanesas,que unodelosindicadoresqueutilizanhoyloseconomistasparadetectarymedir aproximadamentelassucesivasoleadasdelaglobalizacineselincremento, calculadopordcadas,delamigracinalospasesindustrializados(WorldBank, 2002:23yss.) Puesbien,lasmodalidadesqueasumenennuestrosdaslasmigraciones internacionales,enparticularlasllamadaslaborales(labormigration),tienen importantesimplicacionesculturales.Enefecto,muchosanalistassostienenquese hageneralizadoenelmundoenteroelmodelodelasdisporas,esdecir,degrupos inmigradosqueenlasociedadreceptorasiguenidentificndoseconsus comunidadesdeorigen,conlasquemantienencontinuadosvnculosmateriales(las remesasdedinero)ysimblicos,graciasalasnuevastecnologasdecomunicacin que,comohemosdicho,hancomprimidolarelacinespaciotiempo.(Cliot,2000: 175ss).Estoquieredecirquelosmigrantesnolleganasuslugaresdedestinoconel nimodeintegrarseplenamentealaculturadelasociedadanfitriona,sinopara seguirsiendopartedesuscomunidadesdeorigen.Estafuertetendenciaala diasporizacinpuedeobservarsetantoentrelosmigrantesmexicanosohispanosen losEstadosUnidos,comoentrelosrabesmaghrebianosenFranciaylospolacosy turcosenAlemania.RefirindosealcasodeAlemania,Albrechcitaunaencuestade 1991cuyosresultadospodranextrapolarsecontodaverosimilitudalasituacinde nuestrospropiosemigrantesalosEstadosUnidos: Mientrasaproximadamentelamitaddelosinmigrantesentrelos18ylos24aos expresaneldeseodeestablecersedefinitivamenteenAlemania,lagranmayorade ellos(73%)sesienteestrechamenteligadaconlaculturadesupasdeorigeny rechazaunaidentidadalemana'.(Siefert1991:40,enAlbrecht1997:56). Poresoenlasociologadelasmigracioneslaproblemticasehadesplazadodela asimilacin,quetodavaeraeltemadominantehastahacemuypoco,ala transnacionalizacindelasculturasydelasidentidadeslocales.Enefecto,la diasporizacindebeentenderse,segnJonathanFriedman,comoelconjuntode prcticasporlasquelaidentificacinconunamadrepatriaconstituyelabaseparala organizacindeactividadesculturales,econmicasysocialesquetransgredenlas fronterasnacionales(Friedman,2003:9).

Estefenmenoentraaconsecuenciasimportantesparalarepresentacindela ciudadanaentrelosinmigrantesendisporaysusconsecuentesdemandaspolticas. Enefecto,ensuslugaresdedestinoexigenserreconocidoslegalmentecomo minorastnicasonacionalescontodoslosderechosderivadosdeeste reconocimiento.Yconrespectoasuspasesyhastacomunidadesdeorigen reivindicansuderechoalaplenaparticipacinpoltica,cadavezmsconscientesde laimportanciacrecientedesucontribucineconmicaalaformacindelarenta nacional. 6.Unhumanismoecolgico. Otradelasmanifestacionesculturalesderivadasdelaglobalizacin,estavezpor reaccin,eslanuevasensibilidadecolgicaquesedifundepordoquiergraciasal activismodelosmovimientosecologistasque,segnPeterJ.Taylor,constituyenla reaccinantisistmicamsimportanteenestostiemposdemodernidadurbana consumista(Taylor,1999:86,94).Loqueanimaaestosmovimientosesla conviccincomndeque,porunaparte,lacapacidaddelatierrapararesponderala demandasiemprecrecientederecursosrenovablesonorenovablesporpartedela economacapitalistahallegadoasulmitey,porotra,elmododeexplotacinde esosmismosrecursosestamenazandolascondicionesesencialesdelahabitabilidad delatierra,comoson,entreotras,labiodiversidadylaintegridaddelabioesfera. Cuandohablamosdemovimientosecologistasnonosestamosrefiriendoenprimera instanciaalospartidosverdes,demodestaincidenciaenlaspolticasnacionales, sinoalasorganizacionestransestatalescomoGreenPeacey,sobretodo,alas organizacionesnogubernamentales(ONG's)queafrontanlosproblemas ambientalesenlaperspectivadeunapolticaglobal(Taylor,1999:87).Estos movimientoshantenidounnotablexitoendoscontextosparticulares:hanlogrado cambiargradualmentelaactituddelagenteensuvidacotidianaconrespectoal medioambienteyselashanarregladoparainscribirlacuestinecolgicaenla agendapolticaglobal.SegnMcCormick,elmovimientoecolgico[]ha desencadenadounmovimientodemasasconmillonesdeseguidores,hagenerado nuevoscuerposdeleyes,haengendradonuevospartidospolticos,haalentadoel replanteamientodelasprioridadeseconmicasysociales,ysehaconvertidoenun interlocutorcentraldelasrelacionesinternacionales.Porprimeravezlahumanidad hatomadoconcienciadealgunasverdadesbsicasacercadenuestrainterrelacin conlabiosfera(McCormick,1995:xi) Elmovimientoecolgicohacreadounnuevouniversalismo:salvarlavidaenel planeta.ElfilsofoalemnHansJonasloconcibecomounaampliacindel humanismoclsicoquealargaelespaciotemporaldelaresponsabilidadhumana poniendoenclaroquelasuertedelossereshumanosestligadoaladelasformas vivasnohumanas,comolasanimalesylasvegetales. 7.Laglobalizacinylaconstruccindeidentidades.

Abordaremosahora,muyrpidamente,elproblemadelimpactodelaglobalizacin sobrelossubjetividadesy,porlotanto,sobrelasidentidadesindividualesy colectivas.Esteproblemaserelacionaestrechamenteconlodichosobreelestatuto delaculturabajoelrgimendeglobalizacin,porquelaidentidad,quesepredica siempredesujetosodeactoressociales,resultaenltimainstanciadela interiorizacindistintivaycontrastivadeunadeterminadamatrizcultural. Enesteterrenohayqueandarconcuidado,porquenofaltaquienreprochealos socilogosdelaglobalizacin,comoA.GiddensyM.Castells,lautilizacinde conceptossuperados,inconsistentesymuydeficientementeelaboradosenloque ataealasubjetividadyalaidentidad(Bendle,2002:118). Enefecto,elterrorpostmodernoalsubstancialismoyalesencialismohallevadoa algunossocilogosaelaborarunaconcepcinextremadamenteconstructivistadela identidadmoderna,quesuelepresentarsecomohiperreflexiva,comounproducto integraldeldiscursoycomointrnsecamentefragmentada,mltiple,hbridayfluida. As,elconceptodeidentidadescentralenlateoradeGiddensacercadela individuacin,delamodernizacinreflexivaydelaemergenciadesociedadespost tradicionalesinmersasenunsistemaglobal.Perolaidentidadquenosdescribe, ademsdeserplsticayfluida,tieneporsoporteunsujetocartesianoexcesivamente racionalyreflexivo. Castellsseocupapreferentementedeidentidadescolectivas,perotambinseapoya enGiddens(1991)paraafirmarquelasidentidadessonfuentesdesentidopory paralosactoresmismos,ysonconstruidosatravsdeprocesosdeindividuacin. Laidentidadseconcibeentoncescomounprocesoactivodeconstruccin,mientras queelsentidosedefineracionalsticamentecomolaidentificacinporpartedeun actorsocialdelafinalidaddesuaccin(2000,volII:7).Todoocurre,porlotanto, bajoelrgimendiurnodelaconcienciareflexiva.Esdecir,elsujetosiguesiendo cartesiano. ElproblemaradicaenqueestamaneradeconcebiralsujetonosloolvidaaFreud, NietzscheyMarx,sinotambinpasaporaltoelbiopoderdeMichelFoucault,las interpelacionesaltusserianasyelsentidoprcticodeBourdieu.Esdecir,pasapor altotodaunatradicindepensamientoquesubrayaelpesodelasfuerzas psicolgicasinconscientes,delasestructurasinstitucionalesydelcontextocultural enlaformacindelsujetoydelaidentidad(SchiratoandWebb,2003:131160).Se puedeaceptarqueenlamodernidadtardalosindividuossehanvueltoms autnomosyreflexivos,peroestonosignificaquelascoercionessocialesexternaso internas(atravsdelaprendizajefamiliar,escolaryprofesional,porejemplo),hayan dejadodepesarsobresusactividades.Enresumen,elsujetoysuidentidadsehallan siempresituadosenalgnlugarentreeldeterminismoylalibertad. Faltaespacioparadesarrollaraquunateoradetalladadelaidentidad.Nos limitaremosasealarlaimportanciadeladistincinentreidentidadesindividualesy

colectivas,sealandoalmismotiemposusrelacionescomplementarias,yaquesegn latradicinsociolgicainauguradaporSimmel,laidentidaddelosindividuosse defineenprimertrminoporelconjuntodesuspertenenciassociales(tnicas, nacionales,religiosas,familiares,etc.).Esdecir,laidentidaddelosindividuoses multidimensional,ynofragmentadaenmltiplesidentidades,comoafirmanlos tericospostmodernos.Deaqulanecesidaddeprecisar,cuandosehabladel impactodelaglobalizacinsobrelasidentidades,siseesthablandodesdela perspectivadelossujetosindividuales,oseestenfocandodirectamenteasujetos colectivostalescomogrupostnicos,movimientossociales,comunidadesreligiosas, organizacionespolticasocolectivosnacionales. Porejemplo,siasumimoselpuntodevistadelosindividuos,esposiblereconocerla presenciadeidentidadestotalmentefuncionalesaladinmicadelaglobalizacin. Estosignificaque,sibienenestecasolaparticipacinenredesmundializadas representaslounadelasdimensionesdelaidentidadpersonal,constituye,sin embargo,ladimensindominanteehipercatectizada.Talesseran,entreotras,las identidadescosmopolitasdelaelitetransnacional,estoes,delosindividuos pertenecientes,segnSklair(1991),alanuevaclasetransnacionaldeproductores deservicios.Estossonlosqueparticipanfrecuentementeenreuniones internacionales,recibenyenvanunagrancantidaddefaxesycorreoselectrnicos, tomandecisionesenmateriadeinversionesytransaccionesdealcancetransnacional, editannoticias,diseanylanzanalmercadoglobalnuevosproductos,yviajanporel mundoenteropormotivosdenegocioodeplacer.Lasciudadesmundialessonsus lugaresdetrabajo,perotambinelescenariodesuestilodevidamaterialistay cosmopolita,yelcrisoldesusnarrativas,mitosysensibilidadestransnacionales (Knox,2000:243). Sedatambinelcasodelosquenohipercatectizansuinsercinfuncionalenredes desterritorializadas,sinoquelacombinansinmayoresconflictosconotras dimensionesmstradicionalesyterritorializadasdesuidentidadpersonal.Jean PierreWarnier(1999,11)evocaunejemploemblemticoquerespondecabalmente aestasituacin.SetratadePapu,unhombredenegocioshindqueadministrauna importanteagenciadecambioenBombay.Estehombre,rodeadodecomputadoras, estelectrnicamenteenlazadoconlasprincipalesplazasfinancieras,escapazde calcularelcursodelasdiferentesmonedasdelmundo,ypuedehacernegocioscon asiticos,americanosyeuropeosquemanejanlasmismasreglasdejuego.Pero ocurrequesuaccincomohombredenegociosseinscribeenelinteriorde comunidadeslocalesprximasyordenadasencrculosconcntricos:sufamilia,la comunidadjanalaquepertenecejuntamentecontodasuparentela,ylaIndiacomo nacin.Poresoestehombre,ancuandoseencuentratrabajandoensuoficina,se vuelvedetantoentantoconlasmanosjuntashaciaeltemplohinduistacercanoe invoca,segnsuestadodenimo,adiferentesdivinidadeshindes. Porltimo,podramosobservarcasiexperimentalmenteelefectoqueproduceenla subjetividadylaidentidadpersonaldenuestrosmigranteslegaleseilegaleseltrabajo

flexibleyprecariodelaglobalizacinimplantadoporlasempresas norteamericanasconlascualesentranencontacto.Alanalizardetenidamentelos resultadosdeunarecienteencuestaaplicadaporRicardoContrerasSotoa877 migrantesderetornoenlareginBajodeGuanajuato,encontramosquelos trabajadoresexperimentansuinsercinenlasempresasnorteamericanascomola entradaobligada,pornecesidaddesobrevivencia,aunaespeciedeprisindondese losdiscriminasocialyracialmente,selosobligaasometersealaduraeinhumana disciplinadetrabajoimpuestaporlospatrones,yselosmantienebajocontroly vigilanciapermanente.Ensuma,elsndromedelPanpticodeFoucault.Entales circunstancias,lostrabajadoresseadaptanexteriormentealasexigenciasdeltrabajo, peromantienencomoenreservayenestadodelatencialasdimensionesms profundasdesuidentidad,comosupertenenciafamiliar,tnicaoreligiosa.Como migrantesendispora,nuestrostrabajadorespiensanfrecuentementeensulugarde origen,ylorepresentancomounespaciodelibertadquecontrastaconsuactual estadodecuasiconfinamiento,perotambincomounespaciodondelasubsistencia resultaproblemtica.Losalientaneneltrabajolaesperanza(muchasvecesutpica) delretornoylaconcienciadequeestnreuniendorecursosparasubveniralas necesidadesdesusfamilias.Losquetrabajanenlasciudadespercibenclaramenteel contrasteentrelavidaaaltavelocidadalaquetienenqueadaptarse,yloshbitos mspausadosdelosmundoslentosdedondeproceden. 8.Lasidentidadescolectivasencuestin Encuantoalarelacinentreprocesosdeglobalizacineidentidadescolectivas,hay quedescartardeentradalaideadeunaidentidadglobal.Ascomonoexisteuna culturaglobal,sinoslounaculturaglobalizadaenelsentidodelainterconexin crecienteentretodaslasculturasenvirtuddelastecnologasdecomunicacin, tampocopuedeexistirunaidentidadglobal,porquenoexisteunaculturahomognea quepuedasustentarla,nismboloscomunesquesirvanparaexpresarla,nimemoria colectivaquepuedanutrirla,niotredadesconlasquepuedaconfrontarseenla mismaescala(Gimnez,2002). Algosemejantepuededecirseconrespectoasupuestasidentidadesmacro regionales,comolaUninEuropea,elCaribeolaAmricaLatina,pesealos esfuerzosdeJorgeLarranparaconvencernosdelocontrario(Larran,2000).Lo msquesepuedeconcederesquesetratadeidentidadescolectivasdbilesyms bienmetafricas,incapacesdesermovilizadascomoactorescolectivosenfuncin dealgnproyectooidealcomn.EnloquerespectaparticularmenteaAmrica Latina,elsueodeBolvarnuncapudoconcretarsedebidoalaheterogeneidad extremayalabalcanizacintempranadelaregin. Loanteriorquieredecirque,pesealaglobalizacin,lamayorpartedelapoblacin mundialsigueidentificndoseporreferenciaaunacomunidadnacional,aunque hayancambiadoosehayandebilitadolasfuncionesdelEstadonacin(Herb, 1999:948).Perosepuededecirquelaglobalizacinhaafectadoenalgunoscasosla

representacindelaidentidadnacional,deslizandouncontenidoneoliberalenla comunidadimaginadadeAnderson(2000). Porejemplo,elyacitadoJorgeLarranrefierequeapartirdelos90seempeza construirunanuevaversinpblicadelaidentidadchilena,centradaentresideas bsicas:Chile,pasdiferenteChile,pasganadoryChile,pasmoderno. LaprimeraideaintentabapresentaraChilecomounpasdiferentealrestode AmricaLatina,unpasfroyderasgoseuropeos,quedifieredelostropicalismos deotrospasesdelareginyquehasuperadounpasadopremoderno.Lasegunda ideamostrabaunaactituddinmicaytriunfalistacimentadaenlostriunfos econmicoslogrados.LaterceraideamostrabaaChilecomounpaseficienteque creceaceleradamente[].Enestenuevodiscursohayunanuevaconcepcin culturalquedestacaelempuje,eldinamismo,elxito,lagananciayelconsumo comolosnuevosvalorescentralesdelasociedadchilena(Larran,2001:162163). Estediscursocoexiste,segnelmismoautor,conotroquedestacacomoloms propiodelaidentidadchilenalaculturapopular,seacomolafuentemspuradela creatividadydelaautonoma,seacomoopuestaalaculturaoligrquicadelaelite (Larran,2001:172173). Esmuyposiblequeestadobleversinpblicadelaidentidadsedtambin,mutatis mutandis,enotrospasesdeAmricaLatina,comoMxico,msintegradosalos procesosdeglobalizacinatravsdesuinsercinenzonasdelibrecomercio. Tratndosedeidentidadescolectivas,elfenmenomsinteresanteeselsurgimiento ylamultiplicacindeidentidadessubnacionalesenreaccindirectacontralos efectosexcluyentesypolarizantesdelaglobalizacin,poniendoenentredichosu pretendidafatalidadsistmica.Estefenmenohasidomagistralmenteestudiadopor Castellsenelsegundovolumendesutrilogaquellevaporttulo:ThePowerof Identity(2000).Enefecto,segnesteautornuestromundoynuestrasvidasestn condicionadaspordostendenciasopuestas:ladelaglobalizacinyladela identidad.Porunapartetenemoslasociedadderedes,latransformacindel capitalismoyeldebilitamientodelestatismo.Asmismo,laindividualizacindel trabajo,laculturadelavirtualidadrealbasadaencomplejossistemasmediticos, lacompresinespaciotiempoyelsurgimientodenuevaselitesdominantes cosmopolitas.Peroporotraparteobservamoselsurgimientodepoderosas expresionessubnacionalesysupraestatalesdeidentidadcolectivaquedesafanesta profundatransformacinsocial:identidadesdegnero,religiosas,tnicas,regionales osociobiolgicasqueseexpresanbajolaformadegruposguerrilleros,milicias, cultosreligiosos,ecologismo,feminismoymovimientosgay.Comoseechadever, estasidentidadessonmltiplesymuydiversificadas,siguiendoloslineamientosde cadaculturaydelaformacinhistricadecadaidentidad.Adems,puedenser progresistasoreaccionarias,yutilizancadavezmslasnuevastecnologasde comunicacin.Entodaspartesestasnuevasidentidadesdesafanalaglobalizaciny alcosmopolitismo,reivindicandoelparticularismoculturalyelcontroldelos

pueblossobresuvidaysuentornoecolgico. Apartirdeesteanlisis,Castellsesbozaunapolticaradicaldeidentidadquefinca susesperanzasenlaformacindeidentidadesprogresistasyproyectivas,construidas noyaapartirdesociedadescivilesbasadasenelmercadoyenlasinstitucionesque lolegitiman,sinoapartirdemovimientoscomunitariosderesistenciaala globalizacin. 9.Amododeconclusin. Segnnuestroanlisis,unodelosefectosculturalesmsvisiblesdelaglobalizacin hasidolareorganizacinyredefinicindelaculturaenelmarcourbano,aexpensas delasculturasruralestradicionales.Perolaculturaasreorganizadayredefinidani estotalmentehomogneaoestandarizada(tesisglobalista),niestotalmenteplural, fragmentadaydescentrada(tesispostmodernista).Enefecto,loquesuelepresentarse comoculturamercantilistaoconsumistaestandarizadaesslounatendenciaque afectaparcialmenteadeterminadossegmentosurbanos.Yloqueaprimeravista pareceunbazarpostmodernoounpotpourriculturalurbano,representaenrealidad formasculturalesimplcitaoexplcitamentejerarquizadas,organizadaso administradasporinstitucionesestatales,infraestatalesosupraestatales(UNESCO, corporacionestransnacionales)quefuncionancomopoderososactoresculturales. Contrariamentealaglobalizacineconmicayfinanciera,ladelaculturaesuna globalizacindbilquesloimplicalainterconexincrecienteentretodaslas culturasenvirtuddelasnuevastecnologasdecomunicacineinformacin.Esta interconexin,queenlaprcticacomportalacopresenciaalmenosvirtualdetodas lasculturas,permiteprevertresposibilidades:obienelecumenismoculturalque propugnalacoexistenciapacficadelasculturas(tesisdelmulticulturalismo)obien lahibridacinparcialentrelasmismasobienelfundamentalismoculturalque implicaelreplieguesobrelapropiaculturaylaactituddefensivaomilitantefrentea lasdems.Estepanoramayapuedeobservarseclaramenteenelcampodelareligin (Kurtz,1995:167ss.) Sinoexisteunaculturaglobalpropiamentedicha,tampocopuedeexistiruna identidadglobalensentidopropio,yaquestarequerirapordefinicinunamatriz culturalcorrespondiente.Yenefecto,noexistenunamemoria,smboloscomunesy proyectosdealcancemundialquepuedancompartirseaescalaplanetariafrentea otredadessignificativassituadasenlamismaescala. Nosonidentidadesglobalesensentidopropiolosmovimientossupraestatales (ecologismo,movimientosaltermundistas)ylasorganizacionesno gubernamentales(ONGS)queparecenconstituirunembrindesociedadcivil globalybuscangenerarunaopininpblicamundialsobreproblemascruciales vinculadosconlaglobalizacin.Talesmovimientosyorganizaciones,quefuncionan comopartidosmundiales,noseescapandelaestructurainternacionaldelos estadosnaciones,ydifcilmentepuedendesligarsedelosinteresesenjuegodentro

dedichosistema.Setrata,entonces,demovimientosyorganizacionesque respondenmsbienaunalgicainternacional.Todopareceindicarquepormucho tiemposeguiremosmirandoalmundoatravsdemediacionescomunitarias, geopolticasyeconmicasdefinidasaescalarestringida,peronoglobalesdecir, seguiremosmirandoalmundoatravsdelprismadesusestados,desusreligiones, desusdiferentesculturasydesusmercadoslocales. (Nota:parafacilidaddelecturayconelamablepermisodelautor,sesuprimieron todaslasnotasapiedepginaylabibliografafinal)

Vous aimerez peut-être aussi