HOMO SOVIETICUS

[w:] J. Tischner, Etyka solidarnoci oraz Homo sovieticus, Krakw 1992 (wyd. Znak)

Kim jest homo sovieticus? Oczywicie, owo pojecie jest pewn abstrakcj, ktra nigdy i nigdzie nie urzeczywistnia si w caej peni, znajduje jednak swj czstkowy odpowiednik w kadym spoeczestwie, poddanym przez dostatecznie dugi okres ideologicznemu szkoleniu komunizmu. Czy mona pyn przez rzek i nie zamoczy si? Pynlimy wszyscy i kady czuje si zamoczony. Jeden mniej, drugi wicej. Mimo e nie istnieje idealne wcielenie sowczeka", moemy zarysowa jego idealny obraz i pyta, na ile jestemy do podobni. Ujmujc rzecz najoglniej: homo sovieticus to zniewolony przez system komunistyczny klient komunizmu ywi si towarami, jakie komunizm mu oferowa. Trzy wartoci byy dla niego szczeglnie wane: praca, u dz i a w e w a dz y , p oc z u c i e w a s n e j g o d n o ci. Zawdziczajc je komunizmowi, homo sovieticus uzalenia si od komunizmu; co jednak nie znaczy, by w pewnym momencie nie przyczyni si do jego obalenia. Gdy komunizm przesta zaspokaja jego nadzieje i potrzeby, homo sovieticus wzi udzia w buncie. Przyczyni si w mniejszym lub wikszym stopniu do tego, e miejsce komunistw zajli inni ludzie zwolennicy kapitalizmu". Ale oto powsta paradoks. Homo sovieticus wymaga teraz od owych kapitalistw", by zaspokoili te potrzeby, ktrych nie zdoali zaspokoi komunici. Jest on jak niewolnik, ktry po wyzwoleniu z jednej niewoli czym prdzej szuka sobie drugiej. Homo sovieticus to postkomunistyczna forma ucieczki od wolnoci", ktr opisa kiedy Erich Fromm. Spjrzmy nieco gbiej w uzalenienie przez te trzy wartoci: prac, wadz i godno. 125

N aj pi erw uza l e ni eni e p op rze z p ra c . To no r malne: kada praca uzalenia pracownika od pracodawcy; kto bierze chleb, jest zaleny od tego, kto chleb daje. Ale w komunistycznym systemie pracy zaleno bya gbsza: chleb by tylko znakiem i symbolem. Praca w komunizmie bya nie tylko rdem utrzymania, ale rwnie podstaw przekonania, e wiatem rzdzi jaka rozumna sia, ktra troszczy si o los pracujcego czowieka. Praca bya wyrazem planu, a plan by wcieleniem racjonalnoci dziejw. Czym w religii jest Opatrzno, tym w komunizmie by plan. Plan to Opatrzno zlaicyzowana. Zakad pracy, ktry go realizowa, wcza czowieka w rozumno wiata. Zakad pracy nie by wasnoci prywatn, lecz zakadem uspoecznionym". Pracujc tam, czowiek przestawa by indywidualn wasnoci samego siebie, jakby owc bez pasterza, lecz stawa si wasnoci spoeczn. Nalea do wsplnoty. By czonkiem kolektywu. Mogo si zdarzy, e takie uspoecznienie" ograniczao jego wolno, ale nadawao jej sens. Czowiek wiedzia, po co yje. Dla kogo si powica. Klient komunizmu nie zdawa sobie jednak sprawy z tego, e praca, ktr wykonywa, stawaa si coraz bardziej iluzj. Fabryki pracoway le. W gruncie rzeczy marnoway surowce, energi i dobr wol ludzi. Za pozorowan prac paciy pozornym pienidzem. Do tego doszo jeszcze niebywae skaenie rodowiska. Ogromny wysiek narodu szed na marne. W pewnym momencie iluzja prysa i okazao si, jak bardzo jestemy w tyle. Miejsce pracy przestao by rdem godziwego utrzymania i, co gorsza, przestao by wcieleniem racjonalnej struktury wiata. Klient komunizmu poczu nagle, e jest niczyj: jeszcze wczoraj by uspoeczniony", a dzi jest niczyj". Czy moemy si dziwi, e mu al dawnego pana? Rozwamy uzalenienie przez udzia we wadzy. W tym celu zatrzymamy si chwil przy sowie socjalizm". Sowo to przeszo w cigu ostatnich lat gbok ewolucj znaczeniow. W kocowej fazie ewolucji 126

znaczyo ono wszystko i nic. Czym jest socjalizm"? Jest tym, co najlepsze. Czym jest to, co najlepsze? Jest socjalizmem". Mylenie o sprawach spoecznych, do ktrego kluczem miao by sowo socjalizm", zaczo krci si w bdnym kole. Mimo to w termin y nadal i by powielany w szkole, w prasie, w radiu i telewizji, legitymizujc poczynania urzdnikw, aktywistw, policjantw. Wszyscy bronili socjalizmu". I robili to szczerze, bo taka bya definicja, e si nie dao inaczej. Akceptacja tak pojtego socjalizmu" nie bya jednak bez korzyci. Nie chodzio nawet o korzyci materialne. Dawaa poczucie bliskoci wadzy. Czowiek potrzebuje by blisko wadzy. Kto nie ma majtku, ten chce przynajmniej mie wadz. Bo wtedy tylko ten, kto ma wadz, czuje, e naprawd jest. Powtarzao si wic: socjalizm - tak, wypaczenia -- nie!" i miao wiadomo, e we wspczesnej walce dobra ze zem staje si po waciwej stronie. Pyna std jeszcze jedna korzy. Socjalizm" uprawomocnia sprawowanie wadzy. Nie miaa ona legitymizacji demokratycznej, sigaa wic po uprawomocnienie ideologiczne. Co to jednak ostatecznie znaczyo, e socjalizm" legitymizowa wadz? Znaczyo to, e gdy zasza taka potrzeba, socjalizm" rozgrzesza bdy i wypaczenia" popeniane w jego obronie. A uczynkw wymagajcych rozgrzeszenia byo coraz wicej. Dzi okazao si, e socjalizm" jest bdnym koem. Znika powoli, jak sen. Pozostaje po nim jaka prnia. Czowiek szuka legitymizacji i nie znajduje. Nie ma ju wiadomoci, e znajduje si w pobliu wadzy. Nie bardzo wie, jak rozrni to, co politycznie suszne, od tego, co niesuszne. Nie ma te pewnoci, e jego czyn zostanie rozgrzeszony. W wiecie, w ktrym jeszcze wczoraj by" znaczyo mie wadz", homo sovieticus straci krgosup i czuje si liciem miotanym przez wiatr. I wreszcie poczucie godnoci. Przypomnijmy sobie rubryk, ktr musielimy wypenia w podaniach kierowanych do wadz: pochodzenie spoeczne. Oznaczao ono godno. Na tym wanie polega populizm", e ten, kto 127

pochodzi z ludu", znaczy wicej ni inni i jest przeznaczony do odegrania szczeglnej roli w historii. Dzieje si tak z dwojakiego powodu: najpierw z racji nieomylnoci w sprawach spoecznych (instynkt klasy robotniczej jest nieomylny"), po wtre z powodu cierpie, ktre oczyszczaj z wszelkich win (nie ma ju grzechu, s tylko godni"). Ucinionym wszystko wolno. Poniewa ucinieni lud" zajmuj uprzywilejowane miejsce w organizmie spoecznym, kady uczciwy czowiek powinien wczuwa si w sytuacj ucinionego ludu i walczy o jego wyzwolenie. A co bdzie, gdy ludu" braknie? Lud" bdzie istnia zawsze (ubogich zawsze macie midzy sob"), w razie czego jednak naley go stworzy dla dobra wczuwajcych si". Ostatnie czasy w Europie wstrzsny ludem". Lud" przesta istnie. Wczeniej straci na znaczeniu. Okazao si, e nie jest nieomylny. W kocu to lud" gosowa za hitleryzmem. Jasne stao si i to, e cierpienie nie uniewinnia. Zdarza si, e czowiek sam ponosi win za swe cierpienia. I dlatego trzeba wyranie powiedzie: nawet bardzo cierpicym nie wszystko wolno. Cierpicy te ponosz odpowiedzialno i mog by poddawani krytyce. W kocu nie mona ich traktowa jak dzieci. Dla niektrych wyglda to jak ponienie godnoci, naprawd jednak oznacza to jej przywrcenie. Tak wic mamy uzalenienie przez trzy wartoci: prac, wadz i godno. Czy nie mona by tego streci? Czy nie ma jakiej formuy, ktra by w zwizy sposb oddawaa istot sprawy? Owszem, jest. Brzmi ona: byt okrela wiadomo". Homo sovieticus to ten, ktrego wiadomo jest okrelona przez byt, w przeciwiestwie do czowieka, ktry stara si podda swj byt wolnej wiadomoci. Homo sovieticus nie wystpuje nigdzie w stanie idealnym nie znaczy to jednak, e w ogle nie istnieje. Od czasu do czasu moe go odczu w sobie kady z nas, gdy nagle ogarnie go niepokj z powodu pustki, jaka pozostaa po racjonalnej" wizji pracy, po socjalizmie" czy po rubryce pochodzenie spoeczne", ktra odgrywaa rol istotn. 128

Niepokj taki nie jest niczym zym. Gorzej, gdy niepokj staje si motywem wyboru. Wyobramy sobie, e przychodzi dzie wyborw. Homo sovieticus staje wobec albo-albo: albo byt okreli jego wiadomo, albo wiadomo okreli jego byt. Co zrobi? Wybierze na zasadzie odwetu. W imi doznanej krzywdy, przeytego ponienia, utraty miejsca w wiecie polityki i zagroenia utrat pracy powie nie! Aktem swym zaneguje dobro wsplne. Homo sovieticus nie zna rnicy midzy swym wasnym interesem a dobrem wsplnym. I dlatego moe podpali katedr, byle sobie przy tym ogniu usmay jajecznic.