Wykłady Z Fizyki - Kąkol

Spis tre ci
Spis tre ci
1. Wprowadzenie ....................................................................................1-1 1.1 Istota Fizyki ................................................................................1-1 1.2 Poj cia podstawowe....................................................................1-2 1.3 Jednostki .....................................................................................1-2 1.4 Matematyka w Fizyce .................................................................1-3
1.4.1 Modele matematyczne w fizyce........................................................... 1-3 1.4.2 Analiza wymiarowa ............................................................................. 1-4 1.4.3 Formalizm matematyczny.................................................................... 1-4
2. Ruch jednowymiarowy ......................................................................2-1 2.1 Pr dko ......................................................................................2-1

2.1.1 Pr dko staa ...................................................................................... 2-1 2.1.2 Pr dko chwilowa .............................................................................. 2-1 2.1.3 Pr dko rednia .................................................................................. 2-2
2.2
Przyspieszenie.............................................................................2-3
2.2.1 Przyspieszenie jednostajne i chwilowe ................................................ 2-3 2.2.2 Ruch jednostajnie zmienny .................................................................. 2-3
3. Ruch na paszczy nie .........................................................................3-1 3.1 Przemieszczenie, pr dko i przyspieszenie...............................3-1 3.2 Rzut uko ny ................................................................................3-2 3.3 Ruch jednostajny po okr gu .......................................................3-4 4. Dynamika punktu materialnego .......................................................4-1 4.1 Wst p ..........................................................................................4-1 4.2 Definicje......................................................................................4-1
4.2.1 Masa..................................................................................................... 4-1 4.2.2 P d ....................................................................................................... 4-2 4.2.3 Sia ....................................................................................................... 4-2
4.3
Zasady dynamiki Newtona .........................................................4-2

4.3.1 Pierwsza zasada dynamiki Newtona .................................................... 4-3 4.3.2 Druga zasada dynamiki Newtona ........................................................ 4-3 4.3.3 Trzecia zasada dynamiki Newtona....................................................... 4-4
5. Dynamika punktu materialnego II ...................................................5-1 5.1 Siy kontaktowe i tarcie ..............................................................5-1

5.1.1 Siy kontaktowe ................................................................................... 5-1 5.1.2 Tarcie ................................................................................................... 5-1
5.2 Siy bezwadno ci .......................................................................5-2 6. Ci enie powszechne (grawitacja) ....................................................6-1 6.1 Prawo powszechnego ci enia....................................................6-1 6.2 Do wiadczenie Cavendisha ........................................................6-3
6.2.1 Wa enie Ziemi..................................................................................... 6-4
6.3 6.4 6.5
Prawa Keplera ruchu planet ........................................................6-5 Ci ar ..........................................................................................6-6

6.4.1 Ci ar pozorny, masa bezwadna i masa grawitacyjna ........................ 6-6
Pole grawitacyjne........................................................................6-7
6.5.1 Pole grawitacyjne wewn trz kuli ......................................................... 6-8
Spis tre ci 7. Praca i energia ....................................................................................7-1 7.1 Wst p ..........................................................................................7-1 7.2 Praca wykonana przez sta si ..................................................7-1 7.3 Praca wykonana przez si zmienn ...........................................7-3 7.4 Energia kinetyczna i twierdzenie o pracy i energii.....................7-5 7.5 Moc .............................................................................................7-6 8. Zasada zachowania energii................................................................8-1 8.1 Wst p ..........................................................................................8-1 8.2 Siy zachowawcze i niezachowawcze.........................................8-1 8.3 Energia potencjalna.....................................................................8-3
8.3.1 Energia potencjalna i potencja pola grawitacyjnego........................... 8-5
8.4 Zasada zachowania energii .........................................................8-7 9. Zasada zachowania p du ...................................................................9-1 9.1 rodek masy................................................................................9-1 9.2 Ruch rodka masy .......................................................................9-3 9.3 P d ukadu punktw materialnych..............................................9-5 9.4 Zasada zachowania p du ............................................................9-6 10. Zasada zachowania p du II .............................................................10-1 10.1 Ukady o zmiennej masie..........................................................10-1 10.2 Zderzenia ..................................................................................10-2
10.2.1 Wst p ................................................................................................. 10-2 10.1.2 Zderzenia w przestrzeni jednowymiarowej ....................................... 10-3
11. Elementy szczeglnej teorii wzgl dno ci ........................................11-1 11.1 Wst p ........................................................................................11-1
11.1.1 Zasada wzgl dno ci ........................................................................... 11-1 11.1.2 Transformacja Galileusza .................................................................. 11-1 11.1.3 Dylatacja czasu .................................................................................. 11-3
11.2 Transformacja Lorentza ............................................................11-5

11.2.1 11.2.2 11.2.3 11.2.4 11.2.5 11.2.6 Jednoczesno .................................................................................... 11-5 Skrcenie dugo ci ............................................................................. 11-6 Stao przedziau czasoprzestrzennego ............................................ 11-6 Dodawanie pr dko ci......................................................................... 11-7 Zale no masy od pr dko ci ............................................................ 11-8 Rwnowa no masy i energii........................................................... 11-9
12. Ruch obrotowy..................................................................................12-1 12.1 Wst p ........................................................................................12-1 12.2 Kinematyka ruchu obrotowego.................................................12-1 12.3 Dynamika ruchu obrotowego....................................................12-2
12.3.1 Moment siy ....................................................................................... 12-2 12.3.2 Moment p du ..................................................................................... 12-2 12.3.3 Zachowanie momentu p du ............................................................... 12-3
12.4 Ciaa sztywne i moment bezwadno ci .....................................12-5 12.5 Ruch post powo-obrotowy ciaa sztywnego ............................12-6 12.6 Ruch precesyjny (b k) ..............................................................12-8 13. Ruch drgaj cy...................................................................................13-1 13.1 Sia harmoniczna.......................................................................13-1
Spis tre ci 13.2 Okres drga ...............................................................................13-2 13.3 Wahada ....................................................................................13-3

13.3.1 Wahado proste ............................................................................................. 13-3 13.3.2 Wahado fizyczne.......................................................................................... 13-4
13.4 Energia ruchu harmonicznego prostego....................................13-5 13.5 Oscylator harmoniczny tumiony..............................................13-7

13.5.1 Straty mocy, wspczynnik dobroci................................................... 13-9
13.6 Drgania wymuszone oscylatora harmonicznego ......................13-9

13.6.1 Rezonans.......................................................................................... 13-11 13.6.2 Moc absorbowana ............................................................................ 13-12
14. Statyka i dynamika pynw .............................................................14-1 14.1 Ci nienie i g sto ....................................................................14-1 14.2 Zmiany ci nienia wewn trz nieruchomego pynu ....................14-2 14.3 Prawo Pascala i prawo Archimedesa ........................................14-3 14.4 Pomiar ci nienia (barometr)......................................................14-4 14.5 Oglny opis przepywu pynw ................................................14-4 14.6 Rwnanie Bernoulliego ............................................................14-6
14.6.1 Dynamiczna sia no na ...................................................................... 14-7
15. Fale w o rodkach spr ystych.........................................................15-1 15.1 Fale mechaniczne......................................................................15-1 15.2 Fale rozchodz ce si w przestrzeni...........................................15-1 15.3 Rozchodzenie si fal, pr dko fal............................................15-3 15.4 Przenoszenie energii przez fale.................................................15-4 15.5 Interferencja fal.........................................................................15-5 15.6 Fale stoj ce ...............................................................................15-6
15.6.1 Ukady drgaj ce, przykad ................................................................. 15-6
15.7 Dudnienia - modulacja amplitudy.............................................15-7 15.8 Zjawisko Dopplera....................................................................15-8 16. Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I .................................16-1 16.1 Prawo gazw doskonaych........................................................16-1 16.2 Temperatura ..............................................................................16-2
16.1.1 Termometry ....................................................................................... 16-3
16.3 Ekwipartycja energii .................................................................16-3

16.3.1 Zerowa zasada termodynamiki .......................................................... 16-3 16.3.2 Ekwipartycja energii .......................................................................... 16-3
16.4 Pierwsza zasada termodynamiki ...............................................16-4 16.5 Ciepo wa ciwe ........................................................................16-5

16.5.1 Ciepo wa ciwe przy staej obj to ci ................................................ 16-5 16.1.2 Ciepo wa ciwe przy staym ci nieniu .............................................. 16-6
16.6 Rozpr anie izotermiczne.........................................................16-7 16.7 Rozpr anie adiabatyczne.........................................................16-7 17. Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II ...............................17-1 17.1 rednia droga swobodna ...........................................................17-1 17.2 Rozkad pr dko ci Maxwella....................................................17-2 17.3 Rwnanie Van der Waalsa........................................................17-3 17.4 Entropia i druga zasada termodynamiki ...................................17-4
Spis tre ci
17.4.1 17.4.2 17.4.3 17.4.4 17.4.5 Procesy odwracalne i nieodwracalne ................................................. 17-4 Cykl Carnota ...................................................................................... 17-4 Druga zasada termodynamiki............................................................. 17-5 Termodynamiczna skala temperatur .................................................. 17-6 Entropia.............................................................................................. 17-6
17.5 Stan rwnowagi, zjawiska transportu .......................................17-9

17.5.1 Stan rwnowagi ................................................................................. 17-9 17.5.2 Zjawiska transportu.......................................................................... 17-10
18. Sia elektrostatyczna ........................................................................18-1 18.1 Wst p ........................................................................................18-1 18.2 adunek elektryczny.................................................................18-1
18.2.1 Kwantyzacja adunku......................................................................... 18-1 18.2.2 Zachowanie adunku .......................................................................... 18-1
18.3 Prawo Coulomba.......................................................................18-1

18.3.1 Zasada superpozycji........................................................................... 18-1
18.4 Pole elektryczne ........................................................................18-2

18.4.1 Linie si .............................................................................................. 18-3
18.5 Prawo Gaussa............................................................................18-4 19. Elektrostatyka I ................................................................................19-1 19.1 Wst p ........................................................................................19-1 19.2 Kuliste rozkady adunkw .......................................................19-1
19.2.1 19.2.2 19.2.3 19.2.4 19.2.5 Jednorodnie naadowana sfera ........................................................... 19-1 Jednorodnie naadowana kula ............................................................ 19-2 Liniowe rozkady adunkw............................................................... 19-3 Paskie rozkady adunkw ................................................................ 19-4 Powierzchnia przewodnika ................................................................ 19-5
19.3 Potencja elektryczny ................................................................19-5 20. Elektrostatyka II ..............................................................................20-1 20.1 Obliczanie potencjau ...............................................................20-1 20.2 Pojemno .................................................................................20-2 20.3 Energia pola elektrycznego.......................................................20-2 20.4 Dielektryki ................................................................................20-3
20.4.1 Dielektryki, pogl d atomistyczny ...................................................... 20-3 20.1.2 Dielektryki - rozwa ania ilo ciowe.................................................... 20-5
20.5 Trzy wektory elektryczne .........................................................20-6 21. Pr d elektryczny i pole magnetyczne .............................................21-1 21.1 Pr d elektryczny .......................................................................21-1 21.2 Prawo Ohma .............................................................................21-2
21.2.1 Wyprowadzenie prawa Ohma............................................................ 21-2
21.3 Straty cieplne ............................................................................21-4

21.3.1 Sia elektromotoryczna ...................................................................... 21-4
21.4 Obwody pr du staego ..............................................................21-5

21.4.1 Prawa Kirchoffa ................................................................................. 21-5
21.5 Pole magnetyczne .....................................................................21-6

21.5.1 Sia magnetyczna ............................................................................... 21-6 21.5.2 Dziaanie pola magnetycznego na obwd z pr dem .......................... 21-7
Spis tre ci
21.5.3 Efekt Halla ......................................................................................... 21-9
22. Pole magnetyczne, indukcja elektromagnetyczna.........................22-1 22.1 Prawo Ampera ..........................................................................22-1 22.2 Strumie magnetyczny .............................................................22-2 22.3 Przykadowe rozkady pr dw..................................................22-2
22.3.1 Pr t (przewodnik) .............................................................................. 22-2 22.3.2 Cewka (solenoid) ............................................................................... 22-3 22.3.3 Dwa przewodniki rwnolege ............................................................ 22-4
22.4 Prawo Biota-Savarta .................................................................22-4 22.5 Indukcja elektromagnetyczna ...................................................22-6

22.5.1 Prawo Faradaya.................................................................................. 22-6 22.5.2 Regua Lenza ..................................................................................... 22-6
23. Indukcja elektromagnetyczna, energia pola magnetycznego.......23-1 23.1 Indukcyjno .............................................................................23-1

23.1.1 Transformator .................................................................................... 23-1 23.1.2 Indukcyjno wasna.......................................................................... 23-1 23.1.3 Indukcja wzajemna ............................................................................ 23-2
23.2 Obwody RC i RL, stae czasowe ..............................................23-3

23.2.1 Obwd RC.......................................................................................... 23-3 23.2.2 Obwd RL .......................................................................................... 23-4
23.3 Energia a pole magnetyczne .....................................................23-6 23.4 G sto energii a pole magnetyczne .........................................23-6 24. Drgania elektromagnetyczne...........................................................24-1 24.1 Wst p ........................................................................................24-1 24.2 Obwd LC.................................................................................24-1 24.3 Obwd szeregowy RLC............................................................24-2
24.3.1 Rezonans............................................................................................ 24-5 24.4Moc w obwodzie pr du zmiennego........................................................ 24-6
25. Rwnania Maxwella.........................................................................25-1 25.1 Podstawowe rwnania elektromagnetyzmu..............................25-1 25.2 Indukowane pole magnetyczne.................................................25-2 25.3 Pr d przesuni cia ......................................................................25-4 25.4 Rwnania Maxwella .................................................................25-5 26. Fale elektromagnetyczne .................................................................26-1 26.1 Rwnanie falowe ......................................................................26-1 26.2 Linie transmisyjne.....................................................................26-1
26.2.1 26.2.2 26.2.3 Kabel koncentryczny..................................................................................... 26-2 Pola i pr dy w kablu koncentrycznym .......................................................... 26-3 Falowd......................................................................................................... 26-4
26.3 Wn ki rezonansowe ..................................................................26-4 26.4 Promieniowanie ........................................................................26-6 26.5 Wektor Poyntinga .....................................................................26-7 27. Optyka geometryczna i falowa........................................................27-1 27.1 Wst p ........................................................................................27-1
27.1.1 Odbicie i zaamanie............................................................................ 27-1 27.1.2 Zasada Fermata .................................................................................. 27-1
Spis tre ci 27.2 Warunki stosowalno ci optyki geometrycznej .........................27-4

27.1.1 Zasada Huyghensa ........................................................................................ 27-5
28. Interferencja .....................................................................................28-1 28.1 Do wiadczenie Younga ............................................................28-1 28.2 Koherencja ................................................................................28-4 28.3 Nat enie w do wiadczeniu Younga ........................................28-4 28.4 Interferencja w cienkich bonkach ............................................28-7 29. Dyfrakcja...........................................................................................29-1 29.1 Pojedyncza szczelina ................................................................29-2 29.2 Pojedyncza szczelina, rozwa ania jako ciowe .........................29-4 29.3 Pojedyncza szczelina, rozwa ania ilo ciowe............................29-5 29.4 Rwnoczesna interferencja i dyfrakcja na dwch szczelinach .29-7 30. Siatki dyfrakcyjne ............................................................................30-1 30.1 Siatki dyfrakcyjne .....................................................................30-1 30.2 Dyfrakcja promieni Roentgena (promieni X) ...........................30-3 30.3 Prawo Bragga............................................................................30-5 31. Polaryzacja........................................................................................31-1 31.1 Pytki polaryzuj ce ...................................................................31-2 31.2 Polaryzacja przez odbicie .........................................................31-4 31.3 Zaamanie podwjne.................................................................31-5 32. wiato a fizyka kwantowa ..............................................................32-1 32.1 rda wiata ...........................................................................32-1 32.2 Ciao doskonale czarne .............................................................32-2 32.3 Teoria promieniowania we wn ce, prawo Plancka...................32-4
32.3.1 Rozwa ania klasyczne ....................................................................... 32-4 32.3.2 Teoria Plancka promieniowania ciaa doskonale czarnego................ 32-5 32.3.3 Zastosowanie prawa promieniowania w termometrii ........................ 32-6
32.4 Zjawisko fotoelektryczne..........................................................32-7 32.5 Efekt Comptona ......................................................................32-10 33. Model atomu Bohra .........................................................................33-1 33.1 Wst p ........................................................................................33-1 33.2 Widma atomowe .......................................................................33-2 33.3 Model Bohra atomu wodoru .....................................................33-3 34. Fale i cz stki......................................................................................34-1 34.1 Fale materii ...............................................................................34-1 34.2 Struktura atomu i fale stoj ce ...................................................34-3 34.3 Mechanika falowa.....................................................................34-4 34.4 Znaczenie funkcji \ ..................................................................34-6 34.5 Zasada odpowiednio ci.............................................................34-7 34.6 Zasada nieoznaczono ci............................................................34-8 35. Lasery ................................................................................................35-1 35.1 Emisja spontaniczna .................................................................35-1 35.2 Absorpcja ..................................................................................35-1 35.3 Emisja wymuszona ...................................................................35-1 35.4 Rozkad Boltzmana...................................................................35-2 35.5 Laser..........................................................................................35-5
Spis tre ci 36. Atomy wieloelektronowe, ukad okresowy pierwiastkw.............36-1 36.1 Liczby kwantowe ......................................................................36-1 36.2 Zasada Pauliego ........................................................................36-2
36.2.1 Spin elektronu .................................................................................... 36-2
36.3 Atomy wieloelektronowe, ukad okresowy pierwiastkw........36-3 36.4 Promienie X ..............................................................................36-5 37. Materia skondensowana ..................................................................37-1 37.1 Wst p ........................................................................................37-1 37.2 Rodzaje krysztaw (rodzaje wi za ) .......................................37-1
37.2.1 37.2.2 37.2.3 37.2.4 37.2.5 Krysztay cz steczkowe ..................................................................... 37-1 Krysztay o wi zaniach wodorowych ................................................ 37-2 Krysztay jonowe ............................................................................... 37-2 Krysztay atomowe (kowalentne) ...................................................... 37-2 Ciaa metaliczne................................................................................. 37-2
37.3 Pasma energetyczne ..................................................................37-3 37.4 Fizyka pprzewodnikw..........................................................37-5

37.4.1 Domieszkowanie pprzewodnikw .................................................. 37-5
37.5 Zastosowania pprzewodnikw...............................................37-6

37.5.1 37.5.2 37.5.3 37.5.4 37.5.5 37.5.6 37.5.7 Termistor............................................................................................ 37-6 Z cze p - n ........................................................................................ 37-6 Baterie soneczne ............................................................................... 37-7 Fotodiody........................................................................................... 37-7 Diody wiec ce .................................................................................. 37-7 Tranzystor .......................................................................................... 37-7 Inne urz dzenia .................................................................................. 37-8
37.6 Wasno ci magnetyczne cia staych.........................................37-8

37.6.1 Diamagnetyzm ................................................................................... 37-9 37.6.2 Paramagnetyzm.................................................................................. 37-9 37.6.3 Ferromagnetyzm .............................................................................. 37-10
38. Fizyka j drowa .................................................................................38-1 38.1 Wst p ........................................................................................38-1 38.2 Rozmiary j der..........................................................................38-1 38.3 Oddziaywanie nukleon-nukleon ..............................................38-2 38.4 Rozpady j drowe i reakcje j drowe..........................................38-4
38.4.1 38.1.2 38.1.3 38.1.4 38.1.5 38.5.1 38.5.2 38.5.3 38.1.4 38.1.5 38.1.6 Rozpad alfa ........................................................................................ 38-4 Promieniowanie J............................................................................... 38-6 Rozpad E ............................................................................................ 38-6 Rozszczepienie j der atomowych ...................................................... 38-7 Reakcja syntezy j drowej .................................................................. 38-8 Chmura .............................................................................................. 38-9 Globule .............................................................................................. 38-9 Protogwiazda ................................................................................... 38-10 So ce .............................................................................................. 38-10 Czerwony olbrzym........................................................................... 38-12 Biae kary........................................................................................ 38-12
38.5 Cykl ycia so ca ......................................................................38-9
Spis tre ci
38.1.7 Czarne kary..................................................................................... 38-12 38.1.8 Gwiazda neutronowa ....................................................................... 38-13 38.1.9 Czarna dziura ................................................................................... 38-13
10
Z. K kol-Notatki do Wykadu z Fizyki
Wykad 1 1. Wprowadzenie
1.1 Istota Fizyki Gwny cel - poszukiwanie i poznawanie podstawowych praw przyrody, od ktrych zale wszystkie zjawiska fizyczne. Historia nauki - coraz g bsze poziomy pojmowania ale podstawowe prawa oraz teorie na kolejnych poziomach coraz prostsze i coraz ich mniej. Przykad 1 jak przebiega rozwj nauki o elektryczno ci i magnetyzmie, ktra ma tak fundamentalne znaczenie dla nas dzisiaj (elektronika, telekomunikacja, energetyka, informatyka itd.)? x Ju w staro ytno ci wiedziano o oddziaywaniu cia naelektryzowanych (potarty bursztyn przyci ga kawaki materii) i namagnesowanych (brya magnetytu przyci gaj ca drobne kawaki elaza). x Dopiero w XVII wieku pierwsze pomiary ilo ciowe i pierwsze prawa fizyczne (prawo Coulomba). x XIX wiek - oddziaywanie pr du z ig magnetyczn (Oersted), oddziaywanie przewodnikw z pr dem (Ampere), indukcja elektromagnetyczna (Faraday), prawo Ohma i w ko cu jednolita teoria zjawisk elektromagnetycznych (prawa Maxwella. Prawa Maxwella ("tylko" cztery!!!) s prawami oglnymi, ktre zawieraj w sobie jako przypadki szczeglne nie tylko wszystkie prawa elektryczno ci i magnetyzmu, ale tak e wyja niaj wa ciwo ci wiata jako fali elektromagnetycznej. Nie ulega w tpliwo ci, e zjawiskami przyrody rz dzi stosunkowo niewielka liczba praw oglnych. Celem fizyki jest wa nie poznanie tych praw. Konsekwentnie, prawa fizyki b d wyprowadzane (gdzie to tylko mo liwe) z podstawowych zasad, tj. b dzie podkre lona r nica pomi dzy zasadami podstawowymi a tym co mo na z nich wyprowadzi. Badania podstawowe - cz stki elementarne ich wa ciwo ci i oddziaywania. Jak dotychczas stwierdzono tylko cztery podstawowe oddziaywania, z ktrych wynikaj wszystkie siy i oddziaywania zaobserwowane we Wszech wiecie.
Tab. 1.1 Cztery podstawowe oddziaywania. Typ oddziaywa Grawitacyjne Sabe Elektromagnetyczne J drowe rdo Masa Wszystkie cz stki elementarne adunek elektryczny Hadrony (protony,neutrony,mezony) Wzgl dne nat enie ~ 10-38 ~ 10-15 ~ 10-2 1 Zasi g Dugi Krtki (10-18m) Dugi Krtki (10-15m)
Podstawowy charakter cz stek elementarnych i ich oddziaywa przejawia si np. w tym, e obja niaj one zarwno wiat maych jak i du ych wielko ci (gwiazdy, galaktyki). Wszystkie dziay nauk fizycznych i biologicznych maj swe korzenie w fizyce. 1-1
1.2 Poj cia podstawowe Tak jak w ka dej dyscyplinie, w fizyce posugujemy si specyficznymi poj ciami podstawowymi do opisu wielko ci fizycznych czy te wa ciwo ci fizycznych obiektw. Poj cia fizyczne definiujemy stosuj c pewne prawa fizyki. Bez zrozumienia tych poj nie jest mo liwe opisanie zjawisk fizycznych i posugiwanie si tym opisem (modelami). 1.3 Jednostki Fizyka w znacznej mierze zajmuje si pomiarami wielko ci fizycznych, maj cych cechy ilo ciowe. Dlatego tak istotne jest podanie obok wielko ci numerycznej (liczby) tak e jednostki. Dotyczy to rwnie rozwi za zada z fizyki (uwaga do wicze ). Nie wolno podawa odpowiedzi numerycznej nie podaj c jednocze nie jednostki. Podstawowe jednostki - wiele wielko ci fizycznych jest wspzale nych. Np. pr dko jest dugo ci podzielon przez czas, g sto mas podzielon przez obj to itd. Wi kszo wielko ci fizycznych jest zwi zana z dugo ci (l), czasem (t) i mas (m). Oznacza to, e te podstawowe wielko ci wyznaczaj wymiar innych wielko ci fizycznych. Tak wi c pr dko ma wymiar l/t (lt-1) a g sto m/l3 (ml-3). Zdecydowanie najpowszechniejszy jest ukad metryczny. Bardzo prosta w tym ukadzie jest konwersja do innych jednostek. Po prostu dodaje si przedrostek okre laj cy odpowiedni pot g dziesi ciu (patrz Tab 1.2).
Tab. 1.2 Przedrostki jednostek metrycznych. Przedrostek tetra giga mega kilo centy mili mikro nano piko femto Skrt T G M k c m P n p f Pot ga dziesi ciu 1012 109 106 103 10-2 10-3 10-6 10-9 10-12 10-15
Dugo , pole powierzchni, obj to s zdefiniowane w geometrii Euklidesowej. Definicje 1 metra (historycznie): x cz (1/107) odlego ci od bieguna do rwnika, x odlego mi dzy rysami na sztabie platynowej (Mi dzynarodowe Biuro Miar i Wag w Sevres, Francja), x w oparciu o dugo fal pewnej linii widmowej kryptonu 86Kr. x jako droga, ktr w pr ni przebywa wiato w czasie 1/299792458 sekundy. Czas - jest poj ciem fizycznym, jego definicja jest zwi zana z pewnymi prawami fizyki. Np. prawa fizyki mwi , e (a) okres obrotu Ziemi musi by z du dokadno ci stay; (b) okres drga oscylatora krystalicznego (zegarek, zegar komputera) jest stay przy sta-
1-2
ych warunkach zewn trznych takich jak np. temperatura. Obecnie najdokadniejsze zegary zliczaj drgania promieniowania emitowanego przez atomy izotopu cezu 133Cs. Sekund definiuje si jako czas trwania 919263177109 drga promieniowania emitowanego przez 133Cs. Masa - rwnie poj cie fizyczne zdefiniowane przez pewne prawa fizyki. Nowoczesna definicja masy (w oparciu o prawo zachowania p du) b dzie podana w kolejnych wykadach. Obecnie wiatowym wzorcem kilograma (kg) jest walec platynowo-irydowy (Mi dzynarodowe Biuro Miar i Wag w Sevres, Francja), Kiedy takie poj cia jak czas czy masa opieramy na prawach fizyki, nie mo emy by pewni, e te prawa s absolutnie poprawne. Teoria fizyczna w ostateczno ci spoczywa na fundamentach do wiadczalnych, gdy fizyka zajmuje si wiatem fizycznym. To wa nie obserwacje do wiadczalne stwierdzaj ce pewne prawidowo ci (je eli spenione s dane warunki to wynik do wiadczenia si powtarza) le u podstaw formuowania praw przyrody. Do wiadczenie weryfikuje wi c teori ale tylko w sensie negatywnym tj. mo e spowodowa odrzucenie teorii. Nie mo e potwierdzi "cakowicie" teorii ze wzgl du na ograniczone mo liwo ci pomiarowe. Innymi sowy nie mo na wykluczy sytuacji, e teoria nie przejdzie kolejnego testu do wiadczalnego. Trzeba powiedzie, e takich teorii (tzw. wielkich teorii), ktre przewiduj w szerokim zakresie i z bardzo du dokadno ci wyniki do wiadcze jest niewiele np. mechanika klasyczna Newtona, teoria wzgl dno ci Einsteina. Inne przykady spoza fizyki to geometria Euklidesowa i teoria Darwina. Do takiej teorii pretenduje rwnie mechanika kwantowa. 1.4 Matematyka w fizyce 1.4.1 Modele matematyczne w fizyce W fizyce wyniki bada podaje si w postaci liczb i praw wyra onych matematycznie. Matematyka jest wi c j zykiem fizyki, bez u ycia matematyki nie mo na opisa zjawisk fizycznych ani z teoretycznego ani z do wiadczalnego punktu widzenia (opis jako ciowy, opis ilo ciowy). Matematyka stanowi narz dzie w pracy badawczej i su y do formuowania modeli matematycznych.
intuicja
zagadnienie fizyczne
konstrukcja modelu matematycznego symulacja
rozwi zanie fizyczne

interpretacja rozwi zania matematycznego
zagadnienie matematyczne
matematyka
rozwi zanie matematyczne
Stykaj c si z okre lon sytuacj fizyczn fizyk stara si dokonywa jej idealizacji matematycznej czy, jak mwimy, symulacji, sporz dzaj c wyidealizowany model matematyczny tej sytuacji wedug poni szego schematu
1-3
Idealizacja polega na przyj ciu zao e upraszczaj cych np. dla wahada zo onego z kulki zawieszonej na nici: x przyjmujemy, e wahado waha si w jednej paszczy nie, x pomijamy opr powietrza, x zaniedbujemy tarcie w punkcie zawieszenia, x zaniedbujemy mas nici, x zakadamy, e ni jest nierozci gliwa, x zakadamy, e caa masa kulki jest skupiona w jednym punkcie w jej rodku masy. Rozwa ania dotycz ce metod bada fizycznych i modeli zilustrujemy prostym przykadem: badanie siy oporu powietrza Foporu dziaaj cej na poruszaj cy si samochd. Najpierw, jak wygl da metoda indukcyjna. Badacz analizuj cy ruch samochodu ustala najpierw wielko ci fizyczne: pr dko samochodu, g sto powietrza itd. Nast pnie stawia hipotez , e sia oporu powietrza zale y od pr dko ci v (porwnanie z jazd na rowerze), od g sto ci powietrza U (o rodka) i od powierzchni pola przekroju S. Do wiadczalnie sprawdza t hipotez . Okazuje si , e dla r nych v, U, S otrzymuje si r ne warto ci oporu powietrza. Teraz badacz buduje model matematyczny badanego zjawiska przyjmuj c, e pomi dzy badanymi wielko ciami istnieje zale no funkcyjna: Foporu = f(v, U, A). Celem jest znalezienie (dopasowanie) tej funkcji. Mo na to zrobi na wiele sposobw. Poni ej, omwimy jeden prosty i skuteczny sposb tzw. analiz wymiarow . 1.4.2 Analiza wymiarowa To post powanie polega, w pierwszym kroku, na sformuowaniu uoglnionego zwi zku Foporu ~ Ax Uy vz gdzie x, y, z s nieznanymi wykadnikami pot gi. Teraz sprawdzamy wymiar po obu stronach rwnania. Wyra amy wymiar przez podstawowe wielko ci: mas , dugo i czas. Otrzymujemy mlt-2 = (l2)x(ml-3)y(lt-1)z Z przyrwnania wykadnikw otrzymujemy y=1 2x-3y+z = 1 -z = -2 (przy m) (przy l) (przy t)
Rozwi zaniem s x = 1, y = 1, z = 2. Wstawiaj c to do rwnania wyj ciowego otrzymujemy Foporu ~ AUv2 Okazuje si , e to rwnanie jest poprawne z dokadno ci do czynnika 1/2 (staa proporcjonalno ci). Sta t mo na wyznaczy z wynikw do wiadczalnych.
1-4
1.4.3 Formalizm matematyczny Uwa a si , e fizyka posuguje si trudn matematyk wy sz . Tak nie jest gdy chodzi o podstawowe prawa. W wi kszo ci b dziemy u ywa prostej algebry, geometrii i troch trygonometrii. Wprowadzimy elementy rachunku r niczkowego i cakowego ale w ograniczonym zakresie. Na wst pie kilka uwag (inne w trakcie wykadw). skalary i wektory & Uwaga: Stosowane w tek cie oznaczenia wektorw a i a s rwnowa ne
x Dodawanie wektorw, metoda geometryczna x rozkadanie wektorw na skadowe i dodawanie wektorw, metoda analityczna
y ay j i
skadowe: ax = a cosT; dugo : wektor: analogicznie: dodawanie wektorw c=a+b cx = ax + bx cy = ay + by b a a ay = a sinT
2 2 ax a y
a T ax x
ia x ja y i c x jc y
i b x jb y , c
x Mno enie wektorw skalarne: iloczyn dwch wektorw jest skalarem (liczb ) a b ab cosT a x bx a y b y
gdzie T jest k tem pomi dzy wektorami a, b. 1-5
wektorowe: c dugo wektora c: c = ab sinT gdzie T jest k tem pomi dzy wektorami a, b Kierunek wektora c jest prostopady do paszczyzny utworzonej przez wektory a i b, tzn. prostopady do tych wektorw. Zwrot wektora c wyznacza regua ruby prawoskr tnej (rysunek poni ej)
kierunek kciuka
aub
kierunek palcw
x Funkcje i liczby (warto ci stae, zmienne, warto ci chwilowe) x Zapis formalny ;wielko ci >> 1 i znacznie << 1 konieczno zapisu wykadniczego np. masa elektronu 9.110-31 kg. Korzystne jest to, e przy mno eniu wykadniki dodaje si . x Reprezentacja graficzna (wykresy) x Cyfry znacz ce w obliczeniach Przykad 2 Pomiar pr dko ci: mierzymy drog linijk z dokadno ci 1%, oraz czas zegarem z dokadno ci 0.01%. Wyniki pomiarw s = 1 m, t = 3 s, wi c v = s/t = 1/3 = 0.3333333 m/s Pytanie: ile cyfr po znaku dziesi tnym ? Umowa: przedostatnia podana cyfra jest uwa ana za pewn . Poniewa odlego zmierzona z dokadno ci 1% (pomiar czasu bardziej dokadny) wi c wynik powinien by podany jako v = 0.333 r 0.003 m/s Oznacza to, e warto v le y w przedziale mi dzy 0.330 a 0.336 m/s. Wida, e dwie pierwsze trjki s pewne a trzecia jest nieco niepewna. Nie nale y podawa wyniku w postaci v = 0.3 m/s ani v = 0.3333 m/s bo jest to myl ce i niepotrzebne. Podstawowe podr czniki: D. Halliday, R. Resnick, Fizyka, t.I i II, PWN, Warszawa, J. Orear, Fizyka, t. I i II, Wydawnictwo Naukowo Techniczne, Warszawa. Cz. Bobrowski, Fizyka krtki kurs, Wydawnictwo Naukowo Techniczne, Warszawa 1-6
Wykad 2 2. Ruch jednowymiarowy

Zajmiemy si opisem ruchu rozumianym jako zmiany poo enia jednych cia wzgl dem innych, ktre nazywamy ukadem odniesienia. Zwr uwag , e to samo ciao mo e porusza si wzgl dem jednego ukadu odniesienia a spoczywa wzgl dem innego. Oznacza to, e ruch jest poj ciem wzgl dnym. 2.1 Pr dko Pr dko jest zmian odlego ci w jednostce czasu. 2.1.1 Pr dko staa Je eli ciao, ktre w pewnej chwili t0 znajdowao si w poo eniu x0, porusza si ze sta pr dko ci v to po czasie t znajdzie si w poo eniu x danym zwi zkiem x-x0 = v(t t0) czyli v x x0 t t0 (2.1)
8 6 4
2 0 2 -2 4 6 8 10
Interpretacja graficzna: pr dko to nachylenie prostej x(t) (r ne nachylenia wykresw x(t) odpowiadaj r nym pr dko ciom). Wielko v (wektor) mo e by dodatnia albo ujemna, jej znak wskazuje kierunek ruchu !!! Wektor v ujemny to ruch w kierunku malej cych x. 2.1.2 Pr dko chwilowa Je eli obiekt przyspiesza lub zwalnia to wskazania szybko ciomierza nie zgadzaj si z wyra eniem (2.1) chyba, e we miemy bardzo mae warto ci x x0 ('x) czyli rwnie bardzo mae t - t0 ('t). St d pr dko chwilowa:
2-1
'x 't o0 't lim
Tak definiuje si pierwsz pochodn , wi c v Prezentacja graficzna 80 dx dt (2.2)
60 40 20 0 0
Pr dko chwilowa przej cie od siecznej do stycznej. Nachylenie stycznej to pr dko chwilowa (w chwili t odpowiadaj cej punktowi styczno ci). 2.1.3 Pr dko rednia rednia matematyczna. Znaczenie redniej - przykady. Przykady rozkadw niejednostajnych - czynniki wagowe. Przykad 1 Samochd przeje d a odcinek 20 km z pr dko ci 40 km/h a potem, przez nast pne 20 km, jedzie z pr dko ci 80 km/h. Oblicz pr dko redni . t1 = x1/v1 = 20/40 = 0.5 h t2 = x2/v2 = 20/80 = 0.25 h v t1 t v 1 2 v 2 = 53.33 km/h t1 t 2 t1 t 2
a nie 60 km/h; (wagi statystyczne). Poniewa viti = xi wi c v x x0 t (2.3)
przesuni cie wypadkowe/czas cakowity. 2-2
Przykad 2 Korzystamy z warto ci redniej do obliczenia drogi hamowania samochodu, ktry jedzie z pr dko ci 25 m/s (90 km/h). Czas hamowania 5 sekund. Pr dko maleje jednostajnie (staa sia hamowania). Pr dko rednia 12.5 m/s (45 km/h). Z rwnania (2.3) x - x0 = 12.55 = 62.5 m. To najkrtsza droga hamowania. Warto rednia daje praktyczne wyniki. Ten przykad wprowadza nas do omwienia przyspieszenia. 2.2 Przyspieszenie Przyspieszenie to tempo zmian pr dko ci. 2.2.1 Przyspieszenie jednostajne i chwilowe Pr dko zmienia si jednostajnie z czasem czyli przyspieszenie a v v0 t (2.4)
jest stae. Gdy przyspieszenie zmienia si z czasem musimy wtedy ograniczy si do pomiaru zmian pr dko ci 'v w bardzo krtkim czasie 't (analogicznie do pr dko ci chwilowej). Odpowiada to pierwszej pochodnej v wzgl dem t. a dv dt (2.5)
2.2.2 Ruch jednostajnie zmienny Cz sto chcemy zna zarwno poo enie ciaa jak i jego pr dko . Ze wzoru (2.4) mamy v = v0 + at. Natomiast do policzenia poo enia skorzystamy ze wzoru (2.3). x x0 v t
Poniewa w ruchu jednostajnie przyspieszonym pr dko ro nie jednostajnie od v0 do v wi c pr dko rednia wynosi
v = (v0 + v)/2
cz c otrzymujemy x = x0 + (1/2) (v0 + v)t gdzie za v mo emy podstawi v0 + at. Wtedy x = x0 + (1/2) [v0 + (v0 +at)] t wi c ostatecznie x x0 v 0 t at 2 2 (2.6)
2-3
Dyskutuj c ruch po linii prostej mo emy operowa liczbami, a nie wektorami bo mamy do czynienia z wektorami rwnolegymi. Jednak trzeba sobie przy opisie zjawisk (rozwi zywaniu zada ) u wiadamia, e mamy do czynienia z wektorami. Przykad 3 Dwa identyczne ciaa rzucono pionowo do gry z pr dko ci pocz tkow v0 w odst pie czasu 't jedno po drugim. na jakiej wysoko ci spotkaj si te ciaa? Dane: v0, 't, g - przyspieszenie ziemskie. Mo emy rozwi za to zadanie obliczaj c odcinki drg H przebytych przez te ciaa: 2 gt g 1) H v 0 , v = v0 - gtg, v = 0 h 2 2 gt d 2) H h 2 v0 gt 2 3) h v 0 t , tg + td = t + 't 2 Trzeba teraz rozwi za ukad tych rwna . Mo na inaczej: h - to poo enie czyli wektor (nie odcinek). Podobnie v0t i (1/2)gt2. W dowolnej chwili h jest sum dwch pozostaych wektorw. Opis wi c jest ten sam w czasie caego ruchu (zarwno w gr jak i w d). Sprawd my np. dla v0 = 50 m/s, g = 10 m/s2; wi c rwnanie ma posta: h = 50t-5t2. Wykonujemy obliczenia przebytej drogi i wysoko ci w funkcji czasu i zapisujemy w tabeli poni ej czas [s] 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 w d 2 3 4 5 poo enie (wysoko ) 0 45 80 105 120 125 120 105 80 45 0 droga [m] 0 45 80 105 120 125 5 (w d) 20 45 80 125
130 145 170 205 250
Opis matematyczny musi odzwierciedla sytuacj fizyczn . Na tej samej wysoko ci h ciao w trakcie ruchu przebywa 2 razy (w dwch r nych chwilach; pierwszy raz przy wznoszeniu, drugi przy opadaniu). Rwnanie musi by wi c kwadratowe (2 rozwi zania). Rozwi zaniem rwnania (1/2)gt2 - v0t + h = 0 s wa nie te dwa czasy t1 i t2. 2 v 0 ('t ) 2 g Z warunku zadania wynika, e t1 t2 = 't. Rozwi zanie: h 2g 8 Pami tanie o tym, e liczymy na wektorach jest bardzo istotne. Szczeglnie to wida przy rozpatrywaniu ruchu na paszczy nie. 2-4
Wykad 3 3. Ruch na paszczy nie

Ruch w dwch wymiarach b dziemy opisywa w ukadzie wsprz dnych x i y. Np. y - wysoko , x - odlego w kierunku poziomym. Poka emy, e taki ruch mo na traktowa jak dwa niezale ne ruchy jednowymiarowe. 3.1 Przemieszczenie, pr dko i przyspieszenie. Poo enie punktu w chwili t przedstawia wektor r; pr dko wektor v; przyspieszenie wektor a. Wektory r, v, a s wzajemnie zale ne od siebie i dadz si przedstawi (za pomoc wersorw i, j, k czyli wektorw jednostkowych) w postaci ix jy dr dx dy v j i iv x jv y dt dt dt dv y dv dv a i xj ia x ja y dt dt dt r Czy trzeba stosowa rozkadanie wektorw na skadowe? Przykad 1 aglwka pyn ca pod wiatr (pod k tem 45q do kierunku wiatru). Sia, ktr wiatr dziaa na agiel, popycha dk prostopadle do paszczyzny agla. Ze wzgl du na kil (i ster) d mo e porusza si wzdu osi kila. Skadowa siy w tym kierunku (Fx) ma zwrot w kierunku ruchu.
wiatr Fx o kila
agiel
Ruch ze staym przyspieszeniem oznacza, e nie zmienia si kierunek ani warto przyspieszenia tzn. nie zmieniaj si rwnie skadowe przyspieszenia. Rozpatrzymy teraz przypadek punkt materialnego poruszaj cego si wzdu krzywej le cej na paszczy nie. Rozpoczniemy od napisania rwna dla ruchu jednostajnie przyspieszonego
3-1
a = const v = v0 + at r = r0 + v0t + (1/2) at2 Prze led my teraz dodawanie wektorw na wykresie. Przykadowo punkt porusza si z przyspieszeniem a = [2,1], pr dko pocz tkowa v0 = [1,2], a poo enie pocz tkowe, r0 = [1,1]. Szukamy poo enia ciaa np. po t = 1s i t = 3s dodaj c odpowiednie wektory tak jak na rysunku obok. Powy sze rwnania wektorowe s rwnowa ne rwnaniom w postaci skalarnej: Rwnania opisuj ce ruch wzdu osi x ax = const vx = vx0t + axt x = x0 + vx0t + (1/2) axt2 Rwnania opisuj ce ruch wzdu osi y ay = const vy = vy0t + ayt y = y0 + vy0t + (1/2) ayt2
Przykadem na ktrym prze ledzimy ruch krzywoliniowy ze staym przyspieszeniem jest rzut uko ny. 3.2 Rzut uko ny Rzut uko ny to ruch ze staym przyspieszeniem g [0, -g] skierowanym w d. Jest opisywany przez rwnania podane powy ej w tabeli. Przyjmijmy, e pocz tek ukadu wsprz dnych pokrywa si z punktem, z ktrego wylatuje ciao tzn. r0 = 0.
v0sinT
v0 T v0cosT
Pr dko w chwili pocz tkowej t = 0 jest rwna v0 i tworzy z k t T z dodatnim kierunkiem osi x. Zadaniem naszym jest: znale pr dko i poo enie ciaa w dowolnej chwi3-2
li, opisa tor, znale zasi g. Skadowe pr dko ci pocz tkowej (zgodnie z rysunkiem) wynosz odpowiednio vx0 = v0 cosT Pr dko w kierunku x (poziomym) vx = vx0 + axt poniewa ax = 0 wi c: vx = v0 cosT, czyli w kierunku x ruch jest jednostajny (skadowa x pr dko ci jest staa) W kierunku y (pionowym) vy = vy0 + ayt poniewa gy = -g wi c vy = v0 sinT gt Warto wektora wypadkowego pr dko ci w dowolnej chwili wynosi v wi c v Teraz obliczamy poo enie ciaa x = v0xt czyli x = v0 cosT t y = v0yt+(1/2)ayt2 czyli y = v0 sinT t (1/2)gt2 (3.3) (3.2)
2 v 0 2v 0 gt sin T g 2t 2 2 vx v2 y
vy0 = v0 sinT
(3.1)
Dugo wektora poo enia r mo na teraz obliczy dla dowolnej chwili t z zale no ci r x2 y2
Sprawd my po jakim torze porusza si nasz obiekt tzn. znajd my rwnanie krzywej y(x). Mamy rwnania x(t) i y(t). Rwnanie y(x) obliczymy eliminuj c t z rwna (3.2) i (3.3). Z rwnania (3.2) t = x/v0 cosT wi c rwnanie (3.3) przyjmuje posta
3-3
(tgT ) x
g x2 2(v 0 cosT ) 2
(3.4)
Otrzymali my rwnanie paraboli (ramionami w d). Z rwnania paraboli obliczamy zasi g Z czyli znajdziemy miejsca zerowe. Do rwnania (3.3) wstawiamy x = Z oraz y = 0 i otrzymujemy po przeksztaceniach dwa miejsca zerowe Z=0 oraz 2 2 2v 0 sin T cosT v 0 Z sin 2T (3.5) g g Z rwnania (3.4) wynika, e zasi g jest maksymalny gdy T = 45q. Zauwa my, e omawiany ruch odbywa si po linii krzywej. W poprzednich wykadach mwili my o przyspieszeniu zmieniaj cym warto pr dkoci, a nie jej kierunek (zwrot). Mwili my o przyspieszeniu stycznym. Rozpatrzmy teraz sytuacje gdy warto pr dko ci si nie zmienia a zmienia si kierunek. 3.3 Ruch jednostajny po okr gu Rozwa my zamieszczony obok rysunek. Punkt P - poo enie punktu materialnego w chwili t, a P' - poo enie w chwili t + 't. Wektory v, v' maj jednakowe dugo ci ale r ni si kierunkiem; s styczne do toru (krzywej) odpowiednio w punktach P i P'.
v' P' v
r T
'v
v'
T
Przerysujmy wektory v i v' zaznaczaj c zmian pr dko ci 'v. Zauwa my, e k t pomi dzy tymi wektorami jest taki sam jak k t na pierwszym rysunku. Zaznaczone trjk 'v l ty s podobne wi c : , gdzie l jest dugo ci uku (pod warunkiem, e l jest barr v dzo mae (lo0)). St d 'v = vl/r. a poniewa l = v 't wi c 'v = v2 't/r Ostatecznie a = 'v/'t 3-4
wi c a v2 r (3.6)
To przyspieszenie nazywamy przyspieszeniem normalnym (w odr nieniu od stycznego) bo jest prostopade do toru. W przypadku ruchu po okr gu kierunek prostopady do toru jest skierowany do rodka i dlatego takie przyspieszenie nazywamy rwnie przyspieszeniem do rodkowym. Przyspieszenie normalne zmienia kierunek pr dko ci. Cz sto wyra a si to przyspieszenie przez okres T. Poniewa v = 2Sr/T wi c a = 4S2r/T2 Przykad 2 Jakiego przyspieszenia do rodkowego, wynikaj cego z obrotu Ziemi, doznaje ciao b d ce na rwniku? RZ = 6370 103 m, T = 8.64 104 sec. a = 0.0034 m/s2. Stanowi to 0.35 % przyspieszenia ziemskiego g = 9.81 m/s2. Przy zao eniu, e Ziemia jest kul waga na rwniku jest mniejsza (np. atwiej pobi rekord w skoku wzwy ). Prze led my teraz przykad, w ktrym zmienia si i warto i kierunek pr dko ci. Wracamy do rzutu uko nego. Przyspieszenie g (jedyne) jest odpowiedzialne za zmian zarwno warto ci pr dko ci jak i jej kierunku. Prezentacja graficzna z zaznaczeniem przyspieszenia stycznego i normalnego (jako skadowych g) jest przedstawiona poni ej.
as g ar
Teraz obliczymy obie skadowe przyspieszenia. a) Przyspieszenie styczne as dv dt
Przypomnijmy, e zale no v(t) w rzucie uko nym jest dana rwnaniem (3.1) 2 v 0 2v 0 gt sin T g 2t 2 ). (v 3-5
St d aS gt v 0 sin T v 2v 0 gt sin T g 2t 2
2 0
b) Przyspieszenie do rodkowe Jak wynika z rysunku ar lub a v2 ale trzeba umie obliczy promie krzywizny w ka dym punkcie toru. r g 2 a s2
3-6
Wykad 4 4. Dynamika punktu materialnego

4.1 Wst p Dotychczas starali my si opisywa ruch za pomoc wektorw r, v, oraz a. Byy to rozwa ania geometryczne. Teraz omwimy przyczyny ruchu, zajmiemy si dynamik . Nasze rozwa ania ograniczymy do przypadku du ych cia poruszaj cych si z maymi (w porwnaniu z pr dko ci wiata w pr ni) pr dko ciami tzn. zajmujemy si mechanik klasyczn . Podstawowy problem mechaniki klasycznej: x mamy ciao (zachowuj ce si jak punkt materialny) o znanych wa ciwo ciach (masa, adunek itd.), x umieszczamy to ciao, nadaj c mu pr dko pocz tkow , w otoczeniu, ktre znamy, x pytanie: jaki b dzie ruch ciaa? Aby bada ruch ciaa wywoany si na nie dziaaj c trzeba wiedzie jakiego rodzaju jest to sia i sk d si bierze. Teraz zajmiemy si oglnymi skutkami si a dalej b dziemy rozwa a specjalne wasno ci si grawitacyjnych, elektromagnetycznych, sabych i j drowych. W dzisiejszym rozumieniu mechaniki klasycznej w celu rozwi zania naszego problemu musimy: x wprowadzi poj cie siy F, x ustali sposb przypisania masy m aby opisa fakt, e r ne ciaa wykonane z tego samego materiau, w tym samym otoczeniu uzyskuj r ne przyspieszenia (np. pchamy z ca si dwa ro ne pojazdy i uzyskuj r ne a), x szukamy sposobu obliczenia si dziaaj cych na ciao na podstawie wa ciwo ci tego ciaa i otoczenia - szukamy praw rz dz cych oddziaywaniami ("teorii"). 4.2 Definicje 4.2.1 Masa
Definicja o charakterze operacyjnym (recepta na post powanie). Nieznan mas m porwnujemy ze wzorcem masy 1 kg. Umieszczamy pomi dzy nimi spr yn i zwalniamy j . Masy, ktre pocz tkowo spoczyway polec w przeciwnych kierunkach z pr dko ciami v0 i v.
v0
m0
v m
4-1
Nieznan mas m definiujemy jako m { m0 4.2.2 P d v0 v (4.1)
P d ciaa definiujemy jako iloczyn jego masy i jego pr dko ci wektorowej. p mv (4.2)
(Intuicyjnie, ta wielko ma istotne znaczenie np. przy opisie zderze gdzie liczy si zarwno pr dko jak i masa.) 4.2.3 Sia Je eli na ciao o masie m dziaa pojedyncza sia F1, to definiujemy j jako zmian w czasie p du ciaa. dp F1 { (4.3a) dt po rozwini ciu d(mv ) d m dv F1 { v m dt dt dt Dla ciaa o staej masie dv F1 m ma (4.3b) dt Przykady ukadw o staej i zmiennej masie. 4.3 Zasady dynamiki Newtona Aby przewidzie ruch pod wpywem siy musimy mie "teori ". Czy teoria jest dobra czy nie mo na stwierdzi tylko poprzez do wiadczenie. Podstawowa teoria, ktra pozwala nam przewidywa ruch cia, skada si z trzech rwna , ktre nazywaj si zasadami dynamiki Newtona. Najpierw podamy sformuowanie, a potem dyskusja i rozwini cie. Sformuowanie pierwszej zasady dynamiki Newtona Ciao pozostaje w stanie spoczynku lub w stanie staej pr dko ci (zerowe przyspieszenie) gdy jest pozostawione samo sobie (dziaaj ca na nie sia wypadkowa jest rwna zero). a = 0, gdy Fwypadkowa = 0 gdzie Fwypadkowa jest sum wektorow wszystkich si dziaaj cych na ciao. Uwaga: a = 0, oznacza, e nie zmienia si ani warto ani kierunek tzn. ciao jest w spoczynku lub porusza si ze sta co do warto ci pr dko ci po linii prostej (stay kierunek).
4-2
Sformuowanie drugiej zasady dynamiki Newtona Tempo zmiany p du ciaa jest rwne sile wypadkowej dziaaj cej na to ciao. Fwyp dp , czyli Fwyp dt ma (4.4)
Zwrmy uwag , e w definicji F mwimy o pojedynczej sile, a tu mamy do czynienia z si wypadkow . Sformuowanie trzeciej zasady dynamiki Newtona Gdy dwa ciaa oddziauj wzajemnie, to sia wywierana przez ciao drugie na ciao pierwsze jest rwna i przeciwnie skierowana do siy, jak ciao pierwsze dziaa na drugie FAoB = - FBoA
4.3.1
Pierwsza zasada dynamiki Newtona
Pierwsza zasada wydaje si by szczeglnym przypadkiem drugiej. Przypisujemy jej jednak wielk wag ze wzgl dw historycznych (przeamanie dogmatu Arystotelowskiego, e wszystkie ciaa musz si zatrzyma gdy nie ma si zewn trznych) oraz dlatego, e zawiera wa ne prawido fizyczne: istnienie inercjalnego ukadu odniesienia. Pierwsza zasada dynamiki stwierdza, e je eli na ciao nie dziaaj siy zewn trzne to istnieje taki ukad odniesienia, w ktrym to ciao spoczywa lub porusza si ruchem jednostajnym prostoliniowym. Taki ukad nazywamy ukadem inercjalnym. Ka dy ruch musi by opisany wzgl dem pewnego ukadu odniesienia. Ukady inercjalne s tak istotne bo we wszystkich takich ukadach ruchami cia rz dz dokadnie te sama prawa. Wi kszo omawianych zagadnie b dziemy rozwi zywa wa nie w inercjalnych ukadach odniesienia. Zazwyczaj przyjmuje si , e s to ukady, ktre spoczywaj wzgl dem gwiazd staych ale ukad odniesienia zwi zany z Ziemi w wi kszoci zagadnie jest dobrym przybli eniem ukadu inercjalnego. Poniewa przyspieszenie ciaa zale y od przyspieszenia ukadu odniesienia (obserwatora), w ktrym jest mierzone wi c druga zasada dynamiki jest suszna tylko, gdy obserwator znajduje si w ukadzie inercjalnym. Inaczej mwi c, prawa strona rwnania F = ma zmieniaaby si w zale no ci od przyspieszenia obserwatora. Zauwa my, e pierwsza zasada nie wprowadza adnego rozr nienia mi dzy ciaami spoczywaj cymi i poruszaj cymi si ze sta pr dko ci . Ka dy z tych stanw mo e by naturalnym stanem ciaa gdy nie ma adnych si. Nie ma r nicy pomi dzy sytuacj gdy nie dziaa adna sia i przypadkiem gdy wypadkowa wszystkich si jest rwna zeru. 4.3.2 Druga zasada dynamiki Newtona
Wiemy ju , e ta zasada jest suszna gdy obserwator znajduje si w ukadzie inercjalnym. Sia w drugiej zasadzie dynamiki jest si wypadkow (trzeba bra sum wektorow wszystkich si). Zastanwmy si jaka jest r nica mi dzy definicj siy, a drug zasad dynamiki?
4-3
Czy F = ma nie powinno by prawdziwe z definicji, a nie dlatego, e jest to podstawowe prawo przyrody? R nica pomi dzy rwnaniami (4.3b) i (4.4) polega na tym, e w tym drugim wyst puje sia wypadkowa. To jest wa na r nica!!! Oznacza to, e w tym rwnaniu jest zawarta dodatkowa informacja (ktr trzeba sprawdzi do wiadczalnie), a mianowicie addytywno masy i wektorowe dodawanie si. Chocia wydaje si to banalne, e po czenie mas m1 i m2 daje przedmiot o masie m = m1 + m2 to jak ka de twierdzenie w przyrodzie musi by sprawdzone do wiadczalnie. Istniej wielko ci fizyczne, ktre nie s addytywne np. k ty (nieprzemienne dodawanie) czy obj to ci mieszanin (np. woda i alkohol). 4.3.3 Trzecia zasada dynamiki Newtona
Za my, e mamy ukad, ktry skada si z mA i mB. Wtedy jedynymi siami b d siy oddziaywania mi dzy tymi ciaami np. grawitacyjne. Trzecia zasada stwierdza, e w przypadku si oddziaywania mi dzy dwoma ciaami FA = - FB . Przykad 1 Rozwa my ukad trzech cia o masach 3m, 2m i m po czonych nitkami tak jak na rysunku. Ukad jest ci gni ty zewn trzn si F. Szukamy przyspieszenia ukadu i napr e nici. Siy przenoszone s przez sznurki (zakadamy, e ich masy s zaniedbywalne).
R3 N2 -N2 mg
R2 N1 -N1 2mg
R1
F
3mg
Piszemy II zasad dynamiki dla ka dego ciaa osobno F - N1 = 3ma N1 -N2 = 2ma N2 = ma Dodaj c stronami otrzymujemy F = (3m + 2m + m)a st d a = F/6m, N1 = F/2, N2 = F/6 Jednostki siy i masy W ukadzie SI: niuton (N) 1N = 1kg1m/s2
4-4
Wykad 5 5. Dynamika punktu materialnego II

5.1 Siy kontaktowe i tarcie 5.1.1 Siy kontaktowe Gdy dwa ciaa s dociskane do siebie to wyst puj mi dzy nimi siy kontaktowe. rdem tych si jest odpychanie pomi dzy atomami. Przy dostatecznie maej odlego ci wyst puje przekrywanie chmur elektronowych i ich odpychanie rosn ce wraz z malej c odlego ci . To jest sia elektromagnetyczna i mo e by bardzo du a w porwnanie z siami grawitacyjnymi. Je eli sia ci ko ci pcha blok w d si Fg to powstaje druga sia - sia kontaktowa F1. Sia wypadkowa Fwyp = 0. We wszystkich przypadkach stosowania drugiej zasady dynamiki Newtona jest bardzo istotne, eby obliczy si wypadkow . Przykad 1 Rozwa my dwa klocki m1 i m2 na gadkiej powierzchni. Do klocka m1 przyo ono si F. Czy sia F jest przenoszona poprzez klocek 1 na klocek 2? Gdyby tak byo to zgodnie z trzeci zasad dynamiki Newtona klocek 2 dziaaby na klocek 1 si rwn i przeciwnie skierowan . Wtedy Fwyp rwnaaby si zero!!!!, czyli, e nie mo na by byo poruszy ciaa 1 bez wzgl du na to jak du a jest sia F.
m1 -Fk
m2 Fk
Zasada Newtona nie mwi, e sia F jest przenoszona przez klocek 1 na klocek 2; powinno si przyj si kontaktow Fk o dowolnej warto ci. Oglnie: powinno si stosowa drug zasad dynamiki oddzielnie do ka dego ciaa. Dla klocka 1 otrzymujemy wtedy F - Fk = m1a Dla klocka 2 Fk = m2a St d przyspieszenie a = F/(m1 + m2) Zauwa my, e ten wynik mo na otrzyma gdy traktujemy te dwa klocki jak jedn mas m = m1 + m2. 5.1.2 Tarcie Siy kontaktowe, o ktrych mwili my s normalne (prostopade) do powierzchni. Istnieje jednak skadowa siy kontaktowej le ca w paszczy nie powierzchni. Je eli ciao pchniemy wzdu stou to po pewnym czasie ciao to zatrzyma si . Z drugiej zasady dynamiki wiemy, e je eli ciao porusza si z przyspieszeniem to musi dziaa sia. Tak si nazywamy si tarcia.
5-1
Rozwa my np. klocek, do ktrego przykadamy "ma " si F tak, e klocek nie porusza si . Oznacza to, e sile F przeciwstawia si sia tarcia T. Mamy wi c: T = -F. Zwi kszamy stopniowo si F a klocek zaczyna si porusza. Im gadsza powierzchnia tym szybciej to nast pi. Oznacza to, e sia tarcia zmienia si od warto ci zero do pewnej warto ci krytycznej w miar wzrostu siy F. Oznaczmy t krytyczn si Ts (s-statyczna). To jest maksymalna sia tarcia statycznego. Ts (dla pary powierzchni suchych) spenia dwa prawa empiryczne: x Jest w przybli eniu niezale na od powierzchni zetkni cia (w szerokim zakresie), x Jest proporcjonalna do siy normalnej (prostopadej) z jak jedna powierzchnia naciska na drug . Stosunek siy Ts do nacisku FN nazywamy wspczynnikiem tarcia statycznego Ps
Ps
Ts FN
(5.1)
Uwaga: Mwimy tylko o warto ciach tych si bo s one do siebie prostopade. Je eli F jest wi ksze od Ts to klocek poruszy si , ale b dzie istniaa sia tarcia Tk (k - kinetyczna) przeciwstawiaj ca si ruchowi. Sia Tk spenia trzy prawa empiryczne: x Jest w przybli eniu niezale na od powierzchni zetkni cia (w szerokim zakresie), x Jest proporcjonalna do siy normalnej (prostopadej) z jak jedna powierzchnia naciska na drug , x Nie zale y od pr dko ci wzgl dnej poruszania si powierzchni. Istnieje odpowiedni wspczynnik tarcia kinetycznego Pk
Pk
Tk FN
(5.2)
Dla wi kszo ci materiaw Pk jest nieco mniejszy od Ps. Np. Pk | 1 dla opon na jezdni betonowej. Tarcie jest bardzo zo onym zjawiskiem i wyja nienie go wymaga znajomo ci oddziaywa atomw na powierzchni. Nie b dziemy si tym zajmowa. Ograniczmy si do zauwa enia, e tarcie odgrywa bardzo istotn rol w yciu codziennym. W samochodzie np. na pokonanie siy tarcia zu ywa si okoo 20% mocy silnika. Tarcie powoduje zu ywanie poruszaj cych si cz ci maszyn. Staramy si je zwalcza. Z drugiej strony bez tarcia nie mogliby my chodzi, je dzi samochodami, trzyma owka, kredy, czy te nimi pisa. 5.2 Siy bezwadno ci We wst pie wyszczeglnione zostay cztery rodzaje si wyst puj cych w przyrodzie. Wszystkie te siy nazywamy siami rzeczywistymi, poniewa mo emy je zawsze zwi za z jakim konkretnym ciaem, mo emy poda ich pochodzenie. Czy to samo mo emy powiedzie np. o takich siach jakich dziaania "doznajemy" np. przy przyspieszaniu, hamowaniu czy zakr caniu samochodu?
5-2
Przykad 2 Dwaj obserwatorzy opisuj ruch kulki w sytuacji pokazanej na rysunku poni ej. Jeden z obserwatorw znajduje si w wzku a drugi stoi na Ziemi. Wzek pocz tkowo porusza si ze sta pr dko ci po linii prostej (rys. 1), nast pnie hamuje ze staym op nieniem a (rys. 2). Mi dzy kulk a wzkiem nie ma tarcia.
(1)
vk=0, F=0
(2)
F1=-ma -a
vk=const, F=0
vk=const, F=0
Gdy wzek jedzie ze sta pr dko ci to obydwaj obserwatorzy stwierdzaj zgodnie na podstawie pierwszej zasady dynamiki, e na kulk nie dziaa adna sia. Zwrmy uwag , e obserwatorzy znajduj si w inercjalnych ukadach odniesienia. Sytuacja zmienia si gdy wzek zaczyna hamowa (rys. 2). Obserwator zwi zany z Ziemi dalej twierdzi, e kulka porusza si ze sta pr dko ci , a tylko podoga wzka przesuwa si pod nim. Natomiast obserwator w wzku stwierdza, e kulka zaczyna si porusza si z przyspieszeniem a w stron przedniej ciany wzka. Dochodzi do wniosku, e na kulk o masie mk zacz a dziaa sia F1 = - mka ale nie mo e wskaza adnego ciaa, b d cego rdem tej siy. Mwili my ju , e druga zasada dynamiki jest suszna tylko w inercjalnym ukadzie odniesienia. Zauwa my, e obserwator w wzku znajduje si teraz w ukadzie nieinercjalnym. Wida, e jest w b dzie; nie istnieje rzeczywista sia F1. Jest to tak zwana pozorna sia bezwadno ci. Powstaje wi c pytanie jak post powa gdy musimy rozwi za problem w ukadzie nieinercjalnym. W tym celu rozpatrzmy dalszy ruch kulki. Gdy dotrze ona do przedniej cianki to wwczas wedug obserwatora na Ziemi (ukad inercjalny) b dzie porusza si z przyspieszeniem a (takim jak wzek) bo dziaa na ni sia Fs spr ysto ci przedniej ciany wzka rwna Fs = mka Natomiast obserwator w wzku stwierdza, e kulka przestaa si porusza; spoczywa wzgl dem niego. Jego zdaniem sia spr ysto ci ciany Fs rwnowa y si F1, tak e sia wypadkowa jest rwna zeru i kulka nie porusza si Fs + F1 = 0 co po podstawieniu za F1 = - mka daje
5-3
Fs = mka Okazuje si , e wynik otrzymany przez obserwatora w ukadzie nieinercjalnym jest taki sam jak dla obserwatora zwi zanego z Ziemi ale pod warunkiem uwzgl dnienia si pozornych. Siy te "znikaj " je li rozpatrujemy ruch z punktu widzenia ukadu inercjalnego. Wprowadzenie ich pozwala po prostu na stosowanie mechaniki klasycznej do opisu zdarze w ukadach poruszaj cych si z przyspieszeniem. W takim ukadzie uwzgl dniamy, e na ka de ciao dziaa sia wprost proporcjonalna do masy tego ciaa, do przyspieszenia ukadu a i jest skierowana przeciwnie do a. Przykad 3 Winda porusza si ruchem jednostajnie zmiennym. Czas spadania ciaa puszczonego swobodnie w tej windzie, na drodze od sufitu do podogi, jest o 25% wi kszy ni w windzie stoj cej. Obliczy przyspieszenie windy. Dane jest przyspieszenie ziemskie g. Rozwi zujemy zadanie w ukadzie inercjalnym i nieinercjalnym tzn. obserwator w jednym przypadku znajduje si na zewn trz windy, a w drugim jest pasa erem tej windy.
h
W przypadku pierwszym obserwator "widzi" (mierzy), e ciao przebywa du sz drog gdy winda jest w ruchu. Dla windy stoj cej gt12 H 2 Dla windy w ruchu 2 gt 2 H h 2 oraz 2 at 2 h 2 przy czym t2 5 t1 4 9 g 25
Rozwi zanie tego ukadu rwna daje wynik a
5-4
Drugi obserwator za ka dym razem widzi, e ciao przebywa t sam drog H od sufitu do podogi ale w r nych czasach. Wniosek: w obu przypadkach jest r ne przyspieszenie. Obserwator wprowadza do oblicze dodatkow si nadaj c przyspieszenie a. Odpowiednie rwnania wygl daj teraz: Dla windy stoj cej gt12 H 2 Dla windy w ruchu 2 ( g a )t 2 H 2 Uwzgl dniaj c, e 5 t2 t1 4 9 otrzymujemy a g. 25 Tak wi c uwzgl dnienie si bezwadno ci jest konieczne je eli chcemy stosowa zasady dynamiki w ukadach nieinercjalnych. W takim ukadzie uwzgl dniamy, e na ka de ciao dziaa sia wprost proporcjonalna do masy tego ciaa, do przyspieszenia ukadu a i jest skierowana przeciwnie do a. Inny przykad stanowi ukady nieinercjalne poruszaj ce si ruchem obrotowym. Np. obserwator w satelicie kr cym wok Ziemi obserwuj c ciao spoczywaj ce w tym satelicie stwierdza, e sia wypadkowa dziaaj ca na ten obiekt jest rwna zeru. Musi wi c istnie, wedug niego, sia ktra rwnowa y si grawitacji (do rodkow ). Si t nazywamy si od rodkow i jest to sia pozorna. Na zako czenie rozpatrzmy ruch post powy ciaa w obracaj cym si ukadzie odniesienia. Przykadem mo e by czowiek poruszaj cy si po linii prostej (radialnie) od rodka do brzegu karuzeli obracaj cej si z pr dko ci k tow Z. Na rysunku poni ej pokazana jest zmiana pr dko ci czowieka.
vs vs r+'r A' vr A r vr
vr 'T
' vr vr
'T
Linia (promie ) wzdu ktrej porusza si czowiek zmienia swj kierunek (karuzela obraca si ) o k t 'T w czasie 't, czowiek zmienia swoje poo enie z punktu A do A'. Obliczymy teraz zmian jego pr dko ci radialnej vr i stycznej vs. Pr dko radialna zmienia swj kierunek. 5-5
Pr dko styczna natomiast zmienia zarwno kierunek (przyspieszenie do rodkowe) ale rwnie warto bo czowiek oddala si od rodka (ro nie r). Najpierw rozpatrzmy r nic pr dko ci vr w punktach A i A' pokazan na powy szym rysunku po prawej stronie. Dla maego k ta 'T (tzn. maego 't) mo emy napisa 'vr = vr 'T Je eli obustronnie podzielimy rwnanie przez 't to w granicy 't 0 otrzymamy a1 dv r dt vr dT dt v rZ
Zmienia si rwnie pr dko styczna bo czowiek porusza si wzdu promienia. W punkcie A pr dko styczna vs = Zr, a w punkcie A' vs' = Z(r+'r). Zmiana pr dko ci stycznej wynosi wi c 'vs = Z(r+'r) - Zr = Z'r Je eli obustronnie podzielimy rwnanie przez 't to w granicy 't 0 otrzymamy a2 dv s dt
dr dt
Zv r
Przyspieszenia a1 i a2 maj ten sam kierunek (rwnolegy do vs) wi c przyspieszenie cakowite wynosi a = a1 + a2 = 2Zvr (5.3) Przyspieszenie to jest nazywane przyspieszeniem Coriolisa. Pochodzi ono st d, e nawet przy staej pr dko ci k towej Z ro nie pr dko liniowa czowieka bo ro nie r. Gdyby czowiek sta na karuzeli to obserwator stoj cy na ziemi mierzyby tylko przyspieszenie do rodkowe (Z2r) skierowane do rodka wzdu promienia. Natomiast gdy czowiek idzie na zewn trz to obserwator rejestruje tak e przyspieszenie Coriolisa (o kierunku rwnolegym do vs). Oczywi cie musi istnie sia dziaaj ca w tym kierunku. Jest ni w tym przypadku sia tarcia mi dzy podog i butami id cego czowieka. Jednak obserwator zwi zany z karuzel nie widzi ani przyspieszenia do rodkowego ani przyspieszenia Coriolisa, czowiek poruszaj cy si wzdu promienia jest w stanie rwnowagi w ukadzie karuzeli. A przecie istnieje realnie odczuwalna (rzeczywista) sia tarcia. eby wyeliminowa t rozbie no obserwator stoj cy na karuzeli wprowadza dwie siy pozorne rwnowa ce si tarcia. Jedna to sia od rodkowa, a druga to sia Coriolisa. Sia od rodkowa dziaa radialnie na zewn trz, a sia Coriolisa stycznie ale przeciwnie do vs. Oglnie, na ciao o masie m poruszaj ce si ruchem post powym z pr dko ci v w obracaj cym si ukadzie odniesienia dziaa sia bezwadno ci zwana si Coriolisa Fc Fc = 2mvuZ (5.4) 5-6
Wprowadzenie si pozornych (nie umiemy pokaza ich rda) jest konieczne aby mc stosowa mechanik klasyczn w ukadach nieinercjalnych. Ziemia nie jest idealnym ukadem inercjalnym poniewa wiruje. W wyniku tego obrotu w zjawiskach zachodz cych na Ziemi obserwujemy si Coriolisa. Przykadowo, rzeki pyn ce na pkuli pnocnej podmywaj silniej prawy brzeg. Rwnie ciaa spadaj ce swobodnie odchylaj si od pionu pod dziaaniem tej siy. W wi kszo ci rozpatrywanych przez nas zjawisk mo na jednak zaniedba wpyw ruchu Ziemi na ich przebieg.
5-7
Wykad 6 6. Ci enie powszechne (grawitacja)

6.1 Prawo powszechnego ci enia Newton - 1665 spadanie cia. Skoro istnieje sia przyci gania pomi dzy dowolnym ciaem i Ziemi , to musi istnie sia mi dzy ka dymi dwoma masami m1 i m2. Skoro sia jest proporcjonalna do masy ciaa to musi by proporcjonalna do ka dej z mas m1 i m2 oddzielnie czyli: F a m1m2 Newton zastanawia si rwnie , czy sia dziaaj ca na ciaa b dzie malaa wraz ze wzrostem odlego ci. Doszed do wniosku, e gdyby ciao znalazo si w odlego ci takiej jak Ksi yc to b dzie ono miao takie samo przyspieszenie jak Ksi yc bowiem natura siy grawitacyjnej pomi dzy Ziemi i Ksi ycem jest taka sama jak pomi dzy Ziemi i ka dym ciaem. Przykad 1 Obliczmy jakie jest przyspieszenie Ksi yca i jaki jest stosunek przyspieszenia Ksi yca do przyspieszenia grawitacyjnego przy powierzchni Ziemi? Zastosujemy rwnanie na przyspieszenie do rodkowe (wykad 3 - ruch jednostajny po okr gu). Wwczas: 4S 2 RK v2 a Z 2 RK RK T2 gdzie RK jest odlego ci od Ziemi do Ksi yca. Ta odlego wynosi 3.86105 km, a okres obiegu Ksi yca T = 27.3 dnia. Otrzymujemy wi c a = 2.7310-3 m/s2 W pobli u powierzchni Ziemi przyspieszenie wynosi 9.8 m/s2. St d stosunek przyspiesze wynosi: a/g = 1/3590 # (1/60)2
2 2 W granicach b du a/g = RZ / RK . Newton wykona takie obliczenia i wyci gn wniosek, e sia przyci gania mi dzy dwoma masami maleje odwrotnie proporcjonalnie do kwadratu odlego ci mi dzy nimi (odlego mi dzy rodkami mas). Sformuowa wi c prawo powszechnego ci enia
F~
m1 m2 r2
Sta proporcjonalno ci oznacza si G, wi c
6-1
m1 m2 r2
(6.1)
Newton oszacowa warto staej G zakadaj c redni g sto Ziemi U = 5103 kg/m3 (porwna to z g sto ci pierwiastkw z ukadu okresowego np. USi = 2.8103 kg/m3, UFe = 7.9103 kg/m3). Punktem wyj cia jest rwnanie: F Je eli we miemy r = RZ to otrzymamy: F G m1 m2 2 RZ G m1 m2 r2
Zgodnie z II zasad Newtona F = ma, gdzie a = g. St d mm G 1 2 2 mg RZ wi c 2 gRZ G MZ Wiemy, e MZ = UVZ wi c G

2 gRZ 4 3 U SR Z 3
3g 4SURZ
Uwzgl dniaj c RZ = 6.37106 m otrzymamy G = 7.3510-11 Nm2/kg2 co jest warto ci tylko o 10% wi ksz ni oglnie przyj ta warto 6.6710-11 Nm2/kg2. Porwnuj c przyspieszenie grawitacyjne na orbicie Ksi yca i na powierzchni Ziemi, Newton zakada, e Ziemia zachowuje si tak jakby jej caa masa bya skupiona w rodku. Zgadywa, e tak ma by ale dowd matematyczny przeprowadzi dopiero 20 lat p niej (wtedy te sformuowa rachunek cakowy). Rwnanie (6.1) nazywa si prawem powszechnego ci enia, poniewa dokadnie to samo prawo stosuje si do wszystkich si grawitacyjnych. To samo prawo wyja nia spadanie cia na Ziemi , tumaczy ruch planet, pozwala obliczy ich masy i okresy obiegu. Przykad 2 Jaki by okres obiegu Ksi yca przez modu statku Apollo? F = ma
6-2
MKm R2
gdzie MK jest mas Ksi yca, a R promieniem orbity po jakiej kr y modu o masie m. Poniewa przyspieszenie 4S 2 R a T2 wi c 4S 2 R M m G K2 m 2 T R T2 4S 2 R 3 GM K 2S R3 GM K
Podstawiaj c warto ci liczbowe: promie Ksi yca R = 1740 km, mas MK = 7.351022 kg i G = 6.6710-11 Nm2/kg2, otrzymamy T = 6.5103 s czyli 108 minut. 6.2 Do wiadczenie Cavendisha Newton obliczy warto staej G na podstawie przyj tego zao enia o redniej warto ci g sto ci Ziemi. Gdyby Ziemia miaa tak jak gwiazdy j dro o super wielkiej g stoci to wynik uzyskany przez Newtona byby obarczony du ym b dem. Czy mo na wyznaczy sta G w laboratorium niezale nie od masy Ziemi i tym samym unikn b du zwi zanego z szacowaniem g sto ci Ziemi? W tym celu trzeba zmierzy si oddziaywania dwch mas m1 i m2 umieszczonych w odlego ci x (rysunek).
m1 F x F
m2
Wwczas sia F = Gm1m2/x2 czyli G Fx 2 m1m2
6-3
Zauwa my, e dla mas ka da po 1 kg oddalonych od siebie o 10 cm sia F ma warto F = 6.6710-9 N tj. 109 razy mniej ni ci ar 1 kg i jest za maa by j wykry (dokadnie) zwykymi metodami. Problem ten rozwi za Henry Cavendish w 1797 r. Wykorzysta on fakt, e sia potrzebna do skr cenia dugiego, cienkiego wkna kwarcowego o kilka stopni jest bardzo maa. Cavendish najpierw wykalibrowa wkna, a nast pnie zawiesi na nich pr t z dwiema maymi kulkami oowianymi na ko cach (rysunek a). Nast pnie w pobli u ka dej z kulek umie ci wi ksz kul oowian i zmierzy precyzyjnie k t o jaki obrci si pr t (rysunek b). Pomiar wykonane metod Cavendisha daj warto G = 6.6710-11 Nm2/kg2.
a) m M
b)
M m
6.2.1 Wa enie Ziemi Maj c ju godn zaufania warto G, Cavendish wyznaczy MZ z rwnania: MZ
2 gRZ G
Wynik pomiaru jest rwnie dokadny jak wyznaczenia staej G. Cavendish wyznaczy te mas So ca, Jowisza i innych planet, ktrych satelity zostay zaobserwowane. Np. na rysunku poni ej niech M b dzie mas So ca, a m mas planety kr cej wok So ca np. Ziemi.
6-4
M R m
Wtedy F = GMm/R2 Poniewa przyspieszenie a = 4S2R/T to z rwnania F = ma otrzymujemy G czyli M 4S 2 R 3 GT 2 Mm R2 4S 2 R m 2 T
Je eli R jest odlego ci Ziemia - So ce, T = 1 rok, to M jest mas So ca. Podobne obliczenia mo na przeprowadzi dla innych planet. 6.3 Prawa Keplera ruchu planet Zanim Newton zapostulowa prawo powszechnego ci enia, Johannes Kepler stwierdzi, e ruch planet stosuje si do trzech prostych praw. Prawa Keplera wzmocniy hipotez Kopernika. Praca Keplera (1609 - 1619) bya wielkim odkryciem i aktem odwagi zwaszcza po tym jak w 1600 roku spalono na stosie Giordana Bruno zwolennika systemu heliocentrycznego. Przypomnijmy, e nawet Galileusz zosta zmuszony do publicznego odwoania swoich pogl dw (1633 r) mimo, e papie by jego przyjacielem. Dogmatem wtedy by pogl d, e planety poruszaj si wok Ziemi po skomplikowanych torach, ktre s zo eniem pewnej liczby okr gw. Np. do opisania orbity Marsa trzeba byo okoo 12 okr gw r nej wielko ci. Kepler poszukiwa nieskomplikowanej geometrycznie orbity, eby udowodni e Mars i Ziemia musz obraca si wok So ca. Po latach pracy odkry trzy proste prawa, ktre zgadzay si z wynikami pomiarowymi pozycji planet z bardzo du dokadnoci . Te prawa stosuj si te do satelitw okr aj cych jak planet .
6-5
x Pierwsze prawo Keplera Ka da planeta kr y po orbicie eliptycznej, ze So cem w jednym z ognisk tej elipsy. x Drugie prawo Keplera (prawo rwnych pl) Linia cz ca So ce i planet zakre la rwne pola w rwnych odst pach czasu. x Trzecie prawo Keplera Sze ciany posi wielkich orbit dowolnych dwch planet maj si do siebie jak kwadraty ich okresw obiegu. (Po wielka jest poow najdu szej ci ciwy elipsy). R13 T12 Dla orbit koowych 3 R2 T22 Newton rozwijaj c swoj teori potrafi dowie , e tylko wtedy, gdy sia jest odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odlego ci, orbita dowolnej planety jest elips ze So cem R 3 T12 w jednym z ognisk oraz, e 13 . Newton wyprowadzi prawa Keplera z zasad dyR2 T22 namiki. Przykadowo wyprowad my III prawo Keplera dla planet poruszaj cych si po orbitach koowych. Korzystaj c z otrzymanego uprzednio wzoru na mas So ca otrzymamy dla pierwszej planety: 4S 2 R13 M GT12 a dla drugiej M Porwnuj c otrzymamy R13 T12
3 R2 R3 czyli 13 T22 R2 3 4S 2 R2 GT22
T12 T22
Drugie prawo Keplera wynika z zasady zachowania p du (dowd mo na pomin ). 6.4 Ci ar Ci ar zazwyczaj definiujemy jako si ci enia dziaaj c na ciao. W pobli u powierzchni Ziemi dla ciaa o masie m b dzie ona rwna mg. Na Ksi ycu ci ar jest mniejszy w porwnaniu z ci arem na Ziemi okoo sze razy. G MKm 2 RK M m G Z2 RZ
FK FZ
2 M K RZ 2 M Z RK
0.165
Definicja ci aru mo e by myl ca. Np. astronauta pomimo, e dziaa na niego jeszcze sia ci enia uwa a, e jest w stanie niewa ko ci. Fizjologiczne odczucie ci aru czyli ile siy trzeba wo y np. do podniesienia r ki.
6-6
6.4.1 Ci ar pozorny, masa bezwadna i masa grawitacyjna Wa n konsekwencj tego, e sia grawitacyjna dziaaj ca na ciao jest proporcjonalna do jego masy, jest mo liwo pomiaru masy za pomoc mierzenia siy grawitacyjnej. Mo na to zrobi u ywaj c wagi spr ynowej albo porwnuj c siy grawitacyjne dziaaj ce na mas znan (wzorzec) i na mas nieznan innymi sowy wa c ciao na wadze. Powstaje pytanie czy w obu metodach mierzymy t sam wa ciwo . Np. gdy sprbujemy pchn klocek po idealnie gadkiej poziomej powierzchni to wymaga to pewnego wysiku, a przecie ci enie nie pojawia si tu w ogle. Konieczno przyoenia siy jest zwi zana z mas . Ta masa wyst puje we wzorze F = ma. Nazywamy j mas bezwadn m. W innej sytuacji utrzymujemy ten klocek uniesiony w gr w stanie spoczynku. Bezwadno nie odgrywa tu adnej roli bo ciao nie przyspiesza, jest w spoczynku. Ale musimy u ywa siy o warto ci rwnej przyci ganiu grawitacyjnemu mi dzy ciaem i Ziemi , eby ciao nie spado. Odgrywa tu rol ta wa ciwo ciaa, ktra powoduje jego przyci ganie przez inne obiekty takie jak Ziemia i sia jest tu dana wzorem F G m' M Z 2 RZ
gdzie m' jest mas grawitacyjn . Czy m i m' ciaa s sobie rwne? Masa bezwadna m1 spadaj c swobodnie w pobli u powierzchni Ziemi ma przyspieszenie a1, przy czym m 'M m1 a1 G 1 2 Z RZ je eli inna masa m2 uzyskuje inne przyspieszenie a2 to m2 a 2 G m2 ' M Z 2 RZ
Dziel c te rwnania przez siebie otrzymamy m1 a1 m2 a 2 m1 ' m2 '
Widzimy, e je eli wszystkie ciaa spadaj z tym samym przyspieszeniem a1 = a2 = g to stosunek mas bezwadnych jest rwny stosunkowi mas grawitacyjnych. Je eli dla jednej substancji ustalimy, e masa bezwadna jest rwna masie grawitacyjnej to prawdziwe to b dzie dla wszystkich substancji. Aktualnie jeste my w stanie stwierdzi, e a1 = a2 z dokadno ci 10-10. Te wyniki sugeruj , e masa bezwadna jest rwna masie grawitacyjnej. To stwierdzenie nazywa si zasad rwnowa no ci. Konsekwencj jest to, e nie mo na rozr ni mi dzy przyspieszeniem ukadu (laboratorium), a przyspieszeniem grawitacyjnym. Ta zasada jest punktem wyj cia oglnej teorii wzgl dno ci Einsteina.
6-7
6.5 Pole grawitacyjne Na przykadzie si grawitacyjnych omwimy wa ne w fizyce poj cie pola. Nasze rozwa ania rozpoczynamy od umieszczenia masy M w pocz tku ukadu. W punkcie przestrzeni opisanym wektorem r znajduje si natomiast masa m. Wektor r opisuje poo enie masy m wzgl dem masy M wi c si oddziaywania grawitacyjnego mi dzy tymi masami (rwnanie 6.1) mo emy zapisa w postaci wektorowej F G Mm r r2 r G Mm r r3 (6.2)
Zwrmy uwag , e si t mo emy potraktowa jako iloczyn masy m i wektora J(r) przy czym F M J (r ) G 3 r (6.3) m r Je eli w punkcie r umie ciliby my inn mas np. m' to ponownie mogliby my zapisa si jako iloczyn masy m' i tego samego wektora J(r) F ' m' J ( r ) Widzimy, e wektor J(r) nie zale y od obiektu na ktry dziaa sia (masy m) ale zale y od rda siy (masa M) i charakteryzuje przestrze otaczaj c rdo (wektor r). Oznacza to, e masa M stwarza w punkcie r takie warunki, e umieszczona w nim masa m odczuje dziaanie siy. Inaczej mwi c masie M przypisujemy obszar wpywu (dziaania), czyli pole. Zwrmy uwag , e rozdzielili my si na dwie cz ci. Stwierdzamy, e jedna masa wytwarza pole, a nast pnie to pole dziaa na drug mas . Taki opis pozwala uniezale ni si od obiektu (masy m) wprowadzanego do pola. Z poj cia pola korzysta si nie tylko w zwi zku z grawitacj . Jest ono bardzo u yteczne rwnie przy opisie zjawisk elektrycznych i magnetycznych. rdami i obiektami dziaania pola elektrycznego s adunki w spoczynku, a pola magnetycznego adunki w ruchu. Wa ciwo ci pl wytwarzanych przez adunki elektryczne omwimy w dalszych rozdziaach. Chocia pole jest poj ciem abstrakcyjnym jest bardzo u yteczne i znacznie upraszcza opis wielu zjawisk. Na przykad gdy mamy do czynienia z wieloma masami, moemy najpierw obliczy w punkcie r pole pochodz ce od tych mas, a dopiero potem si dziaaj c na mas umieszczon w tym punkcie. Z polem si wi e si nie tylko przestrzenny rozkad wektora nat enia pola, ale rwnie przestrzenny rozkad energii. Wa nie zagadnieniom dotycz cym pracy i energii s po wiecone nast pne rozdziay. 6.5.1 Pole grawitacyjne wewn trz kuli Rozpatrzmy teraz pole czaszy kulistej o masie m i promieniu R. Dla r > R pole jest rwne Gm/r2 tj. tak jakby caa masa bya skupiona w rodku kuli (przykad z satelit ). Jakie jest jednak pole wewn trz czaszy?
6-8
Rozwa my przyczynki od dwch le cych naprzeciwko siebie powierzchni A1 i A2 w punkcie P wewn trz czaszy (rysunek poni ej). Fragment A1 czaszy jest rdem siy F1 ~ A1/(r1)2 ci gn cej w lewo. Powierzchnia A2 jest rdem siy ci gn cej w prawo F2 ~ A2/(r2)2 .
A1 r1 P r2
A2
Mamy wi c F1 F2 Z rozwa a geometrycznych wida, e A1 A2 r12 r22 A1 r22 A2 r12
(pola powierzchni sto kw ~ do kwadratu wymiarw liniowych) Po podstawieniu do pierwszego rwnania otrzymujemy F1 F2 1
Tak wi c wkady wnoszone przez A1 i A2 znosz si . Mo na w ten sposb podzieli ca czasz i uzyska si wypadkow rwn zero. Tak wi c wewn trz czaszy pole grawitacyjne jest rwne zeru. Pole wewn trz czaszy maj cej skorup dowolnej grubo ci te jest zero bo mo emy podzieli t skorup na szereg cienkich warstw koncentrycznych. Na rysunku poni ej przedstawiono pen kul o promieniu R i masie M.
P r R
W punkcie P pole pochodz ce od zewn trznej warstwy jest zerem. Pole pochodzi wi c tylko od kuli o promieniu r czyli a = Gm/r2 lub a = GUV/r2
6-9
Dla kuli V = 4Sr3/3. G sto U
M 4 3 SR 3
wi c pole w punkcie P wynosi a
M r R3
Widzimy, e pole zmienia si liniowo z r. a g ~r ~1/r

2
RZ
6-10
Wykad 7 7. Praca i energia

7.1 Wst p Podstawowym zagadnieniem dynamiki jest okre lenie ruchu punktu, je eli znana jest sia dziaaj ca na ten punkt. W pierwszym kroku wyznaczamy przyspieszenie a = F/m Gdy m i F stae to a te jest stae i wtedy mo emy prosto obliczy pr dko v = v0 + at i poo enie x = v0t + at2/2
Zagadnienie jest bardziej zo one gdy F nie jest staa. Trzeba posugiwa si bardziej skomplikowan matematyk (cakowanie). Mamy cz sto do czynienia z takimi siami np. sia grawitacji mi dzy dwoma ciaami zale y od ich odlego ci, sia wywierana przez rozci gni t spr yn zale y od stopnia rozci gni cia. Post powanie pozwalaj ce okre li ruch punktu prowadzi nas do poj cia pracy, energii i twierdzenia o pracy i energii. Zagadnienia zwi zane z energi s tak istotne (szeroko rozumiana ekonomia, ekologia, zasoby energii itd.), e ich znajomo jest konieczna dla wszelkich rozwa a zarwno ekonomicznych, technologicznych jak i spoecznych. Problemy energii (jej r ne formy ich konwersja itd.) b d odt d przewija si stale przez wykady. Z energi zwi zana jest najwa niejsza chyba zasada caej fizyki - zasada zachowania energii. Nakada ona sztywne granice na przetwarzanie energii i jej wykorzystanie. B dzie ona centralnym tematem wi kszo ci dziaw fizyki omawianych na wykadach. W mechanice zasada zachowania energii pozwala oblicza w bardzo prosty sposb ruch cia bez konieczno ci korzystania z zasad dynamiki Newtona. 7.2 Praca wykonana przez sta si W najprostszym przypadku, sia F jest staa, a punkt porusza si w kierunku dziaania siy. Wtedy W = Fs = Fs cosD (7.1) (Iloczyn dwch wektorw daje liczb ). Zastanwmy si czy k t D mo e by r ny od zera? Odpowied jest twierdz ca, bo staa sia nie musi mie kierunku zgodnego z kierunkiem ruchu punktu materialnego. Oczywi cie musz dziaa jeszcze inne siy (np. ci ar, tarcie). Gdyby dziaaa tylko jedna to i tak ciao nie musiaoby porusza si w kierunku jej dziaania np. rzut uko ny (tylko grawitacja). Wzr Fs cosD okre la jedynie prac wykonan przy przemieszczaniu punktu przez jedn si . Prac wykonan przez inne nale y obliczy oddzielnie i potem je zsumowa.
7-1
Zwrmy uwag , e gdy D = 0 otrzymujemy pierwszy wzr Fs. Gdy D = 90q to z rwnania wynika, e W = 0. Przykady (a) i (b) W = 0 bo D = 90q, (c) i (d) bo przesuni cie s = 0. Jednostk pracy jest w ukadzie SI d ul (J), 1J = 1N1m. R v=const F Q a) b) c) N R1 R2
Q Q d)
Cz sto u ywa si jednostki elektronowolt 1eV = 1.610-19 J. Przykad 2 Sanki o masie 5 kg s ci gni te ze sta pr dko ci po poziomej powierzchni (rysunek). Jaka praca zostanie wykonana na drodze s = 9 m, je li wspczynnik tarcia kinetycznego wynosi 0.2, a sznurek, za ktry ci gniemy tworzy k t 45q z poziomem? F R T D
mg Prac obliczamy z zale no ci: W = Fs cosD Aby obliczy prac musimy znale F. Z warunku staej pr dko ci (w kierunku poziomym) FcosD - T = 0 a dla kierunku pionowego FsinD +R - mg = 0 Nacisk na podo e (rwny reakcji podo a) wynosi mg - FsinD, wi c sia tarcia wynosi 7-2
T = P (mg - FsinD) Te rwnania pozwalaj wyliczy F (eliminuj c T). F = Pmg/(cosD+PsinD) wi c praca W = Fs cosD = Pmgs cosD/(cosD+PsinD) 7.3 Praca wykonana przez si zmienn Rozwa my teraz si b d c funkcj poo enia F(x), ktrej kierunek jest zgodny z osi x. Szukamy pracy jak wykona ta sia przy przesuwaniu ciaa od poo enia x1 do poo enia x2. Jak skorzysta ze wzoru W = Fs cosD czyli co podstawi za F, skoro warto jej zmienia si (rysunki poni ej)?
50 45 40
F (x)
35 30 25 20 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18
Zaczynamy od przybli enia. Dzielimy cakowite przemieszczenie na n jednakowych odcinkw 'x (rysunek poni ej). Wewn trz takiego przedziau przyjmujemy (to jest to przybli enie), e sia jest staa (prawie) i mo emy teraz policzy prac na tym odcinku 'x: 'Wi = Fi'x, gdzie Fi jest warto ci siy na tym odcinku. Zwrmy uwag , e od strony czysto formalnej (geometria) liczenie pracy jest rwnowa ne liczeniu sumy powierzchni prostok tw o szeroko ci 'x i wysoko ci Fi. Nast pnie mo emy zsumowa prace na kolejnych odcinkach (zsumowa pola prostok tw) i otrzyma prac cakowit . W
F 'x
i i 1
eby poprawi to przybli enie dzielimy przedzia (x1, x2) na wi cej (mniejszych) odcinkw 'x (patrz kolejny rysunek).
7-3
50
40
F (x)
30
20 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18
I teraz znowu powtarzamy procedur sumowania. Przybli enie jest lepsze bo sia ma prawie sta warto wewn trz "maych" przedziaw 'x (pola powierzchni prostok tw bardziej pokrywaj si z polem pod krzyw ). Wida, e rozwi zaniem problemu jest przej cie (w granicy) 'x o 0.
50 45 40 35 30
F (x)
25 20 15 10 5 0 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18
Stosujemy t sam procedur obliczaj c W
lim F'x Fdx

'x o0 x1 x1
x2
x2
(7.2)
To jest definicja caki. Liczbowo odpowiada to liczeniu pola powierzchni pod krzyw (w zadanym przedziale - granicach). Odpowiada to te z definicji liczeniu warto ci redniej co zgadza si z intuicyjnym podej ciem: W = F rednia(x2 x1) Trzeba wi c albo umie rozwi za cak (albo poszuka w tablicach) lub umie obliczy pole powierzchni pod krzyw co mo e by czasem atwe. Np. rozwa my spr yn zamocowan jednym ko cem do ciany i rozci gan si F tak, e jej koniec przemieszcza si o x. 7-4
Sia wywierana przez spr yn jest si przywracaj c rwnowag i wynosi F = -k x. Aby rozci gn spr yn musimy przyo y si rwn co do warto ci lecz przeciwnie skierowan . Tak wi c F = k x. Teraz obliczmy prac
Fdx (kx)dx
0 0
kx 2 2
kx 2 2
Mo emy te wprost obliczy pole pod wykresem F(x).

F(x) F=kx kx
x x
Pole powierzchni jest polem trjk ta i wynosi P = (1/2) xkx = (1/2) kx2 i zgadza si z wynikiem uzyskanym z obliczenia caki. To by przypadek jednowymiarowy. Przypadek 2 i 3-wymiarowy s w zasadzie swej rozpatrywane podobnie ale matematycznie trudniejsze. 7.4 Energia kinetyczna i twierdzenie o pracy i energii W przykadzie z sankami mieli my do czynienia z ruchem bez przyspieszenia. Oznaczao to, e wypadkowa sia dziaaj ca na ciao wynosi zero. Teraz rozwa my przypadek gdy ciao porusza si pod wpywem niezrwnowa onej siy. Najprostszy przypadek to staa sia czyli ruch ze staym przyspieszeniem. Jak prac wykonuje ta sia przy przemieszczeniu ciaa na odlego x? Zakadamy, e kierunek siy F i przyspieszenia a pokrywa si z kierunkiem osi x. Dla staego przyspieszenia mamy
7-5
x oraz v co w po czeniu daje x Wykonana praca jest rwna W Fx ma x
v 0t
at 2 2 v v0 t
v 0 at a
v v0 t 2
v v 0 v v 0 m t t 2
2 mv 2 mv 0 2 2
(7.3)
Poow iloczynu masy ciaa i kwadratu pr dko ci nazywamy energi kinetyczn . Praca wykonana przez wypadkow si F dziaaj c na punkt materialny jest rwna zmianie energii kinetycznej tego punktu. W = Ek Ek0 (7.4)
To jest twierdzenie o pracy i energii. Gdy nie ma zmiany warto ci pr dko ci to nie ma zmiany energii kinetycznej tzn. nie jest wykonywana praca (np. sia do rodkowa). Z twierdzenia powy szego wynika, e jednostki pracy i energii s takie same. 7.5 Moc Rozwa my czas w jakim wykonywana jest praca. Cz sto interesuje nas szybko wykonania pracy a nie jej warto . To jest wa nie moc. Moc rednia: Moc chwilowa: P rednia = W/t P = dW/dt
Oczywi cie gdy moc jest staa w czasie to P rednia = P. Jednostk mocy jest wat. 1W = 1J/1s. Dla celw praktycznych u ywa si kW (kilowatw) lub KM (koni mechanicznych przy czym 1 KM | (3/4) kW.
7-6
Wykad 8 8. Zasada zachowania energii

8.1 Wst p Korzystaj c z drugiej zasady dynamiki Newtona pokazali my, e W = 'Ek Cz sto na punkt materialny dziaa kilka si, ktrych suma wektorowa jest si wypadkow : F = F1 + F2 + F3 +.......+ Fn. Wtedy praca jest sum algebraiczn prac wykonanych przez poszczeglne siy: W = W1 + W2 + W3 +...........+ Wn. Twierdzenie o pracy i energii ma wtedy posta W1 + W2 + W3 +...........+ Wn ='Ek B dziemy wa nie rozpatrywa ukady, w ktrych dziaaj r ne siy, pozwoli to na definiowanie r nych rodzajw energii. 8.2 Siy zachowawcze i niezachowawcze Zaczynamy od rozwa my przykadw dwch rodzajw si: si zachowawczych i si niezachowawczych.
V
Najpierw rozpatrzmy spr yn jak w przykadzie z poprzedniego wykadu. Przesuwamy ciao o masie m z pr dko ci v w kierunku spr yny, tak jak na rysunku. Zao enia: x ruch na paszczy nie odbywa si bez tarcia, x spr yna jest idealna tzn. spenia ona prawo Hooke'a: F = -kx, gdzie F jest si wywieran przez spr yn kiedy jej swobodny koniec jest przemieszczony na odlego x, x masa spr yny jest zaniedbywalnie maa w porwnaniu z mas ciaa, wi c caa energia kinetyczna w ukadzie spr yna + ciao jest zgromadzona w tym ciele. Przy ciskaniu spr yny, pr dko ciaa, a wobec tego i energia kinetyczna maleje a do zatrzymania ciaa. Nast pnie ciao porusza si w przeciwnym kierunku pod wpywem spr yny. Pr dko i energia kinetyczna rosn a do warto ci jak ciao miao pocz tkowo. Interpretowali my energi kinetyczn jako zdolno ciaa do wykonania pracy kosztem jego ruchu (kosztem Ek). Po przebyciu zamkni tej drogi (cyklu) zdolno ciaa do wykonania pracy pozostaje taka sama, jest zachowana. Sia spr ysta wywierana przez idealn spr yn jest zachowawcza. Inne siy, dziaaj tak e w ten sposb, np.
8-1
sia grawitacji. Ciao rzucone do gry, przy zaniedbaniu oporu powietrza, wrci z t sam pr dko ci i energi kinetyczn . Je eli jednak ciao, na ktre dziaa jedna lub wi cej si powraca do poo enia pocz tkowego i ma inn energi kinetyczn ni na pocz tku to oznacza, e po przebyciu drogi zamkni tej zdolno tego ciaa do wykonania pracy nie zostaa zachowana. Oznacza to, e przynajmniej jedn z dziaaj cych si okre la si jako niezachowawcz . Aby zilustrowa ten przypadek, za my, e powierzchnia nie jest idealnie gadka, e mamy do czynienia z tarciem. Ta sia tarcia przeciwstawia si ruchowi bez wzgl du w ktrym kierunku porusza si ciao (nie tak jak sia spr ysto ci czy grawitacji) i ciao wraca z mniejsz energi kinetyczn . Mwimy, e sia tarcia (i inne dziaaj ce podobnie) s niezachowawcze. Mo emy przeanalizowa zachowawczy charakter si analizuj c prac jak wykonuje ta sia nad punktem materialnym. W pierwszym przykadzie (bez tarcia) praca wykonana przez si spr yst , gdy spr yna ulega ciskaniu, jest ujemna (sia jest skierowana przeciwnie do przemieszczenia, cos180q = -1). Gdy spr yna rozpr si praca jest dodatnia (sia i przemieszczenie jednakowo skierowane). Podczas penego cyklu praca wykonana przez si spr yst (si wypadkow ) jest rwna zero. W drugim przykadzie (uwzgl dniamy tarcie). Praca wykonywana przez si tarcia jest ujemna dla ka dej cz ci cyklu (tarcie zawsze przeciwstawia si ruchowi). Oglnie: Sia jest zachowawcza, je eli praca wykonana przez t si nad punktem materialnym, ktry porusza si po dowolnej drodze zamkni tej jest rwna zeru. Sia jest niezachowawcza je eli praca wykonana przez t si nad punktem materialnym, ktry porusza si po dowolnej drodze zamkni tej nie jest rwna zeru. Mo emy jeszcze trzecim sposobem rozwa y r nic mi dzy siami niezachowawczyB 1 1
2 A A
mi i zachowawczymi. Rozpatrzmy ruch z punktu A do B po jednej drodze (1) a powrt z B do A po innej (2) (patrz rysunek). Je eli sia jest zachowawcza to WAB,1 + WBA,2 = 0 bo droga zamkni ta. Mo emy to zapisa inaczej WAB,1 = - WBA,2 Ale gdyby odwrci kierunek ruchu i przej z A do B po drugiej drodze to, poniewa 8-2
zmieniamy tylko kierunek to WAB,2 = -WBA,2 Sk d otrzymujemy WAB,1 = WAB,2 Wida z tego, e praca wykonana przez si zachowawcz przy przemieszczaniu od A do B jest taka sama dla obu drg. Drogi 1 i 2 mog mie dowolny ksztat byleby tylko czyy te same punkt A i B. Si nazywamy zachowawcz je eli praca wykonana przez ni nad punktem materialnym poruszaj cym si mi dzy dwoma punktami zale y tylko od tych punktw, a nie od cz cej je drogi. Si nazywamy niezachowawcz je eli praca wykonana przez ni nad punktem materialnym poruszaj cym si mi dzy dwoma punktami zale y od drogi cz cej te punkty. Przedstawione definicje s rwnowa ne. 8.3 Energia potencjalna Skupimy si teraz na odosobnionym ukadzie ciao + spr yna. Zamiast mwi ciao si porusza b dziemy mwi: stan ukadu si zmienia. Widzieli my, e gdy nie wyst puje tarcie to energia kinetyczna maleje a potem ronie tak, e wraca do pocz tkowej warto ci w cyklu zamkni tym. W tej sytuacji (gdy dziaaj siy zachowawcze) staje si celowe wprowadzenie poj cia energii stanu lub energii potencjalnej Ep. Mwimy, e je eli energia kinetyczna ukadu zmieni si o warto 'Ek to tym samym zmieni si stan ukadu to energia potencjalna Ep (stanu) tego ukadu musi si zmieni o warto rwn co do warto ci bezwzgl dnej, lecz przeciwn co do znaku, tak e suma tych zmian jest rwna zeru 'Ek + 'Ep = 0 Innymi sowy, ka da zmiana energii kinetycznej Ek jest rwnowa ona przez rwn co do warto ci, a przeciwn co do znaku zmian energii potencjalnej Ep ukadu, tak e ich suma pozostaje przez cay czas staa Ek + Ep. = const. (8.1)
Energia potencjalna przedstawia form nagromadzonej energii, ktra mo e by cakowicie odzyskana i zamieniona na energi kinetyczn . Nie mo na wi c wi za energii potencjalnej z si niezachowawcz . W przykadzie ze spr yn (bez tarcia) energia kinetyczna ciaa pocz tkowo maleje, a zlokalizowana w spr ynie energia potencjalna ro nie. Z twierdzenia o pracy i energii W = 'Ek wi c dla zachowawczej siy F W = 'Ek = - 'Ep
8-3
St d 'E p W F ( x ) dx
x0 x
(8.2)
Mo emy wi c zapisa zale no mi dzy si i energi potencjaln F ( x) dE p ( x) dx (8.3)
Trzeba zwrci uwag , e naprawd potrafimy tylko policzy 'Ep a nie Ep sam . Poniewa 'Ep = EpB EpA. eby znale EpB trzeba nie tylko zna si ale jeszcze warto EpA E pB 'E p E pA F ( x)dx E pA
x0 x
Punkt A nazywamy punktem odniesienia i zazwyczaj wybieramy go tak (umowa), eby Ep byo rwne zeru w tym punkcie (porwnanie z potencjaem elektrycznym). Przykady energii potencjalnej dla jednowymiarowych si zachowawczych x grawitacyjna energia potencjalna (w pobli u powierzchni Ziemi) Ruch wzdu osi y F(y) = -mg F jest staa. Przyjmujemy, e dla y = 0, Ep(0) = 0. Wtedy
y y
E p ( y) Sprawdzenie
F ( y )dy E p (0)
0
(mg )dy
0
mgy
dE p ( y ) dy
d (mgy ) dy
mg
x energia potencjalna spr yny Ruch wzdu osi x F(x) = -kx Przyjmujemy dla x = 0, Ep(0) = 0. Wtedy
8-4

x
Ep
( kx)dx
0
kx 2 2
Sprawdzenie: dE p ( x) dx kx 2 d 2 dx
kx
8.3.1 Energia potencjalna i potencja pola grawitacyjnego W przykadzie powy ej obliczyli my energi potencjaln zwi zan z si grawitacyjn w pobli u powierzchni Ziemi, gdzie przyjmowali my, e sia grawitacji jest staa. Teraz zajmiemy si zagadnieniem bardziej oglnym i znajdziemy energi potencjaln masy m znajduj cej si w dowolnym punkcie nad powierzchni Ziemi odlegym o r od rodka Ziemi. Dla si zachowawczych zmian energii potencjalnej ciaa przy przej ciu ze stanu A do stanu B mo emy zapisa jako 'E p sk d E pB W AB E pB E pB E pA W AB
eby policzy energi potencjaln w punkcie B musimy zna energi potencjaln w punkcie odniesienia A i policzy prac WAB. Dla masy m znajduj cej si w pewnym punkcie nad powierzchni Ziemi odlegym o r od rodka Ziemi stan odniesienia wybiera si tak, e Ziemia i masa m znajduj si od siebie w niesko czonej odlego ci. Temu poo eniu (r f) przypisujemy zerow energi potencjaln , EpA = 0. Zwrmy uwag , e stan zerowej energii jest rwnie stanem zerowej siy. Sia grawitacji jest si zachowawcz wi c dla wybranego punktu odniesienia E p (r ) Wfr 0
Musimy teraz obliczy prac Wfr . Poniewa znamy si F G MZm r2
to mo emy obliczy prac i w konsekwencji energi potencjaln (znak minus wskazuje kierunek dziaania siy do rodka Ziemi; sia przyci gaj ca)
8-5

r r
E p (r )
Wf r
F d r
f r
Mm G 2 d r r f Mm G r
(8.4)
Mm G r f
Energia potencjalna ma warto rwno zeru w niesko czono ci (punkt odniesienia) i maleje w miar zmniejszania si r. Oznacza to, e sia jest przyci gaj ca. Wzr ten jest prawdziwy bez wzgl du na wybr drogi po jakiej punkt porusza si z niesko czono ci do r. Widzimy, e z polem siy grawitacji wi e si przestrzenny rozkad energii E(r) dany rwnaniem (8.4). Omawiaj c na Wykadzie 6 pole grawitacyjne przedstawiali my si dziaaj c na umieszczony w tym polu obiekt jako iloczyn nat enia pola i masy tego obiektu. Stwierdzili my, e jedna masa wytwarza pole, a nast pnie to pole dziaa na drug mas . Inaczej mwi c rozdzielili my si na dwie cz ci i w ten sposb uniezale nili my nasz opis od masy obiektu wprowadzanego do pola. Podobnie mo emy post pi z energi potencjaln . Zauwa my, e zgodnie z wyra eniem (8.4) mo emy j przedstawi jako iloczyn masy m i pewnej funkcji V(r) E p (r ) mV (r ) (8.5)
Funkcj V(r) nazywamy potencjaem pola grawitacyjnego i definiujemy jako stosunek grawitacyjnej energii potencjalnej masy m do warto ci tej masy V (r ) E p (r ) m G M r (8.6)
Jak ju wspominali my z poj cia pola korzysta si nie tylko w zwi zku z grawitacj . Przy opisie zjawisk elektrycznych rwnie b dziemy si posugiwali poj ciem pola (elektrycznego), jego nat enia i potencjau. Przykad 1 Skorzystajmy teraz z wyra enia na grawitacyjn energi potencjaln , eby znale pr dko jak nale y nada obiektowi przy powierzchni Ziemi, aby wznis si on na wysoko h nad powierzchni Ziemi Stosuj c zasad zachowania energii otrzymujemy E k E p ( RZ ) czyli M m mv 2 G Z 2 RZ a po przeksztaceniach v 1 1 2GM R R h Z Z G MZm RZ h E p ( R Z h)
8-6
Je eli na powierzchni Ziemi dostarczymy ciau dostatecznie du ej energii kinetycznej wtedy ucieknie ono z Ziemi i nie powrci. Jego energia kinetyczna b dzie malaa w trakcie oddalania si , a potencjalna rosa. Przykad 2 Teraz sprbujemy obliczy jak pr dko nale y nada obiektowi na Ziemi aby uciek on z Ziemi na zawsze. Praca potrzebna na przeniesieni ciaa o masie m z powierzchni Ziemi do niesko czonoci wynosi Ep(RZ) = -GMZm/RZ Je eli na powierzchni Ziemi dostarczymy ciau energii kinetycznej wi kszej wtedy ucieknie ono z Ziemi i nie powrci. Energia kinetyczna b dzie malaa w trakcie oddalania si ciaa, a potencjalna rosa. Krytyczna pr dko pocz tkowa v0 (pr dko ucieczki) dana jest wzorem 1 2 mv 0 2 G MZm , czyli v 0 RZ 2G MZ # 11.2 km s RZ
Oczywi cie pomin li my inne siy jak siy grawitacyjne wywierane przez Ksi yc czy So ce itp. Ta pr dko ucieczki nosi nazw drugiej pr dko ci kosmicznej. Natomiast pierwsz pr dko ci kosmiczn nazywamy najmniejsz mo liw pr dko jak musi mie punkt materialny swobodnie kr cy po orbicie wok Ziemi. Na poruszaj cy si po orbicie obiekt dziaaj dwie siy; sia grawitacji i sia od rodkowa. Siy te maj przeciwne zwroty i dla stabilnej orbity rwnowa si mv 2 r i st d znajdujemy v GM Z r G MZm r2
Pierwszej pr dko ci kosmicznej odpowiada orbita o promieniu r rwnym w przybli eniu promieniowi Ziemi R. Dla r = R otrzymujemy warto v = 7.9 km/s. 8.4 Zasada zachowania energii Gdy dziaaj siy zachowawcze to W = 'Ek = EkB EkA oraz W = -'Ep = - (EpB EpA) wi c - (EpB EpA) = EkB EkA czyli EkA + EpA = EkB + EpB (8.7)
8-7
Rwnania (8.1, 8.4) nazywa si zasad zachowania energii mechanicznej. Mwi ona, e dla ciaa podlegaj cego dziaaniu siy zachowawczej, ktrego energia potencjalna jest rwna Ep, suma energii kinetycznej i potencjalnej jest staa (o ile nie dziaaj inne siy). Przykad 3 Asekuracja wspinacza w grach. Wspinacz dobiera sobie lin , ktrej wytrzymao na zerwanie jest 25 razy wi ksza ni jego wasny ci ar (Fliny = 25mg). Lina (nylonowa) podlega prawu Hooke'a a do zerwania, ktre nast puje gdy lina wydu y si o 25% w stosunku do dugo ci pocz tkowej. Czy wyposa ony w tak lin wspinacz prze yje spadek (niezale nie od wysoko ci)?
wspinacz
W l
pnkt. ubezpieczenia
ubezpieczaj cy
Poniewa Fliny = k(0.25l) wi c 25mg = k(0.25l) sk d k = 25mg/0.25l czyli k = 100mg/l Przed spadkiem (punkt W) Epw = mg(h + l) Po spadku (punkt S) Eps = mg(h - l - y) + ky2/2
8-8
Poniewa w punktach W i S energia kinetyczna wspinacza jest rwna zeru, wi c Epw = Eps czyli mg(h + l) = mg(h - l - y) +ky2/2 Uwzgl dniaj c k = 100 mg/l otrzymujemy mgl = -mgl - mgy + (1/2)(100mg/l)y2 co daje 50y2 ly - 2l2 = 0 Rozwi zanie fizyczne: y = 0.21l mie ci si w granicy wytrzymao ci 0.25l. Oszacujmy teraz maksymalne przyspieszenie Fwyp = ky - mg wi c ma = ky - mg sk d a = ky/m - g = 20g Du e ale lina musi by spr ysta eby "zagodzi" hamowanie. A co z zachowaniem energii w przypadku gdy dziaa sia niezachowawcza? Dla si zachowawczych 'E k WZ lub 'E k 'E p 0
Wielko po lewej stronie to po prostu zmiana cakowitej energii mechanicznej 'E. Zatem rwnanie to ma posta 'E = 0. Je eli oprcz kilku si zachowawczych dziaa sia niezachowawcza (np. tarcie) to wtedy WNZ WZ czyli co jest rwnowa ne 'E W NZ 'E k 'E p 'Ek W NZ
Wida, e sia tarcia zmienia energi mechaniczn ukadu (zmniejsza j bo tarcie jest si rozpraszaj c czyli dysypatywn ). Co stao si ze "stracon " energi mechaniczn ? Zostaje ona przeksztacona na energi wewn trzn U, ktra objawia si wzrostem temperatury. U jest rwna rozproszonej energii mechanicznej. Wi cej o energii wewn trznej powiemy w dalszych rozdziaach. Uoglnijmy nasz dyskusj 8-9
Fwyp = Fzew + FZ + FNZ Z twierdzenia o pracy i energii wynika, e praca wykonana przez si wypadkow jest rwna zmianie energii kinetycznej. Wzew WZ WNZ co jest rwnowa ne Wzew - 'Ep - 'U = 'Ek czyli Wzew = 'Ek + 'Ep + 'U (8.8) 'E k
Z rwnania (8.5) wynika, e ka da praca wykonana na ciele przez czynnik zewn trzny rwna si wzrostowi energii kinetycznej plus wzrost energii potencjalnej plus wzrost energii wewn trznej. Caa energia zostaa zarejestrowana. Mamy obejmuj ce wszystko zachowanie energii (cakowitej). Wynika z niego, e energia mo e by przeksztacona z jednej formy w inn , ale nie moe by wytwarzana ani niszczona; energia cakowita jest wielko ci sta . Przykad 4 Energia i biologia. Przykadowo, na wykadzie z fizyki osoby pi ce zu ywaj energi w tempie okoo 80 J/s, a osoby uwa aj ce ok. 150W. agodne wiczenia 500 W intensywne 1000 W ale tylko 100 W na zewn trz ciaa jako energia mechaniczna (Czowiek mo e wykonywa prac mechaniczn tylko z moc 100 W). Jak dugo trzeba wiczy (np. gimnastyka agodna 500W) aby straci (spali) 500 g tuszczu? Tuszcz zawiera ok. 40000 J/g. St d 500 g tuszczu zawiera 2107 J. Poniewa P = E/t wi c t = E/P = 2107 J/ 500W = 11 h Ile kalorii musi zawiera po ywienie aby utrzyma si przy yciu? Minimalna moc 80 W (sen), 150 W gdy si nie pi, rednio 110 W. E = Pt = 110W243600s = 9.5106 J Poniewa 1 kilokaloria = 4180 J wi c E = 2260 kcal (cz sto mylona z cal). Przykad 5 Energia i samochd. Samochd jedzie z pr dko ci 100 km/h i zu ywa 8 litrw benzyny na 100 km. Jaka moc jest potrzebna do utrzymania tej staej pr dko ci? 1 litr benzyny - 3.7107 J wi c P = (83.7107 J)/(3600s) = 7104 W = 70 kW. Dla porwnania w mieszkaniu zu ywamy okoo 1 - 1.5 kW energii elektrycznej. Samochd zu ywa kilkadziesi t razy wi cej.
8-10
Wykad 9 9. Zasada zachowania p du

9.1 rodek masy Dotychczas przedmioty traktowali my jak punkty materialne, tzn. cz steczki bezwymiarowe (obj to = 0) obdarzone mas co wystarczao w przypadku ruchu post powego bo ruch jednego punktu odzwierciedla ruch caego ciaa. W oglnym przypadku ruch ukadu cz steczek mo e by bardzo skomplikowany np. x ciao mo e wirowa lub drga. x w trakcie ruchu cz steczki mog zmienia swoje wzajemne poo enie. Przykad ciaa wiruj cego jest pokazany na rysunku poni ej.
Zauwa my, e istnieje w tym ukadzie jeden punkt, ktry porusza si po linii prostej ze sta pr dko ci . aden inny punkt nie porusza si w ten sposb. Ten punkt to rodek masy. Zajmiemy si ruchem tego punktu. Zacznijmy od przypomnienia poj cia redniej wa onej. W tym celu rozwa my prosty ukad, w ktrym mamy do czynienia z dwoma skrzynkami zawieraj cymi np. jabka o r nej masie. W jednej mamy n1 jabek, ka de o masie m1, w drugiej n2, ka de o masie m2. Sprbujmy policzy jaka jest rednia masa jabka. m red. czyli m red. n1m1 n2 m2 n1 n2 n1 n2 m1 m2 n1 n2 n1 n2
To jest rednia wa ona (wagami s uamki ilo ci jabek w skrzynce). Uwzgl dniamy w ten sposb fakt, e liczby jabek nie s rwne. Natomiast rodek masy jest po prostu rednim poo eniem przy czym masa jest czynnikiem wa cym przy tworzeniu redniej. Np. dla dwch r nych mas m1 i m2
9-1
x rm m1 x1 x2 m2 x
x rm czyli
m1 m2 x1 x2 m1 m2 m1 m2 x rm m1 x1 m2 x 2 m1 m2
Dla n mas le cych wzdu linii prostej otrzymamy

n
x rm
m1 x1 m2 x 2 ..... mn x n m1 m2 ..... mn
m x
i i 1 n
m
i 1
poniewa suma
m
i 1
M jest cakowit mas ukadu to mo emy zapisa

n
Mx rm
m x
i i 1
Gdyby punkty nie le ay na jednej prostej to wwczas rodek masy znajdziemy post puj c dla ka dej ze wsprz dnych analogicznie jak powy ej. Otrzymamy wi c
n
x rm oraz
m1 x1 m2 x 2 ..... mn x n m1 m2 ..... mn
m x
i i 1 n
m
i 1 n i
y rm
m1 y1 m2 y 2 ..... mn y n m1 m2 ..... mn
m y
i 1 n
m
i 1
9-2
Zwrmy uwag , e ukad dwch rwna skalarnych mo na zast pi przez jedno zwi ze rwnanie wektorowe
n
m r
r rm
i 1
i i
(9.1)
Uoglnienie na trzy wymiary jest automatyczne. Zauwa my, e rodek masy ukadu punktw materialnych zale y tylko od mas tych punktw i od wzajemnego ich rozmieszczenia (nie zale y od wyboru ukadu odniesienia). Przykad 1 Znale rodek masy ukadu trzech cz stek o masach m1 = 1kg, m2 = 2kg i m3 = 3kg, umieszczonych w rogach rwnobocznego trjk ta o boku 1m. Poniewa wynik nie zale y od wyboru ukadu odniesienia to mo emy przyj ukad tak jak na rysunku.
m3 3 2
m1
m2
x rm = (m1x1 + m2x2 + m3x3)/M = (1kg0m + 2kg1m + 3kg0.5m)/6kg = 7/12m 3 3 m)/6kg = y rm = (m1y1 + m2y2 + m3y3)/M = (1kg0m + 2kg0m+3kg m 4 2 Uwaga: poo enie rodka masy nie pokrywa si z geometrycznym rodkiem. Przedyskutujmy teraz fizyczne znaczenie rodka masy. 9.2 Ruch rodka masy Rozwa my ukad punktw materialnych o masach m1, m2, m3 ..., mn i o staej cakowitej masie M. Na podstawie rwnania (9.1) mo emy napisa Mr rm = m1r1 + m2r2 +.......+ mnrn gdzie r rm jest rodkiem masy w okre lonym ukadzie odniesienia. R niczkuj c (wzgl dem czasu) powy sze rwnanie otrzymamy M d r rm dt m1 dr d r1 dr m2 2 ...... mn n dt dt dt
9-3
lub Mv rm = m1v1 + m2v2 +.....+ mnvn Je eli ponownie zr niczkujemy otrzymane powy ej rwnanie to otrzymamy M lub Ma rm = m1a1 + m2a2 + .......+ mnan czyli Ma rm = F1 + F2 + ...........+ Fn Wobec tego mo emy napisa Ma rm = Fzew (9.2) d v rm dt m1 dv n dv1 dv 2 m2 ...... mn dt dt dt
Z rwnania (9.2) wynika, e rodek masy ukadu punktw materialnych porusza si w taki sposb, jakby caa masa ukadu bya skupiona w rodku masy i jakby wszystkie siy zewn trzne na dziaay. To twierdzenie obowi zuje dla ka dego ukadu punktw materialnych. x Ukad mo e by ciaem sztywnym (punkty maj stae poo enia wzgl dem siebie). Wtedy przy obliczeniach rodka masy sumowanie zast pujemy cakowaniem. x Ukad mo e by zbiorem cz steczek, w ktrym wyst puj wszystkie rodzaje ruchu wewn trznego. Uwaga: Gdy si zewn trzn jest sia ci ko ci to wtedy dziaa ona na rodek ci ko ci. W rozwa anych przypadkach te dwa rodki si pokrywaj . Poj cie rodka masy jest bardzo u yteczne np. do obliczania energii kinetycznej. Obliczmy Ek mierzone w ukadzie rodka masy. E k ,calkowita
m v
i
2 i
m (v
i
rm
v i ,wzg )(v 2
rm
v i , wzg )
gdzie vwzgl jest pr dko ci mierzon w ukadzie rodka masy. Wykonuj c mno enie skalarne otrzymamy E k ,calkowita
2 2 Poniewa (jak pokazali my wcze niej) wyraz drugi rwna si iloczynowi M razy pr dko rodka masy (Mv rm = m1v1 + m2v2 +.....+ mnvn). W ukadzie rodka masy, w ktrym mierzymy, v rm = 0 wi c drugi wyraz znika. Zatem Mv 2rm E kcalkowita E k' 2 9-4
v 2rm v
rm mi v i , wzg
m v
i
2 i , wzg
gdzie Ek' jest energi kinetyczn mierzon w ukadzie rodka masy. Dla cia sztywnych to rwnanie przyjmuje posta E kcalkowita Mv 2rm ' E rot 2
gdy w ukadzie rodka masy ciao sztywne mo e mie tylko energi rotacyjn (obrotow ). Przykad 2 Obr cz o masie m toczy si po paszczy nie tak, e rodek obr czy ma pr dko v.
Jaka jest energia kinetyczna obr czy ? E kcalkowita mv 2 mv rot ,wzg 2 2

2
gdzie vrot,wzg to pr dko obr czy w ukadzie rodka masy. Poniewa obserwator w ukadzie rodka masy widzi obr cz obracaj c si z pr dko ci v wi c vrot,wzg = v. St d mv 2 mv 2 E kcalkowita mv 2 2 2 Zauwa my, e obr cz ma energi dwa razy wi ksz od ciaa o masie m poruszaj cego si z t sam pr dko ci v (ale nie obracaj cego si ). 9.3 P d ukadu punktw materialnych Zdefiniowali my ju p d punktu materialnego jako iloczyn jego masy m i pr dko ci v. Pokazali my rwnie , e II zasada dynamiki Newtona ma posta F dp dt
Przypu my jednak, e zamiast pojedynczego punktu mamy do czynienia z ukadem n punktw materialnych o masach m1, ......, mn. Zakadamy, e masa ukadu (M) pozostaje staa. Ka dy punkt b dzie mia pewn pr dko i pewien p d. Ukad jako cao b dzie mia cakowity p d P w okre lonym ukadzie odniesienia b d cy sum geometryczn p dw poszczeglnych punktw w tym ukadzie odniesienia
9-5
P = p1 + p2 + ......... + pn Je eli porwnamy t zale no z rwnaniem Mv rm = m1v1 + m2v2 +.....+ mnvn to otrzymujemy P = Mv rm Tre tego rwnania mo na wyrazi nast puj co: Cakowity p d ukadu punktw materialnych jest rwny iloczynowi cakowitej masy ukadu i pr dko ci jego rodka masy. Poniewa Fzew = Ma rm, to II zasada dynamiki Newtona dla ukadu punktw materialnych przyjmuje posta F zew bo dP dt 9.4 Zasada zachowania p du Przypu my, e suma si zewn trznych dziaaj cych na ukad jest rwna zeru. Wtedy na podstawie rwnania (9.3) dP dt 0 albo P const . M d v srm dt Ma srm dP dt (9.3)
Zasada zachowania p du: Je eli wypadkowa si zewn trznych dziaaj cych na ukad jest rwna zeru, cakowity wektor p du ukadu pozostaje stay. Zobaczymy jak ta zasada stosuje si do r nych sytuacji fizycznych. Omwimy teraz poj cie si zewn trznych dla danego ukadu - jak wybra ukad i jak stosowa zasad zachowania p du. Przykad 3 Rozwa my dwa ciaa o masach mA i mB po czone niewa k spr yn umieszczone na doskonale gadkim stole. Odci gamy od siebie te ciaa na pewn odlego , a nast pnie puszczamy swobodnie (rysunek).
Sprbujmy opisa ruch tych cia. Najpierw ustalamy z czego skada si rozwa any ukad. Przyjmujemy, e tworz go obie masy + spr yna. Je eli tak to nie dziaa adna sia zewn trzna (dziaaj siy po-
9-6
mi dzy elementami ukadu czyli siy wewn trzne). Mo emy teraz zastosowa zasad zachowania p du. Przed zwolnieniem cia p d ukadu (w odniesieniu do stou) by rwny zeru. I taki pozostaje po ich zwolnieniu. Chocia ciaa poruszaj si ich p d mo e by rwny zeru, poniewa p d b d cy wielko ci wektorow jest sum dodatniego p du ciaa A (porusza si w kierunku +x) i ujemnego p du ciaa B (porusza si w kierunku -x). Z zasady zachowania p du p d pocz tkowy = p d ko cowy 0 = mAvA + mBvB Zatem mBvB = - mAvA lub vA = mBvB/mA Np. gdy mA = 2kg i mB = 1kg to vA jest rwna poowie vB i ma zwrot przeciwny. Przykad 4 Ta sama zasada obowi zuje w fizyce j drowej i atomowej. Jako przykad rozpatrzmy rozpad promieniotwrczy. Cz stka D (j dro atomu helu) emitowana jest z pr dko ci 1.4107 m/s i z energi kinetyczn 4.1 MeV przez j dro uranu 238, pozostaj ce pocz tkowo w spoczynku. Znale pr dko odrzutu powstaego j dra toru 234. Jako ukad rozpatrujemy j dro toru 234 + cz stk D (przed rozpadem po prostu j dro uranu 238). Ze wzgl du na nieobecno si zewn trznych p d ukadu, ktry przed rozpadem by rwny zeru po rozpadzie pozostaje niezmieniony. p d pocz tkowy = p d ko cowy 0 = MDvD + MThvTh wi c vTh = - MDvD/MTh = - 41.4107/234 = -2.4105 m/s
9-7
Wykad 10 10. Zasada zachowania p du II

10.1 Ukady o zmiennej masie
Dotychczas zajmowali my si ukadami o staej masie. Obecnie zajmiemy si ukadami, ktrych masa zmienia si podczas obserwacji. Przykadem niech b dzie rakieta. Wyrzuca ona ze swej dyszy gor cy gaz z du pr dko ci , zmniejszaj c w ten sposb swoj mas i zwi kszaj c pr dko (rysunek poni ej).
vs v dms m
Spaliny opuszczaj silnik rakiety ze sta pr dko ci vs wzgl dem Ziemi. Pr dko chwilowa rakiety wzgl dem Ziemi jest rwna v, zatem pr dko spalin wzgl dem rakiety vwzg. jest dana zale no ci vwzgl = vs v (10.1)
Je eli w pewnym przedziale czasowym dt z rakiety wyrzucona zostaje masa dms z pr dko ci v0 to masa rakiety maleje o dm a jej pr dko ro nie o dv, przy czym d ms dt dm dt (10.2)
Obliczmy teraz cakowit szybko zmian p du P ukadu dP dt dP dt dP dt m d p rakiety dt d p spalin dt
d ms d(mv ) vs dt dt d ms dv dm v vs dt dt dt (10.3)
Rwnanie to uwzgl dnia fakt, e w przypadku rakiety zmienia si zarwno jej masa jak i pr dko podczas gdy spaliny s wyrzucane ze sta pr dko ci . Zmiana p du ukadu jest zgodnie z II zasad dynamiki Newtona rwna sile zewn trznej dziaaj cej na ukad.
10-1
Uwzgl dniaj c zale no ci (10.1) i (10.2) mo emy przeksztaci rwnanie (10.3) do postaci d ms dp dv m Fzew v wzgl (10.4) dt dt dt Ostatni wyraz w rwnaniu (10.4) mo e by interpretowany jako sia wywierana na ukad przez substancj (spaliny), ktra z niego wylatuje. W przypadku rakiety nosi ona nazw siy ci gu. Je eli ruch rakiety odbywa si w przestrzeni kosmicznej to siy zewn trzne Fzew s do zaniedbania i wtedy zmiana p du rakiety jest rwna sile ci gu. Je eli jednak ruch odbywa si w pobli u Ziemi (np. tu po starcie) to wwczas Fzew reprezentuje ci ar rakiety i si oporu atmosfery i trzeba j uwzgl dni. Konstruktorzy rakiet staraj si uzyska jak najwi ksz si ci gu aby przezwyci y Fzew. Np. rakieta Saturn 5 o masie ponad 3 mln kg wytwarzaa przy starcie ci g 40 MN. Obliczmy si ci gu dla rakiety o masie 15000 kg, ktra po spaleniu paliwa wa y 5000 kg. Szybko spalania paliwa wynosi 150 kg/s, a pr dko wyrzucania gazw wzgl dem rakiety jest rwna 1500 m/s. F wi c F = 1500 m/s150 kg/s = 2.25105 N Zwrmy uwag , e pocz tkowo (rakieta z paliwem) sia dziaaj ca na rakiet skierowana ku grze jest rwna sile ci gu 2.25105 N minus ci ar rakiety (1.5105 N). Po zuyciu paliwa wynosi 2.25105 N - 0.5105 N = 1.75105 N. 10.2 Zderzenia v wzgl dM dt
10.2.1 Wst p Co rozumiemy poprzez zderzenie? Siy dziaaj ce przez krtki czas w porwnaniu do czasu obserwacji ukadu nazywamy siami impulsowymi. Takie siy dziaaj w czasie zderze np. uderzenie piki o cian czy zderzenie kul bilardowych. Ciaa w trakcie zderzenia nie musz si "dotyka", a i tak mwimy o zderzeniu np. zderzenie cz stki alfa (4He) z j drem jakiego pierwiastka (np. Au). Wwczas mamy do czynienia z odpychaniem elektrostatycznym. Pod zderzenia mo emy podci gn rwnie reakcje. Proton w trakcie zderzenia z j drem mo e wnikn do niego. Wreszcie mo emy rozszerzy definicj zderze o rozpady cz stek np. cz stka sigma rozpada si na pion i neutron: 6 = S- + n. Wszystkie te "zdarzenia" posiadaj cechy charakterystyczne dla zderze : x mo na wyra nie rozr ni czas "przed zderzeniem" i "po zderzeniu" x prawa zachowania p du i energii pozwalaj zdoby wiele informacji o procesach na podstawie tego co "przed zderzeniem" i tego co "po zderzeniu" mimo, e niewiele wiemy o siach "podczas" zderzenia.
10-2
10.2.2 Zderzenia w przestrzeni jednowymiarowej Wprawdzie cz sto nie znamy si dziaaj cych podczas zderzenia ale wiemy, e musi by speniona zasada zachowania p du (siy zewn. = 0), oraz zasada zachowania energii cakowitej. Wobec tego nawet nie znaj c szczegw oddziaywania mo na w wielu przypadkach stosuj c te zasady przewidzie wynik zderzenia. Zderzenia klasyfikujemy zwykle na podstawie tego, czy energia kinetyczna jest zachowana podczas zderzenia czy te nie. Je eli tak to zderzenie nazywamy spr ystym, je eli nie to niespr ystym. Jedyne prawdziwe zderzenia spr yste (chocia nie zawsze) to zderzenia mi dzy atomami, j drami i cz steczkami elementarnymi. Zderzenia mi dzy ciaami s zawsze w pewnym stopniu niespr yste chocia czasami mo emy je traktowa w przybli eniu jako spr yste. Kiedy dwa ciaa po zderzeniu cz si mwimy, e zderzenie jest cakowicie niespr yste. Np. zderzenie mi dzy pociskiem i drewnianym klockiem gdy pocisk wbija si w klocek. Rozpatrzmy teraz zderzenie spr yste w przestrzeni jednowymiarowej. Wyobra my sobie dwie gadkie nie wiruj ce kule, poruszaj ce si wzdu linii cz cej ich rodki. Masy kul m1 i m2, pr dko ci przed zderzeniem v1 i v2 a po zderzeniu u1 i u2 tak jak na rysunku poni ej.
m1
v1
m2
v2
m1
u1
m2
u2
Z zasady zachowania p du otrzymujemy m1v1 + m2v2 = m1u1 + m2u2 (10.5)
Poniewa zderzenie jest spr yste to energia kinetyczna jest zachowana (zgodnie z definicj ). Otrzymujemy wi c
2 m1v 12 m2v 2 2 2 2 m1u12 m2 u 2 2 2
(10.6)
Przepisujemy rwnanie (10.5) w postaci m1(v1 - u1) = m2(u2 - v1) a rwnanie (10.6) w postaci m1 (v 12 u12 )
2 2 m2 (u 2 v 2 )
(10.7)
(10.8)
10-3
Dziel c rwnanie (10.8) przez rwnanie (10.7) otrzymamy w wyniku (przy zao eniu v1 z u1 i v2 z u2) v1 + u1 = v2 + u2 a po uporz dkowaniu v1 - v2 = u2 - u1 (10.9)
Rwnanie to mwi nam, e w opisanym zderzeniu wzgl dna pr dko zbli ania si cz stek przed zderzeniem jest rwna wzgl dnej pr dko ci ich oddalania si po zderzeniu. Mamy do dyspozycji trzy rwnania (10.7), (10.8) i (10.9), a chcemy znale u1 i u2. Wystarcz wi c dowolne dwa. Bior c dwa liniowe rwnania (10.7) i (10.9) obliczmy u1 oraz u2 2m1 m m 2 1 m m1 v 1 2 m m v 2 2 1 (10.11) m1 m2 m m 2 1 2m 2 v 1 m m 2 1 v 2 (10.10)
Rozpatrzmy kilka interesuj cych przypadkw: x m1 = m2 u1 = v2 wtedy czyli cz stki wymieniy si pr dko ciami. x v2 = 0 wtedy u1 m1 m2 m m 2 1 v 1 oraz u2 2m1 m m 2 1 v 1 oraz u2 = v1
x je eli jeszcze dodatkowo m1 = m2 u1 = 0 u2 = v1 (wymiana pr dko ci) wtedy oraz x natomiast gdy m2 >> m1 to wtedy: u1 # v1 u2 # 0 oraz Taka sytuacja zachodzi np. przy zderzeniu cz stki lekkiej z bardzo ci k (spoczywaj c ) np. pika uderza o cian . wreszcie sytuacja odwrotna m2 << m1. u1 # v1 oraz u2 # 2v1. Wtedy Pr dko cz stki ci kiej (padaj cej) prawie si nie zmienia. Np. Neutrony w reaktorze musz by spowalniane aby podtrzyma proces rozszczepienia. W tym celu zderzamy je z spr y cie z j drami (spoczywaj cymi) spowalniacza. Gdyby w spowalniaczu byy ci kie j dra to neutrony zderzaj c si "odbijayby" si nie x
10-4
trac c nic z pr dko ci. Gdyby natomiast spowalniaczem byy cz stki lekkie np. elektrony to neutrony poruszayby si w rd nich praktycznie bez zmiany pr dko ci. Zatem trzeba wybra moderator (spowalniacz) o masie j der porwnywalnej z mas neutronw. Przy zderzeniach niespr ystych energia kinetyczna nie jest zachowana. R nica pomi dzy energi kinetyczn pocz tkow i ko cow przechodzi np. w ciepo lub energi potencjaln deformacji. Przykad 1 Jak cz swej energii kinetycznej traci neutron (m1) w zderzeniu centralnym z j drem atomowym (m2) b d cym w spoczynku? m1v 12 Pocz tkowa energia kinetyczna: E k1 2 2 m1u1 Ko cowa energia kinetyczna: E k 2 2 Wzgl dne zmniejszenie energii kinetycznej: E k1 E k 2 E k1 Poniewa dla takiego zderzenia: u1 wi c E k1 E k 2 Ek1 x dla oowiu m2 = 206 m1 wi c x dla w gla m2 = 12 m1 wi c x dla wodoru m2 = m1 wi c m m2 1 1 m m 2 1
2
v 12 u12 v 12
1
u12 v 12
m1 m2 m m 2 1
v 1 4m1m2 (m1 m2 ) 2
E k1 E k 2 0.02 (2%) E k1 E k1 E k 2 0.28 (28%) E k1 E k1 E k 2 1 (100%) E k1
Wyniki te wyja niaj dlaczego parafina, ktra jest bogata w wodr jest dobrym spowalniaczem (a nie ow). Przykad 2 Wahado balistyczne. Su y do pomiaru pr dko ci pociskw. Skada si z bloku drewnianego o masie M, wisz cego na dwch sznurach (rysunek). Pocisk o masie m, maj cy pr dko poziom v, wbija si w drewno i zatrzymuje w nim. Po zderzeniu wahado (tzn. blok z tkwi cym w nim pociskiem) wychyla si i podnosi na maksymaln wysoko h.
10-5
Z zasady zachowania p du otrzymujemy
mv = (m + M)u Z zasady zachowania energii (po zderzeniu): (m M )u 2 2 (m M ) gh
Po rozwi zaniu tych dwch rwna otrzymujemy: v mM m 2 gh
Wystarczy wi c zmierzy wysoko h oraz masy m i M aby mc wyznaczy pr dko pocisku v. Na zako czenie sprawd my jaka cz pocz tkowej energii zostaje zachowana w tym zderzeniu. W tym celu obliczamy stosunek energii kinetycznej ukadu klocek pocisk, zaraz po zderzeniu, do energii kinetycznej pocisku przed zderzeniem. Otrzymujemy 1 (m M )u 2 2 1 mv 2 2 (m M ) gh 1 mM m 2 gh 2 m
2
m mM
Dla typowej masy pocisku m = 5 g i klocka o masie M = 2 kg otrzymujemy stosunek m/(m+M) # 0.025. Oznacza to, e zachowane zostaje tylko 0.25% pocz tkowej energii kinetycznej, a 99.75% ulega zmianie w inne formy energii.
10-6
Wykad 11 11. Elementy szczeglnej teorii wzgl dno ci

11.1 Wst p
Mechanika klasyczna oparta na zasadach dynamiki Newtona poprawnie opisuje zjawiska, w ktrych pr dko ci cia s mae w porwnaniu z pr dko ci wiata. Jednak w zjawiskach atomowych, j drowych i w astrofizyce spotykamy si z pr dko ciami zbli onymi do pr dko ci wiata i wtedy zamiast mechaniki klasycznej musimy stosowa mechanik relatywistyczn opart na szczeglnej teorii wzgl dno ci opracowanej przez Einsteina. Mechanika klasyczna nie jest sprzeczna z mechanik relatywistyczn , a stanowi jej szczeglny przypadek (dla maych pr dko ci). 11.1.1 Zasada wzgl dno ci Wiemy ju , e gdy ukad porusza si ze sta pr dko ci po linii prostej to ka de dowiadczenie przebiega tak samo jakby my si nie poruszali. Jednocze nie jakakolwiek zmiana pr dko ci natychmiast jest przez nas zauwa ana. Narzuca si wniosek, poparty przez niezliczone obserwacje, e adne do wiadczenie nie pozwala nam stwierdzi, e si poruszamy (v = const). Inaczej mwi c: Prawa przyrody (w szczeglno ci fizyki) s takie same bez wzgl du na to, czy obserwujemy je z ukadu nie poruszaj cego si , czy z ruchomego, ale poruszaj cego si bez przy pieszenia (czyli ukadu inercjalnego) Ten wniosek, nazywany obecnie zasad wzgl dno ci: sformuowano jeszcze za czasw Galileusza. 11.1.2 Transformacja Galileusza Omawiaj c zasady dynamiki Newtona stwierdzili my, e prawa przyrody (w szczeglno ci fizyki) s takie same bez wzgl du na to, czy obserwujemy je z ukadu nie poruszaj cego si , czy z ruchomego, ale poruszaj cego si bez przy pieszenia (ukady inercjalne). Sprbujemy teraz opisa zjawiska widziane z dwch r nych inercjalnych ukadw odniesienia, poruszaj cych si wzgl dem siebie (rysunek). W tym celu wyobra my sobie, obserwatora na ziemi, ktry rejestruje dwa wybuchy na pewnej, jednakowej wysoko ci. Odlego mi dzy miejscami wybuchw wynosi, (wedug ziemskiego obserwatora) 'x, natomiast czas mi dzy wybuchami 't. Te same dwa zdarzenia obserwowane s przez pasa era samolotu lec cego z pr dko ci V po linii prostej cz cej miejsca wybuchw. Wzgl dem lokalnego ukadu odniesienia zwi zanego z lec cym samolotem r nica poo e wybuchw wynosi 'x, a r nica czasu 't. Porwnajmy teraz spostrze enia obserwatorw na ziemi i w samolocie. Zrbmy to np. z pozycji obserwatora na ziemi, ktry prbuje opisa to co widz pasa erowie samolotu.
11-1
Je eli, pierwszy wybuch nast pi w punkcie x1 (wzgl dem samolotu), a drugi po czasie 't, to w tym czasie samolot przelecia drog V't (wzgl dem obserwatora na Ziemi) i drugi wybuch zosta zaobserwowany w punkcie x 2 ' x1 ' 'x Vt czyli 'x' x 2 ' x1 ' 'x Vt Jednocze nie, poniewa samolot leci wzdu linii cz cej wybuchy, to 'y = 'z = 0. Oczywistym wydaje si te , e 't = 't. Otrzymali my wi c wzory przekadaj ce wyniki obserwacji jednego obserwatora na spostrze enia drugiego x' x Vt y' y z' z t' t
(11.1)
Te rwnania nosz nazw transformacji Galileusza Sprawd my, czy stosuj c powy sze wzory do opisu do wiadcze , otrzymamy takie same wyniki, niezale nie od ukadu w ktrym to do wiadczenie opisujemy. Jako przykad wybierzmy ciao poruszaj ce wzdu osi x ruchem jednostajnie przyspieszonym z przyspieszeniem a. W ukadzie nieruchomym pr dko chwilowa ciaa wynosi u 'x 't
Jego przyspieszenie jest stae i rwne a. Natomiast obserwator w poje dzie poruszaj cym si wzdu osi x ze sta pr dko ci V rejestruje, e w czasie 't ciao przebywa odlego 'x. Zatem pr dko chwilowa ciaa zmierzonego przez tego obserwatora wynosi
11-2
u'
'x' 't '
Zgodnie z transformacj Galileusza 'x' = 'x V't, oraz 't' = 't, wi c u' 'x' 't ' 'x V't 't u V
Otrzymali my pr dko wzgl dn jednego obiektu wzgl dem drugiego co jest wynikiem intuicyjnie oczywistym. Natomiast przy pieszenie w ukadzie poruszaj cym si wynosi a' 'u ' 't ' '(u V ) 't 'u 't a
Wida, e w tym przypadku zastosowanie wzorw transformacji Galileusza daje wynik zgodny z do wiadczeniem. Jednak nie jest to prawd w ka dym przypadku. Miedzy innymi stwierdzono, e ta transformacja zastosowana do rwna Maxwella nie daje tych samych wynikw dla omawianych ukadw inercjalnych. W szczeglno ci z praw Maxwella wynika, e pr dko wiata jest podstawow sta przyrody i powinna by taka sama w ka dym ukadzie odniesienia. Oznacza to na przykad, e gdy impuls wiata rozchodz cy si w pr ni w kierunku x jest obserwowany przez dwch obserwatorw (patrz na tekst i rysunek powy ej) to zarwno obserwator nieruchomy jak poruszaj cy si z pr dko ci V (wzgl dem pierwszego) zmierz identyczn pr dko impulsu c = 2.998108 m/s. Tymczasem zgodnie z transformacj Galileusza i ze zdrowym rozs dkiem powinni my otrzyma warto c V. Wykonano szereg do wiadcze , w ktrych prbowano podwa y rwnania Maxwella, a w szczeglno ci prbowano pokaza, e pr dko wiata, tak jak pr dko d wi ku zale y od ukadu odniesienia (stosuje si do transformacji Galileusza). Najsawniejsze z nich, to do wiadczenie Michelsona-Morleya maj ce na celu wykrycie wpywu ruchu orbitalnego Ziemi na pr dko wiata poprzez pomiar pr dko ci wiata w kierunku prostopadym i rwnolegym do ruchu Ziemi. Wszystkie te do wiadczenia day wynik negatywny i musimy uzna, e pr dko wiata w pr ni jest jednakowa we wszystkich inercjalnych ukadach odniesienia. Pr dko wiata c = 2.988108 m/s we wszystkich ukadach odniesienia. Rozpatrzmy teraz niektre wnioski wynikaj ce ze stao ci pr dko ci wiata. 11.1.3 Dylatacja czasu Za my, e w rakiecie znajduje si przyrz d wysyaj cy impuls wiata z punktu A, ktry nast pnie odbity przez lustro Z, odlege od A o d powraca do punktu A, gdzie jest rejestrowany (rysunek). Czas 't' jaki upywa mi dzy wysaniem wiata, a jego zarejestrowaniem przez obserwatora b d cego w rakiecie jest oczywi cie rwny 't' = 2d/c (rysunek po lewej stronie). Teraz to samo zjawisko opisujemy z ukadu nieruchomego, wzgl dem ktrego rakieta porusza si w prawo z pr dko ci V. Chcemy, w tym ukadzie, znale czas 't przelotu wiata z punktu A do zwierciada i z powrotem do A. 11-3
Jak wida na rysunku (po prawej stronie) wiato przechodz c od punktu A do zwierciada Z porusza si po linii o dugo ci S 't 2 V d 2
2
Zatem czas potrzebny na przebycie drogi AZA (tj. dwch odcinkw S) wynosi 't 2 V d 2 2 c 2d c V2 1 2 c
2
't lub po przeksztaceniu 't
't ' V2 1 2 c
(11.2)
Widzimy, e warunek stao ci pr dko ci wiata w r nych ukadach odniesienia mo e by speniony tylko wtedy gdy, czas pomi dzy dwoma zdarzeniami obserwowanymi i mierzonymi z r nych ukadw odniesienia jest r ny. W konsekwencji, ka dy obserwator stwierdzi, e poruszaj cy si zegar idzie wolniej ni identyczny zegar w spoczynku. To zjawisko dylatacji czasu jest wasno ci samego czasu i dlatego spowolnieniu ulegaj wszystkie procesy fizyczne gdy s w ruchu. Dotyczy to rwnie reakcji chemicznych, wi c i np. biologicznego starzenia si . Dylatacj czasu zaobserwowano do wiadczalnie min. za pomoc nietrwaych cz stek. Cz stki takie przyspieszano do pr dko ci bliskiej pr dko ci wiata i mierzono zmian ich czasu poowicznego zaniku.
11-4
11.2
Transformacja Lorentza
Szukamy ponownie (jak w przypadku transformacji Galileusza) wzorw przekadaj cych spostrze enia jednego obserwatora na obserwacje drugiego. Chcemy znale transformacj wsprz dnych ale tak , w ktrej obiekt poruszaj cy si z pr dko ci rwn c w ukadzie nieruchomym (x, y, z, t), rwnie w ukadzie (x', y', z', t') poruszaj cym si z pr dko ci V wzdu osi x b dzie porusza si z pr dko ci c. Transformacja wsprz dnych, ktra uwzgl dnia niezale no pr dko ci wiata od ukadu odniesienia ma posta x' x Vt 1 x Vt
t'
1 E 2 V2 c2 y' y z' z V V t 2 x t 2 x c c 2 1 E 2 V 1 2 c
(11.3)
gdzie E = V/c. Te rwnania nosz nazw transformacji Lorentza. Omwimy teraz niektre wnioski wynikaj ce z transformacji Lorentza. 11.2.1 Jednoczesno Przyjmijmy, e wedug obserwatora w rakiecie poruszaj cej si wzdu osi x' (czyli tak e wzdu osi x, bo zakadamy, e te osie s rwnolege) pewne dwa zdarzenia zachodz rwnocze nie 't' = t2' - t1' = 0, ale w ro nych miejscach x2' - x1' = 'x' z 0. Sprawd my, czy te same zdarzanie s rwnie jednoczesne dla obserwatora w spoczynku. Z transformacji Lorentza wynika, e 't 't ' V 'x c2 1 E 2
'x
'x' 1 E 2 V't
cz c oba powy sze rwnania otrzymujemy zwi zek 't ' 't 1 E 2 V 'x' c2 (11.4)
Je eli teraz uwzgl dnimy fakt, e zdarzenia w ukadzie zwi zanym z rakiet s jednoczesne 't' = 0 to otrzymamy ostatecznie
11-5
't
V c 2 'x' 1 E 2
(11.5)
Widzimy, e rwnoczesno zdarze nie jest bezwzgl dna, w ukadzie nieruchomym te dwa zdarzenia nie s jednoczesne. 11.2.2 Skrcenie dugo ci Teraz rozpatrzmy inny przykad. W rakiecie poruszaj cej si z pr dko ci V, wzdu osi x' le y pr t o dugo ci L'. Sprawd my jak dugo tego pr ta zaobserwuje obserwator w ukadzie nieruchomym. Pomiar dugo ci pr ta polega na zarejestrowaniu dwch zjawisk zachodz cych rwnocze nie na ko cach pr ta (np. zapalenie si arwek). Poniewa arwki zapalaj si na ko cach pr ta to 'x' = L'. Ponadto arwki zapalaj si w tym samym czasie (dla obserwatora w ukadzie spoczywaj cym ) to dodatkowo 't = 0. Uwzgl dniaj c te warunki otrzymujemy na podstawie transformacji Lorentza L' 1 1 E 2 'x
'x jest dugo ci pr ta L w ukadzie nieruchomym wi c 'x L L' 1 E 2 (11.6)
Okazuje si , e pr t ma mniejsz dugo , jest krtszy. 11.2.3 Stao przedziau czasoprzestrzennego Pomimo, e powy szy opis kci si ze zdrowym rozs dkiem i do wiadczeniem ycia codziennego to jednak po bli szej analizie transformacja Lorentza mo e ju nie wydawa si a tak dziwna. Wyobra my sobie pr t o d. np. .20m. umieszczony w ukadzie wsprz dnych w taki sposb, e rzut tego odcinka na o x wynosi 'x, a na o y 'y. y y'
x'
D
x Je li teraz kto znajdzie si w drugim ukadzie wsprz dnych, obrconym wzgl dem pierwszego o k t D, to spogl daj c na ten odcinek z tego ukadu mierzy jego wsprz dne jako 'x i 'y. Czy jest to dla nas dziwne? Oczywi cie nie. Mo emy tak e przetumaczy opis w jednym ukadzie na opis w drugim (znale transformacj ) 11-6
'x ='x cosD + 'y sinD 'y=-'x sinD + 'y cosD Poszczeglne wyniki obserwacji 'x i 'y dla jednego czowieka, oraz, odpowiednio, 'x' i 'y' dla drugiego s r ne, lecz suma ich kwadratw tj. dugo pr ta jest taka sama. Zwi zek mi dzy 'x i 'y, a 'x' i 'y' jest dany przez liniow kombinacj podobnie jak w transformacji Lorentza. Tylko, e tutaj wiemy, e 'x i 'y to odlego ci, a tam 'x i 't to wielko ci innego rodzaju. Szczeglna teoria wzgl dno ci dowodzi, e czas jest ci le powi zany z odlego ci i naprawd yjemy w 4-wymiarowej przestrzeni; czasoprzestrzeni. Co wi cej, podobna wielko jak odlego w naszym przykadzie te istnieje: jest ni przedzia czasoprzestrzenny ('x)2-(c't)2, ktry jest niezmiennikiem transformacji Lorenzta, czyli jest taki sam w dwch ukadach ('x)2-(c't)2=('x)2-(c't)2 (11.7)
11.2.4 Dodawanie pr dko ci Uprzednio rozwa ali my obiekt spoczywaj cy w rakiecie. Teraz zajmiemy si przypadkiem gdy obiekt ma ju pewn pr dko Ux' w ruchomym ukadzie odniesienia (tj. wzgl dem rakiety). Sprawdzimy jak pr dko Ux zarejestruje nieruchomy obserwator, w ukadzie ktrego rakieta porusza si z pr dko ci V wzdu osi x. Z transformacji Lorentza wynika, e 'x' 'x V't 1 E 2 't 't ' V 'x c2 1 E 2
Dziel c te rwnania przez siebie otrzymujemy 'x V 't V 'x 1 2 c 't
'x' 't '
'x V't V 't 2 'x c
a po podstawieniu Ux' 'x' i Ux 't ' 'x 't
11-7
Ux'
U x V VU 1 2 x c
(11.8a)
Rwnanie (11.8a) mo na rozwi za ze wzgl du na Ux Ux U x 'V VU ' 1 2x c (11.8b)
W oglno ci, je li obiekt przesuwa si z pr dko ci V ' iV x ' jV y ' , wzgl dem obserwatora w rakiecie (poruszaj cej si z pr dko ci U wzdu osi x) to pr dko V iV x jV y tego przedmiotu zarejestrowana w nieruchomym ukadzie wyniesie Vx U Vx ' UV ' 1 2x c Vy = Vy' (11.9a)
(11.9b)
Przykad 1 Dwa nadd wi kowe samoloty odrzutowe lec ku sobie na kursie kolizyjnym. Ich pr dko ci wzgl dem Ziemi wynosz odpowiednio: samolot 1 Vx = 1500km/h, samolot 2 U = 3000km/h. Jak warto pr dko ci pierwszego samolotu zmierzy obserwator w samolocie drugim? Samolot 2 jest ukadem, wzgl dem ktrego pr dko obiektu (czyli samolotu 1) chcemy obliczy, przy znanej pr dko ci w ukadzie zwi zanym z Ziemi . Poniewa Vx = 1500 km/h, U = - 3000 km/h (bo przeciwny kierunek). st d na podstawie rwnania (11.9a) Vx' = 4497.77 km/h. 11.2.5 Zale no masy od pr dko ci Dotychczas zajmowali my si kinematyk ruchu ciaa obserwowanego z dwch ukadw odniesienia poruszaj cych si wzgl dem siebie ze sta pr dko ci . Teraz chcemy odpowiedzie na pytanie jak mo na opisa zachowanie ciaa pod wpywem si w sytuacji, gdy transformacja Lorentza, (a nie Galileusza) jest prawdziwa. Chodzi o to, czy druga zasada dynamiki Newtona F = dp/dt mo e by stosowana i czy zasada zachowania p du ma tak sam posta we wszystkich ukadach inercjalnych. Okazuje si , e warunkiem zachowania p du przy transformacji z jednego ukadu odniesienia do innego jest uwzgl dnienie zale no masy ciaa m od jego pr dko ci V, danej nast puj cym wyra eniem m(V ) m0 V2 1 2 c (11.10)
11-8
w ktrym m0 oznacza mas spoczynkow , czyli mas nieruchomego ciaa. Zauwa my ponadto, e masa cz stki ro nie wraz z pr dko ci i zmierza do niesko czono ci gdy V c. Rozpatrzmy teraz ruch ciaa pod wpywem staej siy F dziaaj cej rwnolegle do kierunku ruchu. Zale no pr dko ci ciaa od czasu obliczamy na podstawie drugiej zasad dynamiki Newtona. Uwzgl dniaj c zale no masy od pr dko ci (11.10) otrzymujemy Ft m0 V (t ) 2 Ft 1 m0 c Porwnanie zale no pr dko ci ciaa od czasu dziaania siy w mechanice klasycznej i relatywistycznej jest pokazane na rysunku poni ej.
Pr dko klasyczna
V/c
Pr dko relatywistyczna
Przedzia mechaniki klasycznej 0
W przeciwie stwie do opisu klasycznego, z powy szej zale no ci wynika, e cz stki nie da si przyspiesza w niesko czono dziaaj c sta si . Zmiana masy z pr dko ci zostaa potwierdzona wieloma do wiadczeniami przeprowadzonymi dla cz stek elementarnych. 11.2.6 Rwnowa no masy i energii Einstein pokaza, e zasada zachowania energii jest speniona w mechanice relatywistycznej pod warunkiem, e pomi dzy mas i cakowit energi ciaa zachodzi zwi zek E mc 2 (11.11)
11-9
gdzie m zale y od pr dko ci ciaa V zgodnie zrwnaniem (11.10). To znane powszechnie rwnanie Einsteina opisuje rwnowa no masy i energii. Wynika z niego, e ciao w spoczynku ma zawsze pewn energi zwi zan z jego masa spoczynkow E0 m0 c 2
Energi kinetyczn ciaa poruszaj cego si z pr dko ci V obliczamy odejmuj c od energii cakowitej energi spoczynkow (nie zwi zan z ruchem) Ek E E0 mc 2 m0 c 2 ( m m0 )c 2
Widzimy, e mechanika relatywistyczna wi e energi kinetyczn z przyrostem masy ciaa. Na zako czenie zobaczmy jak warto przyjmuje energia cakowita, je li pr dko V jest maa. Dla maego V rwnanie (11.10) mo na przybli y (rozwijaj c w szereg) do postaci V2 m0 m(V ) | m 0 1 2 2c V2 1 2 c Podstawiaj c t warto do wyra enia na energi cakowit otrzymujemy E m(V )c 2 | m0 c 2 m0V 2 2
Pierwszy wyraz jest energi zwi zan z istnieniem samej masy (energia spoczynkowa) natomiast drugi jest klasyczn energi kinetyczn zwi zan z ruchem ciaa. Otrzymalimy rozwi zanie klasyczne jako graniczny przypadek (dla maych pr dko ci) rozwi zania relatywistycznego. St d o krok ju byo do stwierdzenia, e je eli masa spoczynkowa cz stki zostanie zmniejszona o 'm, to nast pi wyzwolenie energii 'E = 'mc2. Te wnioski zostay potwierdzone do wiadczalnie i omwimy je na dalszych wykadach.
11-10
Wykad 12 12. Ruch obrotowy

12.1 Wst p
Mwi c o rodku masy wspominali my o ruchu obrotowym oraz o toczeniu si cia. Du ym uatwieniem w analizie ukadw cz stek jest mo liwo rozpatrywania oddzielnego ruchu post powego i ruchu obrotowego. Aby wprowadzi to uproszczenie zdefiniujemy dwie nowe wielko ci: moment p du i moment siy. Zasada zachowania momentu p du jest rwnie istotna jak zasada zachowania p du i zasada zachowania energii. 12.2 Kinematyka ruchu obrotowego
Musi w pierwszym kroku wypracowa uj cie matematyczne dla ruchu obrotowego. Dla ruchu obrotowego wielko ci analogiczn do przesuni cia jest przesuni cie k towe T. K t T okre la poo enie punktu wzgl dem ukadu odniesienia. Dla ruchu po okr gu, z definicji miary ukowej k ta T = S/R. (w radianach).
R T
K tow analogi pr dko ci v = dx/dt jest pr dko k towa Z.
dT dt
(12.1)
Dla ruchu po okr gu v = Z R. W przypadku ruchu jednostajnego po okr gu Z jest nazywane cz sto ci k tow i jest zwi zana z cz stotliwo ci f relacj
Z = 2Sf
Podobnie jak przyspieszenie liniowe a = dv/dt zostao zdefiniowane przyspieszenie k towe D.
dZ dt
(12.2)
12-1
Dla ruchu po okr gu zwi zek pomi dzy a i D jest analogiczny do zwi zku pomi dzy v i Z tzn. a = DR. Mo emy teraz np. poda opis ruchu obrotowego ze staym przyspieszeniem D poprzez analogi do ruchu post powego jednostajnie zmiennego. Ruch post powy a = const v = v0 + at s = s0 + v0t + (1/2)at2 Ruch obrotowy D = const Z = Z0 + Dt T =T0 + Z0t + (1/2)Dt2
Kierunek i zwrot wektorw pr dko ci k towej Z i przyspieszenia k towego D w ruchu obrotowym przyspieszonym (1) i op nionym (2) s pokazane na rysunku poni ej.
1) D Z
2)
Z D
12.3
Dynamika ruchu obrotowego
12.3.1 Moment siy W ruchu post powym si wi emy z liniowym przyspieszeniem ciaa. Jak wielko b dziemy wi za z przyspieszeniem k towym? Nie mo e by to tylko sia bo jak pokazuje do wiadczenie np. z otwieraniem drzwi przyspieszenie k towe zale y od tego gdzie i pod jakim k tem jest przyo ona sia. W szczeglno ci sia przyo ona w miejscu zawiasw zarwno wzdu jak i prostopadle do nich nie wytwarza adnego przyspieszenia. Natomiast sia przyo ona do drzwi na ich zewn trznej kraw dzi i pod k tem prostym nadaje im maksymalne przyspieszenie. Dla ruchu obrotowego odpowiednikiem siy w ruchu post powym jest moment siy (tzw. moment obrotowy) W. Je eli sia F dziaa na cz stk to moment siy jest definiowany jako ruF (12.3)
gdzie wektor r reprezentuje poo enie cz stki wzgl dem wybranego inercjalnego ukadu odniesienia. Moment siy jest wielko ci wektorow , ktrej warto bezwzgl dna
12-2
wynosi: W = rFsinT (iloczyn wektorowy). Wielko r nazywamy ramieniem siy (wida, e bierzemy albo rA albo FA). 12.3.2 Moment p du Zdefiniujmy teraz wielko , ktra w ruchu obrotowym odgrywa rol analogiczn do p du. Wielko L b dziemy nazywa momentem p du i definiujemy j L ru p (12.4)
gdzie p jest p dem cz stki, a r reprezentuje poo enie cz stki wzgl dem wybranego inercjalnego ukadu odniesienia. Warto L wynosi rpsinT i analogicznie do momentu siy wielko rsinT nazywamy ramieniem p du. Istnieje bezpo rednia zale no pomi dzy momentem siy i momentem p du. Zacznijmy od znanej zale no ci, e sia F = dp/dt (dla pojedynczej cz stki). Mno c wektorowo obie strony przez r otrzymujemy ruF r u F jest momentem siy W wi c ru dp dt (12.5) ru dp dt
Teraz przechodzimy do rwnania na moment p du L = rup i r niczkujemy je obustronnie wzgl dem czasu, otrzymuj c dL dt poniewa dr/dt = v wi c dL dt (v u mv ) r u dp dt d(r u p) dt dr dp u pru dt dt
Wiemy, e v u mv = 0 (z definicji iloczynu wektorowego), wi c dL dt ru dp dt (12.6)
Porwnanie rwna (12.5) i (12.6) prowadzi do wniosku, e dL dt (12.7)
12-3
Widzimy, e wypadkowy moment siy dziaaj cy na cz stk jest rwny pr dko ci zmian momentu p du tej cz stki. 12.3.3 Zachowanie momentu p du Dla ukadu n cz stek mo emy zsumowa rwnanie (12.7) po wszystkich cz stkach
d Li dt i
d Lwypadkowy dt
(12.8)
Zauwa my, e je eli na ukad nie dziaa zewn trzny moment siy (lub suma = 0) to moment p du ukadu pozostaje stay. d Lwypadkowy dt
0 Lwypadkowy
const .
Przykad 1 Osoba stoi na stoliku obrotowym i w obu r kach trzyma hantle, maj c rozo one ramiona. Popychamy j , tak aby obracaa si z cz stotliwo ci f1 = 0.5 obrotw na sekund . Wtedy osoba zgina ramiona, przyci gaj c hantle do tuowia. Jaka jest cz stotliwo jej obrotw? Za my, e hantle pocz tkowo znajduj ce si 80 cm od osi obrotu, zostaj ci gni te do odlego ci 10 cm od osi. Masa hantli jest taka, e obracaj ca si osoba ma taki sam moment p du jak hantle w odlego ci 80 cm od osi obrotu. Pocz tkowo moment p du hantli wynosi Lh1 = R1mv1 = R1m(Z1R1) = mZ1(R1)2 gdzie m jest mas pary hantli. Moment p du ukadu osoba-hantle wynosi wi c L1 = Lo1 + mZ1(R1)2 Poniewa Lo1 = Lh1 wi c Lo1 = mZ1(R1)2. Dla hantli w odlego ci R2 moment p du ukadu wynosi L2 = Lo2 + mZ2(R2)2 Stosuj c zasad zachowania p du otrzymujemy L1 = L2 czyli: Lo1 + mZ1(R1)2 = Lo2 + mZ2(R2)2 Pami taj c, e Lo2 = Lo1Z2/Z1 poniewa L a Z rozwi zujemy to rwnanie wzgl dem Z2
12-4
Z2
Z1
2 R12 2 R12 R2
Z2 = 1.97 Z1
Pr dko obrotw ro nie dwukrotnie. Przykad 2 Rower jedzie ze sta pr dko ci gdy sia dziaaj ca pomi dzy nawierzchni i koem F2 = 4 N. Z jak si F1 a cuch musi ci gn z batk je eli stosunek R2/R1 = 10?
F1 R1 R2 F2
Poniewa pr dko k towa jest staa wi c dL/dt = 0 i co za tym idzie Wwypadkowy = (W1 - W2) = 0 czyli W1 = W2 St d R1F1 = R2F2 wi c F1 = (R2/R1)F2 = 40N 12.4 Ciaa sztywne i moment bezwadno ci
Wi kszo mas w przyrodzie to nie cz stki tylko rozci ge ciaa stae, ktre mog wykonywa zarwno ruch post powy jak i obrotowy. Przez ciaa stae, sztywne, rozumiemy ciaa, w ktrych odlego mi dzy dwoma wybranymi elementami pozostaje staa. Przeanalizujmy ruch takiej bryy obracaj cej si ze sta pr dko ci k towa Z wok staej osi w ukadzie rodka masy (rysunek). Zauwa my, e r ne cz ci ciaa maj r n pr dko liniow v chocia t sam k tow Z. Dla potrzeb opisu ciao mo emy podzieli na elementy o masie 'mi odlege od osi obrotu o ri. Wtedy pr dko takiego elementu wynosi vi = riZ.
12-5
'mi ri vi
Warto momentu p du L tego ciaa mo na obliczy L
r 'm v r 'm (r Z )
i i i i i i i i
ri 2 'mi Z i
Wielko w nawiasie nazywamy momentem bezwadno ci I, ktry definiujemy jako I
r
i
'mi
a dla ci gego rozkadu masy mamy I
dm
(12.9)
Zwrmy uwag , e I zale y od osi obrotu. Mo emy teraz zapisa moment p du L = IZ a poniewa W = dL/dt wi c (12.10)
dZ dt
ID
(12.11)
Energia kinetyczna w ukadzie rodka masy Ek wi c 1 'miv i2 2 i 1 'mi (riZ ) 2 2 i 1 'mi ri 2 Z 2 2 i
12-6
Ek
1 2 IZ 2
(12.12)
Zestawmy teraz obliczone wielko ci z ich odpowiednikami dla ruchu post powego. Ruch post powy p = mv F = ma Ek = (1/2) mv2 Ruch obrotowy L= IZ W = ID Ek = (1/2)IZ2
Teraz widzimy, e moment bezwadno ci I jest analogiczn wielko ci do masy m w ruchu post powym. Chocia masa ciaa nie zale y od jego poo enia to moment bezwadno ci zale y od osi, wok ktrej obraca si ciao. Momenty bezwadno ci niektrych cia s podane w tabeli. Ciao Obr cz, pier cie wzgl dem osi A przez rodek Kr ek, walec wzgl dem osi A przez rodek Pr t wok osi A przez rodek Pr t wok osi A przez koniec Pena kula wok osi przez rodek Czasza kulista wok osi przez rodek I mR2 mR2/2 ml2/12 ml2/3 2mR2/5 2mR2/3
Cz sto do obliczania momentu bezwadno ci wygodnie jest posu y si twierdzeniem Steinera. Podaje ono zale no pomi dzy momentem bezwadno ci I ciaa wzgl dem danej osi, a momentem bezwadno ci I r.m. tego ciaa wzgl dem osi przechodz cej przez jego rodek masy i rwnolegej do danej. I = I r.m. + md2 gdzie m jest mas ciaa, a d odlego ci pomi dzy osiami. 12.5 Ruch post powo-obrotowy ciaa sztywnego (12.13)
Rozpatrywali my ruch obrotowy ciaa wzgl dem osi nieruchomych. Jednak e gdy ciao si toczy to wykonuje zarwno ruch post powy, jak i obrotowy. Dlatego te toczenie mo emy traktowa jako zo enie ruchu post powego i obrotowego tak jak pokazano to na rysunku poni ej dla tocz cego si walca. W ruchu post powym, rysunek (a), wszystkie punkty poruszaj si z takimi samymi pr dko ciami, natomiast w ruchu obrotowym, rysunek (b), przeciwlege punkty poruszaj si z przeciwnymi pr dko ciami, a rodek jest nieruchomy. Na rysunku (c) pokazano wynik zo enia (sumowania) odpowiednich wektorw z rysunkw (a) i (b).
12-7
Zwrmy uwag , e podstawa walca (punkt P styczno ci z podo em na rysunku poniej) w ka dej chwili spoczywa (v = 0). Natomiast pr dko liniowa ka dego innego punktu jest w ka dej chwili prostopada do linii cz cej ten punkt z podstaw P i proporcjonalna do odlego ci tego punktu od P. Oznacza to, e walec obraca si wok punktu P. Oznacza to, e mo emy toczenie opisywa rwnie jako "czysty" ruch obrotowy ale wzgl dem osi przechodz cej przez punkt P styczno ci z powierzchni , po ktrej toczy si ciao.
Przykad 3 Kr ek i kula o masach m i promieniach R staczaj si po rwni pochyej o wysoko ci h Obliczy ich pr dko ci u dou rwni. Z zasady zachowania energii mgh = (1/2)mv2 + (1/2)IZ2 Poniewa Z = v/R wi c mgh = (1/2)mv2 + (1/2)I(v/R)2 Przeksztacaj c
12-8
v2 Dla kr ka I = mR2/2 wi c v podczas gdy dla kuli I = 2mR2/5 wi c v
2mgh I m 2 R 4 gh 3
10 gh 7
Zauwa my, e odpowied nie zale y od masy i promienia ale zale y tylko od ksztatu. Gdyby te ciaa zsuway si (bez tarcia) to v 2 gh dla obu bry. Ten sam przykad mo emy rozwi za traktuj c toczenie wy cznie jako ruch obrotowy ale wtedy musimy skorzysta z twierdzenia Steinera, eby obliczy moment bezwadno ci wzgl dem osi przechodz cej przez punkt styczno ci z powierzchni . 12.6 Ruch precesyjny (b k)
Inny przykadem ruchu obrotowego, w ktrym o obrotu nie jest nieruchom w inercjalnym ukadzie odniesienia jest b k wiruj cy dookoa pewnej osi symetrii. Punkt podparcia b ka znajduje si w pocz tku inercjalnego ukadu odniesienia. Z do wiadczenia wiemy, e o wiruj cego b ka porusza si dookoa osi pionowej, zakre laj c powierzchni sto ka. Taki ruch nazywamy precesj . W sytuacji przedstawionej na rysunku poni ej b k ma pr dko k tow Z dookoa swej osi. Ma rwnie moment p du L wzgl dem tej osi, ktra tworzy k t T z osi pionow .
L
'L
L
'M Zp
L+'L
r T T mg W x x y
y W
12-9
Na b k dziaaj dwie siy: sia w punkcie podparcia dziaa w gr i sia ci ko ci przyo ona do rodka masy dziaa w d. Sia reakcji dziaaj ca w gr ma zerowy moment bo ma zerowe rami (wzgl dem punktu podparcia). Ci ar mg wytwarza jednak moment siy wzgl dem punktu podparcia:
W = ruF = rumg
gdzie r okre la poo enie rodka masy. Z iloczynu wektorowego wynika, e W jest prostopade do r i do mg. Zauwa my, e W, L i r wiruj dokoa osi pionowej z cz sto ci precesji Zp. Obliczymy teraz k tow precesj Zp.
Zp
Poniewa 'L << L, to mamy
'M 't
'M # 'L/LsinT Z rwnania (12.5) wynika, e 'L = W't wi c 'M # W't/LsinT Otrzymujemy wi c
Zp = 'M/'t = W/LsinT
Moment siy jest rwny
(12.14)
W = rmg sin(180-T) = rmg sinT

wi c ostatecznie
Zp = rmg/L
(12.15)
Zwrmy uwag , e pr dko precesji nie zale y od k ta T i jest odwrotnie proporcjonalna do warto ci momentu p du. Rwnanie (12.14) mo na zapisa w postaci wektorowej. Najpierw przepisujemy je do postaci
W = ZpL sinT
Wida, e po prawej stronie rwnania otrzymali my warto iloczynu wektorowego ZpuL. Tak wi c ostatecznie wyra enie wi ce pr dko k tow precesji z momentem siy i momentem p du ma posta
12-10
uL
(12.16)
Zjawisko precesji momentu magnetycznego (spinu) jest podstaw r nych technik dowiadczalnych (NMR, EPR), ktre znalazy szerokie zastosowanie w badaniach, technice i medycynie.
12-11
Wykad 13 13. Ruch drgaj cy

Ruch, ktry powtarza si w regularnych odst pach czasu, nazywamy ruchem okresowym (periodycznym). Przemieszczenie cz stki w ruchu periodycznym mo na wyrazi za pomoc funkcji sinus i cosinus. Ruch sinusoidalny jest powszechn form ruchu obserwowan w yciu codziennym i dlatego jest wa nym przedmiotem fizyki. 13.1 Sia harmoniczna
Dziaaj c na ciao si , ktra jest proporcjonalna do przesuni cia ciaa od pocz tku ukadu i ktra jest skierowana ku pocz tkowi ukadu, nazywamy si harmoniczn lub si spr ysto ci. Je eli obierzemy o x wzdu przesuni cia, to sia harmoniczna jest wyra ona rwnaniem F = kx (13.1)
gdzie x jest przesuni ciem od poo enia rwnowagi. To rwnanie opisuje si wywieran przez rozci gni t spr yn o ile tylko spr yna nie zostaa rozci gni ta poza granic spr ysto ci. To jest prawo Hooke'a. Je eli spr yna zostanie rozci gni ta tak aby masa m (zaczepiona do spr yny) znalaza si w poo eniu x = A, a nast pnie w chwili t = 0 zostaa zwolniona, to poo enie masy w funkcji czasu b dzie dane rwnaniem x = AcosZt Sprawd my czy to jest dobry opis ruchu. Dla t = 0, x = A tzn. opis zgadza si z zao eniami. Z drugiej zasady dynamiki Newtona wynika, e kx = ma czyli kx = m(dv/dt) wreszcie kx = m(d2x/dt2) (13.2)
Rwnanie takie nazywa si rwnaniem r niczkowym drugiego rz du. Staramy si "odgadn " rozwi zanie i nast pnie sprawdzi nasze przypuszczenia. Zwrmy uwag , e rozwi zaniem jest funkcja x(t), ktra ma t wa ciwo , e jej druga pochodna jest rwna funkcji ale ze znakiem "". Zgadujemy, e mo e to by funkcja x = AcosZt i sprawdzamy dx/dt = v = AZsinZt d2x/dt2 = a = AZ2cosZt (13.3) (13.4)
13-1
Podstawiamy ten wynik do rwnania (13.2) ( kAcosZt) = m( AZ2cosZt) i otrzymujemy
Z2 = k/m
(13.5)
Widzimy, e x = AcosZt jest rozwi zaniem rwnania (13.2) ale tylko gdy Z k/m . Zwrmy uwag , e funkcja x = AsinZt jest rwnie rozwi zaniem rwnania ale nie spenia warunku pocz tkowego bo gdy t = 0 to x = 0 (zamiast x = A). Najoglniejszym rozwi zaniem jest x = Asin(Zt + M) (13.6)
gdzie M jest dowoln sta fazow . Stae A i M s okre lone przez warunki pocz tkowe. Warto ci maksymalne (amplitudy) odpowiednich wielko ci wynosz : x dla wychylenia A ZA (wyst puje gdy x = 0) x dla pr dko ci x dla przyspieszenia Z2A (wyst puje gdy x = A) 13.2 Okres drga
Funkcja cosZt lub sinZt powtarza si po czasie T dla ktrego ZT = 2S. Ta szczeglna warto czasu jest zdefiniowana jako okres T T = 2S/Z Liczba drga w czasie t jest rwna n = t/T Gdy podzielimy obie strony przez t, otrzymamy liczb drga w jednostce czasu n t 1 T (13.7)
Lewa strona rwnania jest z definicji cz stotliwo ci drga f f Dla ruchu harmonicznego Z 1 T
k / m wi c otrzymujemy T 2S m k (13.8)
13-2
Jest to okres drga masy m przyczepionej do ko ca spr yny o staej spr ysto ci k. Przykad 1 Dwie masy, m1 i m2, s przyczepione do przeciwnych ko cw spr yny. Jaki b dzie okres drga , gdy rozci gniemy spr yn , a nast pnie zwolnimy obie masy jednoczenie? Staa spr yny wynosi k. Niech x1 b dzie przesuni ciem masy m1 od poo enia rwnowagi, a x2 odpowiednim przesuni ciem masy m2. Zauwa my, e rodek masy musi pozostawa nieruchomy. Zatem m m1x1 = m2x2, czyli x1 2 x2 m1 Zastosujmy teraz do wybranej masy np. m2 rwnanie Fwypadkowa = ma. Si wypadkow , dziaaj c na m2 jest sia F = k (x2 x1) gdzie (x2 x1) jest wypadkowym rozci gni ciem spr yny. d 2 x2 k ( x 2 x1 ) m2 dt 2 m Podstawiamy teraz x1 2 x2 zamiast x1 i otrzymujemy m1 m k x 2 2 x 2 m 1 czyli d 2 x2 dt 2 wi c d 2 x2 dt 2 k k (m1 m2 ) x2 m1 m2 x2 d 2 x2 dt 2
m2
gdzie P = m1m2/(m1 + m2) jest z definicji mas zredukowan . To jest rwnanie jakie ju rozwi zywali my, w ktrym zamiast x jest x2 a zamiast m jest P. k / P czyli Tak wi c Z 2S
P k
Zwrmy uwag , e okres drga harmonicznych T jest niezale ny od amplitudy drga A (o ile jest spenione prawo Hooke'a). T wa ciwo drga harmonicznych prostych zauwa y Galileusz i wykorzysta j do skonstruowania zegara wahadowego.
13-3
13.3
Wahada
13.3.1 Wahado proste Wahado proste jest to wyidealizowane ciao o masie punktowej, zawieszone na cienkiej, niewa kiej, nierozci gliwej nici. Kiedy ciao wytr cimy z rwnowagi to zaczyna si ono waha w paszczy nie poziomej pod wpywem siy ci ko ci. Jest to ruch okresowy. Znajd my okres tego ruchu.
T l N m
T
x=lT
mgsinT
mgcosT
mg
Rysunek przedstawia wahado o dugo ci l i masie m, odchylone o k t T od pionu. Na mas m dziaaj : sia przyci gania grawitacyjnego mg i napr enia nici N. Si mg rozkadamy na skadow radialn i styczn . Skadowa styczna jest si przywracaj c rwnowag ukadu i sprowadza mas m do poo enia rwnowagi. Sia ta wynosi F = mgsinT Podkre lmy, e sia jest proporcjonalna do sinT, a nie do T, wi c nie jest to ruch prosty harmoniczny. Je eli jednak k t T jest may (mniejszy ni 10q) to sinT jest bardzo bliski T (r nica mniejsza ni 0.5%). Przemieszczenie wzdu uku (z miary ukowej k ta) wynosi x = lT. Przyjmuj c zatem, e sinT # T otrzymujemy F mgT mg x l mg x l
F jest wi c proporcjonalna do przemieszczenia (ze znakiem ""). Jest to kryterium ruchu harmonicznego. Staa mg/l okre la sta k w rwnaniu F = kx. Przy maej amplitudzie okres wahada prostego wynosi wi c T 2S m k 2S l g (13.9)
Zauwa my, e okres wahada nie zale y od amplitudy i od masy wahada. 13-4
13.3.2 Wahado fizyczne Dowolne ciao sztywne zawieszone tak, e mo e si waha wok pewnej osi przechodz cej przez to ciao nazywamy wahadem fizycznym.
P l S
T
mg
P jest punktem zawieszenia ciaa, a punkt S, znajduj cy si w odlego ci l od punkt P, jest rodkiem masy. Moment siy W dziaaj cy na ciao wynosi
W = mglsinT
Korzystaj c ze zwi zku
W = ID =I(d2T /dt2)
otrzymujemy mgl sin T I d2 T dt2
Dla maych wychyle , dla ktrych sinT # T dostajemy rwnanie d2 T dt2 mgl T I
To rwnanie ma t sam posta co rwnanie dla ruchu harmonicznego wi c
Z
lub T 2S
mgl I I mgl (13.10)
Jako przypadek szczeglny rozpatrzmy mas punktow zawieszon na nici o dugo ci l. Wwczas I = ml2 i otrzymujemy znany wzr dla wahada prostego
13-5
2S
l g
Wahado fizyczne stosuje si do precyzyjnych pomiarw przyspieszenia g. 13.4 Energia ruchu harmonicznego prostego
Energi potencjaln spr yny zajmowali my si na wykadzie 6 przy okazji dyskusji o pracy wykonywanej przez siy zmienne. Pokazali my wtedy, e energia potencjalna (nagromadzona) spr yny Ep kx 2 2 (13.11)
Je eli mas przymocowan do spr yny poci gniemy na odlego x = A to energia ukadu (nagromadzona w ukadzie) jest rwna (1/2)kA2 (Ek = 0). Je eli teraz zwolnimy spr yn , to przy zao eniu, e nie ma tarcia ani si oporu, zgodnie z zasad zachowania energii w dowolnej chwili suma energii kinetycznej i potencjalnej rwna si (1/2)kA2 1 1 mv 2 kx 2 2 2 st d v2 Poniewa k/m = Z2 wi c v k 2 A x2 m 1 2 kA 2 (13.12)
Z A2 x 2
Obliczmy teraz warto ci rednie czasowe) energii potencjalnej i kinetycznej. (Warto ci rednie oznaczamy kresk umieszczon ponad symbolem.) Ep czyli Ep Natomiast Ek czyli Ek 1 k 2 2 (ZA sin Zt ) 2 Z 1 2 2 kA sin Zt 2 1 mv 2 2 1 2 kA cos 2 Zt 2 1 2 kx 2
13-6
Warto rednia sin 2 Zt jest taka sama jak cos 2 Zt i wynosi 1/2. Oba wykresy s takie same (tylko przesuni te). Poza tym sin2Zt + cos2Zt = 1 i rednia ka dego skadnika jest taka sama. Wida, e Ep Ek
(Wa ne gdy b dziemy omawia ciepo wa ciwe.) Przykad 2 Obliczmy jak cz energii cakowitej stanowi energia potencjalna, a jak energia kinetyczna ciaa, kiedy znajduje si ono w poowie drogi mi dzy poo eniem pocz tkowym, a poo eniem rwnowagi? x = A/2 wi c Ep = kx2/2 = kA2/8 Poniewa energia cakowita E = kA2/2 wi c Ep/E = 1/4 Poniewa E = Ep + Ek wi c Ek/E = 3/4 13.5 Oscylator harmoniczny tumiony
Dotychczas pomijali my fakt ewentualnego tumienia oscylatora tzn. strat energii ukadu oscylatora. W przypadku drga mechanicznych si hamuj c (tumi c ) ruch cz stki jest sia oporu Fop o rodka. Sia oporu ma zwrot przeciwny do pr dko ci i w najprostszej postaci jest wprost proporcjonalna do pr dko ci Fop | v czyli Fop = J dx/dt Gdy dziaa tylko sia tumienia to d2 x M dt2 lub J dx dt (13.13)
13-7
dv dt
Jv
Je eli wprowadzimy zmienn (o wymiarze czasu)
W = M/J
to otrzymamy rwnanie dv/dt = (1/W)v co mo na przepisa w postaci dv/v = dt/W Cakujemy to rwnanie obustronnie dv v v0 Sk d otrzymujemy lnv - lnv0 = (t/W) lub ln(v/v0) = (t/W) a po przeksztaceniu v (t ) v 0 e t / W (13.14)
v
W 0
dt
Pr dko maleje wykadniczo z czasem czyli pr dko jest tumiona ze sta czasow W (rysunek). v
t Je eli w czymy si hamuj c do oscylatora to wwczas rwnanie ruchu przyjmie posta d2 x dx M kx J 2 dt dt Wprowadzaj c W = M/J oraz oznaczaj c cz sto drga nietumionych Z02 = (k/M) otrzymujemy
13-8
d2 x 1 d x 2 Z0 x 2 W dt dt
(13.15)
Szukamy rozwi zania w postaci drga okresowo zmiennych tumionych np. x Ae E t cos Z t (13.16)
Rozwi zanie zawiera czynnik oscylacyjny (cosZt) i tumi cy (exp(-Et)) i jest pokazane na rysunku poni ej. Wspczynnik E = 1/2W okre laj cy wielko tumienia nazywamy wspczynnikiem tumienia. Teraz obliczamy odpowiednie pochodne (13.16) i podstawiamy do rwnania (13.15). W wyniku rozwi zania dostajemy warunek na cz sto drga tumionych
2 Z0 E 2
(13.17)
Opr zmniejsza wi c (oprcz amplitudy) rwnie i cz sto Funkcja (13.16) jest rozwi zaniem rwnania opisuj cego ruch harmoniczny tumiony przy warunku (13.17). Widzimy, e opr zmniejsza zarwno amplitud jak i cz sto drga , czyli powoduje spowolnienie ruchu. Wielko tumienia okre la wspczynnik tumienia E (lub staa czasowa W). Wykres ruchu harmonicznego tumionego w zale noci od czasu jest pokazany na rysunku
x A Ae
-E t
Ae cos Z t 0
-E t
-E t
-Ae -A
Powy sze rozwa ania dotycz sytuacji "sabego tumienia" tj. E < Z0. Gdy tumienie wzro nie powy ej pewnej krytycznej warto ci (E = Z0) ruch nie jest ruchem drgaj cym ale obserwujemy, e ciao wychylone z poo enia rwnowagi powraca do niego asymptotycznie. Takich ruch nazywamy ruchem pezaj cym (aperiodycznym). Zale no ci wy-
13-9
chylenia od czasu dla ruchu tumionego krytycznie (E = Z0) i ruchu pezaj cego (E > Z0) s pokazane na wykresie poni ej.
E > Z0 E = Z0
13.5.1 Straty mocy, wspczynnik dobroci Wspczynnik dobroci Q jest definiowany jako Q 2S E zmagazynowana E straconaw1okresie 2S E P/v E P /Z (13.18)
gdzie P jest redni strat mocy, a v cz stotliwo ci . Dla przypadku sabo tumionego oscylatora harmonicznego (E << Z0) wspczynnik Q ma w przybli eniu warto Z0/2E. Kilka typowych warto ci Q podano w tabeli Oscylator Ziemia dla fali sejsmicznej Struna fortepianu lub skrzypiec Atom wzbudzony J dro wzbudzone Q 250-400 1000 107 1012
13.6
Drgania wymuszone oscylatora harmonicznego
Je eli oprcz tarcia istnieje sia zewn trzna F(t) (ktra ma za zadanie podtrzymywa gasn ce drgania) przyo ona do oscylatora to rwnanie ruchu ma posta M albo po podstawieniu d2 x dx J kx 2 dt dt F (t ) (13.19)
W = M/J oraz Z02 = k/M

13-10
otrzymujemy d2 x 1 d x 2 Z0 x 2 W dt dt F (t ) M (2.20)
Ponownie Z0 jest cz sto ci wasn ukadu, to jest cz sto ci drga swobodnych gdy nie dziaa sia zewn trzna i nie ma tarcia ani innych si oporu, a W sta czasow zwi zan ze wspczynnikiem tumienia E relacj E = 1/2W. Zauwa my ponadto, e ukad jest zasilany z cz sto ci Z r n od cz sto ci wasnej Z0. Gdy ukad jest zasilany cz sto ci Z r n od Z0 wwczas drgania b d odbyway si z cz sto ci siy zewn trznej a nie z cz sto ci wasn . Si tak nazywamy si wymuszaj c . Za my, e sia wymuszaj ca ma posta F (t ) M F0 sin Zt M
D 0 sin Zt
(13.21)
gdzie D0 = F0/M. Mamy teraz w rwnaniu dwie wielko ci okresowo zmienne poo enie x oraz si wymuszaj c F. W najoglniejszym przypadku suma (zo enie) dwch funkcji okresowych daje w wyniku te funkcj okresow (rysunek).
A 1 cos Z t + A 2 sin Z t
A 1 cos Z t
A 2 sin Z t
A1cosZt + A2sinZt = Asin(Zt + M) Szukamy wi c rozwi zania postaci Asin(Zt + M). Musimy znale amplitud A oraz przesuni cie fazowe M. Najpierw zdefiniujmy jednak przesuni cie fazowe M. Zarwno sia wymuszaj ca jak i wychylenie zmieniaj si cyklicznie (harmonicznie) tzn. peny cykl np. od maksimum do maksimum obejmuje 360q czyli 2S. Przesuni cie fazowe M mwi nam o jaki k t maksimum przemieszczenia wyprzedza maksimum siy (o ile przesuni te s wykresy x(t) i F(t)). Np. sia osi ga swoje maksimum gdy przemieszczenie jest rwne zeru (i ro nie w kierunku dodatnim). Oznacza to, e x op nia si wzgl dem siy o S/2. Poszukiwanie rozwi zania zaczynamy od obliczenia pochodnych
13-11
dx/dt= ZAcos(Zt + M), oraz Rwnanie ruchu ma teraz posta
d2x/dt2 = -Z2Asin(Zt + M)
(Z02 - Z2) Asin(Zt + M) + (Z/W)Acos(Zt + M) = D0sinZt Rwnanie to przeksztacamy korzystaj c ze zwi zkw sin(Zt + M) = sinZt cosM + cosZt sinM cos(Zt + M) = cosZt cosM sinZt sinM Wtedy otrzymujemy [(Z02 Z2)cosM (Z/W)sinM] AsinZt + [(Z02 Z2)sinM (Z/W)cosM] AcosZt = D0sinZt Rwnanie to mo e by tylko spenione gdy czynniki przy sinZt b d sobie rwne, a czynnik przy cosZt b dzie rwny zeru. Ten ostatni warunek mo na zapisa jako sin M cos M tgM
Z /W 2 Z0 Z 2
2 EZ 2 Z0 Z 2
(13.22)
Z tego warunku znam ju M. Teraz mo emy wyznaczy amplitud A
D0 [(Z Z ) (Z / W ) 2 ]1/ 2
2 0 2 2
D0 [(Z Z ) 4 E 2Z 2 ]1/ 2
2 0 2 2
(13.23)
gdzie ju podstawiono za cosM i sinM. cz c wzory (13.22) i (13.23) otrzymujemy rozwi zanie x D0 2 EZ sin Zt arctg 2 2 2 1/ 2 [(Z Z ) 4 E Z ] Z0 Z 2
2 0 2 2
(13.24)
(Wygl da skomplikowanie ale to jest rozwi zanie postaci x = Asin(Zt + M)). 13.6.1 Rezonans Zauwa my, e chocia drgania odbywaj si z cz sto ci w siy wymuszaj cej to amplituda i faza zale od relacji pomi dzy cz sto ci wymuszaj c Z, a cz sto ci wasn Z0. W szczeglno ci gdy cz sto siy wymuszaj cej osi gnie odpowiedni cz stotliwo , to amplituda drga mo e wzrosn gwatownie nawet przy niewielkiej warto ci siy wymuszaj cej. Zjawisko to nazywamy rezonansem. Wykres przedstawiaj cy rezonansowy wzrost amplitudy drga w funkcji cz sto ci siy wymuszaj cej pokazany jest na rysunku poni ej dla r nych warto ci wspczynnika tumienia E (E0<E1<E2<E3<E4).
13-12
A
E0 = 0 E1 E2 E3 E4
Z
Cz sto rezonansow Zr i amplitud rezonansow Ar mo emy obliczy z warunku na maksimum amplitudy drga danej wzorem (13.23). Funkcja A(Z) osi ga maksimum A
D0
2 2E Z 0 E 2
dla cz sto ci rezonansowej
Zr
2 Z 0 2E 2
Wida, e im mniejsze tumienie E (du szy czas W) tym wi ksza amplituda A. Je eli tumienie jest sabe (E << Z0) to wwczas maksymalna amplituda odpowiada cz sto ci drga wasnych Zr = Z0. Jednocze nie, ten warunek odpowiada przesuni ciu fazowemu M = S/2 pomi dzy si a wychyleniem. Sia nie jest zgodna w fazie z wychyleniem. Zauwa my jednak, e moc pochaniana przez oscylator zasilany si wymuszaj c F zaley od pr dko ci P = Fv Trzeba wi c, eby to pr dko (a nie wychylenie) bya zgodna w fazie z si , a to oznacza, e sia musi wyprzedza wychylenie o S/2. Gdy x = 0 to v = vmax i wtedy sia te ma by maksymalna. W punktach zwrotnych, gdzie pr dko zmienia swj kierunek, sia te musi zmieni swj kierunek (sia dziaa cay czas to nie s impulsy tak jak np. przy popychaniu hu tawki). Skutki rezonansu mog by zarwno pozytywne jak i negatywne. Z jednej strony staramy si wyeliminowa przenoszenie drga np. z silnika na elementy nadwozia w samochodzie, a z drugiej strony dziaanie odbiornikw radiowych i telewizyjnych jest
13-13
mo liwe dzi ki wykorzystaniu rezonansu elektrycznego. Dostrajaj c odbiornik do cz sto ci nadajnika speniamy wa nie warunek rezonansu. Zjawisko rezonansu jest bardzo rozpowszechnione w przyrodzie. 13.6.2 Moc absorbowana rednia moc absorbowana jest dana wyra eniem P Fv F dx dt
Korzystaj c ze wzoru (13.21), (13.22) i (13.24) otrzymujemy P 1 2 EZ 2 2 MD 0 2 2 (Z 0 Z 2 ) 2 (2 EZ ) 2 (13.25)
Zale no mocy absorbowanej od cz sto ci drga wymuszaj cych jest przedstawiona na rysunku poni ej.
1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 0.0
P/Pmax
Z/Z0
Dla rezonansu P = (1/2) MD02W . Natomiast dobro Q = Z0/2E jest miar dostrojenia ukadu do cz sto ci wymuszaj cej.
13-14
Wykad 14 14. Statyka i dynamika pynw

Z makroskopowego punktu widzenia powszechnie przyj ty jest podzia materii na ciaa stae i pyny. Pod poj ciem substancji, ktra mo e pyn rozumiemy ciecze i gazy. Dla cia sztywnych, maj cych okre lony rozmiar i ksztat, sformuowali my mechanik cia sztywnych. Do rozwi zywania zagadnie z mechaniki pynw musimy wprowadzi nowy formalizm poniewa pyny atwo zmieniaj ksztat, a w przypadku gazw przyjmuj obj to rwn obj to ci naczynia. Wygodnym jest w zwi zku z tym sformuowanie zasad dynamiki Newtona wraz z prawami opisuj cymi siy w szczeglny sposb. 14.1 Ci nienie i g sto
R nica w dziaaniu siy powierzchniowej na pyn i na ciao stae polega na tym, e dla cieczy sia powierzchniowa musi by zawsze prostopada do powierzchni pynu podczas gdy w ciele staym mo e mie dowolny kierunek. Spoczywaj cy pyn nie mo e rwnowa y si stycznych (warstwy pynu lizgayby si po sobie) i dlatego mo e zmienia ksztat i pyn . Wygodnie jest wi c opisywa si dziaaj c na pyn za pomoc ci nienia p zdefiniowanego jako warto siy prostopadej dziaaj cej na jednostk powierzchni. Ci nienie jest przekazywane na sztywne cianki naczynia, a tak e na dowolne przekroje pynw prostopadle do tych cianek i przekrojw w ka dym punkcie. Ci nienie jest wielko ci skalarn . W ukadzie SI jednostk jest (pascal), 1 Pa = 1 N/m2. Innymi jednostkami s bar (1 bar = 105 Pa), atmosfera (1 atm = 101325 Pa), mm Hg (760 mm Hg = 1 atm). Pyn znajduj cy si pod ci nieniem wywiera si na ka d powierzchni b d c z nim w kontakcie. Rozwa my zamkni t powierzchni zawieraj c pyn (rysunek).
S S
Dowolny element powierzchni jest reprezentowany przez wektor S (dugo rwna powierzchni, kierunek prostopady, zwrot na zewn trz). Wtedy sia F wywierana przez pyn na ten element powierzchni wynosi F = pS Poniewa F i S maj ten sam kierunek wi c ci nienie p mo na zapisa (14.1a)
14-1
p = F/S Do opisu pynw stosujemy poj cie g sto ci U:
(14.1b)
U = m/V
(14.2)
G sto zale y od wielu czynnikw takich jak temperatura, ci nienie. W tabeli przedstawiony jest zakres warto ci g sto ci spotykanych w przyrodzie. Materia przestrze mi dzygwiezdna najlepsza pr nia laboratoryjna powietrze (1 atm 0 qC) powietrze (50 atm 0 qC) Ziemia: warto rednia rdze skorupa Biae kary j dro uranu U (kg/m3) 10-18 - 10-21 10-17 1.3 6.5 5.52103 9.5103 2.8103 108 - 1015 1017
14.2
Zmiany ci nienia wewn trz nieruchomego pynu
Gdy pyn znajduje si w rwnowadze to jego ka da cz jest w rwnowadze. Rozpatrzmy element w ksztacie cienkiego dysku znajduj cego si w odlego ci y od poziomu odniesienia. Grubo dysku wynosi dy, a powierzchnia ka dej strony wynosi S. Masa takiego elementu wynosi USdy, a jego ci ar UgSdy. Przypominam, e siy dziaaj ce na element s w ka dym punkcie prostopade do powierzchni (rysunek).
(p+dp)S
pS y
poziom odniesienia y=0 Siy poziome wywoane jedynie przez ci nienie pynu rwnowa si . Siy pionowe s wywoywane nie tylko przez ci nienie pynu ale te przez jego ci ar. Element pynu nie jest przyspieszany wi c wypadkowa sia dziaaj ca na musi by zerem. Dla zachowania rwnowagi w pionie trzeba wi c by:
14-2
pS = (p+dp)S + UgSdy
a st d dp dy Ug
Rwnanie to pokazuje, e ci nienie zmienia si ze zmian wysoko ci ponad pewien poziom odniesienia. Gdy wysoko ro nie tzn. dy > 0 wtedy dp < 0 tzn. ci nienie maleje. Powodem jest ci ar warstwy pynu le cej pomi dzy punktami, dla ktrych mierzymy r nic ci nie . Dla cieczy zazwyczaj U jest stae (ciecze s praktycznie nie ci liwe), r nice w wysoko ci nie s na tyle du e eby uwzgl dnia zmiany g wi c mo emy dla jednorodnej cieczy zapisa powy sze rwnanie w postaci: 'p 'y st d (p2 p1) = -Ug(y2 y1) Je eli powierzchnia cieczy jest swobodna to stanowi naturalny poziom odniesienia. Aby przenie poziom odniesienia na powierzchni przyjmujemy y2 rwne wzniesieniu tej powierzchni. Wtedy ci nienie p2 (na powierzchni) jest rwne ci nieniu atmosferycznemu p0. Teraz y1 opisuje poo enie (wysoko ) pewnego poziomu w cieczy. Ci nienie na tym poziomie oznaczmy p. Wtedy p0 p = -Ug(y2 y1) Poniewa y2 - y1 jest g boko ci h poni ej poziomu cieczy wi c p = p0 +Ugh (14.3) Ug
Zwi zek ten nie tylko pokazuje, e ci nienie ro nie wraz z g boko ci ale te , e jest jednakowe dla punktw o tej samej g boko ci. Dla gazw U jest mae i r nica ci nie w dwch punktach jest zazwyczaj do pomini cia i dlatego mo na przyjmowa, e ci nienie gazu w naczyniu jest wsz dzie jednakowe. Nie jest to jednak prawdziwe, gdy mamy do czynienia ze znaczn r nic wysokoci (gdy wznosimy si w atmosferze). Ci nienie zmienia si wtedy znacznie, zmienia si te U. Np. na wysoko ci okoo 6 km ci nienie wynosi 0.5 atm. Dla porwnania 6 km w g b morza wynosi 600 atm.
14-3
14.3
Prawo Pascala i prawo Archimedesa
Na rysunku widzimy ciecz w naczyniu zamkni tym tokiem, na ktry mo emy dziaa ci nieniem zewn trznym p0.
p0
h A
W ka dym punkcie A znajduj cym si na g boko ci h od grnej powierzchni cieczy, ci nienie jest dane wyra eniem p = p0 + Ugh Mo emy powi kszy ci nienie zewn trzne o warto 'p0. Poniewa ciecze s nie ciliwe wi c g sto pozostaje praktycznie bez zmian i dlatego ci nienie teraz wynosi p = p0 +'p0+ Ugh Wynik ten zosta sformuowany przez Blaise Pascala i nazywa si prawem Pascala. Prawo to formuuje si nast puj co: ci nienie wywierane na zamkni ty pyn jest przekazywane niezmienione na ka d cz pynu oraz na cianki naczynia. Prawo to jest konsekwencj praw mechaniki pynw podobnie jak prawo Archimedesa. Kiedy ciao jest zanurzone w cao ci lub cz ciowo w spoczywaj cym pynie (cieczy lub gazie) to pyn ten wywiera ci nienie na ka d , b d c z nim w kontakcie, cz powierzchni ciaa. Wypadkowa sia jest skierowana ku grze i zwie si si wyporu.
Poniewa ci nienie wywierane na ciao nie zale y od materiau, z ktrego zrobiono ciao wi c zast pmy w naszym rozumowaniu rozpatrywane ciao przez ten sam pyn co pyn otoczenia. Na ten pyn b dzie dziaao to samo ci nienie co na ciao, ktre zast pi. 14-4
Poza tym pyn b dzie nieruchomy. St d dziaaj ca na sia b dzie rwna ci arowi pynu i skierowana ku grze tak, eby ten ci ar zrwnowa y. Otrzymujemy prawo Archimedesa: ciao w cao ci lub cz ciowo zanurzone w pynie jest wypierane ku grze si rwn ci arowi wypartego przez to ciao pynu. Tak wi c Fwyporu = mwypartego pynu g = UVg gdzie U jest g sto ci pynu, a V obj to ci cz ci zanurzonej ciaa. 14.4 Pomiar ci nienia (barometr) (14.4)
Evangelista Torricelli wynalaz w 1643 r barometr rt ciowy i tym samym poda sposb pomiaru ci nienia atmosferycznego. Barometr Torricellego skada si z rurki wypenionej rt ci (U = 13.6103 kg/m3), ktr odwracamy nad naczyniem z rt ci tak jak na rysunku.
p=0 h A B
Ci nienia w punktach A i B musz by jednakowe bo punkty te s na jednakowej wysoko ci. Zgodnie z naszymi uprzednimi rozwa aniami pA = Ugh podczas gdy pB = patm Poniewa pA = pB wi c
Ugh = patm
h p atm = 0.76 m Ug
Mierz c wysoko supa rt ci mierzymy wielko ci nienia atmosferycznego. Przejdziemy teraz do opisu ruchu pynu (dynamika pynw).
14-5
14.5
Oglny opis przepywu pynw
Znane s dwa podej cia do opisu ruchu pynu. Pierwsze wymaga "podzielenia" pynu na niesko czenie mae cz stki (elementy obj to ci) i ledzenie tych elementw. Oznacza to, e dla ka dej cz stki mamy wsprz dne x, y, z i ich zale no od czasu. W ten sposb skonstruowa mo na opis ruchu pynu (Joseph Louis Lagrange koniec XVIII w). Drugie podej cie zaproponowane przez Leonharda Eulera jest bardziej wygodne. Zamiast opisywa histori ka dej z cz stek okre lamy g sto pynu i jego pr dko w ka dym punkcie przestrzeni i w ka dej chwili czasu. Czyli podajemy U(x,y,z,t) oraz v(x,y,z,t). Oznacza to, e koncentrujemy si na wybranym punkcie przestrzeni w pewnym czasie. Na wst pie rozpatrzmy pewne oglne wa ciwo ci charakteryzuj ce przepyw. x Przepyw mo e by ustalony (laminarny) lub nieustalony. Ruch pynu jest ustalony, kiedy pr dko pynu v jest w dowolnie wybranym punkcie staa w czasie tzn. ka da cz stka przechodz ca przez dany punkt zachowuje si tak samo. Warunki takie osi ga si przy niskich pr dko ciach. x Przepyw mo e by wirowy lub bezwirowy. Przepyw jest bezwirowy, gdy w adnym punkcie cz stka nie ma wypadkowej pr dko ci k towej wzgl dem tego punktu. Mo na sobie wyobrazi mae kko z opatkami zanurzone w przepywaj cym pynie. Je eli kko nie obraca si to przepyw jest bezwirowy, w przeciwnym razie ruch jest wirowy. x Przepyw mo e by ci liwy lub nie ci liwy. Zazwyczaj przepyw cieczy jest nie ciliwy (staa U). Przepyw gazu te mo e by nie ci liwy tzn. zmiany g sto ci s nieznaczne. Np. ruch powietrza wzgl dem skrzyde samolotu podczas lotu z pr dko ci mniejsz od pr dko ci gosu. x Przepyw mo e by lepki lub nielepki. Lepko w ruchu pynw jest odpowiednikiem tarcia w ruchu cia staych (lepko smarw). W naszych rozwa aniach ograniczymy si do przepyww ustalonych, bezwirowych, nie ci liwych i nielepkich. To znacznie upraszcza matematyk . Nasze rozwa ania rozpoczniemy od wprowadzenia poj cia linii pr du. R P vP Q VQ
vR
W przepywie ustalonym v jest staa w czasie w danym punkcie. Rozwa my punkt P wewn trz pynu. Ka da cz stka ma tam tak sam pr dko . To samo dla punktw Q i R. Je eli prze ledzimy tor jednej cz stki to prze ledzili my zarazem tor ka dej cz stki przechodz cej przez P. Tor tej cz stki nazywamy lini pr du. Linia pr du jest rwnolega do pr dko ci pynu. adne linie pr du nie mog si przecina bo istniaa by niejednoznaczno w wyborze drogi przez cz stk (a przepyw jest ustalony). Je eli wybierzemy pewn sko czon liczb linii pr du to tak wi zk nazywamy strug pr du. Brzegi skadaj si z linii pr du wi c pyn nie mo e przepywa przez brzegi strugi. Pyn wchodz cy jednym ko cem strugi musi opu ci j drugim.
14-6
A2
A1 P, v1
Q, v2
Na rysunku obok pr dko cz stek w punkcie P wynosi v1 a pole przekroju strugi A1. W punkcie Q odpowiednio v2 i A2. W czasie 't element pynu prze-bywa odlego v't. Masa pynu przechodz cego przez A1 w czasie 't wynosi 'm1 = U1A1v1't bo A1v1't stanowi obj to elementu pynu. Wprowadzamy strumie masy jako 'm/'t. Wtedy otrzymujemy dla punktw P i Q odpowiednio 'm1/'t = U1A1v1 oraz 'm2/'t = U2A2v2 Poniewa nie ma po drodze (mi dzy P i Q) adnych " rde" ani " ciekw" wi c strumienie mas musz by sobie rwne.
U1A1v1 = U2A2v2
Je eli pyn jest nie ci liwy to U1 = U2 i wtedy A1v1 = A2v2 czyli Av = const. Z rwnania powy szego wynika, e pr dko pynu nie ci liwego przy ustalonym przepywie jest odwrotnie proporcjonalna do pola przekroju. Linie pr du musz si zag szcza w w szej cz ci, a rozrzedza w szerszej. Tzn. rzadko rozmieszczone linie oznaczaj obszary niskiej pr dko ci, linie rozmieszczone g sto obszary wysokiej pr dko ci. Ponadto warto zauwa y, e skoro cz stki zwalniaj przepywaj c z P do Q (v1 > v2) to poruszaj si ruchem jednostajnie op nionym. Op nienie to mo e by wywoane grawitacj lub r nic ci nie , ale wystarczy wzi jako przykad strug poziom , w ktrej grawitacja si nie zmienia, aby doj do wniosku, e ci nienie jest najwi ksze tam gdzie pr dko najmniejsza (w przepywie ustalonym).
14-7
14.6
Rwnanie Bernoulliego
Rozwa my nielepki, ustalony, nie ci liwy przepyw pynu przez rur (rysunek poniej). Ciecz na rysunku pynie w stron praw . W czasie 't powierzchnia S1 przemieszcza si o odcinek v1't do poo enia S1'. Analogicznie powierzchnia S2 przemieszcza si o odcinek v2't do poo enia S2'. Na powierzchni S1 dziaa sia F1 = p1S1 a na powierzchni S2 sia F2 = p2S2. Zwrmy uwag , e efekt sumaryczny przepywu pynu przez rurk polega na przeniesieniu pewnej obj to ci V pynu ograniczonej powierzchniami S1S1' do poo enia S2S2'.
Twierdzenie o pracy i energii mwi, e praca wykonana przez wypadkow si jest rwna zmianie energii ukadu. Siami, ktre wykonuj prac s F1 i F2. Obliczamy wi c prac W F2v 2 't F1v 1't p 2 S 2v 2 't p1 S1v 1't ( p 2 p1 )V oraz zmian energii strugi 'E Poniewa W = 'E to przy zao eniu nie ci liwo ci pynu (U = const) ( p 2 p1 )V
2 mv 2 mv 12 mgh1 mgh2 2 2 2 mv 2 mv 12 mgh2 2 2 mgh1
Zwi zek ten mo na przeksztaci do postaci
14-8
p1 czyli
Uv 12 U gh1 2
p
p2
2 Uv 2 U gh2 2
1 Uv 2 Ugy 2
const.
(14.5)
Rwnanie to nosi nazw rwnania Bernoulliego dla przepywu ustalonego, nielepkiego i nie ci liwego. Jest to podstawowe rwnanie mechaniki pynw. Mo e by stosowane do wyznaczenia pr dko ci pynu na podstawie pomiarw ci nienia (rurka Venturiego, rurka Pitota). Mo na te w oparciu o nie wyznaczy dynamiczn si no n . 14.6.1 Dynamiczna sia no na Dynamiczna sia no na jest to sia jaka dziaa na np. skrzydo samolotu, nart wodn , migo helikoptera, i wywoana jest ruchem tych cia w pynie w odr nieniu od statycznej siy no nej, ktra jest sia wyporu dziaaj c np. na balon czy statek zgodnie z prawem Archimedesa. Na rysunku poni ej pokazane s schematycznie linie pr du wok skrzyda samolotu.
Analizuj c te linie pr du zauwa ymy, e ze wzgl du na ustawienie skrzyda (k t natarcia) linie pr du nad skrzydem s rozmieszczone g ciej ni pod skrzydem. Tak wi c vg ponad skrzydem jest wi ksza ni pod skrzydem vd a to oznacza zgodnie z prawem Bernoulliego, e ci nienie nad skrzydem jest mniejsze od ci nienia pod skrzydem i otrzymujemy wypadkow si no n F skierowan ku grze. Wynika to rwnie z trzeciej zasady dynamiki Newtona. Pr dko v0 powietrza zbli aj cego si do skrzyda jest pozioma podczas gdy powietrze za skrzydem jest skierowane na ukos w d (skadowa pionowa). Oznacza to, e skrzydo pchn o powietrze w d wi c w reakcji powietrze pchn o skrzydo do gry.
14-9
Wykad 15 15. Fale w o rodkach spr ystych

15.1 Fale mechaniczne Fale powstaj ce w o rodkach spr ystych (np. fale d wi kowe) nazywamy falami mechanicznymi. Powstaj w wyniku wychylenia jakiego fragmentu o rodka z poo enia rwnowagi co w nast pstwie powoduje drgania fragmentu wok tego poo enia. Drgania te (dzi ki wa ciwo ciom spr ystym o rodka) s przekazywane na kolejne cz ci o rodka. Sam o rodek nie przesuwa si , a jedynie jego elementy wykonuj drgania w ograniczonych obszarach przestrzeni. Np. fale na powierzchni wody: przedmioty pywaj ce wykonuj ruch drgaj cy natomiast same fale poruszaj si ruchem jednostajnym. Fala dobiegaj ce do danego przedmiotu wprawiaj go w ruch drgaj cy przekazuj c mu energi . Mo na za pomoc fal przekazywa wi c energi na du e odlego ci. Energia fal to energia kinetyczna i potencjalna cz stek o rodka. Cech charakterystyczn fal jest to, e przenosz energi poprzez materi dzi ki przesuwaniu si zaburzenia w materii a nie dzi ki ruchowi post powemu samej materii. Do rozchodzenia si fal mechanicznych potrzebny jest o rodek. To wa ciwo ci spr yste o rodka decyduj o pr dko ci rozchodzenia si fali. Ze wzgl du na kierunek drga cz stek wzgl dem kierunku rozchodzenia si fali x fale poprzeczne (np. lina) x fale podu ne (np. spr yna, gos) Ze wzgl du na czoo fali (powierzchnia cz ca punkty o jednakowych zaburzeniach w danej chwili) wyr niamy x fale paskie (w jednym kierunku) x fale kuliste 15.2 Fale rozchodz ce si w przestrzeni Rozwa my dugi sznur naci gni ty w kierunku x, wzdu ktrego biegnie fala poprzeczna. W dowolnej chwili np. t = 0 ksztat sznura mo na opisa funkcj y = f(x), t=0
y przemieszczenie cz steczek sznura sznura. W miar upywu czasu fala biegnie wzdu sznura bez zmiany ksztatu. Po czasie t fala przesuwa si o vt w prawo (v - pr dko fali). Zatem po czasie t rwnanie krzywej ma posta y = f(x vt), t
Oznacza to, e w chwili t w punkcie x = vt, ksztat jest taki sam jak w chwili t = 0 w punkcie x = 0. Mamy wi c rwnanie fali tylko trzeba okre li funkcj f. Je eli ledzimy wybran cz fali (czyli okre lon faz ) to musimy zbada jak zmienia si w czasie okre lona warto y (np. maksimum - amplituda). Chcemy eby y byo cay
15-1
czas takie samo, wi c argument x - vt musi by taki sam, a to oznacza, e gdy czas ronie to musi te rosn x (czyli ruch w prawo). Fala w lewo ma wi c rwnanie y = f(x+vt). Podsumowuj c, dla wybranej fazy mamy x vt = const. R niczkuj c wzgl dem czasu otrzymujemy dx v dt czyli dx dt v 0
To jest pr dko fazowa. Zauwa my, e dla danego t mamy rwnanie f(x), a dla danego miejsca sznura x mamy rwnanie f(t). Rozwa my teraz fale o szczeglnym ksztacie. Za my, e w chwili t = 0 ksztat sznura jest opisany funkcj 2S y A sin x
gdzie A jest maksymalnym wychyleniem. Zauwa my, e wychylenie jest takie samo w punktach x, x + O, x + 2O, x + 3O itd. Wielko O nazywamy dugo ci fali (odlego mi dzy punktami o tej samej fazie). Je eli fala biegnie w prawo to po czasie t y A sin 2S ( x vt )
To jest rwnanie fali biegn cej. Okres T jest czasem, w ktrym fala przebiega odlego rwn O wi c:
O = vT
st d y x t A sin 2S O T (15.1)
Wida, e w danej chwili taka sama faza jest w punktach x, x + O, x + 2O, x + 3O itd., oraz, e w danym miejscu faza powtarza si w chwilach t, t + T, t +2T, itd. Cz sto wprowadza si dwie nowe wielko ci: liczb falow k = 2S/O i cz sto Z = 2S/T. Wwczas y = Asin(kx-Zt) lub y = Asin(kx+Zt) dla fal biegn cych w prawo i lewo. Wida, e pr dko fazowa fali v jest dana wzorem v = O/T = Z/k oraz, e dla danego x otrzymujemy rwnanie ruchu harmonicznego prostego. (15.2)
15-2
15.3 Rozchodzenie si fal, pr dko fal Je eli chcemy zmierzy pr dko fali v to ledzimy jak przemieszcza si w czasie wybrana cz fali czyli okre lona faza. Wiemy, e pr dko fali zale y od spr ysto ci o rodka i jego bezwadno ci. Spr ysto dla sznura jest okre lona poprzez napinaj c go si F (np. im wi ksza sia tym szybciej wychylone elementy sznura wracaj do poo enia rwnowagi). Natomiast bezwadno jest zwi zana z mas sznura m oraz jego dugo ci l. Sprbujemy teraz wyprowadzi wzr na zale no pr dko ci v fali od siy F i od P = m/l tj. masy przypadaj cej na jednostk dugo ci sznura. W tym celu rozpatrzmy may wycinek sznura o dugo ci dx pokazany na rysunku.
Ko ce wycinka sznura tworz z osi x mae k ty T1 i T2. Dla maych k tw T # sinT # dy/dx. Wypadkowa pionowa sia tj. sia wychylaj ca sznur w kierunku y wynosi Fwyp F sin T 2 F sin T 1 FT 2 FT 1 Zgodnie z zasad dynamiki sia wypadkowa jest rwna iloczynowi masy wycinka dm = Pdx i jego przyspieszenia. St d Fwyp lub wT wx FT 2 FT 1 ( P dx) wv y wt ( P dx) w2 y wt 2
P w 2y F w t2
(Uwaga: w rwnaniach piszemy pochodne cz stkowe oznaczane symbolem wy bo wychylenie y jest funkcj dwch zmiennych y = f (x,t) i liczymy pochodne zarwno wzgl dem zmiennej x jak i zmiennej t). Uwzgl dniaj , e T = wy/wx otrzymujemy
w 2y w x2
P w 2y F w t2
(15.3)
15-3
Jest to rwnanie falowe dla sznura (struny). Podstawmy teraz do tego rwnania odpowiednie pochodne funkcji y f( x, t ) A sin(k x Z t )
w 2y w t2
oraz
AZ 2 sin(k x Z t )
w 2y w x2
W wyniku podstawienia otrzymujemy
Ak 2 sin( k x Z t )
k2 sk d mo emy obliczy pr dko fali v
P 2 Z F
Z k
(15.4)
Zwrmy uwag , e sinusoidalna fala mo e by przenoszona wzdu struny z pr dkoci niezale n od amplitudy i cz stotliwo ci. Je eli teraz przepiszemy rwnanie struny w postaci
w 2y wx 2
1 w 2y v2 w t2
(15.5)
to otrzymamy rwnanie falowe, ktre stosuje si do wszystkich rodzajw rozchodz cych si fal, takich jak fale d wi kowe czy elektromagnetyczne. 15.4 Przenoszenie energii przez fale Szybko przenoszenia energii wyznaczymy obliczaj c si F jaka dziaa na koniec struny (porusza strun w gr i w d w kierunku y).
15-4
W tym celu posu ymy si zale no ci P = Fyvy Jak wida z rysunku pr dko poprzeczna rwna jest vy = wy/wt, a skadowa siy F w kierunku y wynosi FsinT . Podstawiaj c do wzoru na moc otrzymujemy P F
wy sin T wt
Dla maych k tw T mo emy przyj sinT # wy/wx (znak minus wynika z ujemnego nachylenia struny). St d P F
wywy wt w x
A sin(k x Z t )
Obliczamy teraz pochodne funkcji y
f( x, t )
wy wt wy wx
i podstawiamy do wyra enia na moc P
AZ cos(kx Z t )
A k cos(kx Z t )
FA 2 kZ cos 2 (k x Z t )
(15.6)
Zauwa my, e moc czyli szybko przepywu energii oscyluje w czasie. Korzystaj c z tego, e k = Z /v, Z = 2Sf oraz, e v F / P otrzymujemy P 4S 2 A 2 f 2 Pv cos 2 (kx Z t ) (15.7)
Widzimy, e szybko przepywu energii jest proporcjonalna do kwadratu amplitudy i kwadratu cz stotliwo ci. Ta zale no jest prawdziwa dla wszystkich typw fal. 15.5 Interferencja fal Rozwa my dwie fale o rwnych cz stotliwo ciach i amplitudach ale o fazach r ni cych si o M. Rwnania tych fal s nast puj ce y1 = Asin(kx Zt M) y2 = Asin(kx Zt)
15-5
Znajd my teraz fal wypadkow (zasada superpozycji) jako sum y = y1 + y2. Korzystaj c ze wzoru na sum sinusw otrzymujemy y = 2Acos(M/2)sin(kx Zt M/2) (15.8)
co jest rwnaniem fali sinusoidalnej o amplitudzie 2Acos(M/2). Dla M = 0 fale spotykaj si zgodnie w fazie (wzmacniaj ), a dla M = 180 wygaszaj . 15.6 Fale stoj ce Rozwa my teraz dwa ci gi falowe biegn ce w przeciwnych kierunkach tzn. y1 = Asin(kx Zt) y2 = Asin(kx + Zt) np. fal padaj c i odbit . Fal wypadkow mo na zapisa jako y = y1 + y2 = 2AsinkxcosZt (15.9)
To jest rwnanie fali stoj cej. Zauwa my, e cz stki drgaj ruchem harmonicznym prostym. Cz stki maj t sam cz sto ale r n amplitud zale n od poo enia cz stki x. Punkty kx = S/2, 3S/2, 5S/2, itd. czyli x = O/4, 3O/4, 5O/4 itd. maj ce maksymaln amplitud nazywamy strzakami a punkty kx = S, 2S, 3S itd. czyli x = O/2, O, 3O/2 itd. maj ce zerow amplitud nazywamy w zami. Zwrmy uwag na jeszcze jedn istotn r nic . Energia nie jest przenoszona wzdu sznura bo nie mo e ona przepyn przez w zy, jest na stae zmagazynowana w poszczeglnych elementach sznura. 15.6.1 Ukady drgaj ce, przykad Je eli struna zamocowana na obu ko cach zostanie najpierw wygi ta a nast pnie puszczona, to wzdu struny rozchodz si drgania poprzeczne. Zaburzenia te odbijaj si od zamocowanych ko cw i w wyniku interferencji powstaje fala stoj ca. Zwrmy uwag , e drgania struny wytwarzaj w otaczaj cym strun powietrzu d wi kowe fale podu ne (fale akustyczne). Poniewa jedynym warunkiem, jaki musi by speniony, jest nieruchomo obu ko cw struny, czyli istnienie w zw fali stoj cej na tych ko cach, to mog powsta w tej strunie fale stoj ce o r nej dugo ci. Pierwsze cztery rodzaje drga jakie powstaj w strunie o dugo ci L zamocowanej na ko cach s pokazane na rysunku poni ej. Takie fale stoj ce nazywamy rezonansami. Widzimy, e dugo ci fal speniaj zwi zek
On
2L n
(15.10)
15-6
O 1 = 2L
O2 = L
O 3 = 2L/3
O 4 = L/2
Korzystaj c z tego, e pr dko fali v O T mo emy obliczy cz stotliwo rezonansw fn n v 2L
O v oraz podstawiaj c wyra enie (15.4)
n 2L
(15.11)
Najni sz cz sto nazywamy cz sto ci podstawow a pozostae wy szymi harmonicznymi czyli alikwotami. Zazwyczaj w drganiach wyst puj , oprcz drgania podstawowego, rwnie drgania harmoniczne, a d wi ki jakie odbieramy s wynikiem nakadania si tych drga . O jako ci instrumentu (jego barwie) decyduje wa nie to ile alikwotw jest zawarte w d wi ku i jakie s ich nat enia. Przykadowo, drganie wypadkowe struny b d ce zoeniem tonu podstawowego (n = 1) i wy szych harmonicznych (n = 3, 5, 7) o r nych amplitudach jest pokazane na rysunku poni ej.
n=1 drganie wypadkowe
n=3
n=5
t
n=7
Zwrmy uwag , e wypadkowe drganie (chocia okresowe) nie jest harmoniczne (nie daje si opisa funkcj sinus lub cosinus).
15-7
15.7 Dudnienia - modulacja amplitudy Mwili my ju o superpozycji fal, interferencji w przestrzeni (dodawanie fal o tej samej cz sto ci). Rozpatrzmy teraz przypadek interferencji w czasie. Pojawia si ona gdy przez dany punkt w przestrzeni przebiegaj w tym samym kierunku fale o troch r nych cz stotliwo ciach. Wychylenie wywoane przez jedn fal ma posta y1 = Acos2Sv1t y2 = Acos2Sv2t wi c y = y1 + y2 = A(cos2Sv1t + cos2Sv2t) Ze wzoru na sum cosinusw y v1 v 2 2 A cos 2S 2 v v2 t cos 2S 1 t 2 (15.12)
Drgania wypadkowe mo na wi c uwa a za drgania o cz sto ci vsrednie = (v1 + v2)/2 ktra jest redni dwch fal, i o amplitudzie (wyra enie w nawiasie kwadratowym) zmieniaj cej si w czasie z cz sto ci vamp = (v1 v2)/2 Je eli cz stotliwo ci v1 i v2 s bliskie siebie to amplituda zmienia si powoli. Mwimy, e mamy do czynienia z modulacj amplitudy AM (stosowana np. w odbiornikach radiowych). Dla fal d wi kowych AM przejawia si jako zmiana go no ci nazywana dudnieniami (rysunek).
y
t y
15-8
15.8 Zjawisko Dopplera Austriak, Christian Doppler w pracy z 1842 r zwrci uwag , e barwa wiec cego ciaa (cz stotliwo ) musi si zmienia z powodu ruchu wzgl dnego obserwatora lub rda. Zjawisko Dopplera wyst puje dla wszystkich fal. Obecnie rozwa ymy je dla fal d wi kowych. Zajmiemy si przypadkiem ruchu rda i obserwatora wzdu cz cej ich prostej. rdo d wi ku spoczywa, a obserwator porusza si w kierunku rda z pr dko ci vo. Nieruchomy obserwator odbiera by vt/O fal w czasie t. Teraz odbiera jeszcze dodatkowo vot/O fal. Cz sto syszana przez obserwatora vt v' Ostatecznie v' v v vo v t v ot v vo v vo v v
Studiuj c pozostae przypadki otrzymujemy ogln zale no v rvo v ' v v #v z (15.12)
gdzie v' - cz sto odbierana przez obserwatora, v - cz sto rda, v - pr dko fali, vo - pr dko obserwatora, vz - pr dko rda. Znaki "grne" w liczniku i mianowniku odpowiadaj zbli aniu si , a znaki dolne oddalaniu si obserwatora i rda.
15-9
Wykad 16 16. Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I

16.1 Prawo gazw doskonaych Gaz doskonay: x obj to cz steczek gazu jest o wiele mniejsza ni obj to zajmowana przez gaz, x zasi g si dziaaj cych mi dzy dwoma cz stkami jest o wiele mniejszy ni rednia odlego mi dzycz steczkowa. W wyprowadzeniu prawa gazw doskonaych b dziemy traktowa cz steczki gazu jako N maych, twardych kulek zamkni tych w pudeku o obj to ci V. Kulki s twarde tzn. b d zderzay si spr y cie ze ciankami naczynia. Rozwa my jedn cz steczk , ktra zderza si z lew ciank naczynia (rysunek). y
vx -vx x rednia sia jak cz steczka wywiera na ciank w czasie 't wynosi F d px dt
Zmiana p du spowodowana zderzeniem ze ciank wynosi 'px = mvx - ( - mvx) = 2mvx Poniewa czas pomi dzy kolejnymi zderzeniami z t 't = 2l/vx gdzie l jest odlego ci mi dzy ciankami, to F (2mv x ) 2l vx
2 mv x l
ciank wynosi
jest redni si dziaaj c na ciank (na jedn cz stk ). 16-1
Dla N cz stek cakowita sia wynosi F N

2 mv x l
2 2 gdzie v x jest to v x u rednione po wszystkich cz steczkach ( rednia kwadratu). Dziel c
obie strony rwnania przez pole powierzchni cianki S otrzymujemy ci nienie P czyli pV
2 Nmv x
2 mv x Sl
2 mv x V
(16.1)
Jak wida iloczyn pV jest stay tak dugo jak dugo jest staa energia kinetyczna cz stek (prawo Boyle'a - Mariotta). Zauwa my, e 2 2 v2 vx v2 vz y Ponadto, poniewa cz stki zderzaj si w taki sam sposb ze wszystkimi sze cioma ciankami naczynia wi c
2 vx
v2 y
2 vz
wi c v2
2 2 3v x , czyli v x
v2 3
Teraz otrzymujemy rwnanie wyra one przez v, a nie przez vx pV Nm v2 3 (16.2)
Poniewa Nm = M (masa gazu), oraz M/V = U wi c rwnanie powy sze mo na przepisa w postaci p
v2 , czyli v sr .kw. 3
v2
3p
(16.3)
16.2 Temperatura Zdefiniujmy temperatur bezwzgl dn redniej energii kinetycznej cz stek jako wielko wprost proporcjonaln do
16-2
2 2 mv 3k 2
(16.4)
gdzie k jest sta Boltzmana k = 1.3810-23 J/K. Eliminuj c v 2 z rwna (16.2) i (16.4) otrzymujemy pV = NkT lub pV = nRT (16.5)
gdzie n jest liczb moli (R = kNAV). Przypomnijmy, e staa Avogadra NAv = 6.0231023 1/mol, okre la liczb cz steczek w jednym molu. Wyra enie (16.5) przedstawia rwnanie stanu gazu doskonaego. Rwnanie stanu gazu doskonaego zostao sformuowane w XIX w. przez Clapeyrona na podstawie trzech praw empirycznych odkrytych wcze niej przez innych badaczy: x Prawo Boyle'a-Mariotte'a stwierdza, e w staej temperaturze iloczyn ci nienia i obj to ci danej masy gazu jest stay pV = const. x Prawo Charlesa mwi, e przy staej obj to ci gazu stosunek ci nienia i temperatury danej masy gazu jest stay p/T = const. x Prawo Gay-Lussaca stwierdza, e dla staego ci nienia stosunek obj to ci do temperatury danej masy gazu jest stay V/T = const. 16.2.1 Termometry Aby zmierzy temperatur trzeba wyznaczy energi kinetyczn cz steczek gazu co jest bardzo trudne. Ale mo emy si posu y rwnaniem stanu gazu doskonaego. atwo jest zmierzy iloczyn pV np. dla ukadu o staym ci nieniu. 16.3 Ekwipartycja energii 16.3.1 Zerowa zasada termodynamiki Je eli dwa ciaa o r nych temperaturach zetkniemy ze sob (i odizolujemy od innych) to po dostatecznie dugim czasie ich temperatury wyrwnaj si . Powiemy, e te ciaa s w rwnowadze termicznej ze sob . Je eli ciaa 1 i 2 s w rwnowadze termicznej i ciaa 2 i 3 s w rwnowadze termicznej to ciaa 1 i 3 s w tej samej rwnowadze termicznej. To jest zerowa zasada termodynamiki. Z zasad dynamiki Newtona mo na pokaza, e rednie energie kinetyczne ruchu post powego (na cz steczk ) dla dwu kontaktuj cych si gazw s rwne. 16.3.2 Ekwipartycja energii Wiemy ju , e w rwnowadze termodynamicznej energie kinetyczne ruchu post powego wszystkich cz steczek s rwne. Ale co z ruchem obrotowym i drganiami? Czy cz steczka mo e gromadzi energi w innej postaci ni energia ruchu post powego?
16-3
Je eli tylko cz stka nie ma ksztatu kuli (1 atomowa) a ma pewn struktur wewn trzn to mo e wirowa i drga. Np. dwuatomowa w ksztacie hantli zacznie si obraca po zderzeniu. Na podstawie mechaniki statystycznej mo na pokaza, e gdy liczba punktw materialnych jest bardzo du a i obowi zuje mechanika Newtonowska to dost pna energia rozkada si w rwnych porcjach na wszystkie niezale ne sposoby, w jakie cz steczka mo e j absorbowa. Ka dy z tych sposobw absorpcji energii nazywa si stopniem swobody i jest rwny liczbie niezale nych wsprz dnych potrzebnych do okre lenie poo enia ciaa w przestrzeni. Innymi sowy: rednia energia kinetyczna na ka dy stopie swobody jest taka sama dla wszystkich cz steczek. Ten wynik nazywamy zasad ekwipartycji energii. rednia energia kinetyczna ruchu post powego (z rwnania definiuj cego T) wynosi 1 mv 2 2 3 kT 2
Odpowiada to trzem stopniom swobody (wsprz dne x, y, z). St d rednia energia na stopie swobody wynosi (1/2)kT na cz steczk (zale y tylko od T). Dla cz stek obracaj cych si potrzeba 3 dodatkowych wsprz dnych do opisania ruchu (obrt wzgl dem trzech osi) wi c mamy dodatkowe 3 stopnie swobody. O ile dla N cz steczek nie obracaj cych si cakowita energia (wewn trzna) U b dzie energi kinetyczn ruchu post powego U = 3/2(NkT) to dla cz stek, ktre mog obraca si swobodnie we wszystkich kierunkach (wieloatomowe) U = (3/2)(NkT) + (3/2)(NkT) = 3NkT Natomiast dla cz stki dwuatomowej (gadkiej) U = 3/2(NkT) + (2/2)(NkT) = (5/2)(NkT) bo nie ma obrotu wok osi hantli. Zwrmy uwag , e mwimy tu o energii "ukrytej" (wewn trznej) cz stek a nie o energii makroskopowej (zwi zanej z ruchem masy). O tej energii mwili my przy zasadzie zachowania energii (energia indywidualnych cz stek nie zawarta w energii kinetycznej czy potencjalnej ciaa jako cao ci). Energi wewn trzn oznacza si zazwyczaj przez U i takie oznaczenie b dziemy dalej stosowa. 16.4 Pierwsza zasada termodynamiki To jest po prostu inna wersja zasady zachowania energii, w ktrej mamy rozdzielon energi ciaa na cz makroskopow i mikroskopow . Makroskopowa to energia ruchu masy (energia mechaniczna). Mikroskopowa to "ukryta" energia cz stek (energia wewn trzna). Gdy dwa ukady (ciaa) o r nych temperaturach zetkniemy ze sob to ciepo 'Q przepywa z ciaa cieplejszego do chodniejszego. Zgodnie z zasad zachowania energii, ciepo pobrane przez ukad musi by rwne wzrostowi energii wewn trznej ukadu plus pracy wykonanej przez ukad nad otoczeniem zewn trznym czyli
16-4
'Q = 'U + 'W
(16.6a)
To jest sformuowanie I zasady termodynamiki. Zasada ta pracuje "w obie strony" tzn., gdy nad ukadem zostanie wykonana praca to ukad mo e oddawa ciepo. To rwnanie bardzo cz sto przybiera posta dU = dQ dW Je eli rozpatrujemy ukad jak na rysunku poni ej (16.6b)
V F
dl dW = Fdl = (F/S)(Sdl) = pdV i wtedy dU = dQ pdV (16.7)
16.5 Ciepo wa ciwe Ciepo wa ciwe definiujemy jako dQ/dT na gram lub mol substancji (ciepo wagowe lub molowe). 16.5.1 Ciepo wa ciwe przy staej obj to ci Poniewa dV = 0 wi c dU = dQ a st d cv = dQ/dT = dU/dT Dla gazu jednoatomowego (dla jednego mola) U = (3/2)NAVkT = (3/2)RT. Zatem cv = (3/2)R Dla cz steczki dwuatomowej spodziewamy si wi c cv = (5/2)R a dla wieloatomowej cv = 3R
Niedoskonao ci modelu opartego na mechanice klasycznej jest to, e przewiduje ciepo wa ciwe niezale ne od temperatury, a badania pokazuj , e jest to prawdziwe tylko dla gazw jednoatomowych. Dla pozostaych cv ro nie z temperatur . 16-5
Na rysunku poni ej przedstawiono cV dla wodoru (H2) w funkcji temperatury (w skali logarytmicznej).
8 (7/2) R 6 Cv cal/mol K (5/2) R 4 (3/2) R 2 10 100 1000 10000
Temperatra (K)
W temperaturach ni szych od 100 K, cv = (3/2)R co wskazuje, e w tak niskich temperaturach nie ma rotacyjnych stopni swobody. Rotacja staje si mo liwa dopiero w temperaturach wy szych (cv = (5/2)R). Ale w temperaturach powy ej 2000 K, cv osi ga warto (7/2)R. Wytumaczenie tych zjawisk nie jest mo liwe na gruncie mechaniki klasycznej. Dopiero mechanika kwantowa daje wyja nienie tych zmian. Gdyby cz stka miaa moment p du to musia by on by rwny co najmniej Lmin = h/2S | 10-34 kg m2 s-1 (analogia do modelu Bohra atomu wodoru). Energia kinetyczna ruchu obrotowego dana jest wyra eniem IZ 2 L2 E rot 2 2I Dla cz steczki H2 m=1.6710-27 kg, a R | 510-11 m, wi c I = 2mR2 | 8.310-48 kg m2. Poniewa na jeden stopie swobody przypada energia kT/2 wi c kT/2 = L2/2I czyli T = L2/kI St d dla Lmin otrzymujemy Tmin | 90 K. Dla ni szych temperatur energia jest za maa aby wzbudzi rotacje co wymaga pewnej minimalnej energii. Podobnie jest dla ruchu drgaj cego, ktry tak e jest skwantowany. Edrg,min = hv. Dla typowej cz steczkowej cz stotliwo ci drga 1014 Hz (zakres widzialny) otrzymujemy energi drga | 610-20 J co odpowiada temperaturze okoo 4000 K. Tak wi c z zasady ekwipartycji energii wynika, e w tak wysokich temperaturach rednia energia drga Edrg = kT/2. Oprcz energii kinetycznej tego ruchu istnieje jeszcze jego energia potencjalna. Zatem rednia energia wewn trzna na cz steczk wynosi U = E r,kin,post + E r,kin,rot + E r,kin,drg + E r,pot,drg U = (3/2)kT + (2/2)kT + (1/2)kT + (1/2)kT = (7/2)kT
16-6
Dla 1 mola U = (7/2)RT wi c cv = (7/2)R 16.5.2 Ciepo wa ciwe przy staym ci nieniu Z I zasady termodynamiki mamy dQ = dU + pdV Poniewa U zale y tylko od T wi c mamy dU = cvdT wi c dQ = cvdT + pdV Dla gazu doskonaego (1 mola) dV = RdT/p, wi c dQ = cvdT + RdT sk d dQ/dT = cv + R Ostatecznie wi c cp = cv + R Molowe ciepa wa ciwe r nych rodzajw gazw doskonaych (teoretyczne) s zestawione w tabeli poni ej. Typ gazu Jednoatomowy Dwuatomowy + rotacja Dwuatomowy + rotacja + drgania Wieloatomowy + rotacja (bez drga ) cv (3/2)R (5/2)R (7/2)R (6/2)R cp (5/2)R (7/2)R (9/2)R (8/2)R cp/cv 5/3 7/5 9/7 4/3
16.6 Rozpr anie izotermiczne Dziaanie silnika opiera si o rozpr anie zapalonej mieszanki gazowej. Zwykle dwa przypadki x rozpr anie izotermiczne x rozpr anie adiabatyczne Przy rozpr aniu izotermicznym trzeba utrzymywa sta temperatur cian cylindra, czyli tok musi porusza si wolno, eby gaz mg pozostawa w rwnowadze termicznej ze ciankami cylindra. Poniewa T = const. wi c dU = 0, a st d dQ = dW
V2
'Q
'W
V1
p dV
V2
NkT V dV V1
2 dV NkT v1 V
V NkT ln 2 V 1
(16.8)
16-7
16.7 Rozpr anie adiabatyczne Zwykle w silnikach tok porusza si bardzo szybko wi c nie ma do czasu na przepyw ciepa pomi dzy gazem, a cianami cylindra. Wtedy dQ = 0 i otrzymujemy dU + pdV = 0 Mo emy to przepisa w postaci cvdT + pdV = 0 na 1 mol. Z rwnania stanu gazu doskonaego otrzymujemy r niczkuj c pdV + Vdp = RdT St d obliczmy dT i wstawiamy do poprzedniego rwnania p dV V d p cv p dV R R cV cv R p dV v d p R R Zast pujemy teraz cv + R = cp i otrzymujemy 0
J
gdzie J = cp/cv. Cakuj c to rwnanie otrzymamy
dV dp V p
dV dp V p
J ln V ln p
const .
gdzie const. oznacza sta cakowania. Mamy wi c ln(pVJ) = const. czyli pVJ = const. co mo na zapisa: p1V1J = p2V2J
(16.9)
16-8
Przykad 1 Silnik benzynowy ma stopie spr u 9 tzn. V2/V1 = 9. Jaki jest stosunek temperatury gazw wydechowych do temperatury spalania? p1V1J = p2V2J Dla gazu doskonaego p2/p1 = (V1T2)/(V2T1) Porwnuj te rwnania otrzymujemy T2/T1 = (V1/V2)J-1 Powietrze jest gwnie dwuatomowe wi c J = 1.4. St d otrzymujemy T2/T1 = 0.415 wi c p2/p1 = (V1J/V2J)
16-9
Wykad 17 17. Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II

17.1 rednia droga swobodna
rednia droga swobodna to inaczej rednia odlego mi dzy miejscami kolejnych zderze . Zale y od rozmiarw cz steczek i od ich liczby w jednostce obj to ci. Rozpatrujemy cz stk kulist o rednicy d. Zderzenie b dzie miao miejsce gdy odlego mi dzy rodkami b dzie mniejsza ni d. Inaczej mwi c cz steczka jest "tarcz " o powierzchni V = S d2 Ta powierzchnia nosi nazw cakowitego przekroju czynnego. W czasie t cz steczka poruszaj ca si z pr dko ci v "przemiata" obj to walca vtV. Je eli n jest liczb cz steczek w jednostce obj to ci to w tym walcu nasza cz stka napotka (zderzy si z) nz = vtVn cz stek. rednia droga swobodna to rednia odlego pomi dzy punktami kolejnych zderze . Jest ona rwna cakowitej odlego ci przebywanej przez cz stk podzielonej przez liczb zderze vt 1 1 O (17.1) vtV n V n Sd 2 n To rwnanie wyprowadzono w oparciu o zao enie, e cz stka zderza si z nieruchomymi obiektami. W rzeczywisto ci cz steczki uderzaj w poruszaj cy si cel. Cz sto zderze jest wi ksza, a rednia droga swobodna mniejsza
1 2Sd 2 n
(17.2)
Zwrmy uwag , e wtedy w rwnaniu (17.1) dwie wyst puj ce tam pr dko ci s r ne: pr dko w liczniku to pr dko rednia v cz steczek wzgl dem naczynia, a pr dko w mianowniku to rednia pr dko wzgl dna v wzgl w stosunku do innych cz steczek. Mo na si przekona jako ciowo, e v wzgl > v Np. gdy cz stki biegn naprzeciw siebie to v wzgl = 2v , gdy pod k tem prostym to v wzgl 2v , a gdy w t sam stron to v wzgl = 0. Uwzgl dniaj c rzeczywisty rozkad 2v . pr dko ci otrzymujemy v wzgl Przykad 1 17-1
Cz stki powietrza w temperaturze 273 K i pod ci nieniem 1 atm. d = 210-8 cm, v = 105 cm/s, n = 31019/cm3. Wwczas rednia droga swobodna jest rwna 210-5 cm (okoo 1000d). Odpowiednia cz sto zderze wynosi 5109/s. 17.2 Rozkad pr dko ci Maxwella Na poprzednim wykadzie omawiali my pr dko redni kwadratow cz steczek gazu. Jednak ka dy gaz ma charakterystyczny rozkad pr dko ci, ktry zale y od temperatury (cz stki nie mog mie takich samych pr dko ci bo pr dko ci zmieniaj si w wyniku zderze ). Clerk Maxwell poda prawo rozkadu pr dko ci cz steczek, ktre dla gazu zawieraj cego N cz steczek ma posta
3
N (v )
m 2 2 2 kT 4SN v e 2SkT
mv 2
(17.3)
W rwnaniu tym N(v)dv jest liczb cz stek o pr dko ciach z przedziau od v do v + dv. T - temperatura bezwzgl dna, k - staa Boltzmana, m - masa cz steczki. Cakowit liczb cz steczek mo na zatem obliczy dodaj c (cakuj c) liczby dla poszczeglnych r niczkowych przedziaw pr dko ci
f
N (v ) d v
0
Na rysunku przedstawiony jest rozkad Maxwella dla dwch r nych temperatur.
T=70 K
__2
N(v)
v v vp
T=300 K
0.000
200.000
400.000
600.000
800.000 1000.000
v (m/s)
gdzie -v pr dko rednia, v 2 - pr dko rednia kwadratowa, vp pr dko najbardziej prawdopodobna.
17-2
Krzywa nie jest symetryczna bo dolny limit rwny jest zeru podczas gdy grny niesko czono ci. Ze wzrostem temperatury ro nie pr dko rednia kwadratowa. Obszar pr dko ci jest teraz wi kszy. Poniewa liczba cz stek (pole pod krzyw ) jest staa wi c rozkad si "rozpaszcza". Wzrost, wraz z temperatur , liczby cz stek o pr dko ciach wi kszych od danej tumaczy wiele zjawisk takich jak np. wzrost szybko ci reakcji chemicznych towarzysz cych zwi kszeniu temperatury. Z rwnania wida, e rozkad pr dko ci zale y od masy cz steczek. Im mniejsza masa tym wi cej szybkich cz steczek (w danej temperaturze). Dlatego wodr atwiej ucieka z grnych warstw atmosfery ni tlen czy azot. 17.3 Rwnanie Van der Waalsa Rwnanie stanu gazu doskonaego pV = nRT dobrze opisuje gazy rzeczywiste ale przy maych g sto ciach. Przy wi kszych g stociach nie mo na pomin faktu, e cz stki zajmuj cz obj to ci dost pnej dla gazu oraz e zasi g si mi dzycz steczkowych mo e by wi kszy ni odlego ci mi dzycz steczkowe. J.D. Van der Waals wprowadzi zmienione rwnanie stanu gazu, ktre uwzgl dnia te czynniki. Je eli cz stki posiadaj sko czon obj to to rzeczywista obj to dost pna dla cz stek jest mniejsza od obj to ci naczynia. "Obj to swobodna" jest mniejsza od obj to ci naczynia o "obj to wasn " cz steczek b. Je eli oznaczymy przez v obj to przypadaj c na jeden mol v = V/n to otrzymamy zmodyfikowane rwnanie stanu gazu p(v b) = RT Mo na rwnie prosto uwzgl dni efekt si mi dzycz steczkowych. Siy przyci gania pomi dzy n cz steczkami (na jednostk obj to ci) "po lewej" z n cz steczkami (na jednostk obj to ci) "po prawej" jest proporcjonalna do n2 czyli proporcjonalna do 1/v2. Sia przyci gaj ca znajduje swoje odzwierciedlenie w dodatkowym ci nieniu, ktre zostao uwzgl dnione w rwnaniu Van der Waalsa a p 2 v (v b) RT (17.4)
gdzie stae a i b wyznaczamy do wiadczalnie. (Rwnanie Van der Waalsa te bywa zawodne ale nie jest znana prosta formua, ktra stosowaaby si do r nych gazw w r nych warunkach). Na rysunku poni ej porwnano zachowanie si gazu doskonaego (rysunek po lewej) w staej temperaturze z gazem Van der Waalsa (po prawej).
17-3
400 350 300 2 0
17.4 Entropia i druga zasada termodynamiki 17.4.1 Procesy odwracalne i nieodwracalne Rozpatrzmy dwa przypadki izotermicznego spr anie gazu. 1. Tok przesuwamy bardzo szybko i czekamy a ustali si rwnowaga z otoczeniem. W czasie takiego procesu ci nienie i temperatura gazu nie s dobrze okre lone bo nie s jednakowe w caej obj to ci. 2. Tok przesuwamy bardzo powoli, tak e ci nienie i temperatura gazu s w ka dej chwili dobrze okre lone. Poniewa zmiana jest niewielka to gaz szybko osi ga nowy stan rwnowagi. Mo emy zo y cay proces z ci gu takich maych przesuni toka i wtedy podczas caego procesu gaz jest bardzo blisko rwnowagi. Je eli b dziemy zmniejsza nasze zmiany to w granicy dojdziemy do procesu idealnego, w ktrym wszystkie stany po rednie (pomi dzy pocz tkowym i ko cowym) s stanami rwnowagi. Proces typu (1) nazywamy procesem nieodwracalnym a proces typu (2) procesem odwracalnym. Proces nazywamy odwracalnym gdy za pomoc bardzo maej (r niczkowej) zmiany otoczenia mo na wywoa proces odwrotny do niego tzn. przebiegaj cy po tej samej drodze w przeciwnym kierunku. 17.4.2 Cykl Carnota Bardzo wa nym cyklem odwracalnym jest cykl Carnota. Cykl ten wyznacza granic naszych mo liwo ci zamiany ciepa na prac . 1) Gaz znajduje si w stanie p1, V1, T1 (punkt A). Cylinder stawiamy na zbiorniku ciepa i pozwalamy, eby gaz rozpr y si izotermicznie do stanu p2, V2, T1 (punkt B). Gaz pobiera ciepo Q1. 2) Cylinder stawiamy na izoluj cej podstawce i pozwalamy na dalsze rozpr anie adiabatyczne gazu (np. zmniejszaj c obci enie toka) do stanu p3, V3, T2 (punkt C). Gaz wykonuje prac przy podnoszeniu toka i jego temperatura spada do T2.
17-4
3) Cylinder stawiamy na (zimniejszym) zbiorniku (T2) i spr amy gaz izotermicznie do stanu p4, V4, T2 (punkt D). Z gazu do zbiornika przechodzi ciepo Q2. 4) Cylinder stawiamy na izoluj cej podstawce i spr amy adiabatycznie do stanu p1, V1, T1 (punkt A). Siy zewn trzne wykonuj prac i temperatura gazu podnosi si do T1.
p A
Q1 B W D Q2 C T1 T2 V
Wypadkowa praca W wykonana przez ukad w czasie penego cyklu jest opisana przez powierzchni zawart wewn trz krzywej 1,2,3,4. Wypadkowa ilo ciepa pobrana przez ukad podczas jednego cyklu wynosi Q1 - Q2. Wypadkowa zmiana energii wewn trznej wynosi zero bo stan ko cowy pokrywa si z pocz tkowym. Z pierwszej zasady termodynamiki mamy wi c W = Q1 Q2 Sprawno silnika wynosi
W Q1
Q1 Q2 Q1
T1 T2 T1
(17.5)
Cykl Carnota mo na prowadzi w kierunku przeciwnym (maszyna chodz ca). 17.4.3 Druga zasada termodynamiki Zwrmy jeszcze raz uwag na to, e w trakcie pracy (cyklu) silnika cieplnego cz pobieranego ciepa bya oddawana do zbiornika o ni szej temperaturze i w konsekwencji ta ilo ciepa nie bya zamieniana na prac . Powstaje pytanie, czy mo na skonstruowa urz dzenie, ktre pobieraoby ciepo i w cao ci zamieniaoby je na prac ? Mogliby my wtedy wykorzysta ogromne (z naszego punktu widzenia niesko czone) ilo ci ciepa zgromadzone w oceanach, ktre byyby stale uzupeniane poprzez promieniowanie soneczne. Negatywna, niestety, odpowied na to pytanie jest zawarta w drugiej zasadzie termodynamiki. Poni ej podane zostay rwnowa ne sformuowania tej zasady 1) Nie mo na zbudowa perpetum mobile drugiego rodzaju. 2) Gdy dwa ciaa o r nych temperaturach znajd si w kontakcie termicznym, wwczas ciepo b dzie przepywao z cieplejszego do chodniejszego.
17-5
3) adna cykliczna maszyna cieplna pracuj ca pomi dzy temperaturami T1 i T2 nie moe mie sprawno ci wi kszej ni (T1 - T2)/T1. 4) W ukadzie zamkni tym entropia nie mo e male. Rozpatrzmy nast puj cy schemat (pokazany na rysunku poni ej),w ktrym super silnik o sprawno ci wi kszej od silnika Carnota nap dza ten silnik. Efektem ko cowym jest przeniesienie dwch jednostek ciepa z zimniejszego do cieplejszego zbiornika.
T1 (gor cy zbiornik) Q1=4
Q1'=6
W=3 Super silnik KS=0.75 Silnik Carnota K =0.5
Q2=1
Q2'=3
T2 (zimny zbiornik)
17.4.4 Termodynamiczna skala temperatur Pokazali my wi c, e sprawno silnika Carnota jest rwna
K
Wynika st d, e
W Q1
Q1 Q2 Q1
T1 T2 T1
T1/T2 = Q1/Q2 Zatem stosunek temperatur dowolnych zbiornikw ciepa mo na wyznaczy mierz c przenoszenie ciepa podczas jednego cyklu Carnota. Powy szy wzr stanowi definicj termodynamicznej skali temperatur. 17.4.5 Entropia x Zerowa zasada termodynamiki wi e si z poj ciem temperatury x Pierwsza zasada termodynamiki wi e si z poj ciem energii wewn trznej x Druga zasada termodynamiki wi e si z poj ciem entropii
17-6
Entropia jest miar nieuporz dkowania ukadu cz stek. Im wi kszy jest stan nieporz dku poo e i pr dko ci w ukadzie tym wi ksze prawdopodobie stwo, e ukad b dzie w tym stanie. Przykady sytuacji gdy nieuporz dkowanie ro nie bo tracimy cz zdolno ci do klasyfikacji cz stek. x Rozpr anie swobodne x Przepyw ciepa do wyrwnania temperatur Z definicji entropia S ukadu jest rwna S = klnZ (17.6)
gdzie k - staa Boltzmana, Z - prawdopodobie stwo, e ukad jest w danym stanie (w odniesieniu do wszystkich pozostaych stanw). Zgodnie z definicj prawdopodobie stwa ukad cz ciej b dzie w stanie o wi kszym prawdopodobie stwie ni w stanie o mniejszym prawdopodobie stwie. Ukad wi c "poszukuje" stanw o wi kszym prawdopodobie stwie, a w miar wzrostu Z ro nie rwnie S. St d 'S t 0 To jest czwarte sformuowanie drugiej zasady termodynamiki. Poka my, e pozostae sformuowania s mu rwnowa ne. 'S = S2 S1 = klnZ2 klnZ1 'S = kln(Z2/Z1) Rozpatrzmy teraz swobodne rozpr anie gazu od obj to ci V1 do obj to ci ko cowej V2. Wzgl dne prawdopodobie stwo znalezienia jednej cz stki w V1 w porwnaniu do V2 jest Z1 Z 2 1cz. Dla N cz stek stosunek prawdopodobie stw Z1 Z 2 Ncz. Otrzymujemy wi c 'S =Nkln(V2/V1) Podzielmy i pom my rwnanie przez T; otrzymamy wtedy V1 V 2
N
V1 V2
17-7
NkT ln 'S T
V2 V1
Wyra enie w liczniku jest rwne ilo ci ciepa 'Q dostarczonego do ukadu aby ten przeszed do stanu ko cowego w sposb odwracalny (rozpr anie izotermiczne). 'S wi c ostatecznie S 'Q T lub dS dQ dT (17.7)
dQ T
(17.8)
gdzie dQ jest ciepem dostarczanym do ukadu w procesie odwracalnym. Entropia S jest termodynamiczn funkcj zale n tylko od pocz tkowego i ko cowego stanu ukadu, a nie od drogi przej cia pomi dzy tymi stanami (termodynamiczna definicja entropii). Z tego punktu widzenia szczeglnie interesuj ce s procesy adiabatyczne nie zwi zane z przepywem ciepa pomi dzy ukadem i otoczeniem. W procesie adiabatycznym dQ = 0, wi c dla procesu odwracalnego dS = 0 na podstawie rwnania (17.8). Oznacza to, e entropia ukadu izolowanego adiabatycznie, w ktrym zachodz procesy odwracalne, jest staa. Jednocze nie mo na pokaza, e dla procesu adiabatycznego nieodwracalnego, entropia ukadu ro nie. Mo na uoglni zasad wzrostu entropii na ukady nieizolowane adiabatycznie tzn. takie, ktre wymieniaj ciepo z otoczeniem. Traktujemy wtedy nasz ukad i otoczenie razem jako jeden "wi kszy" ukad ponownie izolowany adiabatycznie. Wtedy d S d So t 0 gdzie dSo jest zmian entropii otoczenia. Zmienia si wi c entropia naszego ukadu i otoczenia. Je eli proces jest odwracalny to podczas przenoszenia ciepa dQ z otoczenia do naszego ukadu entropia otoczenia maleje o dQ/T, a entropia ukadu ro nie o t sam warto dQ/T, wi c cakowita zmiana entropii jest rwna zeru. Zatem posuguj c si entropi (zgodnie z drug zasad termodynamiki) mo emy stwierdzi czy dany proces mo e zachodzi w przyrodzie. Przykad Stosuj c wzr (17.8) mo na pokaza, np. e ciepo przepywa z ciaa gor cego do zimnego, a nie odwrotnie. Dwa identyczne ciaa o T1 i T2 kontaktujemy termicznie. Po chwili temperatury wynosz odpowiednio T1 - dT1, T2 + dT2 wskutek przepywu ciepa: dQ1 = -mcdT1 i dQ2 = mcdT2
17-8
Poniewa dQ1 = dQ2 wi c dT1 = dT2 = dT Zmiana entropii ka dego z cia jest rwna dS1 = mcdT/T1 i Wypadkowa zmiana entropii wynosi dS = mcdT(1/T2 1/T1) sk d zmiana temperatury dT T1T2 mc dS T T 2 1 dS2 = mcdT/T2
dS jest dodatnia wi c dT ma taki sam znak jak (T1 T2). Tak wi c je eli T1 > T2 to ciepo przepywa z ciaa o T1 do ciaa o T2. Przypu my, e ten strumie ciepa dQ1 zosta u yty do nap dzania silnika Carnota pracuj cego pomi dzy T1 i T2. Wwczas zgodnie z wyra eniem na sprawno dW d Q1 mo na uzyska prac mechaniczn dW 1 1 T2 d Q1 T T 1 2 T2 d S T1 T2 T1
Mo na pokaza cakiem oglnie, e je eli w ukadzie zamkni tym zawieraj cym ciaa o r nych temperaturach nast puje wzrost entropii dS to towarzyszy temu strata energii mechanicznej dW rwna iloczynowi dS i temperatury najchodniejszego ciaa. Uwaga: mo liwe jest lokalne zmniejszenie entropii, kiedy jednak bierze si pod uwag wszystkie cz ci ukadu (ukad zamkni ty) to wypadkowa zmiana entropii b dzie rwna zeru lub b dzie dodatnia. 17.5 Stan rwnowagi, zjawiska transportu 17.5.1 Stan rwnowagi Stan rwnowagi ukadu to taki stan, w ktrym aden z parametrw potrzebnych do makroskopowego opisu ukadu nie zale y od czasu. Dla ukadu jednorodnego (np. gazu) w stanie rwnowagi wystarcza znajomo dwu podstawowych parametrw stanu np. ci nienie i obj to . Opis komplikuje si gdy mamy ukad niejednorodny np. ciecz w rwnowadze z par . Dla danej temperatury stan rwnowagi tego ukadu jest mo liwy przy r nych obj tociach ukadu (od obj to ci zale y ilo fazy ciekej i gazowej). Natomiast temperatura i
17-9
ci nienie przestaj by niezale ne. W ka dej temperaturze rwnowaga jest mo liwa tylko przy okre lonym ci nieniu (pary nasyconej). Przy wy szym istnieje tylko ciecz, przy ni szym para. Podobnie ciecz i ciao stae mog istnie w rwnowadze tylko w temperaturze topnienia, ktra jest funkcj ci nienia. Wreszcie ciao stae wspistnieje w rwnowadze z par nasycon , ktrej ci nienie jest funkcj temperatury. Krzywe rwnowagi pokazane na rysunku poni ej. Liter a oznaczona jest krzywa rwnowagi ciao stae - ciecz (zwi zek temperatury topp a' I b' a
II b P
III
T nienia z ci nieniem). Krzywa a' przedstawia t zale no dla kilku nietypowych substancji, ktre przy topnieniu zmniejszaj obj to np. ld. Krzywa b + b' pokazuje zale no ci nienia pary nasyconej od temperatury. Punkt P nazywamy punktem potrjnym. Odcinek b' to krzywa rwnowagi ciao stae para, a odcinek b krzywa rwnowagi ciecz para. W punkcie potrjnym mog istnie wszystkie trzy stany skupienia. Dla wody odpowiada to ci nieniu p = 4.57 mm Hg, T = 273.16 K (O qC). Krzywa b ko czy si w punkcie krytycznym K powy ej ktrego nie istnieje r nica pomi dzy gazem i ciecz . Dlatego eby skropli gaz trzeba obni y temperatur poni ej temperatury krytycznej. 17.5.2 Zjawiska transportu Dotychczas zajmowali my si wa nie ukadami w stanie rwnowagi. Teraz zapoznamy si z bardzo uproszczonym opisem zjawisk, ktre zachodz gdy ukad d y do takiego stanu. W zjawiskach tych mamy zawsze do czynienia z przenoszeniem (transportem): x materii x energii x p du x adunku elektrycznego Wszystkie te zjawiska transportu opisujemy w pierwszym przybli eniu za pomoc rwnania r niczkowego, ktre przedstawia propagacj pewnej wielko ci fizycznej M maj c na celu osi gni cie rwnowagi j K
wM wx
(17.8)
gdzie j jest g sto ci strumienia wielko ci M (g sto pr du), K jest sta charakteryzuj c dan sytuacj fizyczn . Sta K wi emy z wa ciwo ciami mikroskopowymi rozpa17-10
trywanego ukadu statystycznego, z tzw. wspczynnikami transportu. Wi si one z no nikami np. cz steczkami gazu, elektronami w metalu. x Dyfuzja w gazie czyli przenoszenie cz stek w kierunku obszarw o mniejszej koncentracji n (d enie do wyrwnania koncentracji). Rwnanie dyfuzji jD D
wn wx
D gradn
gdzie jD g sto strumienia cz stek, n - koncentracja cz stek. Rwnanie to znane jest pod nazw prawa Ficka. Wspczynnik dyfuzji (dla rozrzedzonego gazu) D 1 vO 3
x Przewodnictwo cieplne czyli transport energii, wskutek ruchu cz stek w kierunku obszaru o ni szej T (d enie do wyrwnania temperatury). Rwnanie (prawo Fouriera) ma posta jQ N
wT wx
N gradT
gdzie jQ jest g sto ci strumienia ciepa, N jest wspczynnikiem przewodnictwa cieplnego. Dla rozrzedzonego gazu
1 nvcV O 3
x Lepko gazu polegaj ca na przenoszeniu p du mi dzy warstwami gazu o r nych pr dko ciach (d enie do wyrwnania pr dko ci). Rwnanie (prawo Newtona) ma posta jp K
wu wx
K gradu
gdzie u jest pr dko ci (unoszenia) warstwy. Wspczynnik lepko ci dla rozrzedzonego gazu wynosi 1 K nvmO 3 x Przewodnictwo elektryczne czyli przenoszenie adunku elektrycznego w wyniku ruchu elektronw (d enie do wyrwnania potencjaw elektrycznych). Rwnanie (prawo Ohma) ma posta
17-11
VE
V gradV
gdzie przewodno elektryczna V jest dana wyra eniem
nq 2 W m
nq 2 O mv od temperatury (poprzez pr dko
Uwaga: wszystkie wspczynniki transportu zale redni , redni drog swobodn itd.)
17-12
Wykad 18 18. Sia elektrostatyczna

18.1 Wst p Oddziaywanie elektromagnetyczne - chyba najwa niejsze w fizyce. Pozwala wyjani nie tylko zjawiska elektryczne ale te siy zespalaj ce materi na poziomie atomw, cz steczek. Przewodniki i izolatory. Do wiadczenie z naadowaniem pr ta metalowego i pr ta szklanego. Zdolno izolacyjna stopionego kwarcu jest 1025 razy wi ksza ni miedzi. 18.2 adunek elektryczny Porwnajmy si grawitacyjn pomi dzy elektronem i protonem w atomie wodoru F = 3.6110-47 N z sia elektryczn pomi dzy nimi w tym samym atomie F = 2.2710-8 N. To, e siy grawitacyjne dla "du ych" cia dominuj wynika st d, e liczby protonw i elektronw s rwne. Nie istnieje, aden zwi zek mi dzy mas i adunkiem. W przeciwie stwie do masy adunki "+" lub "-". 18.2.1 Kwantyzacja adunku adunek elementarny e = 1.610-19 C. Wszystkie adunki s wielokrotno ci e. 18.2.2 Zachowanie adunku Zasada zachowania adunku - B. Franklin. Wypadkowy adunek w ukadzie zamkni tym jest stay. 18.3 Prawo Coulomba Sia oddziaywania dwch adunkw q1 i q2 F 1 k q1 q 2 r2 (18.1)
gdzie staa k
. Wspczynnik H0 = 8.85410-12 C2/(Nm2) nosi nazw przenikalno4SH 0 ci elektrycznej pr ni. W ukadzie cgs k = 1.
18.3.1 Zasada superpozycji Si wypadkow (tak jak w grawitacji) obliczamy dodaj c wektorowo siy dwuciaowe. Przykad 1
18-1
Dipol elektryczny skada si z dwch adunkw oddalonych od siebie l. Jaka sia jest wywierana na adunek q umieszczony tak jak na rysunku?
+Q r q F1 l r F2 F -Q
Z podobie stwa trjk tw F F1 St d F l F1 r l Qq k r r2 qk Ql r3 qk p r3 l r
gdzie p = Ql jest momentem dipolowym. 18.4 Pole elektryczne W wykadzie 6 zdefiniowali my nat enie pola grawitacyjnego w dowolnym punkcie przestrzeni jako si grawitacyjn dziaaj ca na mas m umieszczon w tym punkcie przestrzeni podzielon przez t mas . Analogicznie definiujemy nat enie pola elektrycznego jako si dziaaj c na adunek prbny q (umieszczony w danym punkcie przestrzeni) podzielon przez ten adunek. Aby zmierzy nat enie pola elektrycznego E w dowolnym punkcie P, nale y w tym punkcie umie ci adunek prbny i zmierzy wypadkow si elektryczn F dziaaj c na ten adunek. Nale y upewni si czy obecno adunku q nie zmienia poo e innych adunkw. Wtedy F E (18.2) q adunek prbny jest dodatni (umowa). Kierunek E jest taki sam jak F (na adunek dodatni). Przykad 2 Ten sam ukad co poprzednio tylko w punkcie P nie ma "jakiego " adunku tylko tam umie cimy adunek prbny. Korzystaj c z otrzymanej zale no ci obliczamy E p kq 3 r q
p r3
18-2
Pole E w punkcie P jest skierowane w prawo.
+Q r P
l r F2
-Q
F F1
Pole E w odlego ci r od adunku punktowego Q jest rwne E 1 F q 1 Qq r k q r2 k Q r r2
Pole elektryczne od n adunkw punktowych jest rwne sumie wektorowej pl elektrycznych n Q E k 2i ri i 1 ri Przykad 3 Cakowity adunek naadowanego pier cienia o promieniu R wynosi Q. Jakie jest pole elektryczne na osi pier cienia w odlego ci x0 od rodka?
r P
R x0
dEx D dE
Pole wytwarzane przez element dl pier cienia jest rwne dEx = dE(cosD) cosD = x0/r Je eli O = Q/2SR jest liniow g sto ci adunku to dE oraz dE x k k
O dl r2
Odl x0 r2 r
18-3
St d E Ex kOx0 dl r3 kOx 0 (2SR) r3 kx0 Q (x R )

2 0 2 3 2
Zwrmy uwag , e w rodku pier cienia (x0 = 0) E = 0, a dla x0 >> R pole E o kQ/x02 i jest takie samo jak pole adunku punktowego w tej odlego ci. Jedn z zalet posugiwania si poj ciem pola elektrycznego jest to, e nie musimy zajmowa si szczegami rda pola. Np. pole E = kQ/r2 mo e pochodzi od wielu rde. 18.4.1 Linie si Kierunek pola E w przestrzeni mo na przedstawi za pomoc tzw. linii si. Linie nie tylko pokazuj kierunek E ale te jego warto (liczba linii na jednostk powierzchni). Je eli liczb linii przechodz cych przez powierzchni 'S oznaczymy 'I to wwczas 'I = E 'S = E'S cosD gdzie D jest k tem pomi dzy wektorem powierzchni 'S i wektorem E. W oglno ci wi c dI = dE ds (18.3)
i jest to definicja strumienia elektrycznego. Cakowity strumie przechodz cy przez powierzchni S mo na obliczy jako sum przyczynkw od elementw powierzchni
I
Suma ta przedstawia cak powierzchniow
powierzchnia
E 'S
EdS
S
(18.4)
Obliczmy teraz strumie dla adunku punktowego w odlego ci r od niego. W tym celu rysujemy kul o promieniu r wok adunku Q i liczymy strumie (liczb linii przez powierzchni ).
E (4Sr 2 )
Q k 2 r
2 (4Sr )
4SkQ
H0
(18.5)
Otrzymany strumie nie zale y od r, a zatem strumie jest jednakowy dla wszystkich r. Cakowita liczba linii wychodz cych od adunku jest rwna Q/H0 i linie te ci gn si do niesko czono ci.
18-4
Poniewa pokazali my, e strumie jest taki sam przez ka d powierzchni niezale nie od r wi c jest to prawd dla zamkni tej powierzchni o dowolnym ksztacie (ktra otacza adunek Q). Taka powierzchnia nazywa si powierzchni Gaussa. 18.5 Prawo Gaussa. Niech zamkni ta powierzchnia obejmuje dwa adunki Q1 i Q2. Cakowita liczba linii si przecinaj ca powierzchni zamkni t wok adunkw Q1 i Q2 jest rwna
I ca k
E d S (E
E2 ) d S
d S E1 d S
gdzie E1 jest wytwarzane przez Q1, a E2 przez Q2. Powouj c si na wcze niejszy wynik otrzymujemy Icak = (Q1/H0) + (Q2/H0) = (Q1 + Q2)/H0 Cakowita liczba linii si jest rwna cakowitemu adunkowi podzielonemu przez H0. Podobnie mo na pokaza dla dowolnej liczby n adunkw. Otrzymujemy wi c prawo Gaussa
EdS
4SkQwewn.
Qwewn.
H0
(18.6)
Strumie pola wychodz cy z naadowanego ciaa jest rwna wypadkowemu adunkowi podzielonemu przez H0. Je eli Q jest ujemne strumie wpywa do ciaa. Linie mog zaczyna si i ko czy tylko na adunkach a wsz dzie indziej s ci ge. A co w sytuacji gdy na zewn trz zamkni tej powierzchni s adunki? Rozwa my zamkni t powierzchni (rysunek) wewn trz ktrej Qwewn. = 0, a linie si pochodz od adunku na zewn trz. d
a b
18-5
Cakowity strumie dzielimy na cz ci
Icak = Iab + Ibc + Icd + Ida

Z rysunku wida, e Iab = +2, Ibc = +3, Icd = -7, Ida = +2. Tak wi c
Icak = +2 + 3 - 7 + 2 = 0
Na nast pnym wykadzie zastosujemy prawo Gaussa do obliczania E dla r nych naadowanych cia.
18-6
Wykad 19 19. Elektrostatyka I

19.1 Wst p Wi kszo cia staych mo na podzieli na przewodniki i izolatory. W izolatorze nadmiarowy adunek mo e by rozmieszczony w caej obj to ci natomiast w przewodnikach swobodne elektrony b d si zbieray na powierzchni dopty, dopki nie wytworzy si pole rwnowa ce pole zewn trzne. Rozpatrzmy dowolny w ksztacie przewodnik. Wybierzmy powierzchni zamkni t tu poni ej powierzchni przewodnika.
Zastosujmy prawo Gaussa do tej powierzchni
EdS
Qwewn.
H0
Wewn trz przewodnika w dowolnym punkcie powierzchni S pole musi by rwne zeru, bo inaczej elektrony poruszayby si czyli
EdS
Zatem St d
0 = Qwewn./H0 Qwewn. = 0 Tak wi c adunek wewn trz dowolnej zamkni tej powierzchni (przewodnika) musi by rwny zeru; cay adunek gromadzi si na powierzchni.
19-1
19.2 Kuliste rozkady adunkw 19.2.1 Jednorodnie naadowana sfera Rozpatrzmy jednorodnie naadowan powierzchni kulist .
+Q r
W dowolnym punkcie sfery E S (prostopade do powierzchni) wi c
EdS
Zgodnie z prawem Gaussa:
E (4Sr 2 )
E(4Sr2) = Q/H0 czyli E Q 4SH 0 r 2 1 k Q r2 (19.1)
dla r > R (tak jakby cay adunek skupiony by w rodku sfery). Dla r < R, E = 0. 19.2.2 Jednorodnie naadowana kula Przewodniki - rwnowa ne sferze bo adunek na powierzchni. Izolator - rwnowa ny szeregowi wsp rodkowych sfer. E k Qwewn. r2
gdzie Qwewn. = Q(r3/R3) (stosunek obj to ci kuli o promieniu r do obj to ci kuli o promieniu R, rysunek).
Q R r Qwewn
19-2
E (4Sr 2 ) Czyli E k
r3 4Sk Q 3 R Q r R3 (19.2)
Wykres E w funkcji odlego ci od rodka jednorodnie naadowanej kuli jest pokazany poni ej.
E
kQ /R
Przykad 1 Atom wodoru traktujemy jako sztywn jednorodnie naadowan kul o promieniu R = 10-10 m, cakowitym adunku Q = e = -1.610-19 C i masie me = 9.110-31 kg. Proton znajduj cy si w rodku chmury elektronowej (stan podstawowy) zostaje przemieszczony o ma odlego x0 i puszczony swobodnie. Jaka b dzie cz stotliwo drga jakie elektron i proton b d wykonyway wok ich poo e rwnowagi? chmura elektronowa
R x0 proton
Sia przywracaj ca proton do poo enia rwnowagi F = eE czyli F lub me d2x dt 2 k e2 x R3 k e2 x R3
19-3
Powinni my si posugiwa raczej mas zredukowan P =Mpme/(MP + me) ale me << Mp wi c P | me. Zgodnie z rwnaniem dla ruchu harmonicznego
ke 2 me R 3
Z = 2.51015 Hz 2S
Ta cz stotliwo jest bliska promieniowaniu wysyanemu przez atom wodoru w pierwszym stanie wzbudzonym czyli, e taki model jest uzasadniony. 19.2.3 Liniowe rozkady adunkw Liczymy pole E w odlego ci r od jednorodnie naadowanego pr ta (drutu) o dugoci l >> r. L
r + + +
Wprowadzamy liniow g sto adunku O (adunek na jednostk dugo ci). Jako powierzchni Gaussa wybieramy walec (mo emy wybiera dowolnie). Z prawa Gaussa
EdS
OL H0
4Sk (O L)
E jest rwnolege do wektora S i ma tak sam warto w ka dym punkcie powierzchni wi c 2SrLE = 4SkLO E 2kO r
O 2SH 0 r
(19.3)
Teraz pole wewn trz. Wybieramy powierzchni Gaussa o promieniu r < R. adunek wewn trz powierzchni Gaussa Qwewn. = USr2L, gdzie U - g sto obj to ciowa adunku. Z prawa Gaussa otrzymujemy E(2SrL) = 4Sk(USr2L) 19-4
E = 2kUSr poniewa wi c E 2kO r R2
O = USR2 O r 2SH 0 R 2
(19.4)
19.2.4 Paskie rozkady adunkw Obliczamy pole od niesko czonej jednorodnie naadowanej paszczyzny.
adunek otoczony przez powierzchni Gaussa jest rwny Qwewn. = VS, gdzie V jest g sto ci powierzchniow , a S powierzchni podstawy walca. Z prawa Gaussa 2ES = VS/H0 gdzie czynnik 2 odpowiada dwm podstawom walca. Ostatecznie otrzymujemy E = V/2H0 (19.5)
Wiele zastosowa dotyczy ukadu dwch, paskich rwnolegych pyt (kondensator paski). Pole wytwarzane przez pyt "po lewej stronie" (rysunek poni ej) jest rwne Eminus = V/2H0 i skierowane ku pycie. Pole wytwarzane przez pyt po prawej Eplus = V/H0 i skierowane jest od pyty.
19-5
I Zatem w obszarze I
II + + + + + + + +
III
EI = V/2H0 + ( V/2H0) = 0 w obszarze II EII = V/2H0 + ( V/2H0) = V/H0 w obszarze III EIII = ( V/2H0) + V/2H0 = 0 19.2.5 Powierzchnia przewodnika Je eli przedstawiona na rysunku naadowana powierzchnia stanowi cz powierzchni przewodnika to poniewa cay adunek gromadzi si na zewn trznej powierzchni to wewn trz E = 0. Co wi cej E musi by prostopade do powierzchni (rwnolege do S) bo gdyby istniaa skadowa styczna to elektrony poruszayby si . Z prawa Gaussa wynika, e ES = (VS)/H0 wi c E = V / H0 na powierzchni przewodnika. 19.3 Potencja elektryczny Zgodnie z naszymi rozwa aniami r nica energii potencjalnych jest dana przez E pB E pA co dla pola elektrycznego daje E pB E pA F d r
A B
(19.6)
F d r
A
q E d r
A
(19.7)
Podobnie jak dla grawitacyjnej energii potencjalnej mo emy zdefiniowa punkt zerowej energii potencjalnej dla ciaa znajduj cego si w niesko czono ci. Wtedy
19-6
E p (r )
q E d r
f
Je eli przenosimy adunek q z niesko czono ci do punktu odlegego o r od innego adunku punktowego Q, to energia potencjalna jest rwna pracy wykonanej przeciw sile elektrycznej, czyli E p ( r ) Wf r Q q k 2 d r r f E p (r ) k qQ r
r
1 qQk r f (19.8)
jest energi potencjaln adunkw q i Q. Potencja elektryczny jest definiowany jako energia potencjalna na jednostkowy adunek V (r ) E p (r ) q Wfr q (19.9)
Dla adunku punktowego V k Q r (19.10)
Potencja = praca potrzebna do przeniesienia jednostkowego adunku z niesko czono ci do r od adunku punktowego Q. R nica potencjaw czyli napi cie U pomi dzy dwoma punktami = praca na przeniesienie adunku jednostkowego mi dzy tymi punktami VB V A U W AB E d r
A B
(19.11)
19-7
Wykad 20 20. Elektrostatyka II

20.1 Obliczanie potencjau Rozwa my np. r nic potencjaw (napi cie) pomi dzy rodkiem i powierzchni naadowanej powoki kulistej. Poniewa E = 0 (wzdu drogi cakowania) wi c V B V A i na powierzchni jest ten sam potencja. Z powy szego wzoru wynika, e E dV dr (20.1) E d r
A B
0 tzn. w rodku
Przykad 1 Obliczy potencja V i pole E w odlego ci r od dipola ustawionego wzdu osi x. Moment dipolowy p = qL i dodatkowo r >> L.
y r P
T -q +q x L
Je eli r >> L to punkt P jest odlegy od adunku +q o: r (1/2)LcosT oraz od q o: r + (1/2)LcosT Cakowity potencja jest sum V k r q 1 L cosT 2 k (q) 1 r L cosT 2 k qL cosT L2 r 2 cos 2 T 4
20-1
Dla r >> L otrzymujemy ostatecznie V |k p cosT r2 kp x r3
Ex
wV wx wV wy
kp (3 cos 2 T 1) 3 r kp 3 cosT sin T r3
Ey
Teraz rozpatrzmy pole i r nic potencjaw dla dwch przeciwnie naadowanych pyt o polu powierzchni S znajduj cych si w odlego ci d od siebie. Je eli adunki na pytach wynosz odpowiednio +Q i Q to g sto ci adunkw wynosz Q/S i Q/S. 'V = Ed Zgodnie z naszymi obliczeniami 'V = Vd/H0 'V Qd H0S (20.2)
Na zako czenie zaznaczmy, e powierzchnia ka dego przewodnika jest powierzchni staego potencjau (powierzchni ekwipotencjaln ). 20.2 Pojemno Kondensator - ukad przewodnikw, ktry mo e gromadzi adunek elektryczny. Definicja pojemno ci C Q 'V Q U (20.3)
Jednostka farad. 1F = 1C/1V. Powszechnie stosuje si PF, nF, pF. Dla kondensatora paskiego na podstawie (20.3) i (20.2) C Q U
H0S d
(20.4)
20-2
20.3 Energia pola elektrycznego Pocz tkowo nie naadowany kondensator aduje si od 0 do napi cia U. Wtedy adunek wzrasta od 0 do Q, gdzie Q = CU. Praca zu yta na przeniesienie adunku dq z okadki "" na "+" wynosi dW = Udq Cakowita praca wynosi wi c
Q Q
U d q
0
q C d q 0
1 Q2 2 C
(20.5)
Dla kondensatora paskiego E Q , czyli Q H 0 ES H0S
Podstawiamy to do wzoru na energi i otrzymujemy W Podstawiaj c wyra enie na C dostajemy W
H 0 ES 2
2C
H0E2 Sd 2
Sd - obj to kondensatora, wi c g sto energii w = W/Sd w 1 H0E2 2 (20.6)
Je eli w jakim punkcie przestrzeni jest pole E to mo emy uwa a, e jest tam zmagazy1 nowana energia w ilo ci H 0 E 2 na jednostk obj to ci. 2 20.4 Dielektryki Rozwa ali my pole elektryczne od przewodnikw w pr ni. Stwierdzamy, e umieszczenie materiau nieprzewodz cego (dielektryka) mi dzy okadkami kondensatora powoduje zwi kszenie pojemno ci od warto ci C do warto ci C'.
C' C
gdzie N jest wzgl dn przenikalno ci elektryczn (sta dielektryczn ). 20-3
20.4.1 Dielektryki, pogl d atomistyczny Dwie mo liwo ci: x cz steczki polarne np. H2O maj ce trwae momenty dipolowe p x cz steczki (atomy) maj indukowany (przez zewn trzne pole E) moment dipolowy (przykad z atomem wodoru - Wykad 19). Przykad 2 Atom wodoru umieszczony w zewn trznym polu E0. Sia F = eE0 przesuwa chmur elektronow o x0 wzgl dem rdzenia (protonu). Wwczas atom ma moment indukowany p = ex0. Pole w miejscu protonu E = E0 + Echmura E E0 ke x0 R3
Poniewa proton (rdze ) w poo eniu rwnowagi wi c E = 0, sk d dostajemy x0 R3 E0 ek
Indukowany moment dipolowy jest zatem rwny p ex0 R3 E0 k
Elektryczne momenty dipolowe p d do ustawienia zgodnie z kierunkiem pola, a momenty indukowane s rwnolege do pola. Materia w polu E zostaje spolaryzowany (rysunek).
+ + + + + + + + +
- + - + - + - + - +
- + - + - + - + - +
- + - + - + - + - +
- + - + - + - + - +
W rezultacie dodatni adunek gromadzi si na jednej, a ujemny na drugiej powierzchni dielektryka. Wewn trz nie pojawia si aden adunek. Indukowany adunek powierzch-
20-4
niowy q' pojawia si wi c gdy dielektryk umie cimy w polu elektrycznym. Wybieramy powierzchni Gaussa (linia przerywana). ES=(q q')/H0 E = (q q')/(H0S) Pojemno takiego kondensatora C' Dziel c przez C otrzymamy C' C q V q Ed q H0S q q' d q C q q'
q q q'
20.4.2 Dielektryki - rozwa ania ilo ciowe. Je eli ka da cz steczka ma redni moment dipolowy p skierowany zgodnie z polem E i je eli w dielektryku jest N cz steczek to cakowity moment dipolowy pcak = Np Z drugiej strony adunek (indukowany) jest na powierzchni wi c pcak = q'd cz c te wyra enia q'd = N p q'd = (nSd) p gdzie n jest ilo ci cz steczek w jednostce obj to ci. q' = nS p Podstawiamy to do wzoru na N
N
Obliczyli my, e p
q q q'
q q nS p
ex0
R3 E0 k
20-5
Podstawiaj c E = (q q')/(H0S) p Wstawiaj c to do wyra enia na N R 3 (q q' ) k H0S 4SR 3 q q' S
q q 4SR 3 n q q' S S
1 1 4SR 3 n q q' q
1 1 4SR 3 n 1
Obliczamy N
N = 1 + 4SnR3
20.5 Trzy wektory elektryczne Przypomnijmy, e: E0 = q/H0S Pokazali my, e wprowadzenie dielektryka zmniejsza pole elektryczne (indukowany adunek daje pole przeciwne do E0) E = (q q')/(H0S) cz c te rwnania dostajemy q q q' H0S H0S lub E = E0/N = q/(H0SN)
H 0NS
Mno c przez H0 i przenosz c wyrazy otrzymujemy q S Przepisujemy to rwnanie w postaci D = H0 E + P (20.8)
H0
NH 0 S
q' S
D, E, P s wektorami odpowiednio: indukcji elektrycznej, nat enia pola, polaryzacji. Na rysunku pokazane s odpowiednie wektory. D - adunek swobodny H0E - wszystkie adunki P - adunek polaryzacyjny
20-6
+ + + + + + + + + + + -
+ + + + + + + + + + +
H0E
20-7
Wykad 21 21. Pr d elektryczny i pole magnetyczne

21.1 Pr d elektryczny Nat enie pr du elektrycznego I Jednostka: 1 amper, 1A. G sto pr du elektrycznego j I S (21.2) Q t (21.1)
W nieobecno ci zewn trznego pola elektrycznego elektrony poruszaj si chaotycznie we wszystkich kierunkach. W zewn trznym polu E uzyskuj wypadkow (sta z zao enia) pr dko unoszenia vu. Je eli n jest koncentracj elektronw to ilo adunku Q jaka przepywa przez przewodnik o dugo ci l w czasie t = l/vu wynosi
Q = nSle
l S
Tak wi c nat enie pr du wynosi I Q t nSle l vu nSevu (21.3)
a g sto pr du j gdzie U jest g sto ci adunku. UMOWA: kierunek pr du = kierunek ruchu adunkw dodatnich. I S nevu
Uvu
(21.4)
21-1
Przykad 1 Pr d o nat eniu 1A pynie w drucie miedzianym o przekroju 1 mm2. Jaka jest rednia pr dko unoszenia elektronw przewodnictwa ? Masa atomowa miedzi P = 63.8 g/mol, a g sto U = 8.9 g/cm3. Z rwnania na nat enie pr du otrzymujemy vu I nSe
Zakadamy, e na jeden atom przypada 1 elektron przewodnictwa (Cu+1). Mo emy wi c obliczy koncentracj no nikw n
UN Av P
n = 8.41028 atom/m3 Wstawiaj c do rwnania na pr dko otrzymujemy vu = 7.410-5 m/s = 0.074 mm/s Pr dy mog te pyn w gazach i cieczach. Lampy jarzeniowe s przykadem wykorzystania przepywu pr du w gazach. W gazach pr d jest wynikiem ruchu nie tylko elektronw ale i jonw dodatnich. Jednak l ejsze elektrony s znacznie szybsze i ich wkad do pr du jest dominuj cy. W zderzeniu elektronu z jonem lub atomem gazu energia mo e zosta zaabsorbowana przez atom, a nast pnie wypromieniowana w postaci promieniowania elektromagnetycznego w tym rwnie widzialnego. 21.2 Prawo Ohma Je eli do przewodnika przyo ymy r nic potencjaw V, to przez przewodnik pynie pr d I. Na pocz tku XIX wieku Ohm zdefiniowa opr przewodnika jako napi cie podzielone przez nat enie pr du R 'V I U I (21.5)
Jest to definicja oporu. Ten stosunek jest stay pod warunkiem, e utrzymuje si sta temperatur . Jednostk oporu (SI) jest 1 (Ohm) 1:. 21.2.1 Wyprowadzenie prawa Ohma Bez pola elektrycznego pr dko ruchu chaotycznego u (nie powoduje przepywu pr du). Pr dko u jest zwi zana ze redni drog swobodn O i rednim czasem pomi dzy zderzeniami 't zale no ci : u = O/'t.
21-2
Je eli przyo ymy napi cie to na ka dy elektron b dzie dziaaa sia F = eE i po czasie 't ka dy elektron osi gnie pr dko unoszenia vu = 'u dan II zasad Newtona m St d 'u Podstawiaj c 't = O/u otrzymujemy vu eOE mu (21.6) vu eE't m 'u 't eE
Pr dko unoszenia ma ten sam kierunek (przeciwny do E) dla wszystkich elektronw. Przy ka dym zderzeniu elektron traci pr dko unoszenia. rednia droga swobodna O jest tak maa, e vu jest zawsze mniejsza od u. Obliczamy teraz nat enie pr du wstawiaj c wyra enie na vu do wyra enia (21.3) na nat enie I. I nSevu ne 2 OSE mu
Dla elementu przewodnika o dugo ci l (rysunek) obliczymy opr korzystaj c z faktu, e napi cie U = El. Z prawa Ohma U El mul R (21.7) I I ne 2 OS R jest proporcjonalny do dugo ci przewodnika i odwrotnie proporcjonalny do przekroju. Zauwa my, e R pozostaje stay tak dugo jak dugo u jest stae, a u zale y tylko od temperatury (patrz wykad 15). Rwnanie (21.7) przepiszmy w postaci R
l S
(21.8)
Sta U nazywamy oporem wa ciwym. Typowa zale no oporu od temperatury dla przewodnikw metalicznych jest pokazana na rysunku na nast pnej stronie. Z dobrym przybli eniem jest to zale no liniowa U ~ T za wyj tkiem temperatur bliskich zera bezwzgl dnego. Wtedy zaczyna odgrywa rol tzw. opr resztkowy U0 zale ny w du ym stopniu od czysto ci metalu. Istniej jednak metale i stopy, dla ktrych obserwujemy w dostatecznie niskich temperaturach cakowity zanik oporu. Zjawisko to nosi nazw nadprzewodnictwa.
21-3
U0
Pr dy wzbudzone w stanie nadprzewodz cym utrzymuj si w obwodzie bez zasilania zewn trznego. Ta mo liwo utrzymania stale pyn cego pr du rokuje du e nadzieje na zastosowania techniczne, ktre znacznie wzrosy po odkryciu w 1987 r materiaw przechodz cych w stan nadprzewodz cy w stosunkowo wysokich temperaturach, okoo 100 K. Materiay te nosz nazw wysokotemperaturowych nadprzewodnikw a ich odkrywcy Bednorz i Mller zostali wyr nieni Nagrod Nobla. 21.3 Straty cieplne Gdy elektron zderza si z atomem traci nadwy k energii, ktr uzyska w polu elektrycznym. Poniewa energia kinetyczna nie wzrasta, caa energia stracona przez elektrony daje dEcieplna = Udq gdzie dq jest adunkiem przepywaj cym(elektronw przewodnictwa). Dziel c obie strony przez dt otrzymujemy d E ciep ln a dt U dq dt UI (21.8)
P = UI przedstawia straty mocy elektrycznej. 21.3.1 Sia elektromotoryczna
Aby utrzyma pr d potrzeba rda energii elektrycznej. Np. baterie, generatory. Nazywamy je rdami siy elektromotorycznej SEM. W takich rdach jeden rodzaj energii jest zamieniany na drugi. SEM oznaczamy H i definiujemy
21-4
W q
(21.9)
gdzie W jest energi elektryczn przekazywan adunkowi q, gdy przechodzi on przez rdo SEM. 21.4 Obwody pr du staego czenie oporw: x szeregowe (ten sam pr d przez oporniki) x rwnolege (to samo napi cie na opornikach) 21.4.1 Prawa Kirchoffa x Twierdzenie o obwodzie zamkni tym: algebraiczna suma przyrostw napi w dowolnym obwodzie zamkni tym jest rwna zeru. (Spadek napi cia jest przyrostem ujemnym napi cia). x Twierdzenie o punkcie rozga zienia: algebraiczna suma nat e pr dw przepywaj cych przez punkt rozga zienia jest rwna zeru. Twierdzenie o obwodzie zamkni tym jest wynikiem prawa zachowania energii, a twierdzenie o punkcie rozga zienia wynika z prawa zachowania adunku. Przykad 2 Regulator napi cia (rysunek). I2 Rz = R1 + R2 + ..... 1/Rz = 1/R1 + 1/R2 + .....
R2 I1 I3 H2 H1 R1
Opornik R1 ma napi cie okre lone przez H1 a pr d pobiera z H2. W ka dej ga zi obwodu trzeba z osobna przyj kierunek pr du i jego nat enie. Prawdziwy kierunek rozpoznamy po znaku obliczonego nat enia. Spadek napi cia pojawia si przy przej ciu przez ka dy opornik w kierunku zgodnym z pr dem. Przyrost napi cia pojawia si przy przej ciu przez rdo od "" do "+". Zastosowanie I prawa Kirhoffa do "du ej" p tli daje
H2 I2R2 I3R1 = 0
21-5
a dla "maej" p tli
H1 I3R1 = 0
Po odj ciu stronami otrzymamy
H2 H1 I2R2 = 0
I2 Dla w za I1 + I2 I3 = 0 sk d I1 I3 I2
H 2 H1 R2
H1 H 2 H1 R1 R2
1 1 H H1 2 R R R 1 2 2
Zauwa my, e gdy dobra warunki tak aby
H1
1 1 R R 1 2
H2 R2
to I1 = 0 i H1 nie daje adnego pr du. Taki ukad ma wa ne zastosowanie praktyczne. Napi cie H1 mo e by niskopr dowym ogniwem wzorcowym, mimo e R1 mo e pobiera du y pr d (gwnie z H2). 21.5 Pole magnetyczne Do wiadczalnie stwierdzamy, e wyst puje oddziaywanie: x magnesw naturalnych (Fe3O4) x oddziaywanie przewodnikw z pr dem na adunki w ruchu (kineskop) x oddziaywanie przewodnikw z pr dem na siebie x magnesem jest sama Ziemia. Jej dziaanie na ig kompasu jest znane od Staro ytnoci. Te oddziaywania opisujemy wprowadzaj c poj cie pola magnetycznego. 21.5.1 Sia magnetyczna Pole grawitacyjne (nat enie) g Pole elektryczne (nat enie) E Pole magnetyczne (indukcja) B Fgraw m Felekt q Fmagn
qv (Sia dziaa na adunki w ruchu i jest proporcjonalna do qv). Jednostk B jest tesla; 1T = N/(Am)
21-6
Powy szy wzr jest prawdziwy dla ruchu adunku prostopadle do B ale sia Fmagn (sia Lorentza) zale y od kierunku v. Ta zale no od kierunku jest zapisana poprzez rwnanie wektorowe Fmagn qv u B (21.10)
gdzie kierunek definiuje si z reguy ruby prawoskr tnej (iloczyn wektorowy). Zauwa my, e Fmagn jest zawsze prostopade do v. Zatem, zgodnie z twierdzeniem o pracy i energii Fmagn nie mo e zmieni energii kinetycznej poruszaj cego si adunku i adunek kr y po okr gu. St d m v2 R R qvB mv qB
jest promieniem okr gu. Sia dziaa na adunki w ruchu wi c dziaa na cay przewodnik z pr dem. F = evuB F e I B nSe
W przewodniku o dugo ci l znajduje si nSl elektronw, wi c cakowita sia F nS l I B nS I lB
Rwnanie w oglnym przypadku ma posta F Il u B (21.11)
21.5.2 Dziaanie pola magnetycznego na obwd z pr dem Rozwa ymy teraz dziaanie pola magnetycznego na zamkni ty obwd z pr dem. Prostok tn ramk o bokach a i b umieszczamy w jednorodnym polu magnetycznym o indukcji B. Przez ramk pynie pr d o nat eniu I, a normalna do paszczyzny ramki tworzy k t T z polem B (rysunek). Rozpatrujemy si dziaaj c na ka dy z bokw. Siy Fb dziaaj ce na odcinki b znosz si wzajemnie. Siy Fa dziaaj ce na odcinki a te si znosz ale tworz par si daj c wypadkowy moment siy
21-7
Fa
b b sin T Fa sin T 2 2
Fa b sin T
lub wektorowo (na podstawie definicji iloczynu wektorowego) Sia Fa wynosi Fa wi c IaB ISB sin T (21.12) Fa u b
IabB sin T
gdzie S = ab jest powierzchni ramki. Rwnanie (21.12) mo emy zapisa w postaci wektorowej ISuB gdzie S jest wektorem powierzchni. Wielko IS (21.14) (21.13)
nazywamy magnetycznym momentem dipolowym. Pole magnetyczne dziaa wi c na ramk z pr dem (dipol magnetyczny) momentem skr caj cym obracaj c j . Poo enie rwnowagi ramki (dipola magnetycznego) wyst puje dla T = 0 tj. gdy ramka jest ustawiona prostopadle do pola B. Przykadem dipola magnetycznego jest iga kompasu, ktra umieszczona w polu magnetycznym obraca si ustawiaj c zgodnie z polem. Tak "koow ramk z pr dem" jest rwnie elektron kr cy po orbicie w atomie. Moment dipolowy elektronu kr cego po orbicie o promieniu r wynosi
21-8
Pe
I (S r 2 )
Nat enie pr du wytwarzanego przez elektron o adunku e przebiegaj cy orbit w czasie T (okres obiegu) wynosi I q t e T ev 2S r
gdzie v jest pr dko ci elektronu. St d
Pe
ev (Sr 2 ) 2Sr
evr 2
e (mvr ) 2m
e L 2m
gdzie L = mvr jest momentem p du elektronu. Elektron, kr cy po orbicie jest wi c elementarnym dipolem magnetycznym. Wasno ci magnetyczne cia s wa nie okrelone przez zachowanie si tych elementarnych dipoli w polu magnetycznym. Wasnoci te omwimy na dalszych wykadach. Z momentem siy dziaaj cym na dipol zwi zana jest tzw. energia magnetyczna dipola Mo na rwnie pokaza, e ta energia wyra a si wzorem Em = - PB = - PBcosT (21.15)
Zauwa my, e minimum energii odpowiada ustawieniu dipola w kierunku rwnolegym do pola magnetycznego B (T = 0). 21.5.3 Efekt Halla Je eli pytk metalu (lub pprzewodnika) umie cimy w polu magnetycznym, prostopadym do kierunku przepywu pr du, to na adunki b dzie dziaaa sia odchylaj ca powoduj ca zakrzywienie torw adunkw w kierunku jednej ze cianek bocznych pytki. Niezale nie czy pr d jest zwi zany z ruchem adunkw dodatnich czy ujemnych mamy do czynienia z odchylaniem adunkw w kierunku jednej kraw dzi. B vu x F vu F y I
d Przesuni cie adunkw powoduje powstanie poprzecznego pola elektrycznego Halla EH. To pole przeciwdziaa dalszemu przesuwaniu adunkw. Pole Halla jest dane wzorem
21-9
EH
U xy d
W stanie rwnowagi odchylaj ce pole magnetyczne jest rwnowa one przez pole elektryczne qEH + q(vu u B) = 0 St d EH = vu u B Wynika st d, e je eli zmierzymy EH i B to mo emy znale vu. Gdy vu i B s prostopade to EH = vuB Poniewa : vu = j/ne wi c EH = (jB)/(ne) lub n = (jB)/(eEH)
Mo emy wyznaczy n. Mo na te wykorzysta ten efekt do pomiaru pola magnetycznego.
21-10
Wykad 22 22. Pole magnetyczne, indukcja elektromagnetyczna

22.1 Prawo Ampera
Chcemy teraz znale pole magnetyczne wytwarzane przez powszechnie wyst puj ce rozkady pr dw, takich jak przewodniki prostoliniowe, cewki itd. Pole magnetyczne prezentujemy graficznie rysuj c tzw. linie pola magnetycznego czyli linie wektora indukcji magnetycznej. Na rysunku pokazane s linie pola magnetycznego wok prostoliniowego przewodnika z pr dem. Wektor B jest styczny do tych linii pola w ka dym punkcie.
Linie pola B wytwarzanego przez przewodnik s zamkni tymi wsp rodkowymi okr gami w paszczy nie prostopadej do przewodnika. To, e linie pola B s zamkni te stanowi fundamentaln r nic mi dzy polem magnetycznym i elektrycznym, ktrego linie zaczynaj si i ko cz na adunkach. Zwrot wektora indukcji B wok przewodnika wyznaczamy stosuj c nast puj c zasad : Je li kciuk prawej r ki wskazuje kierunek pr du I, to zgi te palce wskazuj kierunek B (linie pola B kr wok pr du). eby obliczy pole B potrzeba nam "magnetycznego" odpowiednika prawa Gaussa. Zwi zek mi dzy pr dem i polem B jest wyra ony poprzez prawo Ampera. Zamiast sumowania (caki) E po zamkni tej powierzchni, w prawie Ampera sumujemy (cakujemy) po zamkni tym konturze (cak krzywoliniow ). Taka caka dla pola E rwnaa si wypadkowemu adunkowi wewn trz powierzchni, a w przypadku pola B jest rwna cakowitemu pr dowi otoczonemu przez kontur, co zapisujemy
Bdl
P0 I
(22.1)
22-1
gdzie P0 = 4S10-7 Tm/A, jest przenikalno ci magnetyczn pr ni. Tak jak w przypadku prawa Gaussa wynik by prawdziwy dla dowolnej powierzchni zamkni tej tak dla prawa Ampera wynik nie zale y od ksztatu konturu zamkni tego Przykad 1 Obliczmy pole wok niesko czenie dugiego prostoliniowego przewodnika w odlegoci r od niego.
Z prawa Ampera wynika, e dla konturu koowego B2Sr = P0I St d B
P0 I 2Sr
(22.2)
22.2
Strumie magnetyczny
Tak jak liczyli my strumie dla pola E (liczb linii przechodz cych przez powierzchni S) tak te obliczamy strumie pola B
IB
Bds
S
(22.3)
Poniewa linie pola B s zamkni te wi c strumie przez zamkni t powierzchni musi by rwny zeru (tyle samo linii wchodzi co wychodzi).
Bds
S
22-2
22.3
Przykadowe rozkady pr dw
22.3.1 Pr t (przewodnik) Na zewn trz pr ta (r > R) znamy ju pole B.
I r R
P0 I 2Sr
Pole to jest takie jakby cay pr d pyn przez rodek pr ta (analogie do rozkadu adunkw). Je eli chcemy obliczy pole wewn trz pr ta to wybieramy kontur koowy o r < R. Wewn trz konturu przepywa pr d i b d cy tylko cz ci cakowitego pr du I i St d B2Sr = P0i B 2Sr Czyli B 22.3.2 Cewka (solenoid) Solenoidem nazywamy cewk skadaj c si z du ej liczby zwojw. Linie pola magnetycznego solenoidu s pokazane schematycznie na rysunku poni ej. Jak wida pole wewn trz solenoidu jest jednorodne, a na zewn trz praktycznie rwne zeru.
Sr 2 I SR 2
P0 I
Sr 2 SR 2
P 0 Ir 2SR 2
22-3
Je eli zwoje solenoidu stykaj si ze sob wwczas mo emy rozpatrywa solenoid jako ukad po czonych szeregowo pr dw koowych (rysunek). Do obliczenia pola wytwarzanego przez solenoid zastosujemy prawo Ampera, dla konturu pokazanego na rysunku poni ej.
d c
Cak po konturze zamknietym
Bdl
b a
przedstawimy jako sum czterech caek

c d a
Bdl Bdl Bdl Bdl Bdl

b c d
Druga i czwarta caka s rwne zeru bo B A l. Trzecia caka jest te rwna zero ale to dlatego, e B = 0 na zewn trz solenoidu. Tak wi c niezerowa jest tylko caka pierwsza i rwna
b
Bdl
a
Bh
gdzie h jest dugo ci odcinka ab. Teraz obliczmy pr d obejmowany przez kontur. Je eli cewka ma n zwojw na jednostk dugo ci to wewn trz konturu jest nh zwojw czyli cakowity pr d przez kontur wynosi: I = I0nh gdzie I0 jest pr dem przepywaj cym przez cewk (przez pojedynczy zwj).
22-4
Z prawa Ampera otrzymujemy wi c: Bh = P0I0nh czyli B = P0I0n (22.4)
22.3.3 Dwa przewodniki rwnolege Dwa przewodniki rwnolege umieszczone w odlego ci d. Pyn w nich pr dy Ia i Ib odpowiednio. a b
l F
Ba d ia ib
Przewodnik a wytwarza w swoim otoczeniu pole Ba
P0 I a 2Sd
W tym polu znajduje si przewodnik b, w ktrym przepywa pr d Ib. Na odcinek l tego przewodnika dziaa sia Fb I b lBa
P 0l I a I b 2Sd
(22.5)
Zwrot siy wida na rysunku. To rozumowanie mo na "odwrci" zaczynaj c od przewodnika b. Wynik jest ten sam. Fakt oddziaywania przewodnikw rwnolegych wykorzystano przy definicji ampera. Za my, e d = 1m oraz, e Ia = Ib = I. Je eli dobierzemy tak pr d aby sia przyci gania przewodnikw, na 1 m ich dugo ci, wynosia 210-7 N to mwimy, e nat enie pr du jest rwne 1 amperowi.
22-5
22.4
Prawo Biota-Savarta
Istnieje inne rwnanie, zwane prawem Biota-Savarta, ktre pozwala obliczy B z rozkadu pr du. Oczywi cie to prawo i prawo Ampera musz by matematycznie rwnowa ne. Prawo Ampera jest jednak "atwe" w stosowaniu tylko gdy rozkady pr dw s na tyle symetryczne, e obliczenie odpowiedniej caki nie jest trudne. Gdy rozkad pr dw jest skomplikowany (nie znamy jego symetrii) to dzielimy pr dy na niesko czenie mae elementy (rysunek) i stosuj c prawo Biota-Savarta obliczamy pole od takich elementw, a nast pnie sumujemy je (cakujemy) eby uzyska wypadkowy wektor B.
I dl T r dB
Warto liczbowa dB zgodnie z prawem Biota-Savarta wynosi dB a zapisane w postaci wektorowej dB
P 0 I d l sin T 4S r2
P0 I d l u r 4S r 3
(22.6)
Przykad 2 Obliczmy pole B na osi koowego przewodnika z pr dem. d D R x dBII
r I
dBA
Z prawa B -S otrzymujemy dB oraz
P 0 I d l sin 90 o 4S r2
22-6
d BII Z tych rwna otrzymujemy d BII Ponadto r oraz cos D Podstawiaj c otrzymujemy d BII R r
d Bcos D
P 0 I cos D d l 4Sr 2
R2 x2 R R2 x2
P 0 IR dl 4S ( R 2 x 2 ) 3 2
Zauwa my, e wielko ci I, R, x s takie same dla wszystkich elementw pr du. Cakujemy, eby obliczy B (wy czaj c stae czynniki przed znak caki) B
d BII
P 0 IR dl 4S ( R 2 x 2 ) 3 2
P 0 IR (2SR) 4S ( R 2 x 2 ) 3 2
P 0 IR 2 2( R 2 x 2 ) 3 2
Dla x >> R dostajemy B
P 0 IR 2 2x 3
22.5
Indukcja elektromagnetyczna
22.5.1 Prawo Faradaya Zjawisko indukcji elektromagnetycznej polega na powstawaniu pr dw elektrycznych w zamkni tym obwodzie podczas przemieszczania si wzgl dem siebie rda pola magnetycznego i tego zamkni tego obwodu. Mwimy, e w obwodzie jest indukowana sia elektromotoryczna (SEM indukcji), ktra wywouje przepyw pr du indukcyjnego. Prawo indukcji Faradaya stosuje si do trzech r nych sytuacji fizycznych: x Nieruchoma p tla, wzgl dem ktrej porusza si rdo pola magnetycznego (mamy tzw. elektryczn SEM). x Przewd w ksztacie p tli porusza si w obszarze pola magnetycznego (magnetyczna SEM). x Nieruchoma p tla i nieruchome rdo pola magnetycznego lecz zmienia si pr d, ktry jest rdem pola magnetycznego (tak e elektryczna SEM). Na podstawie obserwacji Faraday doszed do wniosku, e czynnikiem decyduj cym jest szybko zmian strumienia magnetycznego IB. Ilo ciowy zwi zek przedstawia prawo Faradaya 22-7
dIB dt
(22.7)
Je eli mamy obwd zo ony z N zwojw to
N
dIB dt
22.5.2 Regua Lenza Pr d indukowany ma taki kierunek, e przeciwstawia si zmianie, ktra go wywoaa. Kierunek pr du indukowanego w p tli (rysunek) zale y od tego czy strumie ro nie czy maleje (zbli amy czy oddalamy magnes). Ta regua dotyczy pr dw indukowanych.
v
N I
N I
22-8
Wykad 23 23. Indukcja elektromagnetyczna, energia pola magnetycznego

23.1 Indukcyjno 23.1.1 Transformator Gdy dwie cewki s nawini te na tym samym rdzeniu (cz sto jedna na drugiej) to pr d zmienny w jednej wywouje SEM indukcji w drugiej. N1 - liczba zwojw w cewce pierwotnej, N2 - liczba zwojw w cewce wtrnej U2 oraz U1 Stosunek napi U2 U1 N2 N1 (23.1) N1 dIB dt N2 dIB dt
Wida, e reguluj c ilo zwojw w cewkach mo emy zamienia mae napi cia na du e i odwrotnie. Przykad 1 Obliczmy straty mocy w linii przesyowej o oporze 10 : przesyanej z generatora 10 MW gdy napi cie wynosi 1.5104 oraz 105 V. P = IU Pstrat = I2 R = (P/U)2 R Pstrat1 = 4.4 MW (44%) Pstrat2 = 0.1 MW (1%) 23.1.2 Indukcyjno wasna Gdy nat enie pr du przepywaj cego przez cewk zmienia si to zmienia si te strumie przez ka dy zwj tej cewki wi c zgodnie z prawem indukcji Faradaya indukuje si SEM. T si elektromotoryczn nazywamy si elektromotoryczn samoindukcji.
N
dI dt
(23.2)
Wielko NI jest cakowitym strumieniem zawartym w obwodzie i nosi nazw strumienia skojarzonego. Strumie skojarzony jest proporcjonalny do pr du pyn cego przez cewk . (23.3) NI = LI 23-1
Staa proporcjonalno ci L = NI/I nazywana jest indukcyjno ci . Zr niczkowanie(po czasie) rwnania (23.3) daje N St d dI dt L dI dt (23.4)
L
dI dt
(23.5)
Jednostk L jest henr. 1 H = 1 Vs/A Jako przykad obliczmy indukcyjno cewki o dugo ci l0 i N zwojach. Strumie przez ka dy zwj wynosi
I = BS
gdzie B dla cewki wynosi B = P0nI = P0I(N/l0) Zatem
P0
NS I l0
Indukcyjno L otrzymujemy mno c strumie przez N/I L
P0
N 2S l0
(23.6)
Zauwa my, e L zale y tylko od geometrii. 23.1.3 Indukcja wzajemna Omawiaj c transformator pokazywali my, e dwie cewki mog oddziaywa na siebie. Pr d zmienny w jednej wywoywa SEM w drugiej. Tym razem strumie przechodz cy przez cewk 2 jest proporcjonalny do pr du pyn cego przez cewk 1. N2I21 = M21I1 Sta proporcjonalno ci M21 nazywamy indukcj wzajemn . R niczkuj c to rwnanie otrzymujemy N2 St d 23-2 d I 21 dt M 21 d I1 dt
H2
Je eli zmieniamy pr d I2 to analogicznie
M 21
d I1 dt
H1
M 12
d I2 dt
Mo na pokaza (ale w skomplikowany sposb), e M12 = M21 = M Podobnie jak L tak samo M zale y tylko od geometrii ukadu. 23.2 Obwody RC i RL, stae czasowe Zaczniemy teraz zajmowa si pr dami zmieniaj cymi si w czasie. 23.2.1 Obwd RC Rozpatrzmy jaki pr d popynie w obwodzie po zamkni ciu wy cznika do pozycji (a).
R a b C
Korzystamy z prawa Kirchoffa.
IR
q C
(23.7)
W rwnaniu tym s dwie niewiadome I oraz q. Ale mo emy skorzysta ze zwi zku I = dq/dt. Otrzymujemy rwnanie r niczkowe
dq q R dt C
Szukamy rozwi zania q(t). Ma ono posta q CH (1 e t / RC ) (23.8) 23-3
Mo emy sprawdzi czy funkcja ta jest rozwi zaniem rwnania r niczkowego poprzez jej podstawienie do tego rwnania. Pr d obliczamy r niczkuj c dq/dt dq dt
H t / RC e R
Rysunki przedstawiaj zale no q(t) oraz I(t).

CH q I H/R
Je eli teraz prze czymy wy cznik do pozycji (b) to b dziemy rozadowywa kondensator. Teraz w obwodzie nie ma H i prawo Kirchoffa przyjmuje posta IR Rozwi zanie ma posta q q 0 e t / RC (23.9) q C 0 czyli R dq q dt C 0
gdzie q0 jest adunkiem pocz tkowym na kondensatorze. Nat enie pr du przy rozadowaniu wynosi I dq dt q 0 t / RC e RC
W rwnaniach opisuj cych adowanie i rozadowanie kondensatora wielko RC ma wymiar czasu i jest nazywana sta czasow obwodu. Opisuje ona fakt, e adunek na kondensatorze nie osi ga od razu warto ci ko cowej lecz zbli a si do niej wykadniczo. Podobnie przy rozadowaniu. 23.2.2 Obwd RL Analogicznie op nienie w narastaniu i zanikaniu pr du pojawia si w obwodzie RL przy w czaniu lub wy czaniu rda SEM.
23-4
R a b L
Gdyby nie byo cewki pr d osi gn by natychmiast warto H/R. Dzi ki cewce w obwodzie pojawia si dodatkowo SEM samoindukcji HL, ktra zgodnie z regu Lenza przeciwdziaa wzrostowi pr du (po w czeniu) co oznacza, e jej zwrot jest przeciwny do H. Z prawa Kirchoffa otrzymujemy
H IR L
dI dt
(23.10)
Poszukujemy rozwi zania tego rwnania r niczkowego w postaci I(t). Ma ono posta I
H (1 e Rt / L ) R
(23.11)
Sprawdzamy poprzez podstawienie do rwnania. Napi cie na oporniku i cewce pokazane jest na rysunkach poni ej.
H VR V
L
Narastanie pr du w obwodzie jest opisane sta czasow WL = L/R. Je eli prze cznik ustawimy w pozycji (b) to wy czmy rdo SEM i otrzymamy L z rozwi zaniem I dI IR dt 0 (23.12)
H Rt / L e R
(23.12)
23-5
23.3 Energia, a pole magnetyczne Pozosta my przy obwodzie RL. Z prawa Kirchoffa otrzymali my
H
Mno c to rwnanie przez I dostajemy
IR L
dI dt
HI
I 2 R LI
dI dt
Interpretacja tego rwnania z punktu widzenia pracy i energii jest nast puj ca: x lewa strona rwnania przedstawia szybko (moc = HI tj Hdq/dt) z jak rdo przekazuje do obwodu energi Hq. x pierwszy wyraz po prawej stronie to szybko (moc) wydzielania ciepa na oporze R. x drugi wyraz po prawej stronie to szybko z jak energia gromadzi si w polu magnetycznym. To ostatnie mo emy zapisa jako d WB dt czyli dWB Po scakowaniu otrzymujemy WB LIdI LI dI dt
dW
LIdI
1 2 LI 2
(23.13)
Rwnanie okre la cakowit energi magnetyczn zawart w cewce o indukcyjno ci L przez, ktr pynie pr d I. Porwnajmy to z energi naadowanego kondensatora WC 1 q2 2 C (23.14)
23.4 G sto energii a pole magnetyczne Rozpatrzmy solenoid o dugo ci l i powierzchni przekroju S czyli o obj to ci lS. Tak wi c g sto energii
23-6
wB Poniewa WB wi c wB Przypomnijmy, e L
WB lS 1 2 LI 2 1 LI 2 2 lS
P0
N 2S l
oraz
P 0 In
P0 I
N l
co w po czeniu daje wyra enie wB 1 B2 2 P0 (23.15)
opisuj ce g sto energii zawartej w ka dym punkcie przestrzeni w ktrej jest indukcja magnetyczna B. Przykad 2 Dugi koncentryczny kabel skada si z cylindrycznych przewodnikw o promieniach a i b. Obliczmy energi zawart w polu magnetycznym kabla na odcinku o dugo ci l0 oraz jego indukcyjno .
dr b r + a
Stosuj c prawo Ampera dla przestrzeni pomi dzy cylindrami otrzymamy 2SrB czyli B
P0 I P0 I 2Sr
G sto energii w punktach pomi dzy przewodami
23-7
wB
1 B2 2 P0
1 P0 I 2P 0 2Sr
P0 I 2 8S 2 r 2
Rozpatrzmy teraz cienk (dr) warstewk pomi dzy cylindrami. Obj to tej warstewki wynosi: dV = 2Srdrl0 dla odcinka kabla o dugo ci l0. Energia w tej obj to ci wynosi wi c dW wB d V
P0 I 2 2Sr d rl 0 8S 2 r 2
P 0 I 2l0 d r 4S r
Sumuj c (cakuj c) po caej obj to ci obliczamy cakowit energi W W
dW
P 0 I 2l0 b d r 4S r a
P 0 I 2l0 b ln 4S a
Indukcyjno znajdziemy z zale no ci U 1 2 LI 2 L czyli L 2U I2
P 0l0 b ln 2S a
L zale y tylko od czynnikw geometrycznych.
23-8
Wykad 24 24. Drgania elektromagnetyczne

24.1 Wst p Przypomnienie: masa M na spr ynie, bez oporw. Rwnanie ruchu M Rozwi zania x = AcosZt v = dx/dt = AZsinZt a = d2x/dt2 = AZ2cosZt przy warunku Z = (k/M)1/2. 24.2 Obwd LC Rozpatrzmy obwd zo ony z szeregowo po czonych indukcyjno ci L i pojemno ci C. Opr omowy jest rwny zeru (R = 0). Za my, e w chwili pocz tkowej na kondensatorze C jest nagromadzony adunek qm, a pr d przez cewk jest rwny zeru. Energia zawarta w kondensatorze WC = qm2/(2C) jest maksymalna, a energia w cewce WL = LI2/2 (24.2) (24.1) d2 x dt2 kx
jest rwna zeru. Po zamkni ciu obwodu, kondensator rozadowuje si przez cewk . W obwodzie pynie pr d I = dq/dt. W miar jak maleje adunek na kondensatorze maleje te energia zawarta w polu elektrycznym kondensatora, a ro nie energia pola magnetycznego, ktre pojawia si w cewce w miar narastania w niej pr du. Wreszcie gdy adunek spadnie do zera caa energia jest przekazana do pola magnetycznego cewki. Pr d w cewce indukcyjnej ma maksymaln warto . Ten pr d aduje kondensator (przeciwnie) wi c energia jest ponownie przekazywana do kondensatora. Stan ko cowy jest taki jak pocz tkowy tylko kondensator jest naadowany odwrotnie. Sytuacja powtarza si . Mamy wi c do czynienia z oscylacjami adunku (pr du).
24-1
Opis ilo ciowy Z prawa Kirchoffa UL + UC = 0 L Poniewa I = dq/dt wi c L d2 q dt2 q C (24.4) dI q dt C 0 (24.3)
To jest rwnanie analogiczne do przypomnianego rwnania dla spr yny, przy czym nast puj ce wielko ci s analogiczne q l x, L l M, 1/C l k Tak wi c mo emy napisa rozwi zanie tego rwnania q = qmcosZt I = dq/dt = qmZsinZt = ImsinZt
Z = (1/LC)1/2
gdzie Im = qmZ UL = - LdI/dt = LImZcosZt UC = q/c = (qm/C)cosZt Poniewa LImZ = LqmZ2 = Lqm(1/LC) = qm/C wida, e amplitudy napi s takie same. 24.3 Obwd szeregowy RLC
(24.5)
Dotychczas rozwa ali my obwd zwieraj cy indukcyjno L oraz pojemno C. Tymczasem ka dy obwd ma pewien opr R, przykadowo jest to opr drutu z ktrego nawini to cewk . Obecno oporu w obwodzie powoduje straty energii w postaci wydzielaj cego si ciepa. Energia zawarta w obwodzie maleje i otrzymujemy drgania tumione analogiczne do drga tumionych spr yny opisanych w wykadzie 12, przy czym wspczynnik tumienia 1/2W jest rwny R/2L. Drgania w obwodzie RLC mo na podtrzyma je eli obwd b dziemy zasila napi ciem sinusoidalnie zmiennym U (t ) U 0 sin Z t
24-2
Prawo Kirchhoffa dla obwodu zawieraj cego elementy R, L, C oraz rdo SEM ma posta L r niczkuj c po dt L albo d2 I R d I I 2 L d t LC dt d2 I dI I R 2 dt C dt dI q RI dt C U 0 sin Zt (24.6)
ZU 0 cos Zt
(24.7)
ZU 0 cos Zt L
(24.8)
To jest rwnanie analogiczne do omawianego dla oscylatora wymuszonego przy R/L l 1/W, 1/LC l Z02 oraz ZU0/L l D0. Rozwi zanie ma wi c analogiczn posta I I 0 sin(Z t M ) . Amplituda wynosi wi c I0 V0 1 R 2 ZL ZC
2
(24.9)
a mi dzy napi ciem i nat eniem pr du istnieje r nica faz, dana rwnaniem
ZL
tg M R
1 ZC
(24.10)
Wyra enie (24.9) ma posta prawa Ohma przy czym staa proporcjonalno ci pomi dzy U0 i I0 1 R ZL ZC
2 2
(24.11)
peni analogiczn rol jak opr R w prawie Ohma. Wielko Z nazywamy impedancj (zawad ) obwodu. q Gdy zmienne sinusoidalne napi cie przyo ymy do kondensatora to U C St d I dU dt C
24-3
co dla U=U0sinZt daje
ZU 0 cos Zt
St d I
I C
ZCU 0 cos Zt
ZCU 0 sin(Zt 90 $ )
Wida, e pr d wyprzedza napi cie na kondensatorze o 90q. Maksymalny pr d I0 = U0/(ZC) a staa proporcjonalno ci 1/ZC peni ca rol analogiczn do oporu w obwodzie pr du staego nazywamy reaktancj pojemno ciow . XC = 1/ZC (24.12)
Je eli generator pr du zmiennego pod czymy do cewki indukcyjnej to analogicznie mo na pokaza, e I U0 cos Zt ZL U0 sin(Zt 90 $ ) ZL
Pr d pozostaje za napi ciem o 90q, a reaktancja indukcyjna ma warto XL = ZL (24.12)
Zauwa my, e w obwodzie RLC, pomimo po czenia szeregowego oporw omowego, pojemno ciowego i indukcyjnego ich opr zast pczy (zawada) nie jest prost sum tych oporw. Wynika to wa nie z przesuni fazowych. Trzeba je uwzgl dni przy dodawaniu napi . U = UR + UC + UL czyli U = I0RsinZt - XCI0cosZt + XLI0cosZt (na kondensatorze U pozostaje za I, na cewce U wyprzedza I) St d U0 R sin Zt ( X L X C ) cos Zt I0 Mamy teraz doda sinus i cosinus graficznie tak jak na rysunku. Mo emy przy tym skorzysta z wyra enia (24.10) wedug, ktrego tgM = (XL - XC)/R .Relacja ta jest pokazana na rysunku poni ej Zauwa my, ze przeciwprostok tna trjk ta na rysunku jest rwna zawadzie Z = (R2 + (XL - XC)2)1/2.
24-4
Z (XL - XC) M R
24.3.1 Rezonans Drgania adunku, pr du i napi cia w obwodzie odbywaj si z cz sto ci zasilania Z. Amplituda tych drga zale y od Z i osi ga maksimum dla pewnej charakterystycznej warto ci tej cz sto ci. Przypomnijmy, e zjawisko to nazywamy rezonansem. Dla maego oporu R czyli dla maego tumienia warunek rezonansu jest speniony gdy
Z0
1 LC
(24.13)
Nat enie pr du osi ga wtedy warto maksymaln rwn I0 U0 R (24.14)
Widzimy, e nat enie pr du w obwodzie jest takie, jak gdyby nie byo w nim ani pojemno ci ani indukcyjno ci, a zawada wynosia R. Przykad Drgania wymuszone w obwodzie mo na tak e wywoa bez w czania bezpo redniego rda SEM w postaci generatora. Przykadem mo e by ukad RLC w obwodzie wej ciowym radioodbiornika (telewizora) pokazany na rysunku poni ej. Ukad ten jest zasilany sygnaem z anteny.
W ukadzie dostrojenie do cz stotliwo ci danej radiostacji jest osi gane przez dobranie pojemno ci. W ten sposb jest speniony warunek rezonansu dla tej cz stotliwo ci. 24-5
Przyjmijmy, e w pokazanym ukadzie R = 10 :, a L = 1 PH. Sprawd my, jaka powinna by pojemno C aby uzyska dostrojenie odbiornika (rezonans) do stacji "Jazz Radio", ktra w Krakowie nadaje na cz stotliwo ci 101 MHz? Korzystaj c z warunku (24.13) otrzymujemy C = 2.48 pF. W warunkach rezonansu napi cie na kondensatorze (w obwodzie RLC) jest rwne U C , rez I0 X C U0 1 R Z 0C U0 R L C
Je eli sygna wej ciowy z anteny ma amplitud 100 PV to napi cie na kondensatorze przy cz stotliwo ci rezonansowej ma warto 6.35 mV. Dla porwnania napi cie na kondensatorze przy tych samych ustawieniach R, L, C i sygnale o tej samej amplitudzie ale o cz stotliwo ci 96.0 MHz (radio "RMF") wynosi 1 mV.
24.3.2 Moc w obwodzie pr du zmiennego W obwodzie pr du przemiennego moc dana analogicznym wyra eniem jak dla pr du staego P(t ) U (t ) I (t ) (24.15)
ale warto jej zmienia si bo zmienne jest napi cie i nat enie pr du. Dlatego te w przypadku pr du zmiennego posugujemy si warto ciami rednimi. Zgodnie z naszymi obliczeniami moc w obwodzie RLC w dowolnej chwili t wynosi P(t ) U (t ) I (t ) U 0 I 0 sin Z t sin(Z t M ) Korzystaj c ze wzoru na sinus r nicy k tw otrzymujemy 1 P (t ) U 0 I 0 sin Z t (sin Z t cos M cos Z t sin M ) U 0 I 0 (sin 2 Z t cos M sin 2Z t sin M ) 2 gdzie skorzystali my z relacji sin Z t cos Z t wyra eniem sin 2Z t 2 . Moc rednia jest wi c dana
1 P U 0 I 0 (sin 2 Z t cos M sin 2Z t sin M ) 2 Poniewa sin 2 Z t cos 2 Z t 1 to sin 2 Z t cos 2 Z t 1 2 (wykresy sinus i cosinus s takie same, jedynie przesuni te o S/2). Ponadto sin 2Z t 0 bo funkcja sinus jest na przemian dodatnia i ujemna. Uwzgl dniaj c, ponadto e U0 = ZI0 oraz, e (zgodnie z rysunkiem na stronie 24-4) cos M R Z otrzymujemy wyra enie na moc redni U0I0 cos M 2 ( ZI 0 ) I 0 R 2 Z I 02 R 2 (24.16)
24-6
Jak widzimy, rednia moc zale y od przesuni cia faz. Przypomnijmy, e dla pr du staego P = I2R. Z porwnania tych dwch wyra e dochodzimy do wniosku, e moc rednia wydzielana przy przepywie pr du zmiennego o amplitudzie I0 jest taka sama jak pr du staego o nat eniu I0 I sk (24.17) 2 T wielko nazywamy warto ci skuteczn pr du zmiennego. Analogicznie definiujemy skuteczn warto ci napi cia pr du zmiennego U sk U0 2 (24.18)
Mierniki pr du zmiennego (np. amperomierze i woltomierze) odczytuj wa nie warto ci skuteczne. Warto napi cia 220 V w naszej sieci domowej to warto skuteczna. Obliczyli my moc redni wydzielan w caym obwodzie. Porwnajmy j teraz ze redni moc tracon na oporze R I 02 R 2 2 2 PR I (t )R I 0 sin Z t R 2 Widzimy, e caa moc wydziela si na oporze R, a to oznacza, e na kondensatorze i cewce nie ma strat mocy. Zwrmy uwag , e ten wniosek pozostaje w zgodno ci z naszymi wcze niejszymi obliczeniami. Gdy w obwodzie znajduje si tylko pojemno lub indukcyjno (nie ma oporu omowego) to przesuniecie fazowe jest rwne S/2, a poniewa cos(S/2) = 0 to zgodnie z rwnaniem (24.16) rednia moc jest rwna zeru. Jednocze nie zauwa my, e moc chwilowa zmienia si z czasem; raz jest dodatnia (energia jest gromadzona w polu elektrycznym kondensatora lub magnetycznym cewki), a raz ujemna (zgromadzona moc jest oddawana do ukadu). Omawiane obwody, w ktrych elementy R, L, C stanowiy odr bne cz ci nazywamy obwodami o elementach skupionych. W praktyce jednak mamy do czynienia z elementami, ktre maj zo one wasno ci. Przykadem mo e tu by cewka, ktra oprcz indukcyjno ci L ma zawsze opr R oraz pojemno mi dzyzwojow C. Mamy wtedy do czynienia z obwodami o elementach rozo onych.
24-7
Wykad 25 25. Rwnania Maxwella

25.1 Podstawowe rwnania elektromagnetyzmu Poszukiwali my zawsze podstawowego (najmniejszego) zestawu rwna pozwalaj cego na pene opisanie przedmiotu zainteresowa . W mechanice - trzy zasady dynamiki W termodynamice - trzy zasady termodynamiki Teraz chcemy zrobi to samo dla elektromagnetyzmu. Zacznijmy od poznanych ju rwna . Nazwa prawo Gaussa dla elektryczno ci prawo Gaussa dla magnetyzmu prawo indukcji Faradaya prawo Ampera Rwnanie E dS q / H 0
1 2 3 4
BdS
H
&
0 dI B dt
E dl
P0 I
Bdl
Te rwnania jak si oka e s niekompletne Konieczne jest wprowadzenie jeszcze jednego dodatkowego wyrazu do rwnania 4. Pozwala on w szczeglno ci na udowodnienie, e pr dko wiata w pr ni c, jest zwi zana z czysto elektrycznymi i magnetycznymi wielko ciami. Prze led my powy sz tabel z punktu widzenia symetrii. Zwrmy uwag , e w tych rozwa aniach stae P0 i H0 nie s istotne bo mo emy wybra ukad jednostek, w ktrym b d te stae rwne 1. Wtedy zauwa amy pen symetri lewych stron rwna . Prawe strony NIE s symetryczne. Przyczyn niesymetrii dla rwna 1 i 2 znamy. Wiemy, e istniej izolowane centra adunku (np. elektron, proton) ale nie istniej izolowane centra magnetyczne (pojedyncze bieguny magnetyczne - monopole). Dlatego w rwnaniu 1 pojawia si q, a w 2 zero. Z tego powodu mamy w rwnaniu 4 pr d I = dq/dt, a nie mamy pr du monopoli (adunkw magnetycznych) w rwnaniu 3. Drugi rodzaj asymetrii wi e si z wyrazem dIB/dt w rwnaniu 3. Sens tego prawa jest nast puj cy: zmieniaj ce si pole magnetyczne wytwarza pole elektryczne. Korzystaj c z zasad symetrii mo na przypuszcza, e obowi zuje zale no odwrotna: zmieniaj c pole elektryczne (dIE/dt) wytwarzamy pole magnetyczne ( B dl ) . 25.2 Indukowane pole magnetyczne Oczywi cie do wiadczenie daje przykady: w kondensatorze (cylindrycznym) pole elektryczne wzrasta (kondensator aduje si ) z pr dko ci dE/dt co oznacza, e do okadek dopywa adunek.
25-1
Do wiadczenie pokazuje, e powstaje tam pole magnetyczne wytworzone przez zmieniaj ce si pole elektryczne.
E x x x B x x x x x x x r x x x x x x B x B x x x x x x x x x B x x E R
Trzeba to uwzgl dni w naszych rwnaniach. Jeszcze raz rozpatrzmy cylindryczny kondensator i obliczmy z prawa Ampera pole magnetyczne w punkcie P (rysunek poni ej). P E S i r S' i
Wybieramy kontur obejmuj cy pask powierzchni S, ktra zawiera pr d I oraz przechodzi przez punkt P (w odlego ci r) ( jdS I ). Z prawa Ampera otrzymujemy
S
kontur S
Bdl
P0 I
St d B2Sr=P0I Czyli B
P0 I 2Sr
Prawo Ampera obowi zuje dla dowolnego konturu. Wybieramy wi c kontur koowy na ktrym rozpi ta jest zakrzywiona powierzchnia S'. aden pr d nie przechodzi przez t powierzchni wi c tym razem kontur nie obejmuje pr du i mamy B dl 0 co jest sprzeczne z poprzednim wynikiem. Wynika to z nieci go ci pr du, ktry nie pynie pomi dzy okadkami kondensatora. eby usun t niespjno Maxwell zaproponowa dodanie nowego czonu do prawa Ampera. Przez analogi do prawa indukcji Faradaya mo emy napisa 25-2
Bdl
P 0H 0
dI E dt
(25.1)
Tak wi c prawo Ampera po modyfikacji ma posta
Bdl
P 0H 0
dI E P0 I dt
(25.2)
Tak wi c pole magnetyczne jest wytwarzane przez przepyw pr du ale te przez zmieniaj ce si pole elektryczne. Sprawd my czy stosuj c t modyfikacj uzyskamy teraz poprawny wynik na pole B w punkcie P (przykad powy ej). W cz ci powierzchni krzywoliniowej S' pomi dzy okadkami kondensatora z prawa Gaussa wynika, e
IE = ESC = q/H0
gdzie SC jest powierzchni okadek kondensatora. R niczkuj c po dt mamy dI E dt Przypomnijmy, e 1 dq H 0 dt I
H0
B dl
Podstawiaj c za I otrzymujemy
P0 I
dI E dt
Bdl
czyli dodany wyraz do prawa Ampera. 25.3 Pr d przesuni cia
P 0H 0
Z poprzedniego rwnania wida, e wyraz H0dIE/dt ma wymiar pr du. Mimo, e nie mamy tu do czynienia z ruchem adunkw, to wyraz ten nazywamy pr dem przesuni cia. Mwimy, e pole B mo e by wytworzone przez pr d przewodzenia I lub przez pr d przesuni cia IP.
B dl
P0 (I P I )
(25.3)
Koncepcja pr du przesuni cia pozwala na zachowanie ci go ci pr du w przestrzeni gdzie nie jest przenoszony adunek (np. mi dzy okadkami kondensatora). Przykad 1 Obliczy indukowane pole magnetyczne w adowanym kondensatorze cylindrycznym w odlego ci r od osi (rysunek na stronie 2). Z rwnania
25-3
Bdl
otrzymujemy B 2Sr St d B
P 0H 0
dI E dt
P 0H 0
d ( ESr 2 ) dt
P 0 H 0Sr 2
dE dt
1 dE P 0H 0 r , dla r R 2 dt
dla r = R = 5cm oraz dE/dt = 1012 V/ms otrzymujemy B = 0.0028 Gs czyli o dwa rz dy mniej ni pole ziemskie. Natomiast pr d przesuni cia IP
H0
dI E dt
H 0SR 2
dE dt
ma cakiem spor warto IP = 70 mA. Powodem, e B jest tak mae jest to, e ten pr d (umowny) jest rozo ony na bardzo du ej powierzchni okadki kondensatora podczas gdy pr d przewodzenia jest "skupiony" w przewodniku. 25.4 Rwnania Maxwella
Prawo Rwnanie Czego dotyczy adunek i pole elektryczne Do wiadczenie Przyci ganie, odpychanie adunkw (1/r2). adunki gromadz si na powierzchni metalu
Gaussa dla elektryczno ci
E dS
q /H0
2 3
Gaussa dla magnetyzmu indukcji Faradaya
BdS E dl
0 dI B dt
pole magnetyczne
nie stwierdzono istnienia monopola magnetycznego
efekt elektryczny zmieniaj cego si pola magnetycznego
indukowanie SEM w obwodzie przez przesuwany magnes
Ampera (rozszerzone przez Maxwella)
Bdl
P0 I c 1
P 0H 0
dI E efekt magnetyczdt ny zmieniaj cego

si pola elektrycznego
pr d w przewodniku wytwarza wok pole magnetyczne pr dko wiata mo na wyliczy z pomiarw EM
H 0 P0
25-4
Wykad 26 26. Fale elektromagnetyczne

Maxwell nie tylko wyja ni zjawiska elektryczne za pomoc czterech rwna , ale wyci gn z nich wnioski, ktrych nie kojarzono przed nim z elektryczno ci . W 1864 r pokaza, e przyspieszony adunek musi promieniowa pole elektryczne i magnetyczne, a nast pnie, e pola te s do siebie prostopade i tworz k t prosty z kierunkiem rozchodzenia si fali. Pr dko fal elektromagnetycznych w pr ni c 1 (26.1)
P 0H 0
Znany nam obecnie zakres widma fal elektromagnetycznych przedstawia rysunek poniej.
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
11
10
12
10
13
10
14
10
15
10
16
10
17
10
18
10
19
fale dugie
pasmo TV fale rednie
mikrofale podczerwie
ultrafiolet
prom. J
wiato widzialne
prom. X
(Omwienie rde promieniowania). 26.1 Rwnanie falowe Przypominamy rwnanie falowe dla struny
w 2y wx 2
1 w 2y u 2 wt 2
Przez analogi rwnanie falowe dla fali EM (bez wyprowadzenia)
w 2 Bz wx 2
1 w 2 Bz c 2 wt 2
(26.2)
26-1
26.2 Linie transmisyjne Dotyczy problemu przenoszenia fal EM pomi dzy dwoma punktami. 26.2.1 Kabel koncentryczny Je eli prze cznik S (rysunek poni ej) jest po czony z punktem b to przewodniki s na tym samym potencjale.
s a H b
Je eli prze czymy go do pozycji a to mi dzy przewodnikami pojawi si r nica potencjaw U. Ta r nica nie wyst pi w caym kablu ale b dzie si przenosi wzdu kabla ze sko czon pr dko ci , ktra dla linii doskonale przewodz cej jest rwna pr dko ci wiata c. Na rysunku (a) przedstawiono zale no czasow napi cia mi dzy kablami w punkcie odlegym o l od rda. Impuls w kablu w dowolnej chwili t jest pokazany na rysunku (b).
a) U x=l t x t = l/c b) U x = ct
Na rysunku (c) pokazany jest ksztat fali otrzymanej przy periodycznym przerzucaniu prze cznika mi dzy punktami a i b, a na rysunku (d) ksztat fali po zast pieniu prze cznika oscylatorem sinusoidalnym.
c) U
d) U
Oczywi cie takie zmiany rejestruje si dopiero dla odpowiednich cz sto ci. Dla cz stoci np. 50 Hz, O = c/v = 6106 m = 6000 km oczywi cie nie wida w liniach transmisyj-
26-2
nych sygnaw przypominaj cych fale. Ale ju dla cz sto ci mikrofalowych rz du 10 GHz O = 3 cm. 26.2.2 Pola i pr dy w kablu koncentrycznym Na rysunku ( poni ej) pokazany jest rozkad pola elektrycznego i magnetycznego w kablu koncentrycznym.
B c
E B
pr d przewodzenia
pr d przesuni cia
Pole elektryczne jest radialne, a pole magnetyczne tworzy wsposiowe koa wok wewn trznego przewodnika. Linia transmisyjna ma zerowy opr tzn. pole E nie ma skadowej stycznej w dowolnym punkcie powierzchni przewodz cej. To s tzw. warunki brzegowe. Mamy tu do czynienia z fal bie c . Rysunek to tylko jedna z mo liwych konfiguracji pl (fali EM) bo Z mo e si zmienia w sposb ci gy. Na rysunku dolnym pokazane s pr dy (przewodzenia i przesuni cia). Tworz zamkni te p tle - ci go pr du. 26.2.3 Falowd Istnieje mo liwo przesyania fal EM przez pust rur metalow (bez przewodnika wewn trznego). ciany tej rury (falowodu) maj oporno zerow . Jej przekrj jest prostok tem. Je eli do ko ca falowodu przyo ymy generator mikrofalowy (klistron) to przez falowd przechodzi fala o rozkadzie pl E, B pokazanym na rysunku poni ej. Falowd z liniami pola E widzianymi z boku (rys. a), liniami B widzianymi z gry (rys. b), i liniami E widzianymi z przodu (rys c). Dla polepszenia czytelno ci na rysunku (a) pomini to linie B, a na rysunku (b) linie E.
26-3
a)
c) E
Vf E b) O
Vf B
Pole E nie ma skadowej stycznej w adnym punkcie wewn trznej powierzchni falowodu. Typ transmisji czyli rozkad pl (typ fali) w falowodzie zale y od jego rozmiarw. Ten podstawowy, dla prostok tnego falowodu, rozkad pl b dzie przesyany pod warunkiem, e cz sto Z b dzie wi ksza od tzw. cz sto ci odci cia (granicznej) Z0. eby wyeliminowa inne rozkady (nakadanie si ich) wybieramy Z wi ksze od Z0 dla typu podstawowego, a mniejsze od cz stotliwo ci odci cia dla innych typw. Wtedy podstawowy typ transmisji jest jedynym. Zwrmy uwag , e rozkad nie musi by sinusoidalnie zmienny. 26.3 Wn ki rezonansowe Omawiali my fale EM bie ce w liniach transmisyjnych. Mo liwe jest, podobnie jak dla fal akustycznych, wytworzenie fal EM stoj cych. Taka fala czyli zesp doscyluj cych pl B i E mo e powsta np. w zamkni tym cylindrze wykonanym z dobrego przewodnika (rysunek poni ej). Doprowadzenie fali (z generatora), czyli sprz enie z lini transmisyjn mo e by zrealizowane przez may otwr lub anten (may pr t). Podobnie jak dla rezonatora akustycznego (piszczaka organowa, struna) mo liwe jest wiele rodzajw drga z r nymi cz stotliwo ciami.
h
E
r
a r
Formalne potraktowanie drga we wn ce powinno wyj od rwna Maxwella i ko czy na wzorach opisuj cych rozkady pl we wn ce w zale no ci od czasu i miejsca
26-4
we wn ce. My ograniczymy si do drga podstawowych i poka emy, e s one zgodne z rwnaniami Maxwella. Przerywany okr g przedstawia drog cakowania przy obliczaniu pola B z prawa Ampera, a przerywany prostok t drog cakowania przy wyliczaniu E z prawa Faradaya. Na rysunku wida pole E oraz B. W tej sytuacji za my, e pole B maleje, a pole E ro nie. Zastosujmy, do prostok ta na rysunku, prawo Faradaya.
E dl
dI B dt
E rwna si zeru dla grnej drogi cakowania (w cianie wn ki) oraz dla drg bocznych bo tam E jest prostopade do dl. Tak wi c
Edl
cz c rwnania otrzymujemy: E
Eh 1 dI B h dt
E jest wi c maksymalne gdy strumie magnetyczny zmienia si najszybciej. W przypadku zmian sinusoidalnych odpowiada to przej ciu przez zero (zmianie znaku) B. Wi c E ma warto maksymaln gdy B ma warto zero w caej wn ce. Teraz zastosujemy prawo Ampera dla linii pola B widocznych na przekroju (a) wn ki rezonansowej (dla konturu o promieniu r).
Bdl
P 0H 0
dI E P0 I dt
Poniewa aden adunek nie przepywa przez kontur wi c pr d przewodzenia I = 0. Caka po lewej stronie rwnania wynosi B2Sr wi c
P 0 H 0 dI E 2Sr dt
Pole B zale y od szybko ci zmian strumienia pola E. Tak jak poprzednio dla sinusoidalnych zmian E maksimum B otrzymamy gdy E zmienia znak. Wida, e pola E i B podtrzymuj si wzajemnie. Raz wzbudzone drgania trwaj przy nieobecno ci strat. 26.4 Promieniowanie Elektromagnetyczna linia transmisyjna mo e by zako czona na r ne sposoby np. wn k rezonansow . Mo e te by zako czona w sposb umo liwiaj cy wypromieniowanie energii elektromagnetycznej do otaczaj cej przestrzeni. Przykadem takiego zako czenia jest elektryczna antena dipolowa pokazana na rysunku poni ej.
26-5
R nica potencjaw pomi dzy mi dzy drutami zmienia si sinusoidalnie i efekt jest taki jak w przypadku dipola elektrycznego o momencie dipolowym p zmieniaj cym si co do wielko ci jak i kierunku. Na rysunku poni ej pokazane jest pole E i B wytwarzane przez taki dipol czyli te przez taka anten . Fale rozchodz si z pr dko ci c (w pr ni). Przedstawione s pola w du ej odlego ci od dipola.
+ -
Fala elektromagnetyczna emitowana przez drgaj cy dipol elektryczny przechodz c przez odlegy punkt P jest fal pask . Przypomnijmy, e pr dko fali jest dana przez znany wzr c = Ov, lub inaczej c = Z / k, gdzie Z = 2Sv oraz k = 2S/O. 26.5 Wektor Poyntinga Jedn z wa nych wa ciwo ci fali elektromagnetycznej jest zdolno do przenoszenia energii od punktu do punktu. Szybko przepywu energii przez jednostkow powierzchni paskiej fali elektromagnetycznej mo na opisa wektorem S zwanym wektorem Poyntinga. Wektor S definiujemy za pomoc iloczynu wektorowego S 1 EuB (26.3)
P0
W ukadzie SI jest on wyra ony w W/m2, kierunek S pokazuje kierunek przenoszenia energii. Wektory E i B s chwilowymi warto ciami pola elektromagnetycznego w rozpatrywanym punkcie. 26-6
Wykad 27 27. Optyka geometryczna i falowa

27.1 Wst p 27.1.1 Odbicie i zaamanie Przypomnienie kilku podstawowych wiadomo ci: x wspczynnik zaamania; bezwzgl dny i wzgl dny n = c/v, n2,1 = v1/v2 (27.1)
x prawo odbicia i zaamania: promie odbity i zaamany le w jednej paszczy nie utworzonej przez promie padaj cy i prostopad do powierzchni odbijaj cej w punkcie padania (normalna padania) tzn. w paszczy nie rysunku poni ej.
Promie padaj cy normalna
T1
Czoo fali paskiej
T1
Promie odbity
T2
Promie zaamany
x dla odbicia T1 = T1 sin T 1 x dla zaamania sin T 2
n2,1
Prawa te mo na wyprowadzi z rwna Maxwella, ale jest to matematycznie zbyt trudne. Jednak te prawa optyki mo na wyprowadzi w oparciu o prost (ale wa n ) zasad odkryt w 1650 r przez Pierre Fermata. 27.1.2 Zasada Fermata Zasad t formuujemy w nast puj cy sposb: Promie wietlny biegn cy z jednego punktu do drugiego przebywa drog , na ktrej przebycie trzeba zu y w porwnaniu z innymi, s siednimi drogami, minimum albo maksimum czasu. Np. najkrtszy czas mi dzy dwoma punktami w pr ni - linia prosta. 27-1
Z tej zasady mo na wyprowadzi prawa odbicia i zaamania. Na rysunku s przedstawione dwa punkty A i B oraz cz cy je promie APB.
A a T1 T1 x P d d-x T1 T1 b B
Cakowita dugo drogi promienia wynosi l a 2 x 2 b 2 (d x) 2
gdzie x jest zmienn zale n od poo enia punktu P (punkt odbicia promienia). Zgodnie z zasad Fermata punkt P (zmienn x) wybieramy tak, eby czas przebycia drogi APB by minimalny (lub maksymalny, lub niezmieniony). Matematycznie oznacza to warunek dl dx czyli dl dx lub przeksztacaj c x a x
2 2 2
1 2 1 (a x 2 ) 1 / 2 2 x [b 2 (d x) 2 ] 1 / 2 2(d x)(1) 2 2
dx b (d x) 2
Porwnuj c z rysunkiem widzimy, e jest to rwnowa ne zapisowi sinT = sinT czyli
T = T
co jest prawem odbicia. Podobnie post pujemy w celu wyprowadzenia prawa zaamania. Rozpatrzmy sytuacj przedstawion na rysunku poni ej.
27-2
A a n1 n2 T1 x l1 T1 P
T2 T2
d-x l2 b B
v1 v2
Czas t, przelotu wiata, z A do B dany jest wzorem t l1 l 2 v1 v 2
Uwzgl dniaj c n = c/v mo emy przepisa to rwnanie w postaci t n1l1 n2 l 2 c l c
Wielko l = n1l1 + n2l2 nazywamy drog optyczn promienia (nie myli z drog geometryczn rwn l1 + l2). Ponownie dobieramy x (punkt P), aby droga l bya minimalna czyli, aby dl/dx = 0. Poniewa droga optyczna wynosi l otrzymujemy dl dx 1 1 n1 (a 2 x 2 ) 1 / 2 2 x n2 [b 2 (d x) 2 ] 1 / 2 2(d x)(1) 2 2 0 n1l1 n2 l 2 n1 a 2 x 2 n2 b 2 (d x) 2
lub po przeksztaceniu n1 x a x
2 2
n2
dx b (d x) 2
2
Porwnuj c to z rysunkiem otrzymujemy n1sinT1 = n2sinT2 co jest prawem zaamania. W omawianych obu przypadkach czas (i droga) by minimalny.
27-3
27.2 Warunki stosowalno ci optyki geometrycznej Omawiaj c odbicie i zaamanie fal (paskich) posugiwali my si poj ciem promienia. Ta wygodna konstrukcja my lowa przydatna do opisu tych zjawisk nie jest pomocna przy opisie ugi cia wiata (fal) gdy niemo liwe jest wydzielenie pojedynczego promienia z padaj cej fali paskiej. eby to sprawdzi prze led my zachowanie fali paskiej padaj cej na szczeliny o r nej szeroko ci. To zachowanie jest przedstawione schematycznie na rysunku poni ej dla szczelin o szeroko ci a = 5O, a = 3O oraz a = O.
a=5O
a=3O
a=O
Widzimy, e ugi cie staje si coraz bardziej wyra ne gdy a/O o 0. To ugi cie jest charakterystyczne dla wszystkich rodzajw fal. Dzi ki temu mo emy np. sysze fale gosowe znajduj c si za zaomem muru. Ugi cie fal na szczelinie (albo przeszkodzie) wynika z zasady Huyghensa.
27.2.1 Zasada Huyghensa W tej teorii wiata podanej przez Christiana Huyghensa w 1678 r. zakada si , e wiato jest fal ( a nie strumieniem cz stek). Nie wspomina ona o elektromagnetycznym charakterze wiata ani nie wyja nia, e wiato jest fal poprzeczn . Teoria Huyghensa oparta jest na konstrukcji geometrycznej (zwanej zasad Huyghensa), ktra pozwala przewidzie gdzie znajdzie si czoo fali w dowolnej chwili w przyszo ci, je eli znamy jej obecne poo enie. Zasada ta gosi, e wszystkie punkty czoa fali mo na uwa27-4
a za rda nowych fal kulistych. Poo enie czoa fali po czasie t b dzie dane przez powierzchni styczn do tych fal kulistych. Poni ej przedstawiony jest na rysunku elementarny przykad obrazuj cy, za pomoc elementarnych fal Huyghensa, rozchodzenie si fali paskiej w pr ni.
ct
czoo fali w chwili t=0
nowe poo enie czoa fali
Dane jest czoo fali paskiej w pr ni. Zgodnie z zasad Huyghensa kilka dowolnie wybranych punktw na tej powierzchni traktujemy jako rda fal kulistych. Po czasie t promienie tych kul b d rwne ct, gdzie c jest pr dko ci wiata. Powierzchnia styczna do tych kul po czasie t jest now powierzchni falow . Oczywi cie powierzchnia falowa fali paskiej jest paszczyzn rozchodz c si z pr dko ci c. Uwaga: Mo na by oczekiwa ( w oparciu o t zasad ), e wbrew obserwacji fala Huyghensa mo e si rozchodzi zarwno do tyu jak i do przodu. T trudno w modelu eliminuje si poprzez zao enie, e nat enie tych fal kulistych (Huyghensa) zmienia si w sposb ci gy od maksimum dla kierunku w przd do zera dla kierunku w ty. Metoda Huyghensa daje si zastosowa jako ciowo do wszelkich zjawisk falowych. Mo na przedstawi za pomoc fal elementarnych Huyghensa zarwno odbicie fal jak i ich zaamanie. My zastosujemy je do wyja nienia ugi cia fal na szczelinie (przeszkodzie). Rozpatrzmy czoo fali dochodz cej do szczeliny. Ka dy jej punkt mo emy potraktowa jako rdo fal kulistych Huyghensa. Jednak przez szczelin przechodzi tylko cz fal. Fale le ce poza brzegami szczeliny zostaj wyeliminowane i z tym jest zwi zane zaginanie wi zki w obszar tzw. cienia geometrycznego. Szczegy dotycz ce fal ugi tych zostan przedstawione dokadnie w dalszych wykadach. Tutaj zwrmy jedynie uwag na to, e gdy szeroko szczeliny staje si du a (w stosunku do dugo ci fali) a >> O to ugi cie mo na zaniedba. Wydaje si , e wiato rozchodzi si po liniach prostych co
27-5
mo na przedstawi w postaci promieni podlegaj cych prawom odbicia i zaamania. Mwimy, e mamy do czynienia z optyk geometryczn . Warunkiem stosowalno ci optyki geometrycznej jest wi c aby wymiary liniowe wszystkich obiektw (soczewek, pryzmatw, szczelin itp.) byy o wiele wi ksze od dugo ci fali. Je eli tak nie jest to nie mo emy przy opisie wiata posugiwa si promieniami, lecz trzeba wzi pod uwag falowy charakter wiata. Wida jak znacz ce jest ugi cie fali gdy szczelina ma rozmiar porwnywalny z dugo ci fali. Mamy wtedy do czynienia z optyk falow . Optyka geometryczna jest wi c szczeglnym (granicznym) przypadkiem optyki falowej. Zajmiemy si teraz wa nie optyk falow .
27-6
Wykad 28 28. Interferencja

28.1 Do wiadczenie Younga
Na wykadzie dotycz cym fal w o rodkach spr ystych omawiane byo nakadanie si fal. Wykazanie, przez Thomasa Younga (w 1801 r.) istnienia takiej interferencji dla wiata byo pierwszym eksperymentem wskazuj cym na falowy charakter wiata. Young o wietli wiatem sonecznym ekran, w ktrym by zrobiony may otwr S0. Przechodz ce wiato padao nast pnie na drugi ekran z dwoma otworami S1 i S2 i rozchodz si dalej dwie, nakadaj ce si fale kuliste tak jak na rysunku. Warunki stosowalno ci optyki geometrycznej nie s spenione i na szczelinach nast puje ugi cie fal. Mamy do czynienia z optyk falow . Je eli umie cimy ekran w jakimkolwiek miejscu, tak aby przecina on nakadaj ce si na siebie fale to mo emy oczekiwa pojawienia si na nim ciemnych i jasnych plam nast puj cych po sobie kolejno.
S1
S0
S2
Przeanalizujmy teraz do wiadczenie Younga ilo ciowo. Zakadamy, e wiato padaj ce zawiera tylko jedn dugo fali (jest monochromatyczne). Na rysunku poni ej punkt P jest dowolnym punktem na ekranie, odlegym o r1 i r2 od w skich szczelin S1 i S2. Linia S2b zostaa poprowadzona tak, aby PS2 = Pb. Trzeba zwrci uwag , e stosunek d/D przedstawiony na rysunku jest dla wi kszej jasno ci przesadnie du y. Naprawd d << D i wtedy k t S1S2b jest rwny T z du dokadno ci .
28-1
P r2 T S2 S1 b T D
Oba promienie wychodz ce ze szczelin S1 i S2 s zgodne w fazie, gdy pochodz z tego samego czoa fali paskiej. Jednak drogi, po ktrych docieraj do punktu P s r ne wi c i ich fazy mog by r ne. Odcinki Pb i PS2 s identyczne (tak to skonstruowalimy) wi c o r nicy faz decyduje r nica drg optycznych tj. odcinek S1b. Aby w punkcie P byo maksimum to odcinek S1b musi zawiera cakowit liczb dugo ci fal. Jest tak dlatego, e po przebyciu odcinka rwnego O faza fali powtarza si wi c dla drogi mO fala ma faz tak jak na pocz tku tej drogi; odcinek S1b nie wpywa na r nic faz a poniewa fale byy zgodne w rdle (szczeliny S1 i S2) wi c b d zgodne w fazie w punkcie P. Warunek ten mo emy zapisa w postaci S1b = mO, m = 0, 1, 2, ......, lub dsinT = mO, m = 0, 1, 2, ......, (maksima) (28.1)
r1
y O
Zauwa my, e ka demu maksimum powy ej punktu O odpowiada poo one symetrycznie maksimum poni ej punktu O. Istnieje te centralne maksimum opisywane przez m = 0. Dla uzyskania minimum w punkcie P, odcinek S1b musi zawiera powkow liczb dugo ci fal, to jest: S1b = (m+1/2) O, m = 0,1,2,...., Lub dsinT = (m+1/2) O, m = 0, 1, 2, ......, (minima) inaczej dsinT = (2m+1)O/2, m = 0, 1, 2, ......, (minima) Przykad 1 28-2 (28.2)
Dwie szczeliny odlege od siebie o 1 mm o wietlono wiatem zielonym (linia zielona lampy rt ciowej) o dugo ci O = 546 nm. Jaka jest odlego mi dzy s siednimi pr kami interferencyjnymi obserwowanymi na ekranie umieszczonym w odlego ci 1 m od szczelin? Najpierw sprawd my poo enie k towe np. pierwszego maksimum. Dla m = 1 otrzymujemy: dsinT = O sk d sinT = O/d = (54610-9 m)/(10-3 m) = 0.000546 co daje T # 0.03q Dla tak maych k tw dobrym jest przybli enie sinT # tgT # T Z rysunku wida, e tgT = y/D. Podstawiaj c to wyra enie zamiast sinT w rwnaniu na maksimum interferencyjne otrzymujemy dla m-tego pr ka ym a dla nast pnego y m 1 Odlego mi dzy nimi wynosi wi c 'y y m 1 y m (m 1) m
OD d
OD d
OD d
(546 10 9 m)(1m) 10 3 m
0.546mm
Uwaga: Je eli T jest mae to odlego mi dzy pr kami nie zale y od m, czyli pr ki s rozmieszczone rwnomiernie. Je eli mamy wi cej ni jedn O to powstan oddzielne ukady pr kw (dla ka dej z dugo ci fal) o r nym odst pie mi dzy pr kami. Rwnanie opisuj ce poo enie k towe maksimw mo e posu y do wyznaczenia dugo ci fali
d sin T m
Z tej relacji T. Young wyznaczy dugo ci fal wiata widzialnego.
28-3
28.2
Koherencja
Podstawowym warunkiem powstania dobrze okre lonego obrazu interferencyjnego jest, aby fale wietlne ktre przybywaj z punktw S1 i S2 miay dokadnie okre lon r nic faz M sta w czasie. (Przypomnienie: faza jako okre lony stan fali w danym miejscu i czasie, patrz rwnanie opisuj ce fal E = Emsin(kx-Zt)). Np. jest miejsce na ekranie, dla ktrego r nica faz wynosi S co oznacza fizycznie, e fale docieraj ce tam wygaszaj si (przy zao eniu tej samej amplitudy); mamy ciemny pr ek. I tak jest zawsze o ile r nica faz si nie zmieni. Gdyby taka zmiana nast pia to w tym miejscu nat enie wiata nie b dzie ju rwne zeru. Warunkiem stabilno ci obrazu jest wi c stao w czasie r nicy faz fal wychodz cych ze rde S1 i S2. Mwimy, e te rda s koherentne czyli spjne. Je eli szczeliny S1 i S2 zast pimy przez dwa niezale ne rda fal (np. arwki) to nie otrzymamy pr kw interferencyjnych, ekran b dzie o wietlony prawie rwnomiernie. Interpretujemy to w ten sposb, e r nica faz dla fal pochodz cych z niezale nych rde zmienia si w czasie w sposb nieuporz dkowany. W krtkim czasie s spenione warunki dla maksimum, a za chwile (b. krtk np. 10-8 s) dla minimum, a jeszcze za chwil warunki po rednie. I tak dla ka dego punktu na ekranie. Nat enie (w danym punkcie) jest wi c sum nat e od poszczeglnych rde. Mwimy, e te rda s niespjne, niekoherentne. Podsumujmy wi c podstawow r nic w opisie, podyktowan oczywi cie przez fakty do wiadczalne: x dla fal spjnych najpierw dodajemy amplitudy (uwzgl dniaj c staa r nic faz), a potem celem obliczenia nat enia podnosimy otrzyman amplitud wypadkow do kwadratu (przypomnienie dla ruchu harmonicznego: Energia a A2). x dla fal niespjnych najpierw podnosimy do kwadratu amplitudy, eby otrzyma nat enia poszczeglnych fal a potem dopiero sumujemy te nat enia. Pozostaje jedynie pytanie jak wytworzy wiato spjne. Na tym etapie zapami tajmy tylko, e zwyke rda wiata takie jak arwki ( arz ce si wkno) daj wiato niespjne dlatego, e emituj ce atomy dziaaj zupenie niezale nie. Natomiast wspczenie szeroko stosowanymi rdami wiata spjnego s lasery. Szczegy dotycz ce emisji wiata przez lasery jak i zasad dziaania lasera poznamy na dalszych wykadach. 28.3 Nat enie w do wiadczeniu Younga
Za my, e skadowe pola elektrycznego obu fal w punkcie P zmieniaj si nast puj co E1 = E0 sinZt E2 = E0 sin(Zt+M) gdzie Z = 2Sv jest cz sto ci koow fal, a M r nic faz mi dzy nimi. x M zale y od poo enia punktu P a tym samym od k ta T x za my natomiast, e E0 nie zale y od T (szczeliny s dostatecznie w skie, tak e wiato ugi te na ka dej ze szczelin o wietla rodkow cz ekranu rwnomiernie)
28-4
Wynika st d, e wypadkowe pole elektryczne w punkcie P jest rwne E = E1 + E2 Uwaga: Mwimy o polu E, a nie polu B (fali EM) poniewa dziaanie tego drugiego na detektory wiata (w tym oko ludzkie) jest znikome. Rwnanie powy sze powinno by wektorowe ale w tych przypadkach wektory E s do siebie rwnolege wi c wystarczy rwnanie algebraiczne. Podstawiaj c rwnania dla obu fal obliczamy pole wypadkowe E = E0sin(Zt+M) + E0 sinZt = 2E0cos(M/2) sin(Zt+M/2) Lub E = ETsin(Zt+E) gdzie E = M/2 oraz ET = 2E0cosE Teraz chcemy obliczy nat enie fali wypadkowej IT a ET2 Obliczmy stosunek nat e dwu fal: fali wypadkowej i fali pojedynczej IT I0 czyli IT 4 I 0 cos 2 E I m cos 2 E (28.3) ET E 0
2
Nat enie zmienia si od zera (dla punktw, w ktrych M = 2E = S) do maksymalnego (dla punktw, w ktrych M = 2E = 0). R nica faz wi e si z r nic drg S1b poprzez prost relacj r nica faz/2S = r nica drg/O czyli (28.4)
M 2S M
2S
d sin T
O
(d sin T )
St d
O E
lub
Sd sin T O
Poprzez to rwnanie mamy zale no nat enia od k ta T. Narysujmy teraz rozkad nat e dla interferencji przy dwch szczelinach (rysunek poni ej) porwnuj c z wynikiem dla pojedynczego rda jak i dla rde niespjnych.
28-5
spjne
2I
rda
niespjne I jedno
0
rdo 2O/d
O/d O/d
nat
4I
rda
enie
0 sinT
2O/d
Aby wyliczy wypadkowe nat enie wiata w do wiadczeniu Younga dodawali my dwa zaburzenia falowe postaci E1 = E0sinZt, E2 = E0sin(Zt+M), ktre miay t sam cz sto i amplitud , a r niy si faz M. Wynik uzyskany zosta algebraicznie na podstawie prostych wzorw trygonometrycznych. Jednak metody analityczne staj si znacznie trudniejsze gdy dodajemy wi cej zaburze falowych (funkcji typu sin, cos) i dlatego wprowadzimy (gwnie z my l o nast pnych wykadach) prost metod graficzn . Sinusoidalne zaburzenie falowe mo e by przedstawione graficznie jako obracaj cy si wektor, ktrego dugo reprezentuje amplitud . Taki wektor b dziemy nazywa strzak fazow (wskazem). Zmienne zaburzenie falowe E1 w chwili t przedstawione jest przez rzut tej strzaki na o pionow (odpowiada to pomno eniu E0 przez sinZt). Drugie zaburzenie falowe E2, o tej samej amplitudzie E0, r ni si od E1 faz M. Znajdujemy je podobnie jako rzut strzaki na o pionow . Teraz wystarczy doda E1 i E2 eby otrzyma wypadkowe zaburzenie.
E0 E0 Zt E2
M
E1
E0 Zt
E1
Wida to jeszcze lepiej gdy umie ci si pocz tek jednej strzaki na ko cu poprzedniej zachowuj c r nic faz (rysunek poni ej).
28-6
E0 E2 ET
E0 E1 Zt
Przykad 2 Znajd my wypadkow nast puj cych zaburze falowych: E1 = 2sinZt, E2 = 2sin(Zt+30q), E3 = 2sin(Zt+60q), E4 = 2sin(Zt+90q). Je eli przyjmiemy np., e Zt = 15q to EM = 6.7, E = 5.8 (rysunek poni ej).
E0 M E0 EM E E0 M M
E0 Zt
Na kolejnym rysunku pokazane s strzaki fazowe dla interferencji Younga (w chwili t = 0).
ET E
E E0 M
E0
ET = 2E0cosE = EMcosE Suma k tw w trjk cie wynosi 180q st d wynika, e: 2E = M (taki sam wynik jaki otrzymali my algebraicznie).
28-7
Maksimum amplitudy otrzymamy jak wida dla M = 0 (wektory rwnolege), a minimum dla M = S (wektory antyrwnolege). 28.4 Interferencja w cienkich bonkach
Barwy cienkich bonek, baniek mydlanych, plam np. oleju na wodzie s wynikiem interferencji. Na rysunku pokazana jest warstwa o grubo ci d i wspczynniku zaamania n. S oko
powietrze warstwa powietrze
Warstwa jest o wietlona przez rozci ge rdo wiata monochromatycznego. W rdle istnieje taki punkt S, e dwa promienie wychodz ce z tego punktu mog dotrze do oka po przej ciu przez punkt a. Promienie te przebiegaj r ne drogi gdy jeden odbija si od grnej, a drugi od dolnej powierzchni bonki. To czy punkt a b dzie jasny czy ciemny zale y od wyniku interferencji fal w punkcie a. Fale te s spjne, bo pochodz z tego samego punktu rda wiata. Je eli wiato pada prawie prostopadle to geometryczna r nica drg pomi dzy obu promieniami wynosi prawie 2d. Mo na wi c oczekiwa, e maksimum interferencyjne (punkt a jasny) wyst pi gdy odlego 2d b dzie cakowit wielokrotno ci dugo ci fali. Okazuje si , e tak nie jest z dwu powodw x dugo fali odnosi si do dugo ci fali w bonce On a nie do jej dugo ci w powietrzu O. Oznacza to, e musimy rozwa a drogi optyczne, a nie geometryczne (patrz wykad 26 - zasada Fermata). Przypomnijmy, e pr dko fali jest zwi zana z cz stotliwo ci (barw ) i dugo ci fali v = Ov
oraz, e przy przej ciu do innego o rodka zmienia si pr dko i dugo fali, a cz stotliwo pozostaje bez zmiany. Poniewa przy przej ciu z powietrza do materiau o wspczynniku zaamania n pr dko maleje n razy v = c/n to dugo fali te maleje n razy
On = O/n
28-8
x okazuje si ponadto, e fala odbijaj c si od o rodka optycznie g stszego (wi ksze n) zmienia swoj faz o S. Natomiast gdy odbicie zachodzi od powierzchni o rodka rzadszego optycznie fala odbija si bez zmiany fazy. Oznacza to, e promie odbity od grnej powierzchni bonki zmienia faz , a promie odbity od dolnej granicy nie. Mo emy teraz uwzgl dni oba czynniki tj. r nice drg optycznych oraz zmiany faz przy odbiciu. Dla dwch promieni pokazanych na rysunku warunek na maksimum ma posta 2d = mOn + On/2, m = 0, 1, 2, ...., Czynnik On/2 opisuje zmian fazy przy odbiciu (od grnej powierzchni) bo zmiana fazy o 180q (S) jest rwnowa na r nicy drg rwnej poowie dugo ci fali (r nica faz/2S = r nica drg/O. Poniewa On = O/n otrzymujemy wi c 2dn 1 m O , 2 m = 0, 1, 2,..... (maksima)
Analogiczny warunek na minimum ma posta 2dn mO , m = 0, 1, 2,....(minimum)
Rwnania te s suszne je eli wspczynnik zaamania bonki jest wi kszy lub mniejszy od wspczynnika zaamania o rodkw po obu stronach bonki. Przykad 3 Bonka wodna (np. ba ka mydlana, n = 1.33) znajduj ca si w powietrzu ma grubo 320 nm. Jaki kolor ma wiato odbite, gdy bonka jest o wietlona wiatem biaym padaj cym prostopadle? Z warunku na maksimum obliczamy O
2dn 1 m 2
2 320nm 1.33 1 m 2
850nm 1 m 2
Obliczamy O dla kolejnych m: m = 0, O = 1700 nm, poza zakresem widzialnym m = 1, O = 567 nm, w zakresie widzialnym ( tozielona) m = 2, O = 340 nm, poza zakresem widzialnym m = 3, 4, ...., poza zakresem widzialnym.
28-9
Wykad 29 29. Dyfrakcja

Zjawisko dyfrakcji (ugi cia) odkry Grimaldi (XVII w). Polega ono na uginaniu si promieni wietlnych przechodz cych w pobli u przeszkody (np. brzeg szczeliny). Wyja nienie dyfrakcji w oparciu o zasad Huyghensa - Fresnel (przeom XVIII i XIX w). (W jego czasach wierzono, e fale wietlne s falami mechanicznymi w przenikaj cym wszech wiat eterze. Dopiero Maxwell pokaza, e fale wietlne s falami elektromagnetycznymi, a Einstein odrzuci postulat konieczno ci istnienia eteru). Rysunek (a) pokazuje oglnie na czym polega dyfrakcja.
a) P
Fala ze rda S pada na szczelin B i przechodz ce przez otwr pada na ekran C. Nat enie w punkcie P mo na obliczy dodaj c do siebie wszystkie zaburzenia falowe (tj. wektory E). Te zaburzenia falowe maj r ne amplitudy i fazy poniewa : x elementarne rda Huyghensa (punkty w szczelinie) s w r nych odlego ciach od punktu P. x wiato opuszcza te punkty pod r nymi k tami. Taka sytuacja gdy fale opuszczaj ce otwr nie s paskie (promienie nie s rwnolege) pojawia si gdy rdo fal S i ekran (C), na ktrym powstaje obraz znajduj si w sko czonej odlego ci od ekranu ze szczelin (B). Taki przypadek nosi nazw dyfrakcji Fresnela. Obliczenia nat e wiata s w tej sytuacji trudne. Cao upraszcza si , gdy rdo S i ekran C odsuniemy na bardzo du e odlego ci od otworu uginaj cego. Ten graniczny przypadek nazywamy dyfrakcj Fraunhofera. Czoa fal padaj cych jak i ugi tych s paszczyznami (promienie s rwnolege) tak jak to wida na rysunku (b). b) do bardzo odlegego ekranu T
z bardzo odleg go rda B
29-1
Warunki do wyst pienia dyfrakcji Fraunhofera mo na zrealizowa w laboratorium za pomoc dwu soczewek (rysunek c). c) P T
f C
Pierwsza soczewka zmienia fal rozbie n w rwnolega, a druga skupia w punkcie P fale paskie opuszczaj ce otwr. Wszystkie promienie o wietlaj ce punkt P opuszczaj otwr rwnolegle do linii przerywanej (przechodz cej przez rodek soczewki). Warunki dyfrakcji Fraunhofera byy z zao enia spenione w do wiadczeniu Younga. W dalszej cz ci wykadu b dziemy zajmowa si tylko dyfrakcj Fraunhofera. 29.1 Pojedyncza szczelina
Rysunek pokazuje fal pask padaj c prostopadle na szczelin o szeroko ci a. Rozpatrzmy punkt rodkowy P0 ekranu. Rwnolege promienie przebywaj do tego punktu te same drogi optyczne (r ne geometryczne) tzn. promienie zawieraj t sam ilo dugo ci fal (soczewki cienkie). Poniewa w szczelinie promienie s zgodne w fazie to po przebyciu takich samych drg optycznych nadal pozostaj zgodne w fazie. Dlatego w rodkowym punkcie P0 b dzie maksimum.
P0
f B C
Rozpatrzmy teraz inny punkt P1 na ekranie (rysunek poni ej). Promienie docieraj ce do P1 wychodz ze szczeliny pod k tem T. Jeden promie ma pocz tek u gry szczeliny, a drugi w jej rodku. (Promie xP1 przechodzi przez rodek soczewki wi c nie jest odchylany).
29-2
P1
T a b x
b T P0
O/2
Je eli wybierzemy punkt P1 tak, eby r nica drg bb wynosia O/2 to promienie zgodne w fazie w szczelinie b d miay w punkcie P1 fazy przeciwne i wygasz si . Podobnie ka dy inny promie wychodz cy z grnej poowy szczeliny b dzie si wygasza z odpowiednim promieniem z dolnej powki le cym w odlego ci a/2 poni ej. Punkt P1 b dzie mia nat enie zerowe (pierwsze minimum dyfrakcyjne). Warunek opisuj cy to minimum ma nast puj c posta 1 a sin T 2 czyli asinT = O Uwaga: Gdyby szeroko szczeliny bya rwna O wtedy pierwsze minimum pojawioby si dla T = 90q czyli rodkowe maksimum wypenioby cay ekran. W miar rozszerzania szczeliny rodkowe maksimum staje si w sze. (Podobnie byo dla interferencji Younga w miar zmiany odlego ci mi dzy szczelinami punktowymi). Podobne rozwaania mo emy powtrzy dla wielu punktw szczeliny i otrzymamy oglne wyra enie dla minimw obrazu dyfrakcyjnego w postaci asinT = mO, m = 1, 2, 3,...... (minimum) (29.1) 1 O 2
Mniej wi cej w poowie mi dzy ka d para s siednich minimw wyst puj oczywi cie maksima nat enia. 29.2 Pojedyncza szczelina, rozwa ania jako ciowe
Teraz chcemy znale wyra enie na rozkad nat enia w caym obszarze dyfrakcyjnym w funkcji k ta T. Teraz zrobimy to jako ciowo. Wyobra my sobie, e szczelin o szeroko ci a dzielimy na N paskw o maej szerokoci 'x. Ka dy pasek jest rdem fal kulistych Huyghensa, ktre wytwarzaj na ekranie okre lone zaburzenie falowe.
29-3
'x sinT
T T
P0
R nica drg mi dzy s siednimi paskami wynosi 'xsinT st d r nica faz 'M pomi dzy falami pochodz cymi z s siednich paskw wynosi 'M 2S czyli 'M 'x sin T
O
2S 'x sin T
x Zakadamy, e paski s tak w skie, e wszystkie punkty na danym pasku maj t sam drog optyczn do punktu P (cae wiato ma t sam faz ). x Dla maych k tw T amplitudy 'E0 zaburze falowych w punkcie P pochodz ce od r nych paskw przyjmujemy za jednakowe. Zatem w punkcie P dodaje si N wektorw (pl elektrycznych E) o tej samej amplitudzie 'E0, tej samej cz sto ci i tej samej r nicy faz 'M mi dzy kolejnymi wektorami. Szukamy zatem zaburzenia wypadkowego dla r nych punktw P, tzn. dla r nych k tw T, tzn. dla r nych 'M. Poni ej na rysunkach przedstawione jest zaburzenie wypadkowe dla kilku r nych miejsc na ekranie. x Rysunek (a) przedstawia warunki dla maksimum rodkowego ('M=0q). x Rysunek (b) przedstawia warunki dla kierunku nieco odmiennego od maksimum rodkowego ('M=5q). x Rysunek (c) przedstawia warunki dla pierwszego minimum ('M=30q). x Rysunek (d) przedstawia warunki bliskie pierwszemu maksimum (poza rodkowym) ('M=42q).
29-4
ET a)
EM ET c)
ET d) ET
b)
Zwrmy uwag , e dugo uku jest zawsze rwna EM ale amplituda ET jest r na. Wektory na rysunku odpowiadaj amplitudom (a nie nat eniom). eby otrzyma nat enia trzeba je podnie do kwadratu. W przeciwie stwie do obrazu interferencyjnego nat enia kolejnych maksimw nie s jednakowe. 29.3 Pojedyncza szczelina, rozwa ania ilo ciowe
Na rysunku poni ej jest przedstawiona konstrukcja su ca do obliczenia nat enia wiata w przypadku dyfrakcji na jednej szczelinie. Sytuacja odpowiada tej pokazanej na poprzednim rysunku (b).
D M R
R ET
Em
Em
Je eli szczelin podzielimy na niesko czenie wiele maych paskw o szeroko ci dx to uk strzaek b dzie ukiem koa o promieniu R. Dugo uku wynosi Em czyli rwna jest amplitudzie w rodku obrazu dyfrakcyjnego (linia prosta strzaek). K t M w dolnej cz ci rysunku przedstawia r nic fazy mi dzy skrajnymi wektorami w uku tzn. M jest r nic faz pomi dzy promieniami wychodz cymi z gry i dou szczeliny.
29-5
Jak wida z rysunku ET czyli ET W mierze ukowej 2 R sin
2 R
sin
M 2 M 2
(29.2)
M
St d R
Em R
Em
Podstawiaj c do rwnania (29.2) otrzymamy ET czyli ET Em sin D (29.3) Em 2 sin
M 2
gdzie D = M/2. Przypomnijmy, e M jest r nic faz dla promieni wychodz cych z kra cw szczeliny. Poniewa r nica drg dla tych promieni wynosi asinT (a szeroko szczeliny) wi c mo emy posu y si znanym zwi zkiem r nica faz/2S = r nica drg/O otrzymuj c 2Sa
M
lub
O M 2
sin T
Sa sin T O
(29.4)
Teraz mo emy ju obliczy nat enie wiata dla dyfrakcji na pojedynczej szczelinie. Nat enie jest proporcjonalne do kwadratu amplitudy. Otrzymujemy wi c
29-6
IT
sin D Im D
(29.5)
Wyra enie na nat enie przyjmuje warto minimaln dla
D = mS, m = 1, 2, 3,....
Podstawiaj c do rwnania (29.4) otrzymujemy asinT = mO, m = 1, 2, 3, ..... (minimum) Jest to wynik zgodny z uzyskanym poprzednio (rozwa ania jako ciowe). Obliczmy teraz wzgl dne nat enia kolejnych maksimw dyfrakcyjnych. Maksima le w rodku pomi dzy minimami, a wi c w punktach, dla ktrych
D = (m+1/2)S, m = 1, 2, 3,.......
Podstawiaj c to do rwnania (29.5) na nat enie otrzymujemy IT/Im = 0.045, 0.016, 0.008 dla m = 1, 2, 3. Wida, e nat enia kolejnych maksimw bardzo szybko malej . Na rysunku poni ej przedstawiono krzywe IT dla r nych szeroko ci szczeliny (w stosunku do dugo ci fali O) w funkcji poo enia na ekranie (k ta T).
a=O
enie
wzgl dne nat
a=5O
a=10O 5 10
10
T (deg)
29-7
29.4
Rwnoczesna interferencja i dyfrakcja na dwch szczelinach
W do wiadczeniu Younga szczeliny byy w skie ( a << O) tak, e ka da ze szczelin o wietlaa rwnomiernie ekran. Je eli takie fale (spjne) interferoway to otrzymywalimy pr ki o jednakowym nat eniu. Dla realnych szczelin trudno jest zrealizowa warunek a << O. Oznacza to, e pojedyncza szczelina b dzie dawaa obraz dyfrakcyjny i interferencja fal da teraz obraz, w ktrym nat enia pr kw nie b d stae (jak w do wiadczeniu Younga) ale zale ne od tego obrazu dyfrakcyjnego. Odej cie od zao enia a << O powoduje gwnie zmian nat enia pr kw (ich pooenia pozostaj prawie nie zmienione). Przypomnijmy, e obraz interferencyjny dla dwch szczelin dany jest rwnaniem I T ,int gdzie I m,int cos 2 E
Sd sin T O
przy czym d jest odlego ci mi dzy szczelinami. Natomiast nat enie fali ugi tej na szczelinie jest dane rwnaniem I T ,dyf gdzie sin D I m,dyf D
2
Sa sin T O
przy czym a jest szeroko ci szczeliny. Teraz chcemy otrzyma czny efekt. Dlatego w rwnaniu dla interferencji sta amplitud (dla w skich szczelin) zast pujemy realnym nat eniem dyfrakcyjnym. Otrzymujemy sin D I m (cos E ) D
2 2
IT
(29.6)
Ten wynik opisuje nast puj ce fakty. W pewnym punkcie ekranu nat enie wiata, z ka dej szczeliny osobno, jest dane przez obraz dyfrakcyjny tej szczeliny. Obrazy dyfrakcyjne dwch szczelin rozpatrywanych oddzielnie nakadaj si (fale interferuj ). Rysunek poni ej jest wykresem powy szego rwnania dla d = 50O i trzech warto ci stosunku a/O.
29-8
1.0
a=O
enie wzgl dne nat enie
0.8 0.6 0.4 0.2 0.0 1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 0.0 1.0
a = 5O
enie
wzgl dne nat
0.8 0.6 0.4 0.2 0.0
a = 10O
wzgl dne nat
10
T (deg)
10
29-9
Obwiednie pr kw interferencyjnych pokrywaj si dokadnie z obrazem dyfrakcyjnym. Obraz jest wi c iloczynem czynnika interferencyjnego i dyfrakcyjnego (rysunek poni ej). Czynnik interferencyjny (cos2E) jest pokazany na grnym wykresie, czynnik dyfrakcyjny (sinD/D)2 na rodkowym, a ich iloczyn na dolnym.
1.0
enie wzgl dne nat enie wzgl dne nat enie
0.8 0.6 0.4 0.2 0.0 1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 0.0 1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 0.0
a = 5O
wzgl dne nat
10
T (deg)
10
29-10
Wykad 30 30. Siatki dyfrakcyjne

30.1 Siatki dyfrakcyjne Rozpatrzymy teraz przypadki gdy liczba centrw rozpraszania jest wi ksza. Tzn. rozpatrzmy naturalne rozszerzenie do wiadczenia Younga poprzez zwi kszenie liczby szczelin od dwu do wi kszej liczby N. Ukad zawieraj cy zesp N rwnolegych szczelin nazywamy siatk dyfrakcyjn (szczelin mo e by b. du o np. 104/cm). Na rysunku poni ej pokazany jest rozkad nat e dla N = 5 szczelin.
a N=5
0.8
0.6
0.4
0.2
Dla przypomnienia poni ej pokazano wynik w do wiadczeniu Younga.
1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 0.0
Z tych rysunkw wida, e zwi kszenie liczby szczelin x nie zmienia odlego ci pomi dzy gwnymi maksimami (przy staych d i O) x nast pio natomiast ich zw enie (wyostrzenie) x pojawiy si wtrne maksima pomi dzy maksimami bocznymi Maksima gwne wyst pi gdy speniony jest znany warunek 30-1
dsinT = mO,
m = 0, 1, 2, (maksima)
(30.1)
gdzie m nazywamy rz dem widma, a d jest odlego ci mi dzy szczelinami (staa siatki dyfrakcyjnej). Uwaga: Poo enia maksimw gwnych nie zale od N. Pochodzenia maksimw wtrnych mo na wyja ni za pomoc metody strzaek fazowych (wskazw).
ET
a) M
ET
d)

M q
b) M q
ET
ET
c) M q
ET
e) M q
Siatki dyfrakcyjne s cz sto stosowane do pomiarw dugo ci fali i do bada struktury i nat enia linii widmowych. x Poniewa sta siatki dyfrakcyjnej mo na zmierzy dokadnie pod mikroskopem to z warunku na wyst powanie gwnych maksimw mo emy wyznaczy O. x Z tego samego warunku wida, e fale o r nych O uginaj si pod r nymi k tami jest wi c szansa na ich rozseparowanie. Przykad 1 Siatka dyfrakcyjna ma 4000 naci na 1 cm. Pada na ni prostopadle wiato te z lampy sodowej. W wietle tym wyst puj dwie fale o dugo ciach 589.00 i 589.59 nm. Pod jakim k tem wyst puje maksimum dla pierwszego rz du dla 1 z tych linii? Jaka jest odlego k towa pomi dzy maksimami pierwszego rz du dla tych linii? Maksimum pierwszego rz du otrzymujemy z warunku dsinT = mO dla m = 1 sinT = O/d = 0.236
T = 13.6
30-2
Najprostszym sposobem znalezienia odlego ci k towej jest powtrzenie oblicze dla O = 589.59 i odj cie obliczonych k tw ale trzeba prowadzi bardzo precyzyjne obliczenia tzn. dla wielu liczb znacz cych (nie tak jak powy ej). Powtarzamy obliczenia dla O = 589.00 nm dla O = 589.59 nm st d 'T = 0.0139 Mo emy jednak przeprowadzi bezpo rednie obliczenia tej r nicy. W tym celu zr niczkujemy nasze rwnanie mO d d dO dO m dO d
T = 13.6270 T = 13.6409
d (sin T ) dT dT Otrzymujemy wtedy cosT dT
Poniewa dugo ci fal mao si r ni wi c mo emy zapisa cosT 'T sk d mamy 'T m 'O d m'O cosT
Oczywi cie otrzymujemy ten sam wynik ale obliczenia wymagaj tylko 2 cyfr znacz cych zamiast 5 (jak O). dT m jest nazywana dyspersj k tow siatki dyfrakcyjnej i indO d cos T formuje o odlego ci k towej (rozdzieleniu) dwch fal o mao r ni cych si dugociach. Wielko D 30.2 Dyfrakcja promieni Roentgena (promieni X) Promienie X s falami elektromagnetycznymi o dugo ciach fal rz du 0.1 nm. (Dla przypomnienia wiato te z przykadu 1 ma dugo rwn 589 nm.) W 1912 r. Max von Laue zauwa y, e ciaa stae zawieraj ce regularny ukad atomw mog stanowi naturaln , trjwymiarow siatk dyfrakcyjn dla promieniowania X. (Standardowe optyczne siatki dyfrakcyjne s bezu yteczne bo O << d.). Rysunek poni ej pokazuje wi zk promieni X, o widmie ci gym, padaj c na kryszta. Wi zki promieni powstae w wyniku interferencji fal ugi tych na atomach pa-
30-3
daj na klisz tworz c na niej charakterystyczny ukad punktw zwany obrazem Lauego. Analiza poo e i nat e tych punktw pozwala na okre lenie struktury krysztau.
wi zki ugite wi zka prom. X
obraz Lauego
kryszta
Na kolejnym rysunku pokazana jest komrka elementarna krysztau NaCl.
Mae kule przedstawiaj jony sodu, a du e jony chloru. Jest to najmniejsza jednostka, z ktrej mo na zbudowa kryszta (cegieka) poprzez dodawanie jej (powielanie) w trzech prostopadych kierunkach. Ka da komrka elementarna NaCl zawiera 4 jony sodu i cztery jony chloru czyli cztery cz steczki NaCl (poza jonem w rodku, pozostae nale te do komrek s siednich). Dla NaCl dugo boku komrki elementarnej wynosi 0.562737 nm (porwna z dugoci fali promieniowania X). Nat enia linii siatki dyfrakcyjnej zale od geometrii pojedynczej szczeliny. W idealnym przypadku zale od szeroko ci szczeliny. Tak samo nat enia wi zek rozproszonych na krysztale zale od geometrii pojedynczej rozpraszaj cej komrki elementarnej.
30-4
30.3 Prawo Bragga Prawo Bragga podaje warunki, w jakich jest mo liwa dyfrakcja promieni Roentgena krysztale. Rysunek poni ej pokazuje ugi cie wi zki promieni X na zespole rwnolegych paszczyzn (linie przerywane). Odlego mi dzy paszczyznami wynosi d. W krysztale mo na wybra wiele r nych rodzin paszczyzn o r nych odlego ciach mi dzypaszczyznowych. Rysunek (a) pokazuje fal oddziauj c z rodzin paszczyzn, z ktrych jedna jest pokazana na rysunku (b).
fala padaj ca fala padaj ca
b)
a E T b a b
a)
fala ugi ta
fala ugi ta
Ugi cie nast puje na elementarnych centrach rozpraszania (komrki elementarne - odpowiednik pojedynczej szczeliny). Promienie ugi te b d si sumowa gdy r nica drg b dzie rwna cakowitej wielokrotno ci dugo ci fali. ab ab = ab(cosE cosT) = kO, k = 0, 1, 2,
Dla k = 0 otrzymujemy E = T tzn. paszczyzna wyznaczona przez atomy dziaa jak zwierciado odbijaj ce fal padaj c (k t padania = k t odbicia) tzn. w tym kierunku jest wzmocnienie promieniowania ugi tego. Je eli chcemy otrzyma wzmocnienie promieniowania odbitego od caej rodziny paszczyzn dla kierunku okre lonego przez k t T to musz si wzmacnia promienie odbite od poszczeglnych paszczyzn. Oznacza to, e r nica drg dla promieni odbitych od s siednich paszczyzn musi by rwna cakowitej wielokrotno ci O, tak wi c 2dsinT = mO, m = 1, 2, 3,.... Zale no ta zostaa podana przez W. L. Bragga i st d nazwa prawo Bragga. W rwnaniu tym d oznacza odlego mi dzy s siednimi paszczyznami. St d wida, e dyfrakcja promieni X jest metod do wiadczaln w badaniu rozmieszczenia atomw w krysztaach. Aby otrzyma wyniki ilo ciowe trzeba zna dugo fali promieniowania X.
30-5
Wykad 31 31. Polaryzacja

Teoria przewiduje, e wiato podobnie jak ka da fala elektromagnetyczna jest fal poprzeczn . Kierunki drga wektorw E i B s prostopade do kierunku rozchodzenia si fali. Na rysunku poni ej przedstawione fal elektromagnetyczn , ktra ma jeszcze dodatkowo pewn charakterystyczn wasno : wektory E s do siebie rwnolege we wszystkich punktach fali. Podobnie wektory B. Mwimy, e ta fala jest pasko spolaryzowana (spolaryzowana liniowo).
Drgaj cy wektor E tworzy z kierunkiem ruchu fali paszczyzn zwan paszczyzn drga . W fali spolaryzowanej liniowo wszystkie takie paszczyzny s rwnolege. Z dotychczas opisanych do wiadcze z interferencj i dyfrakcj nie mo na wydedukowa poprzecznej natury fal wietlnych poniewa fale podu ne te interferuj i ulegaj dyfrakcji. Podstawy do wiadczalne przynioso nast puj ce do wiadczenie. x W wyniku o wietlenia krysztau kalcytu (CaCO3) z wi zki padaj cej mo na uzyska dwie oddzielne wi zki (omwione w dalszej cz ci wykadu). x Wi zki te chocia oczywi cie s spjne nie daj pr kw interferencyjnych ale rwnomierne o wietlenie ekranu. Young wywnioskowa z tego faktu, e wiato jest fal poprzeczn i e paszczyzny drga w tych falach s prostopade wzgl dem siebie. Zauwa my, e chcemy doda dwa zaburzenia falowe takie jak w do wiadczeniu Younga tj. ale prostopade do siebie.
E1 E2
31-1
Mo na udowodni, e fale wietlne spolaryzowane liniowo o rwnych amplitudach i prostopadych kierunkach drga nie interferuj ze sob daj c jednakowe (niezale nie od r nicy faz) nat enie wiata na ekranie. Tu tylko zauwa my, e te dwie fale nigdy si nie wygaszaj . W fali poprzecznej, spolaryzowanej liniowo, nale y okre li dwa kierunki: x kierunek drgania (np. wektora E), x kierunek rozchodzenia si fali. (Zauwa my, e w fali podu nej te dwa kierunki si pokrywaj .) Przykadem fal spolaryzowanych liniowo s fale elektromagnetyczne radiowe (oraz mikrofale) emitowane przez anten dipolow . W antenie takiej fale wytwarzane s przez adunek elektryczny drgaj cy w gr i w d anteny. Taka fala w du ej odlego ci od dipola, na osi prostopadej, ma wektor pola elektrycznego rwnolegy do osi dipola (anteny) jest wi c spolaryzowana liniowo. Kiedy taka fala pada na drugi dipol wwczas zmienne pole elektryczne (zmienny wektor E fali) wywouje w antenie odbiorczej drgania elektronw do gry i w d (pr d zmienny). Je eli jednak obrcimy anten o 90 wok kierunku padania fali, to wektor E b dzie prostopady do anteny i nie wywoa ruchu elektronw (antena nie odbiera sygnau). rda wiata widzialnego r ni si od rde fal radiowych i mikrofal min. tym, e atomy (cz steczki) emituj ce wiato dziaaj niezale nie. W konsekwencji wiato rozchodz ce si w danym kierunku skada si z niezale nych ci gw fal, ktrych paszczyzny drga zorientowane s przypadkowo wok kierunku ruchu fali (rysunek poni ej). Takie wiato chocia jest fal poprzeczn jest niespolaryzowane. Rysunek poni ej pokazuje r nic mi dzy fal poprzeczn spolaryzowan liniowo (a) i fal poprzeczn niespolaryzowan (b). Rysunek (c) przedstawia inny rwnowa ny opis niespolaryzowanej fali poprzecznej; tutaj traktujemy j jako zo enie dwch spolaryzowanych liniowo fal o przypadkowo zmiennej r nicy faz.
a)
b)
c)
Orientacja kierunkw drga pl E wzgl dem kierunku rozchodzenia si fali jest te przypadkowa (ale prostopada). Dla zbadania fal wietlnych niespolaryzowanych potrzeba znale metod , ktra pozwoliaby rozdzieli fale o r nych paszczyznach drga . 31.1 Pytki polaryzuj ce Na rysunku (poni ej) wiato niespolaryzowane pada na pytk z materiau polaryzuj cego, zwanego polaroidem. 31-2
W pytce istnieje pewien charakterystyczny kierunek polaryzacji zaznaczony liniami rwnolegymi. Pytka przepuszcza tylko te fale, dla ktrych kierunki drga wektora elektrycznego s rwnolege do kierunku polaryzacji, a pochania te fale, w ktrych s one prostopade.
pytka polaryzuj ca
Kierunek polaryzacji ustala si w procesie produkcji: x cz steczki o strukturze a cuchowej osadza si na elastycznej warstwie plastycznej, x warstw rozci ga si co powoduje rwnolege uo enie cz steczek. eby zanalizowa nat enie wiata przechodz cego przez polaryzator rozpatrzmy ci g fal padaj cy na polaroid tak, e wektor E wyznaczaj cy paszczyzn drga tworzy k t T z kierunkiem polaryzacji pytki (rysunek).
Ey T
E Ex
Ten ci g fal jest rwnowa ny ci gom fal o skadowych Ex i Ey (skadowe wektora E). Skadowa rwnolega Ey = EcosT jest przepuszczana podczas gdy skadowa prostopada Ex = EsinT jest pochaniana. Postawmy teraz na drodze wiata drug pytk polaryzuj c (tak zastosowan pytk nazywamy analizatorem). Je eli pytk drug (analizator) b dziemy obraca wok kierunku padania wiata to nat enie wiata przechodz cego przez obie pytki b dzie si zmienia osi gaj c minimum dla poo e r ni cych si o 180 tj. przy prostopadych kierunkach polaryzacji obu pytek.
31-3
pytka polaryzuj ca
Je eli amplituda pola elektrycznego fali padaj cej na analizator jest rwna Em to amplituda fali wychodz cej z analizatora wynosi EmcosT, gdzie T jest k tem pomi dzy kierunkami polaryzacji obu pytek. Poniewa nat enie wiata jest proporcjonalne do kwadratu amplitudy wi c otrzymujemy I = Imcos2T (30.1)
Zauwa my, e I ma maksimum dla T = 0 lub T = 180 a minimum dla T = 90 lub T = 270. Powy sze rwnanie zwane jest prawem Malusa. Znane s jeszcze inne sposoby otrzymywania wiata spolaryzowanego. Niektre omwione s poni ej. 31.2 Polaryzacja przez odbicie W 1809 r. Malus odkry, e wiato mo e by cz ciowo lub cakowicie spolaryzowane przez odbicie. Rysunek przedstawia wi zk niespolaryzowan padaj c na powierzchni szka.
padaj ce wiato niespolaryzowane
D
szko
fala odbita powietrze
n = 1.5
E
skadowa V skadowa S
fala zaamana
Wektor E mo na rozo y na dwie skadowe: 31-4
x x
skadow V prostopad do paszczyzny padania (paszczyzna rysunku), skadow S le c w paszczy nie padania.
Dla wiata cakowicie niespolaryzowanego obie skadowe maja jednakowe amplitudy. Stwierdzono do wiadczalnie, e dla szka (i innych materiaw dielektrycznych) istnieje pewien k t padania, nazywany k tem cakowitej polaryzacji Dp, dla ktrego wspczynnik odbicia skadowej S jest rwny zero. Wtedy wi zka odbita jest spolaryzowana liniowo prostopadle do paszczyzny padania. Wi zka przechodz ca jest tylko cz ciowo spolaryzowana (skadowa S jest cakowicie zaamana, a skadowa V tylko cz ciowo). Zwrmy uwag , e wi zka zaamana ma wi ksze nat enie od wi zki odbitej. Do wiadczalnie stwierdzono, e gdy k t padania jest rwny k towi cakowitej polaryzacji to wwczas wi zka odbita i zaamana tworz k t prosty co oznacza e
D + E = 90
Natomiast z prawa zaamania mamy n1 sin D Z obu tych rwna otrzymujemy n1 sin D albo tg D n2 n1 n (30.2) n2 sin(90 $ D ) n2 cos D n 2 sin E
przy czym promie pada z o rodka 1 i zaamuje si w o rodku 2. To ostatnie rwnanie jest nazywane prawem Brewstera. Prawo to zostao znalezione do wiadczalnie ale oczywi cie mo na je wyprowadzi cile przy pomocy rwna Maxwella. 31.3 Zaamanie podwjne Dotychczas milcz co zakadali my, e pr dko wiata, a wi c i wspczynnik zaamania, nie zale od kierunku rozchodzenia si wiata w o rodku ani od jego polaryzacji. Ciaa speniaj ce te warunki nazywamy ciaami optycznie izotropowymi. Istnieje jednak szereg cia anizotropowych (nie izotropowych). Dotyczy to nie tylko wasno ci optycznych ale wielu innych. Np. pewne krysztay ami si atwo tylko w jednej paszczy nie, opr elektryczny mierzony w r nych kierunkach jest r ny. Krysztay atwiej magnesuje si w jednym kierunku ni innych itd. Uwaga: Ciaa polikrystaliczne (zo one z wielu maych krysztakw) z powodu przypadkowej orientacji krysztakw mog wydawa si izotropowymi. Na pocz tku wykadu wspomniany zosta eksperyment z krysztaem kalcytu. Na rysunku poni ej niespolaryzowana wi zka wiata pada na kryszta kalcytu prostopadle do jednej z jego cian. 31-5
kryszta CaCO 3
wi zka padaj ca
Pojedyncza wi zka rozszczepia si na powierzchni krysztau na dwie. Mamy do czynienia z podwjnym zaamaniem. Mo emy zanalizowa obie wychodz ce wi zki za pomoc pytki polaryzuj cej. Okazuje si , e obie wi zki s spolaryzowane liniowo, przy czym ich paszczyzny drga s wzajemnie prostopade. Wi zki te s oznaczone przez o i e. Je eli zmienimy k t padania to oka e si , e jedna z wi zek tzw. promie zwyczajny o spenia prawo zaamania (tak jak dla o rodka izotropowego) a druga wi zka tzw. promie nadzwyczajny e nie spenia tego prawa. Na rysunku k t padania jest rwny zeru wi c i k t zaamania te powinien by zerowy i tak jest dla promienia o ale nie dla promienia e. R nic t mo na wyja ni nast puj co: x promie o przechodzi przez kryszta z jednakow pr dko ci we wszystkich kierunkach tzn. ma jeden wspczynnik zaamania n0 tak jak izotropowe ciao stae. x promie e ma pr dko w krysztale zale na od kierunku tzn. pr dko zmienia si od v0 do ve a wspczynnik zaamania od no do ne. Dla kalcytu ne = 1.658, no = 1.486. Wielko ci ne i n0 nazywamy gwnymi wspczynnikami zaamania krysztau. Niektre podwjnie zaamuj ce krysztay maj interesuj c wasno nazywan dichroizmem, polegaj c na tym, e jedna ze skadowych polaryzacji jest pochaniana silniej ni druga. Wasno ta jest pokazana na rysunku na nast pnej stronie. Na tej zasadzie opiera si dziaanie szeroko stosowanych polaroidw. Zamiast du ej pytki wyci tej z krysztau mo na zastosowa wiele maych krysztaw o osiach optycznych ustawionych rwnolegle do siebie.
31-6
wiato niespolaryzowane
Niektre przezroczyste ciaa bezpostaciowe jak szka czy tworzywa sztuczne optycznie izotropowe pod wpywem przyo onych napr e mechanicznych staj si optycznie anizotropowe. Fakt ten jest szeroko wykorzystywany w technice do badania napr e w r nych konstrukcjach i mechanizmach. Napr enia mo na wyznaczy ilo ciowo, buduj c model plastyczny urz dzenia, ktre poddaje si dziaaniu r nych si. Anizotropi optyczn , jaka przy tym powstaje w modelu, bada si przy pomocy polaryzacji.
31-7
Wykad 32 32. wiato a fizyka kwantowa

32.1 rda wiata
Najbardziej znanymi rdami wiata s rozgrzane ciaa stae i gazy, w ktrych zachodzi wyadowanie elektryczne; np. x wolframowe wkna arwek x jarzeniwki Promieniowanie wysyane przez ogrzane (do pewnej temperatury) ciaa nazywamy promieniowaniem termicznym. Wszystkie ciaa emituj takie promieniowanie do otoczenia, a tak e z tego otoczenia je absorbuj . Je eli ciao ma wy sz temperatur od otoczenia to b dzie si ozi bia poniewa szybko promieniowania przewy sza szybko absorpcji (ale oba procesy wyst puj !!). Gdy osi gni ta zostanie rwnowaga termodynamiczna wtedy te pr dko ci b d rwne. Za pomoc spektrometru mo emy zanalizowa wiato emitowane przez te rda tzn. dowiedzie si jak silnie i jakie dugo ci fal wypromieniowuje. Dla przykadu, na rysunku poni ej pokazane jest widmo promieniowania dla ta my wolframowej ogrzanej do T = 2000 K.
ciao doskonale czarne T = 2000 K zakres widzialny
wolfram T = 2000 K
O (Pm) Zanotujmy, e: x Widmo emitowane przez ciaa stae ma charakter ci gy, x Szczegy tego widma s prawie niezale ne od rodzaju substancji, x Widmo silnie zale y od temperatury. Zwrmy uwag , e w zwykych temperaturach wi kszo cia jest dla nas widoczna dlatego, e odbijaj one (lub rozpraszaj ) wiato, ktre na nie pada a nie dlatego, e
32-1
ciaa te wysyaj promieniowanie widzialne ( wiec ). Je eli nie pada na nie wiato (np. w nocy) to s one niewidoczne. Dopiero gdy ciaa maj wysok temperatur wtedy wiec wasnym wiatem. Ale jak wida z rysunku i tak wi kszo emitowanego promieniowania jest niewidzialna bo przypada na zakres promieniowania cieplnego (podczerwie ). Dlatego ciaa, wiec ce wasnym wiatem s bardzo gor ce. Je eli b dziemy rozgrzewa kawaek metalu to pocz tkowo chocia jest on gor cy to z jego wygl du nie mo na tego stwierdzi (bo nie wieci); mo na to tylko zrobi dotykiem. Emituje wi c promieniowanie podczerwone (ciepo). Ze wzrostem temperatury kawaek metalu staje si pocz tkowo ciemno-czerwony, nast pnie jasno-czerwony, a wreszcie wieci wiatem niebiesko-biaym. Wielko RO przedstawiona na wykresie na osi pionowej nazywana jest widmow zdolno ci emisyjn promieniowania i jest tak zdefiniowana, ze wielko ROdO oznacza szybko , z jak jednostkowy obszar powierzchni wypromieniowuje energi odpowiadaj c dugo ciom fal zawartym w przedziale O, O+dO. Czasami chcemy rozpatrywa cakowit energi wysyanego promieniowania w caym zakresie dugo ci fal. Wielko ta nazywana jest cakowit emisja energetyczna promieniowania R. Emisj cakowit R mo emy obliczy sumuj c emisj dla wszystkich dugo ci fal tzn. cakuj c RO po wszystkich dugo ciach fal.
f
RO dO
0
Oznacza to, e mo emy interpretowa emisj energetyczn promieniowania R jako powierzchni pod wykresem RO od O. Ilo ciowe interpretacje widm promieniowania przedstawiaj powa ne trudno ci. Dlatego posugujemy si wyidealizowanym obiektem (modelem), ogrzanym ciaem staym, zwanym ciaem doskonale czarnym. (Takie post powali my ju w przypadku gazw; rozwa ali my modelowy obiekt tzw. gaz doskonay.) Przykadem takiego ciaa mo e by obiekt pokryty sadz (obiekt nie odbija wiata, jego powierzchnia absorbuje wiato). My jednak omwimy inny przykad. 32.2 Ciao doskonale czarne
Rozwa my trzy bloki metalowe posiadaj ce puste wn ki wewn trz (takie jak na rysunku). W ciankach tych blokw wywiercono otworki (do tych wn k).
32-2
Promieniowanie pada na otwr z zewn trz i po wielokrotnych odbiciach od wewn trznych cian zostaje cakowicie pochoni te. Oczywi cie cianki wewn trzne te emituj promieniowanie, ktre mo e wyj na zewn trz przez otwr (przykad - otwr okienny). Ka dy z tych blokw (np. wolfram, tantal, molibden) ogrzewamy rwnomiernie do jednakowej temperatury np. 2000 K. Bloki znajduj si w nieo wietlonym pomieszczeniu, tak e obserwujemy tylko wiato wysyane przez nie. Pomiary wykonane pokazuj , e: x Promieniowanie wychodz ce z wn trza blokw ma zawsze wi ksze nat enie ni promieniowanie ze cian bocznych (rysunek powy ej), x Dla danej temperatury emisja promieniowania wychodz cego z otworw jest identyczna dla wszystkich rde promieniowania, pomimo e dla zewn trznych powierzchni te warto ci s r ne, x Emisja energetyczna promieniowania ciaa doskonale czarnego (nie jego powierzchni) zmienia si wraz z temperatur wedug prawa Stefana RC
VT 4
(32.1)
gdzie V jest uniwersaln sta (staa Stefana-Boltzmana) rwn 5.6710-8 W/(m2K). Dla zewn trznych powierzchni to empiryczne prawo ma posta: RC eVT 4
gdzie zdolno emisyjna e jest wielko ci zale n od substancji i, co jeszcze bardziej skomplikowane, od temperatury. RO dla ciaa doskonale czarnego zmienia si z temperatur tak jak na rysunku poni ej.
obszar widzialny klasyczna teoria
T = 6000 K T = 5000 K T = 4000 K T = 3000 K

O
0.0
0.5
1.0
1.5
2.0
O (Pm) Dugo fali dla ktrej przypada maksimum emisji jest odwrotnie proporcjonalna do temperatury ciaa.
32-3
Uwaga: Krzywe te zale tylko od temperatury i s cakiem niezale ne od materiau oraz ksztatu i wielko ci ciaa czarnego. Rozpatrzmy teraz, pokazane na rysunku poni ej, dwa ciaa doskonale czarne (dwie wn ki).
T RA RB
x Ksztaty wn k s dowolne, x Temperatura cianek obu wn k jest jednakowa. Promieniowanie oznaczone RA przechodzi z wn ki A do wn ki B, a promieniowanie RB w odwrotnym kierunku. Je eli te szybko ci nie byyby rwne wwczas jeden z blokw ogrzewaby si a drugi styg. Oznaczaoby to pogwacenie drugiej zasady termodynamiki. Mamy wi c RA = RB = RC gdzie RC opisuje cakowite promieniowanie dowolnej wn ki. Nie tylko energia cakowita ale rwnie jej rozkad musi by taki sam dla obu wn k. Stosuj c to samo rozumowanie co poprzednio mo na pokaza, e ROA = ROB = ROC gdzie ROC oznacza widmow zdolno emisyjn dowolnej wn ki. 32.3 Teoria promieniowania we wn ce, prawo Plancka
32.3.1 Rozwa ania klasyczne Na przeomie ubiegego stulecia Rayleigh i Jeans wykonali obliczenia energii promieniowania we wn ce (czyli promieniowania ciaa doskonale czarnego). Najpierw zastosowali oni klasyczn teori pola elektromagnetycznego do pokazania, e promieniowanie wewn trz wn ki ma charakter fal stoj cych (w zy na ciankach wn ki). Zgodnie z fizyk klasyczn , energia ka dej fali mo e przyjmowa dowoln warto od zera do niesko czono ci, przy czym energia jest proporcjonalna do kwadratu amplitudy. Nast pnie Rayleigh i Jeans obliczyli warto ci redniej energii w oparciu o znane nam prawo ekwipartycji energii i w oparciu o ni znale li widmow zdolno emisyjn . Uzyskany wynik jest pokazany na wykresie na stronie 3 (teoria klasyczna). Jak wida rozbie no mi dzy wynikami do wiadczalnymi i teori jest du a. Dla fal dugich (ma32-4
ych cz stotliwo ci) wyniki teoretyczne s bliskie krzywej do wiadczalnej, ale dla wy szych cz stotliwo ci wyniki teoretyczne d do niesko czono ci podczas gdy g sto energii zawsze pozostaje sko czona. Ten sprzeczny z rzeczywisto ci wynik rozwa a klasycznych nazywany jest katastrof w nadfiolecie. 32.3.2 Teoria Plancka promieniowania ciaa doskonale czarnego W 1900 roku Max Planck przedstawi Berli skiemu Towarzystwu Fizycznemu empiryczny wzr opisuj cy widmow zdolno emisyjn daj cy wyniki zgodne z dowiadczeniem. RO c1 1
c2 OT
O e
5
1
(32.2)
Wzr ten stanowi modyfikacj znanego ju prawa Wiena i chocia wa ny nie stanowi sam nowej teorii (by to wzr empiryczny). Prbuj c znale tak teori Planck zao y, e atomy cian zachowuj si jak oscylatory elektromagnetyczne, ktre emituj (i absorbuj ) energi do wn ki, z ktrych ka dy ma charakterystyczn cz stotliwo drga . Rozumowanie Plancka doprowadzio do przyj cia dwch radykalnych zao e dotycz cych tych oscylatorw atomowych: 1. Oscylator nie mo e mie dowolnej energii, lecz tylko energie dane wzorem E = nhv (32.3)
gdzie v oznacza cz sto oscylatora, h -sta (zwan obecnie sta Plancka), n - pewn liczb cakowit (zwan obecnie liczb kwantow ). Z powy szego wzoru wynika, e energia jest skwantowana i mo e przyjmowa tylko ci le okre lone warto ci. Tu jest zasadnicza r nica bo teoria klasyczna zakadaa dowoln warto energii od zera do niesko czono ci. 2. Oscylatory nie wypromieniowuj energii w sposb ci gy, lecz porcjami czyli kwantami. Kwanty s emitowane gdy oscylator przechodzi z jednego stanu o danej energii do drugiego o innej energii 'E = 'nhv = hv gdy n zmienia si o jedno . Dopki oscylator pozostaje w jednym ze swoich stanw kwantowych (stany stacjonarne) dopty ani nie emituje ani nie absorbuje energii. Sprawd my czy ta hipoteza stosuje si do znanych nam oscylatorw takich jak np. spr yna o masie m = 1 kg i staej spr ysto ci k = 20 N/m wykonuj ca drgania o amplitudzie 1 cm. Dla takiej spr yny cz stotliwo drga wasnych wynosi v 1 2S k m 0.71Hz
32-5
Warto energii cakowitej (mechanicznej) tej spr yny wynosi 1 2 kA 1 10 3 J 2 Je eli energia jest skwantowana to jej zmiany dokonuj 'E = hv. Wzgl dna zmiana energii wynosi wi c E 'E/E = 4.710-31 W celu zaobserwowania (zarejestrowania) tych nieci gych zmian energii trzeba by wykona pomiar energii z dokadno ci przewy szaj c wielokrotnie czuo przyrz dw pomiarowych. Tak wi c dla du ych oscylatorw natura kwantowa drga nie jest widoczna podobnie jak w ukadach makroskopowych nie widzimy dyskretnej natury materii (cz steczek, atomw, elektronw itp.). Wnioskujemy, e do wiadczenia ze zwykym wahadem nie mog rozstrzygn o suszno ci postulatu Plancka. Zanim przejdziemy do przedstawienia innych do wiadcze (zjawisko fotoelektryczne i efekt Comptona) omwmy zastosowanie prawa promieniowania w termometrii. 32.3.3 Zastosowanie prawa promieniowania w termometrii Promieniowanie emitowane przez gor ce ciao mo na wykorzysta do wyznaczenia jego temperatury. Je eli mierzy si cakowite promieniowanie, to mo na zastosowa prawo Stefana-Boltzmana. Przykad 1 rednia ilo energii (na jednostk czasu) promieniowania sonecznego padaj cego na jednostk powierzchni Ziemi wynosi 355 W/m2. Jak temperatur b dzie miaa powierzchnia Ziemi, je eli przyj , e Ziemia jest ciaem doskonale czarnym, wypromieniowuj cym w przestrze wa nie tyle energii na jednostk powierzchni i czasu? RC RC
si
skokowo przy czym
VT 4
8 $C
281K
(Wynik bardzo dobrze zgodny z do wiadczeniem.) Poniewa dla wi kszo ci rde trudno dokona pomiaru cakowitego promieniowania wi c mierzy si ich zdolno emisyjn dla wybranego zakresu dugo ci fal. Z prawa Plancka wynika, e dla dwu cia o temperaturach T1 i T2 stosunek nat e promieniowania o dugo ci fali O wynosi I1 I2 e hc OkT1 1 e hc OkT2 1
32-6
Je eli T1 przyjmiemy jako standardow temperatur odniesienia to mo emy wyznaczy T2 wyznaczaj c do wiadczalnie I1/I2. Do tego celu posugujemy si pirometrem (rysunek poni ej).
rdo promieniowania wkno pirometru mikroskop
Obraz rda (o nieznanej temperaturze) powstaje w miejscu gdzie znajduje si wkno arowe pirometru. Dobieramy pr d arzenia tak aby wkno stao si niewidoczne na tle rda ( wieci tak samo jasno). Poniewa urz dzenie jest wyskalowane mo emy teraz odczyta temperatur rda. 32.4 Zjawisko fotoelektryczne
Na rysunku przedstawiono aparatur do badania zjawiska fotoelektrycznego. W szklanej ba ce, w ktrej panuje wysoka pr nia, znajduj si dwie metalowe elektrody A i B.
wiato padaj ce
prze cznik
x wiato pada na metalow pytk A i uwalnia z niej elektrony, ktre nazywamy fotoelektronami.
32-7
Fotoelektrony mo na zarejestrowa jako pr d elektryczny pyn cy mi dzy pytk A oraz elektrod zbieraj c B przy wytworzeniu mi dzy nimi odpowiedniej r nicy potencjaw V (tak aby elektrony byy przyci gane do B). Do pomiaru pr du stosujemy czue galwanometry. Poni ej pokazana jest zale no pr du fotoelektrycznego od przyo onego napi cia (r nicy potencjaw V). Ia Ib
V0
Gdy V jest dostatecznie du e, wtedy pr d fotoelektryczny osi ga maksymaln warto (pr d nasycenia). Wszystkie elektrony wybijane z pytki A docieraj do elektrody B. Je eli zmienimy znak napi cia V, to pr d nie spada do zera natychmiast (przy V = 0 mamy niezerowy pr d). Oznacza to, e fotoelektrony emitowane z pytki A maj pewn energi kinetyczn . Nie wszystkie elektrony maj jednakowo du a energi kinetyczn bo tylko cz z nich dolatuje do elektrody B (pr d mniejszy od maksymalnego). Przy dostatecznie du ym napi ciu (V0) zwanym napi ciem hamowania pr d zanika. R nica potencjaw V0 pomno ona przez adunek elektronu e jest miar energii najszybszych elektronw (przy V0 nawet najszybsze elektrony s zahamowane, nie dochodz do B) Ekmax = eV0 (32.4)
Krzywe a i b na rysunku r ni si nat eniem padaj cego wiata (Ib > Ia). Wida wi c, e Ekmax nie zale y od nat enia wiata. Zmienia si tylko pr d nasycenia, a to oznacza, e wi zka o wiata wi kszym nat eniu wybija wi cej elektronw (ale nie szybszych). Wynik innego do wiadczenia pokazuje kolejny rysunek.
32-8
Vh (V) 3 2 1
8
14
12
cz stotliwo (10 Hz)
Pokazano tu zale no napi cia hamowania od cz stotliwo ci wiata padaj cego dla sodu. (Millikan, Nobel w 1923). Zauwa my, e istnieje pewna warto progowa cz stotliwo ci, poni ej ktrej zjawisko fotoelektryczne nie wyst puje. Opisane zjawisko fotoelektryczne ma trzy cechy, ktrych nie mo na wyja ni na gruncie klasycznej falowej teorii wiata: 1. Z teorii klasycznej wynika, e wi ksze nat enia wiata oznacza wi ksze pole elektryczne E (I ~ E2). Poniewa sia dziaaj ca na elektron wynosi eE wi c gdy ro nie nat enie wiata to powinna rosn ta sia, a w konsekwencji energia kinetyczna elektronw. Tymczasem stwierdzili my, e Ekmax nie zale y od nat enia wiata. 2. Zgodnie z teori falow zjawisko fotoelektryczne powinno wyst powa dla ka dej cz stotliwo ci wiata pod warunkiem dostatecznego nat enia. Jednak dla ka dego materiau istnieje progowa cz stotliwo v0, poni ej ktrej nie obserwujemy zjawiska fotoelektrycznego bez wzgl du na jak silne jest o wietlenie. 3. Poniewa energia w fali jest rozo ona w caej przestrzeni to elektron absorbuje tylko niewielk cz energii z wi zki (bo jest bardzo may). Mo na wi c spodziewa si op nienia pomi dzy pocz tkiem o wietlania, a chwil uwolnienia elektronu (elektron musi mie czas na zgromadzenie dostatecznej energii). Jednak nigdy nie stwierdzono adnego mierzalnego op nienia czasowego. Einsteinowi udao si wyja ni efekt fotoelektryczny dzi ki nowemu zao eniu, e energia wi zki wietlnej rozchodzi si w przestrzeni w postaci sko czonych porcji (kwantw) energii zwanych fotonami. Energia pojedynczego fotonu jest dana wzorem E = hv (32.5)
Przypomnijmy sobie, e Planck utrzymywa, e rdo emituje wiato w sposb nieci gy ale w przestrzeni rozchodzi si ono jako fala elektromagnetyczna. Hipoteza Einsteina sugeruje, e wiato rozchodzi si w przestrzeni nie jak fala ale jak cz stka. Stosuj c t hipotez do efektu fotoelektrycznego otrzymamy hv = W + Ekmax (32.6)
32-9
gdzie hv oznacza energi fotonu. Rwnanie to gosi, e jeden foton dostarcza energii hv, ktra w cz ci (W) zostaje zu yta na wyrwanie elektronu z materiau (jego przej cie przez powierzchni ). Ewentualny nadmiar energii (hv W) elektron otrzymuje w postaci energii kinetycznej, przy czym cz z niej mo e by stracona w zderzeniach wewn trznych (przed opuszczeniem materiau). Rozpatrzmy teraz ponownie (z nowego punktu widzenia) trzy cechy fotoefektu nie daj ce si wyja ni za pomoc klasycznej teorii falowej. 1. Podwajaj c nat enie wiata podwajamy liczb fotonw a nie zmieniamy ich energii. Ulega wi c podwojeniu fotopr d a nie Ekmax, ktra nie zale y tym samym od nat enia. 2. Je eli mamy tak cz stotliwo , e hv0 = W to wtedy Ekmax = 0. Nie ma nadmiaru energii. Wielko W nazywamy prac wyj cia dla danej substancji. Je eli v < v0 to fotony niezale nie od ich liczby (nat enia wiata) nie maj dosy energii do wywoania fotoemisji. 3. Dostarczana jest energia w postaci skupionej (kwant, porcja) a nie rozo onej (fala). Mo emy przepisa rwnanie dla fotoefektu w postaci V0 h W v e e (32.7)
Wida, e teoria przewiduje liniow zale no pomi dzy napi ciem hamowania, a cz stotliwo ci , co jest cakowicie zgodne z do wiadczeniem. Teoria fotonowa cakowicie potwierdza wi c fakty zwi zane ze zjawiskiem fotoelektrycznym, wydaje si jednak by sprzeczna z teori falow , ktra te potwierdzona zostaa do wiadczalnie (np. dyfrakcja). Nasz obecny punkt widzenia na natur wiata jest taki, e ma ono dwoisty charakter, tzn. w pewnych warunkach zachowuje si jak fala, a w innych jak cz stka, czyli foton. Ta dwoista natura b dzie jeszcze omawiana na dalszych wykadach. 32.5 Efekt Comptona
Do wiadczalne potwierdzenie istnienia fotonu jako sko czonej porcji energii zostao dostarczone prze Comptona w 1923 r (Nobel w 1927). Wi zka promieni X o dokadnie okre lonej dugo ci fali pada na blok grafitowy (rysunek poni ej).
32-10
rdo promieni kryszta grafitu grafitowy blok rozpraszaj cy

M
szczeliny kolimuj ce
detektor
Compton mierzy nat enie wi zki rozproszonej pod r nymi k tami jako funkcj O. Wyniki pokazane s na nast pnej stronie. Wida, e chocia wi zka padaj ca na grafit ma jedn dugo fali to rozproszone promienie X maj maksimum dla dwch dugo ci fali. Jedna z nich jest identyczna jak O fali padaj cej, druga O' jest wi ksza (du sza) o 'O. To tzw. przesuni cie Comptona zmienia si z k tem obserwacji rozproszonego promieniowania X (czyli O' zmienia si z k tem). Je eli padaj ce promieniowanie potraktujemy jako fal to pojawienie si fali rozproszonej o dugo ci O' nie da si wyja ni.
32-11
M = 0
M = 45
M = 90
M = 135
0.700
0.750
O, A
Compton potrafi wyja ni swoje wyniki przyjmuj c, e wi zka promieni X nie jest fal , a strumieniem fotonw o energii hv. Zao y on, e fotony (jak cz stki) ulegaj zderzeniu z elektronami swobodnymi w bloku grafitu. Podobnie jak w typowych zderzeniach (np. kule bilardowe) zmienia si kierunek poruszania si fotonu oraz jego energia (cz energii przekazana elektronowi). To ostatnie oznacza zmian cz stotliwo ci i zarazem dugo ci fali. Sytuacja ta jest schematycznie pokazana na rysunku poni ej.
foton foton O elektron v=0

T
O'
M
elektron v
Stosuj c zasad zachowania p du oraz zasad zachowania energii (stosujemy wyra enia relatywistyczne) otrzymamy ostatecznie wynik
32-12
'O
Oc O
h (1 cos M ) m0 c
(32.8)
gdzie m0 jest mas elektronu (spoczynkow ). Tak wi c przesuni cie Comptona zale y tylko od k ta rozproszenia. Pozostaje tylko wyja ni wyst powanie maksimum dla nie zmienionej O. Za ten efekt odpowiedzialne s zderzenia z elektronami rdzenia jonowego. W zderzeniu odrzutowi ulega cay jon o masie M. Dla w gla (grafitu) M = 22000 m0 wi c otrzymujemy niemierzalnie mae przesuni cie Comptona.
32-13
Z. K kol-Notatki do Wykadu z Komputeryzacji
Wykad 33 33. Model atomu Bohra

33.1 Wst p
Do roku 1910 znano wiele wynikw eksperymentalnych, ktre wskazyway na to, e atomy zawieraj elektrony (np. zjawisko fotoelektryczne). Poniewa w normalnych warunkach atomy s elektrycznie oboj tne, a zatem musz one mie adunek dodatni rwny ujemnemu. Poniewa masa elektronw jest bardzo maa w porwnaniu z mas najl ejszych nawet atomw oznaczao ponadto, e adunki dodatnie zwi zane s ze znaczn mas . Tego typu rozwa ania prowadziy do pytania, jak wygl da rozkad adunkw dodatnich i ujemnych w atomie. J. J. Thomson zaproponowa model budowy atomu, zgodnie z ktrym ujemnie naadowane elektrony znajduj si wewn trz pewnego obszaru wypenionego w sposb ci gy adunkiem dodatnim (ciasto z rodzynkami).
adunek dodatni tworzy kul o promieniu rz du 10-10 m. W tej kuli adunki ujemne byyby rozo one rwnomiernie (w wyniku si odpychania). W atomie znajduj cym si w stanie o najni szej energii elektrony byy nieruchome. Natomiast w atomach o wy szej energii, tzn. w atomach wzbudzonych (np. w wysokiej temperaturze) elektrony wykonywayby drgania wok poo e rwnowagi. Uwaga: Zgodnie z prawami elektrodynamiki klasycznej ka de naadowane ciao poruszaj ce si ruchem przyspieszonym wysya promieniowanie elektromagnetyczne. Dowd wykracza poza ramy tego wykadu ale przypomnijmy sobie jeszcze raz anten dipolow . Zmienne pole elektryczne w antenie wywouje drgania adunku (pr d zmienny) i antena emituje fal elektromagnetyczn . Tak wi c drgaj cy elektron wysyaby promieniowanie i w ten sposb model Thomsona wyja nia zjawisko emisji promieniowania przez wzbudzone atomy. Jednak zgodno ci ilo ciowej z do wiadczeniem nie uzyskano. Ostateczny dowd nieadekwatno ci modelu Thomsona otrzyma w 1911 r. jego ucze E. Rutherford analizuj c wyniki rozpraszania cz stek D na atomach. Z przeprowadzonej przez Rutherforda analizy wynikao, e adunek dodatni nie jest rozo ony rwnomiernie wewn trz atomu, ale skupiony w maym obszarze zwanym j drem (o rozmiarze 10-14 m) le cym w rodku atomu. Model j drowy atomu zaproponowany przez Rutherforda znalaz potwierdzenie w szeregu do wiadcze . Zgodnie z tym modelem:
33-1
x x x
W rodku atomu znajduje si j dro o masie w przybli eniu rwnej masie caego atomu, adunek j dra jest rwny iloczynowi liczby atomowej Z i adunku e, Wok j dra znajduje si Z elektronw, tak e cay atom jest oboj tny.
Wa nym problemem pozostaje wyja nienie zagadnienia stabilno ci takiego atomu. Elektrony nie mog by nieruchome bo w wyniku przyci gania z dodatnim j drem zostayby do niego przyci gni te i wtedy wrciliby my do modelu Thomsona. Je eli dopu cimy ruch elektronw wok j dra (tak jak planety wok So ca w ukadzie sonecznym) to te natrafiamy na trudno interpretacyjn . Kr cy elektron doznaje stale przyspieszenia (do rodkowego) i zgodnie z elektrodynamik klasyczn wysya energi kosztem swojej energii mechanicznej. Oznaczaoby to, e poruszaby si po spirali ostatecznie spadaj c na j dro (model Thomsona). Problem stabilno ci atomw doprowadzi do powstania nowego modelu zaproponowanego przez N. Bohra. Podstawow cech tego modelu byo to, e umo liwia przewidywanie widm promieniowania wysyanego przez atomy. Najpierw omwimy wi c podstawowe cechy tych widm. 33.2 Widma atomowe
Na rysunku przedstawiony jest typowy ukad do pomiaru widm atomowych. rdem promieniowania jest jednoatomowy gaz pobudzony do wiecenia metod wyadowania elektrycznego. Promieniowanie przechodzi przez szczelin kolimuj c , a nast pnie pada na pryzmat (lub siatk dyfrakcyjn ), ktry rozkada promieniowanie na skadowe o r nych dugo ciach fal.
Na kliszy fotograficznej uwidacznia si cecha szczeglna obserwowanych widm. W przeciwie stwie do widma ci gego emitowanego np. przez powierzchnie cia ogrzanych do wysokich temperatur, promieniowanie wysyane przez swobodne atomy zawiera tylko pewn liczb dugo ci fal. Ka da z takich skadowych dugo ci fal nazywana jest lini (bo taki jest obraz szczeliny). Na rysunku na nast pnej stronie pokazana jest widzialna cz widma atomu wodoru.
33-2
360
400
440
480
520
560
600
640
680
O (nm)
To wa nie badanie widma wodoru doprowadzio Bohra do sformuowania nowego modelu atomu. Model ten chocia posiada pewne braki to ilustruje id kwantowania w sposb prosty matematycznie. 33.3 Model Bohra atomu wodoru
Jak ju mwili my fizyka klasyczna przewidywaa, e atom kr cy po orbicie b dzie wypromieniowywa energi , tak e cz sto elektronu a za tym tak e cz sto wysyanego promieniowania b dzie si zmienia w sposb ci gy. Tymczasem obserwujemy bardzo ostre linie widmowe o ci le okre lonej cz stotliwo ci (dugo ci fali). Bohr unikn tej trudno ci zakadaj c, e podobnie jak oscylatory Plancka, tak samo atom wodoru mo e znajdowa si w ci le okre lonych stanach energetycznych, w ktrych nie wypromieniowuje energii. Emisja nast puje tylko wtedy gdy atom przechodzi z jednego stanu o energii Ek do stanu o ni szej energii Ej. Ujmuj c to w postaci rwnania Ek Ej = hv (33.1)
gdzie hv oznacza kwant energii niesionej przez foton, ktry zostaje w trakcie przej cia wypromieniowany przez atom. Teraz konieczna jest znajomo energii stanw stacjonarnych i wtedy obliczaj c mo liwe r nice energii b dziemy mogli przewidzie wygl d widma promieniowania emitowanego przez atom. Zao enia: x elektron porusza si po orbitach koowych o promieniu r ze rodkiem w miejscu j dra, x j dro (pojedynczy proton) jest tak ci kie, e rodek masy pokrywa si ze rodkiem protonu. Korzystaj c z drugiej zasady Newtona i prawa Coulomba otrzymujemy F = ma albo e2 4SH 0 r 2 1 m v2 r (33.2)
33-3
Uwzgl dnili my tylko przyci ganie elektrostatyczne pomi dzy dodatnim j drem i ujemnym elektronem zaniedbuj c oddziaywanie grawitacyjne. Czy susznie? Przykad 1 Obliczy stosunek si przyci gania grawitacyjnego do elektrostatycznego dla protonu i elektronu w atomie wodoru. Masa elektronu me = 9.110-31 kg, masa protonu mp = 1.710-27 kg, adunek elementarny e = 1.610-19 C staa grawitacyjna G = 6.6710-11 Nm2/kg2, a staa w prawie Coulomba 1/4SH0 = 8.99109 Nm2/C2. FG FE Gm p me 4SH 0 r 2 r2 e2 4SH 0 G m p me e
2
| 5 10 39
Sia grawitacyjna jest cakowicie do zaniedbania. Wzr (33.2) pozwala obliczy energi kinetyczn Ek 1 mv 2 2 e2 8SH 0 r (33.3)
Energia potencjalna ukadu elektron - proton jest dana rwnaniem Ep Cakowita energia ukadu wynosi E Ek E p e2 8SH 0 r (33.5) e2 4SH 0 r (33.4)
Poniewa , promie orbity mo e przyjmowa dowoln warto wi c i energia te mo e by dowolna. Ze wzoru (33.3) mo emy wyznaczy pr dko liniow elektronu e2 4SH 0 mr
a nast pnie cz stotliwo v0 v 2Sr e2 16S 3H 0 mr 3
P d dany jest rwnaniem
33-4
p a moment p du
mv
me 2 4SH 0 r
pr
me 2 r 4SH 0
(33.6)
Tak wi c, je eli jest dane r, to znane s rwnie parametry orbitalne: Ek, Ep, E, v, v0, p, oraz L. Je eli jakakolwiek z tych wielko ci jest skwantowana, to wszystkie musz by skwantowane. Na tym etapie Bohr nie mia adnych zasad, ktrymi mgby si posu y. W zwi zku z tym wysun hipotez , wedug ktrej najprostsz jest kwantyzacja parametrw orbity i zastosowa j do momentu p du L. Postulaty Bohra byy nast puj ce: 1. Elektron w atomie porusza si po orbicie koowej pod wpywem przyci gania kulombowskiego pomi dzy elektronem i j drem i ruch ten podlega prawom mechaniki klasycznej. 2. Zamiast niesko czonej liczby orbit dozwolonych z punktu widzenia mechaniki klasycznej, elektron mo e porusza si tylko po takich orbitach, dla ktrych moment p du L jest rwny cakowitej wielokrotno ci staej Plancka podzielonej przez 2S. L n h 2S n 1, 2, 3,..... (33.7)
gdzie staa n oznacza liczb kwantow . (Zwrmy uwag , e ponownie tak jak przy opisie ciaa doskonale czarnego, efektu fotoelektrycznego, efektu Comptona, pojawia si staa Plancka h.) 3. Pomimo, e elektron doznaje przyspieszenia (poruszaj c si po takiej orbicie), to jednak nie wypromieniowuje energii. A zatem jego cakowita energia pozostaje staa. 4. Promieniowanie elektromagnetyczne zostaje tylko wysane gdy elektron poruszaj cy si po orbicie o cakowitej energii Ej zmienia swj ruch skokowo, tak e porusza si nast pnie po orbicie o energii Ek. Cz stotliwo emitowanego promieniowania jest rwna v E j Ek h (33.8)
Uwaga: To jest postulat Einsteina gosz cy, e cz stotliwo fotonu promieniowania elektromagnetycznego jest rwna energii fotonu podzielonej przez sta Plancka. Drugi postulat opisuje kwantyzacj momentu p du L. Ale jak ju mwili my je eli jakakolwiek z wielko ci: Ek, Ep, E, v, v0, p, i L jest skwantowana, to wszystkie musz by skwantowane. cz c rwnanie (33.6) z postulatem Bohra dla L, otrzymujemy
33-5
n2
h 2H 0 Sme 2
n 2 r1
n 1, 2, 3,.........
(33.9)
Widzimy jak skwantowane jest r. Podstawienie tego rwnanie do wyra enia na energi cakowit (33.5) daje E me 4 2 8H 0 h 2 n 2 E1 n2 n 1, 2, 3, ....... (33.10)
Z tego rwnania otrzymujemy warto ci energii dozwolonych stanw stacjonarych. Stan n = f odpowiada stanowi E = 0, w ktrym elektron jest cakowicie usuni ty poza atom. Na rysunku poni ej s pokazane wybrane przeskoki mi dzy r nymi stanami stacjonarnymi.
granica serii
n f 6 5 4 3 seria Paschena 2
seria Balmera
granica serii
granica serii
1 seria Lymana
Dugo ka dej ze strzaek jest rwna r nicy energii mi dzy dwoma stanami stacjonarnymi czyli rwna energii hv wypromieniowanego kwantu. Cz stotliwo emitowanego promieniowania mo na obliczy korzystaj c z postulatu Bohra dotycz cego cz stotliwo ci promieniowania emitowanego przez atom oraz ze wzoru na energi (33.7) v me 4 2 8H 0 h 3 1 1 2 2 j k (33.11)
33-6
gdzie j, k s liczbami kwantowymi opisuj cymi ni szy i wy szy stan stacjonarny. Na gruncie modelu Bohra mo na atwo zrozumie wasno ci widm emisyjnych atomw jednoelektronowych. Mo na rwnie zrozumie widma absorpcyjne. Poniewa elektron musi mie w atomie energi cakowit rwn jednej z energii dozwolonych (stanu stacjonarnego) wi c z padaj cego promieniowania mo e on absorbowa tylko okre lone porcje (kwanty) energii. Energia absorbowanych kwantw hv musi by rwna r nicy pomi dzy energiami dozwolonych stanw tak wi c linie widma absorpcyjnego maj te same cz stotliwo ci (dugo ci fal) co linie widma emisyjnego. Na pocz tku atom jest w stanie podstawowym n = 1 wi c procesy absorpcji odpowiadaj serii Lymana. W bardzo wysokich temperaturach atomy b d ju w stanie n = 2 i mo emy obserwowa linie absorpcyjne serii Balmera (widzialne).
33-7
Wykad 34 34. Fale i cz stki

34.1 Fale materii
Omawiane na poprzednich wykadach do wiadczenia byy interpretowane raz w oparciu o obraz falowy (np. dyfrakcja) innym razem w oparciu o model cz steczkowy (np. efekt Comptona). Je eli wiato ma dwoist falowo-cz steczkow natur , to by mo e materia te ma tak dwoist natur . Tak sugesti zaprezentowa w 1924 L. de Broglie min. w oparciu obserwacj , e Wszech wiat skada si wy cznie ze wiata i materii oraz e pod wieloma wzgl dami przyroda jest zadziwiaj co symetryczna. Chocia materi traktowano jako cz stki de Broglie zasugerowa, e nale y zbada czy materia nie wykazuje rwnie wasno ci falowych. De Broglie nie tylko zaproponowa istnienie fal materii ale rwnie przewidzia ich dugo . Zao y, e dugo przewidywanych fal materii jest okre lona tym samym zwi zkiem, ktry stosuje si do wiata. Analizuj c zderzenie fotonu z elektronem (efekt Comptona) zastosowano do tego zderzenia zasad zachowania p du. Do tych oblicze potrzebne byo wyra enie na p d fotonu. pf mc E c hv c hc O c h (34.1)
Analogiczne wyra enie zostao zaproponowane przez de Broglia dla fal materii
h p
(34.2)
Wyra enie to wi e teraz p d cz stki materialnej z dugo ci przewidywanych fal materii. Przykad 1 Jak dugo fali przewiduje rwnanie (34.2) dla obiektw masywnych np. dla piki, o masie 1 kg, poruszaj cej si z pr dko ci 10 m/s, a jak dla lekkich np. elektronw przyspieszonych napi ciem 100 V? Dla piki p= mv = 1 kg10 m/s = 10 kg m/s St d dugo fali de Brogliea
h p
6.6 10 34 Js 10kgm/s
6.6 10 35 m
Ta wielko jest praktycznie rwna zeru zwaszcza w porwnaniu z rozmiarami obiektu. Do wiadczenia prowadzone na takim obiekcie nie pozwalaj wi c na rozstrzygni cie czy materia wykazuje wasno ci falowe (O zbyt maa). Przypomnijmy, e falowy cha-
34-1
rakter wiata przejawia si gdy wymiary liniowe obiektw s porwnywalne z dugoci fali. Natomiast elektrony przyspieszone napi ciem 100 V uzyskuj energi kinetyczn Ek = eU = 100 eV = 1.610-17 J Pr dko jak uzyskuj elektrony wynosi 2Ek m 2 1.6 10 17 J 9.1 10 31 kg 5.9 10 6 m s
Odpowiednia dugo fali de Brogliea wynosi
h p
h mv
6.6 10 34 Js 9.1 10 31 5.9 * 10 6 kg m s
1.2 10 10 m
0.12 nm
Jest to wielko rz du odlego ci mi dzy atomowych w ciaach staych. Mo na wi c zbada falow natur materii (tak jak promieni Roentgena) skierowuj c wi zk elektronw, o odpowiedniej energii, na kryszta. Takie do wiadczenie przeprowadzili w 1961 roku Davisson i Germer w USA oraz Thomson w Szkocji. Na rysunku przedstawiono schemat aparatury pomiarowej.
wkno
wi zka padaj ca
detektor
M
wi zka odbita
kryszta
Elektrony emitowane z ogrzewanego wkna przyspieszane s regulowanym napi ciem. Wi zka zostaje skierowana na kryszta niklu a detektor jest ustawiony pod pewnym szczeglnym k tem M. Nat enie wi zki ugi tej na krysztale jest odczytywane przy r nych napi ciach przyspieszaj cych. Okazuje si , e pr d w detektorze ujawnia maksimum dyfrakcyjne przy k cie rwnym 50 dla U = 54 V. Je eli skorzystamy z prawa Bragga mo emy obliczymy warto O, dla ktrej obserwujemy maksimum w tych warunkach
2d sin T 34-2
Dla niklu d = 0.091 nm. Poniewa M = 50 wi c T = 90 - M/2 = 65 (rysunek).
M T
Dugo fali obliczona w oparciu o te dane wynosi:
O = 20.091 nmsin65 = 0.165 nm

Teraz w oparciu o znan energi elektronw (54 eV) obliczymy dugo fali de Brogliea analogicznie jak w przykadzie 1
h p
0.165nm
Ta doskonaa zgodno stanowia argument za tym, e w pewnych okoliczno ciach elektrony wykazuj natur falow . Dzisiaj wiemy, e inne cz stki, zarwno naadowane jak i nienaadowane, wykazuj cechy charakterystyczne dla fal. Dyfrakcja neutronw jest powszechnie stosowan technik eksperymentaln u ywan do badania struktury cia staych. Tak wi c, zarwno dla materii, jak i dla wiata, musimy przyj istnienie dwoistego ich charakteru. 34.2 Struktura atomu i fale stoj ce
Je eli na ruch fali nie ma adnych ogranicze to fala mo e mie dowoln dugo . Inaczej sytuacja przedstawia si gdy ruch fal zostanie ograniczony przez nao enie pewnych warunkw fizycznych. Np. dla fal w strunie odpowiada to wyodr bnieniu odcinka struny zamocowanego na obu ko cach (np. struna w skrzypcach). Wyst puj wtedy dwie wa ne r nice: x ruch jest teraz opisywany przez fal stoj c (a nie bie c ), x mog wyst powa tylko pewne dugo ci fal tzn. mamy do czynienia z kwantyzacj dugo ci fali wynikaj c z ogranicze nao onych na fal (rysunek poni ej). Na rysunku wida trzy pierwsze stany kwantowe dla drgaj cej struny.
34-3
n=1
n=2
0 l
n=3
0 l
Je eli wi c ruch elektronw jest ograniczony w atomach to mo emy si spodziewa przez analogi , e: x ruch elektronw mo e by opisany przez stoj ce fale materii, x ruch ten zostaje skwantowany. Rysunek poni ej przedstawia stoj c fal materii zwi zan z orbit o promieniu r. Dugo fali de Brogliea zostaa dobrana tak, aby orbita o promieniu r zawieraa cakowit liczb n fal materii.
Wtedy otrzymujemy 2S r czyli 2S r Prowadzi to natychmiast do n h p nO
34-4
pr
h 2S
n 1,2,3,....
Warunek kwantyzacji Bohra jest teraz konsekwencj przyj cia, e elektron jest reprezentowany przez odpowiedni fal materii i zastosowania odpowiednich warunkw brzegowych. 34.3 Mechanika falowa
W 1926 roku E. Schrdinger sformuowa mechanik falow (jedno ze sformuowa fizyki kwantowej) min. w oparciu o zao enie, e stacjonarne stany w atomach odpowiadaj stoj cym falom materii. Dla fal w strunie zaburzenie mo e by opisane za pomoc poprzecznego wychylenia y, dla fal elektromagnetycznych poprzez wektor nat enia pola elektrycznego E. Analogiczn miar dla fal materii jest funkcja falowa \. Teraz sprbujemy znale tak funkcj dla prostego zagadnienia ruchu cz stki o masie m pomi dzy sztywnymi ciankami odlegymi o l. Funkcj falow mo na otrzyma przez analogi do zagadnienia struny umocowanej na obu ko cach. Z warunkw brzegowych wynika, e na obu ko cach struny musz wyst powa w zy. Oznacza to (przez to danie) e dugo fali jest skwantowana: l n
O lub O 2
2l n
n 1,2,...
Zaburzenie falowe dla struny jest opisane przez fal stoj c (Wykad 15) y(x,t) = 2AsinkxcosZt dla ktrej rozkad przestrzenny (amplitudy) jest dany przez y(x) = Asinkx gdzie k = 2S/O. Poniewa O jest skwantowane to k te jest skwantowane. Prowadzi to do warunku y A sin nSx , n 1,2,...... l
Wykres tej funkcji dla n =1, 2, 3 pokazany jest na stronie 34-4. Rozwa my teraz cz stk poruszaj c si pomi dzy sztywnymi ciankami (rysunek na nast pnej stronie) Poniewa cianki s sztywne, cz stka nie mo e przenikn przez nie, tak wi c stoj ca fala materii opisuj ca t cz stk ma w zy na ciankach. Inaczej mwi c funkcja falowa \ przyjmuje warto zero w punktach x = 0 i x = l.
34-5
W konsekwencji dopuszczalne fale materii musz mie dugo fal danych rwnaniem l n
O lub O 2
2l , n 1,2,... n
Poniewa mwimy o fali materii (reprezentuj cej cz stk ) to jest to po prostu fala de Brogliea, dla ktrej mo emy zast pi O przez h/p. Prowadzi to do zwi zku p nh 2l
Widzimy, e p d cz stki uwi zionej pomi dzy ciankami jest skwantowany. Dla cz stki p d p jest zwi zany z energi kinetyczn Ek relacj Ek mv 2 2 p2 2m
Zestawienie tego rwnania z rwnaniem na p d cz stki prowadzi do warunku kwantyzacji energii h2 E n2 , n 1,2,...... 8ml 2 Cz stka nie mo e mie dowolnej energii (jak w obrazie klasycznym) ale ci le okre lone warto ci dane powy szym rwnaniem. Amplituda fal materii zmienia si tak samo jak amplituda dla fali stoj cej w strunie tzn. jest dana analogicznym rwnaniem:
A sin
nSx , n 1,2,...... l
(34.3)
34.4
Znaczenie funkcji \
Funkcj \ skonstruowali my przez analogi do funkcji opisuj cej amplitud fali stoj cej w strunie. Ale nie wyja niony jest jeszcze sposb w jaki \ przedstawia ruch cz st-
34-6
ki. Wiemy ju , e dugo fali materii (de Brogliea) wi e si bezpo rednio z p dem cz stki. Pozostaje wyja ni z czym wi e si \. Jako pierwszy fizyczn interpretacj funkcji falowej poda Max Born. Zasugerowa, e wielko \2 w dowolnym punkcie przedstawia miar prawdopodobie stwa, e cz stka znajdzie si w pobli u tego punktu tzn. w jakim obszarze wok tego punktu np. w przedziale x, x+dx. Ta interpretacja funkcji \ daje statystyczny zwi zek pomi dzy fal i zwi zan z ni cz stk . Nie mwimy gdzie cz stka jest ale gdzie prawdopodobnie si znajdzie. Tak wi c dla cz stki poruszaj cej si pomi dzy dwoma ciankami odlegymi o l
\2
A sin 2
nSx , n 1,2,...... l
(34.4)
nie opisuje poo enia cz stki ale rozkad (g sto ) prawdopodobie stwa. Na rysunku przedstawiona jest zale no \2(x) dla trzech pierwszych stanw ruchu cz stki.
n=1 E = h2 / 8m
1
\2
n=2 E = 4E
2
0
n=3 E = 9E
3
0 l
Zwrmy uwag , e przykadowo dla n = 1 cz steczka ma wi ksz tendencj (prawdopodobie stwo) do przebywania w rodku ni przy ciankach. Jest to sprzeczne z fizyk klasyczn , ktra przewiduje jednakowe prawdopodobie stwo przebywania cz stki gdziekolwiek pomi dzy ciankami (linie poziome na rysunku). Podobnie jest dla wy szych n. Oczywi cie cakowite prawdopodobie stwo znalezienia cz stki pomi dzy ciankami jest rwne jedno ci.
34-7
Zagadnienie cz stki poruszaj cej si pomi dzy sztywnymi ciankami ma mao realne zastosowanie w fizyce. Dlatego poni ej pokazane s wyniki zastosowania mechaniki falowej do problemu atomu wodoru. Sam problem jest trudny matematycznie. Dlatego pokazane s tylko wyniki zale no ci \(r) dla n = 1, 2, 3 dla orbitalnej liczby kwantowej l = 0, (rozkad sferycznie symetryczny).
n =1
n=2
\(r)2
n=3
10
15
Bohra
20
25
r/r
Wida, e mamy ponownie do czynienia z rozkadem prawdopodobie stwa. Istnieje obszar w ktrym elektron mo e przebywa (z niezerowym prawdopodobie stwem). Mwimy o orbitalach zamiast o orbitach. Lini przerywan zaznaczono promienie orbit przewidywane w modelu Bohra. S , jak wida orbity dla ktrych ta warto odpowiada maksimum prawdopodobie stwa znalezienia elektronu. 34.5 Zasada odpowiednio ci
Chocia teorie w fizyce maj ograniczenia to zazwyczaj w sposb ci gy daj wyniki coraz mniej zgodne od do wiadczenia, tzn. nie urywaj si nagle. Np. mechanika Newtonowska staje si coraz mniej dokadna gdy pr dko zbli a si do pr dko ci wiata. Dla mechaniki kwantowej te istnieje taka granica. Fizyka kwantowa przechodzi w fizyk klasyczn dla du ych liczb kwantowych. To twierdzenie nazywamy zasad odpowiednio ci. 34-8
W przykadzie z wykadu 31 widzieli my, e dla makroskopowego wahada nie uwidacznia si natura kwantowa podobnie jak w ukadach makroskopowych nie widzimy dyskretnej natury materii (cz steczek, atomw, elektronw itp.). Wyliczona wtedy wzgl dna zmiana energii wyniosa 'E/E = 4.710-31 = hv/nhv St d otrzymujemy bardzo du mechanik klasyczn . 34.6 warto liczby kwantowej n | 21030; mo emy stosowa
Zasada nieoznaczono ci
W poprzednim paragrafie najbardziej szczegow informacj jak udao si uzyska o ruchu elektronw byy krzywe prawdopodobie stwa. Czy musimy zadowoli si tak informacj czy te jest mo liwy pomiar, ktry da nam odpowied na temat ewentualnych orbit po ktrych poruszaj si elektrony? Obserwacje przedmiotw opieraj si na rejestrowaniu wiata odbitego przez te przedmioty. wiato w zderzeniu z przedmiotem o du ej masie praktycznie nie zaburza jego ruchu, ale cakiem inn sytuacj mamy w przypadku elektronw. Tutaj te spodziewamy si , e zobaczymy elektron gdy odbijemy od niego wiato (tak jak widzimy np. st rejestruj c wiato odbite od niego). W tym jednak przypadku elektron w zderzeniu z fotonem dozna odrzutu, ktry cakowicie zmieni jego ruch (przypomnijmy sobie efekt Comptona). Zmiany tej nie mo na unikn ani dokadnie oceni. Gdyby wi c istniay orbity to byyby one cakowicie niszczone przy prbie pomiarw maj cych potwierdzi ich istnienie. Dlatego wolimy mwi o prawdopodobie stwie ni o orbitach. Aby przetestowa nasze mo liwo ci pomiarowe rozwa my wi zk elektronw padaj cych z pr dko ci v0 na szczelin o szeroko ci 'y, tak jak na rysunku.
'y T
v0
Je eli elektron przechodzi przez otwr to znamy jego poo enie z dokadno ci 'x. Elektrony ulegaj ugi ciu na szczelinie tak, e na ekranie obserwujemy obraz dyfrakcyjny. Oznacza to, e elektrony maj teraz oprcz pr dko ci poziomej tak e skadow w kierunku y (s odchylone). Sprbujmy oceni t skadow pionow pr dko ci. Rozpatrzmy np. elektron padaj cy na ekran w miejscu pierwszego minimum dyfrakcyjnego (punkt a na rysunku poni ej). Pierwsze minimum jest dane rwnaniem
34-9
'ysinT = O a dla maego k ta 'y T # O Aby elektron dolecia do punkt a (1-sze minimum) musi mie pr dko pionow 'vy tak , e 'v y sin T # T v0 Korzystaj c z obu powy szych rwna otrzymujemy 'v y v0 lub inaczej 'vy'y = Ov0 Dugo fali wi zki elektronowej jest dana przez h/p czyli h/mv0. Podstawiaj c to do ostatniego rwnania otrzymujemy 'v y 'y # co mo na zapisa 'py'y # h Je eli chcemy poprawi pomiar y (zmniejszy 'y) to w wyniku zmniejszenia szeroko ci szczeliny otrzymujemy szersze widmo dyfrakcyjne (mocniejsze ugi cie). Inaczej mwi c zwi kszone zostao 'py. Rwnani to przedstawia ograniczenie nao one na dokadno pomiarw przez przyrod (nie ma nic wsplnego z wadami aparatury pomiarowej). Rwnanie to jest szczeglnym przypadkiem oglnej zasady podanej przez W. Heisenberga znanej jako zasada nieoznaczono ci. W zastosowaniu do pomiaru p du i poo enia gosi ona, e 'p x 'x t h 'p y 'y t h 'p z 'z t h Tak wi c adna skadowa ruchu elektronu nie mo e by okre lona z nieograniczon dokadno ci . Ta sama zasada obowi zuje w odniesieniu do energii i czasu. (34.5) hv 0 mv 0
O 'y
34-10
Wykad 35 35. Lasery

35.1 Emisja spontaniczna Jeden z postulatw Bohra mwi, e promieniowanie elektromagnetyczne zostaje wysane tylko wtedy gdy elektron poruszaj cy si po orbicie o cakowitej energii Ej zmienia swj ruch skokowo, tak e porusza si nast pnie po orbicie o energii Ek. W j zyku mechaniki kwantowej mwimy, e cz stka (elektron) przechodzi ze stanu wzbudzonego (o wy szej energii) do stanu podstawowego emituj c foton. Cz stotliwo emitowanego promieniowania jest rwna v E j Ek h
Jak ju widzieli my rdem takiego promieniowania jest na przykad jednoatomowy gaz pobudzony do wiecenia metod wyadowania elektrycznego (widmo liniowe). Teoria kwantowa przewiduje, e elektron znajduj cy si w stanie wzbudzonym samoistnie przejdzie do stanu podstawowego emituj c foton. Zjawisko takie jest nazywane emisj spontaniczn . Je eli r nica energii wynosi kilka elektronowoltw (jak w atomie wodoru, gdzie E1 = -13.6 eV) to czas charakterystyczny dla procesu emisji spontanicznej ma warto rz du 10-8 s. 35.2 Absorpcja Na gruncie modelu Bohra mo na atwo zrozumie wasno ci widm emisyjnych atomw jednoelektronowych. Mo na rwnie zrozumie widma absorpcyjne. Poniewa elektron musi mie w atomie energi cakowit rwn jednej z energii dozwolonych (stanu stacjonarnego) wi c z padaj cego promieniowania mo e on absorbowa tylko okre lone porcje (kwanty) energii. Energia absorbowanych kwantw hQ musi by rwna r nicy pomi dzy energiami dozwolonych stanw tak wi c linie widma absorpcyjnego maj te same cz stotliwo ci (dugo ci fal) co linie widma emisyjnego. Do wiadczenie pokazuje, e w chodnym gazie atomy s w stanie podstawowym n = 1 wi c procesy absorpcji odpowiadaj serii Lymana. W bardzo wysokich temperaturach atomy b d ju w stanie n = 2 i mo emy obserwowa linie absorpcyjne serii Balmera (widzialne). Procesy wzbudzania atomw na wy sze poziomy energetyczne przez ich o wietlanie nosi nazw pompowania optycznego. 35.3 Emisja wymuszona Teoria kwantowa mwi tak e, e oprcz emisji spontanicznej oraz procesw absorpcji wyst puje tak e inny proces, nazywany emisj wymuszon . Przypu my, e atom znajduje si w stanie wzbudzonym Ej i mo e emitowa foton o energii (Ej - Ek). Je eli taki atom zostanie o wietlony promieniowaniem, ktre zawiera 35-1
fotony o energii wa nie rwnej (Ej - Ek) to prawdopodobie stwo wypromieniowania przez atom energii wzro nie. Takie zjawisko przyspieszenia wypromieniowania energii przez o wietlenie atomw wzbudzonych odpowiednim promieniowaniem nazywane jest emisj wymuszon . Uwaga: Foton wysyany w procesie emisji wymuszonej ma tak sam faz oraz taki sam kierunek ruchu jak foton wymuszaj cy. W emisji spontanicznej mamy do czynienia z fotonami, ktrych fazy i kierunki s rozo one przypadkowo. Emisja wymuszona stwarza szans uzyskania promieniowania spjnego. eby mc przeanalizowa mo liwo takiej emisji musi wiedzie jak atomy (cz steczki) ukadu obsadzaj r ne stany energetyczne tzn. ile jest w stanie podstawowym a ile w stanach wzbudzonych. 35.4 Rozkad Boltzmana Opis szczegowy ukadu fizycznego zo onego z bardzo du ej liczby elementw jest bardzo skomplikowany np. prba opisu ruchu jednej cz stki gazu w ukadzie zawieraj cym 1023 cz stek (1 mol). Na szcz cie do wyznaczenia podstawowych wasno ci ukadu (wielko ci mierzalnych) takich jak temperatura, ci nienie - informacje szczegowe s na og niepotrzebne. Je li do ukadu wielu cz stek zastosujemy oglne zasady mechaniki (takie jak prawa zachowania) to mo emy zaniedba szczegy ruchu czy oddziaywa pojedynczych cz stek i podstawowe wasno ci ukadu wyprowadzi z samych rozwa a statystycznych. Taki przykad ju poznali my. Jest nim zwi zek pomi dzy wasno ciami gazu klasycznego i rozkadem Maxwella pr dko ci cz steczek gazu. Funkcja rozkadu N(v) daje informacj o prawdopodobie stwie, e cz steczka ma pr dko w przedziale v, v + d v. Znaj c funkcj N(v) mo emy obliczy takie wielko ci jak rednia pr dko (p d niesiony przez cz steczki), redni kwadrat pr dko ci (energia kinetyczna) itp. a na ich podstawie obliczy takie wielko ci mierzalne jak ci nienie (zwi zane z p dem) czy temperatur (zwi zan z energi ). Sprbujemy teraz znale rozkad prawdopodobie stwa z jakim cz stki ukadu zajmuj r ne stany energetyczne. W tym celu rozpatrzymy ukad zawieraj cy du liczb cz stek, ktre znajduj si w rwnowadze w temperaturze T. By osi gn ten stan rwnowagi cz stki musz wymienia energi ze sob (poprzez zderzenia). Podczas tej wymiany ich energie b d fluktuowa, przyjmuj c warto ci raz mniejsze raz wi ksze od redniej. eby to zilustrowa rozwa my ukad, w ktrym cz stki mog przyjmowa jedn z nast puj cych warto ci energii E = 0, 'E, 2'E, 3'E, 4'E..... . Celem uproszczenia przyjmijmy, e ukad ma zawiera tylko 4 cz stki oraz, e energia cakowita ukadu ma warto 3'E. Poniewa te cztery cz stki mog wymienia energi mi dzy sob , wi c realizowany mo e by ka dy mo liwy podzia energii cakowitej 3'E pomi dzy te obiekty. Na rysunku poni ej pokazane s wszystkie mo liwe podziay, ktre numerujemy indeksem i. Uwaga: Obliczaj c ilo sposobw realizacji danego podziau traktujemy jako rozr nialny podzia, ktry mo na otrzyma z danego w drodze przestawiania cz stek pomi dzy r nymi stanami. Przestawienia cz stek w tym samym stanie energetycznym nie 35-2
prowadz do nowych sposobw realizacji podziaw, bo nie mo na eksperymentalnie odr ni od siebie takich samych cz stek o tej samej energii. Wreszcie ostatnie zao enie: wszystkie sposoby podziau energii mog wydarzy si z tym samym prawdopodobie stwem.
i E=0 E='E E=2'E E=3'E E=4'E liczba sposobw realizacji podziau 4 Pi
1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 n(E)
1,2,3 1,2,4 1,3,4 2,3,4 1,2 1,2 1,3 1,3 1,4 1,4 2,3 2,3 2,4 2,4 3,4 3,4 1 2 3 4 40/20 3 4 2 4 2 3 1 4 1 3 1 2 2,3,4 1,3,4 1,2,4 1,2,3 24/20 12/20 4 3 4 2 3 2 4 1 3 1 2 1
4 3 2 1 4/20
12
12/20
4/20
4/20
0/20
Obliczamy nast pnie n(E) czyli prawdopodobn ilo cz stek w danym stanie energetycznym E. We my stan E = 0. Dla podziau i = 1 mamy 3 cz stki a prawdopodobie stwo, e taki podzia ma miejsce wynosi 4/20. Dla podziau i = 2 mamy 2 cz stki a prawdopodobie stwo, e taki podzia ma miejsce wynosi 12/20. Wreszcie dla podziau i = 3 mamy 1 cz stk a prawdopodobie stwo, e taki podzia ma miejsce wynosi 4/20. Zatem prawdopodobna ilo obiektw w stanie E = 0 wynosi:
35-3
n(E) = 3 (4/20) + 2 (12/20) + 1 (4/20) = 40/20 = 2 Analogicznie obliczamy n(E) dla pozostaych warto ci E (patrz ostatni wiersz tabeli). Zauwa my, e suma tych liczb wynosi cztery, tak e jest rwna cakowitej liczbie cz stek we wszystkich stanach energetycznych. Wykres zale no ci n(E) jest pokazany na rysunku poni ej. n(E) 2
'E
2'E 3'E
4'E
Ci ga krzywa na rysunku jest wykresem malej cej wykadniczo funkcji

E E0
n( E )
Ae
(35.1)
Mo emy teraz bra 'E coraz mniejsze (zwi kszaj c ilo dozwolonych stanw) przy tej samej co poprzednio warto ci cakowitej energii. Oznacza to, e b dziemy dodawa coraz wi cej punktw do naszego wykresu, a w granicy gdy 'E o 0 przejdziemy do funkcji ci gej danej powy szym rwnaniem. Potrzebujemy jeszcze znale E0. Obliczenia te cho proste wykraczaj poza ramy tego wykadu. Wystarczy wi c zapami ta, e E0 = kT, tzn. jest rwna redniej energii ukadu cz stek w temperaturze T. Ostatecznie wi c

n( E )
Ae
E kT
(35.2)
Jest to rozkad Boltzmana, ktry mwi, e prawdopodobna ilo cz stek ukadu w rwnowadze w temperaturze T, znajduj cych si w stanie o energii E jest proporcjonalna do

e . Sposb wyboru staej proporcjonalno ci A zale y od tego jaki ukad rozwa amy. Poni ej pokazana jest zale no n(E) dla trzech r nych temperatur i trzech odpowiednich warto ci staej A.
E kT
35-4
2 a b a - T = 1000 K b - T = 5000 K c - T = 10000 K
n (E)
1 E (eV)
Widzimy, e stany o ni szej energii s obsadzane z wi kszym prawdopodobie stwem ni stany o wy szym E. 35.5 Laser Je eli wi c ukad b d cy w stanie rwnowagi o wietlimy odpowiednim promieniowaniem to w takim ukadzie absorpcja b dzie przewa aa nad emisj wymuszon . eby przewa aa emisja wymuszona, to w wy szym stanie energetycznym musi si znajdowa wi cej atomw (cz steczek) ni w stanie ni szym. Mwimy, e rozkad musi by antyboltzmanowski. Taki ukad mo na przygotowa na kilka sposobw min. za pomoc zderze z innymi atomami lub za pomoc pompowania optycznego. Ten pierwszy sposb jest wykorzystywany w laserze helowo-neonowym. Schemat poziomw energetycznych dla tego lasera jest pokazany na rysunku poni ej. eV 20 En En hQ=1.96 eV O = 633 nm E1
10
35-5
W tym laserze atomy neonu s wzbudzane do na poziom En w trakcie zderze ze wzbudzonymi atomami helu. Przej cie na poziom En zachodzi wskutek emisji wymuszonej. Nast pnie atomy neonu przechodz szybko do stanu podstawowego oddaj c energi w wyniku zderze ze ciankami. Emisja wymuszona w laserze przedstawiona zostaa na rysunkach poni ej.
a)
b)
c)
d)
Na rysunku (a) foton zostaje wprowadzony do gazu. Foton wymusza emisj drugiego fotonu przez wzbudzony atom (b). Przez ukad poruszaj si dwa fotony. Wymuszona zostaje kolejna emisja i ju trzy fotony o tej samej fazie poruszaj si przez ukad (c). Je eli na ko cach zbiornika znajduj si lustra to ten proces b dzie trwa a wszystkie atomy wypromieniuj nadmiar energii. Je eli jedno z tych zwierciade b dzie cz ciowo przepuszczaj ce to ukad b dzie opuszczaa wi zka spjna - wszystkie fotony b d miay t sam faz . Inny sposb odwrcenia rozkadu boltzmanowskiego jest wykorzystany w laserze rubinowym. Laser zbudowany na ciele staym skada si z pr ta wykonanego z krysztau Al2O3, w ktrym jonami czynnymi s jony z grupy ziem rzadkich. Na ko cach pr ta s naniesione zwierciada odbijaj ce. Promieniowanie pompuj ce jest wytwarzane przez lamp byskow umieszczon wok krysztau tak jak pokazano na rysunku poniej.
lampa byskowa kryszta
wi zka wiata laserowego
35-6
Od czasu uruchomienia pierwszego lasera tj. od 1960 roku technologia tych urz dze bardzo si rozwin a. Obecnie dziaaj zarwno lasery impulsowe jak i lasery o pracy ci gej. O rodkami czynnymi w laserach s gazy, ciaa stae i ciecze, a zakres dugo ci fal jest bardzo szeroki; od podczerwieni przez obszar widzialny a do nadfioletu (ostatnio !!!). Zastosowania laserw s wszechstronne. Przykadowo: x w odtwarzaczach i nagrywarkach (CD), x w dalmierzach, celownikach x przy obrbce mechanicznej x holografia
35-7
Wykad 36 36. Atomy wieloelektronowe, ukad okresowy pierwiastkw.

Fizycy badaj cy struktur atomw wieloelektronowych starali si odpowiedzie na fundamentalne pytanie, dlaczego wszystkie elektrony w atomie znajduj cym si w stanie podstawowym nie s zwi zane na najbardziej wewn trznej powoce (orbicie). Fizyka klasyczna nie wyja nia tego problemu; dopiero mechanika kwantowa przyniosa podstawy teoretyczne, na gruncie ktrych mo na przewidzie wasno ci pierwiastkw. 36.1 Liczby kwantowe Na poprzednich wykadach przedstawione zostao wprowadzenie do wiata fizyki kwantowej. Poznali my mi dzy innymi jak ograniczenie ruchu cz stki do obszaru zawartego pomi dzy sztywnymi ciankami wpywa na prawdopodobie stwo jej znalezienia oraz jak wpywa na skwantowanie warto ci energii E n2 h2 , n 1,2,...... 8ml 2
Podobnie warto ci energii elektronu w atomie wodoru zale tylko od liczby kwantowej n. Inaczej jednak jest w przypadku odpowiedniej fali (stoj cej) materii. Funkcja falowa zale y od trzech liczb kwantowych co wynika z faktu, e ruch w przestrzeni jest opisany przez trzy niezale ne zmienne; na ka d wsprz dn przestrzenn przypada jedna liczba. Na rysunku obok pokazane s wsprz dne prostok tne (x, y, z) i wsprz dne sferyczne (r, T, M) punktu P. z T r z y P
M x y
Stosowanie wsprz dnych sferycznych w zdecydowany sposb uatwia obliczenia. Wynika to z faktu, e energia potencjalna oddziaywania elektronu z j drem e2 U jest funkcj tylko jednej zmiennej we wsprz dnych sferycznych podczas 4SH 0 r gdy we wsprz dnych prostok tnych funkcj wszystkich trzech wsprz dnych U e2 4SH 0 x 2 y 2 z 2
36-1
Trzy liczby kwantowe n, l, ml speniaj nast puj ce warunki n 1, 2, 3, ..... l 0, 1, 2, ...... , n 1 lub 0 d l d n 1 l , l 1, l 2, ..... , l 2, l 1, l lub l d ml d l
(36.1)
ml
Ze wzgl du na rol jak odgrywa liczba n w okre leniu energii cakowitej atomu, jest nazywana gwn liczb kwantow . Liczba l nosi nazw azymutalnej liczby kwantowej, a liczba ml nazywana jest magnetyczn liczb kwantow . Z warunkw (36.1) wida, e dla danej warto ci n (danej energii) istnieje na og kilka r nych mo liwych warto ci l, ml. 36.2 Zasada Pauliego W 1869 r. Mendelejew jako pierwszy zauwa y, e wi kszo wasno ci pierwiastkw chemicznych jest okresow funkcj liczby atomowej Z okre laj cej liczb elektronw w atomie co najlepiej uwidacznia si w odpowiednio skonstruowanym ukadzie okresowym pierwiastkw. Wa ciwo ci chemiczne i fizyczne pierwiastkw powtarzaj si je eli zebra je w grupy zawieraj ce 2, 8, 8, 18, 18, 32 elementw. W 1925 r. Wolfgang Pauli poda prost zasad , dzi ki ktrej automatycznie s generowane grupy o liczebno ci 2, 8,18,32. Pauli zapostulowa, e na jednej orbicie mog znajdowa si nie wi cej ni dwa elektrony, czyli tylko dwa elektrony mog by opisane t sam fal stoj c materii. Zatem na orbicie n = 1 b d dwa elektrony bo mamy tylko jedn fal stoj c , czyli jeden orbital (n, l, ml) = (1,0,0) Dla n = 2 s cztery orbitale (n, l, ml) = (2,0,0); (2,1,1), (2,1,0), (2,1,1) St d wynika, e w stanie n = 2 mo e by 8 elektronw (dwa na orbital). Podobnie dla n = 3 mamy 9 orbitali czyli 18 elektronw (n, l, ml) = (3,0,0); (3,1,1), (3,1,0), (3,1,1); (3,2,2), (3,2,1), (3,2,0), (3,2,1), (3,2,2) Wida, e okresy 2, 8, 18 s konsekwencja zasady Pauliego i teorii kwantowej, z ktrej wynikaj warunki (36.1). W czasie gdy Pauli poda swoj zasad bya ona zasad ad hoc, nie mo na byo jej wyprowadzi w ramach istniej cej teorii. Pozostawao wi c pytanie: dlaczego akurat dwa elektrony (a nie inna liczba) mog by opisane t sam fal stoj c ?
36-2
36.2.1 Spin elektronu W roku 1926 odkryto, e wszystkie elektrony maj wewn trzny moment p du Lwew = (1/2)(h/2S), ktry zosta nazwany spinowym momentem p du. Elektron zachowuje si tak, jakby by kulk wiruj c wok pewnej osi obrotu (analogicznie jak Ziemia obiegaj ca So ce i obracaj ca si wok swej osi). Wewn trzny moment p du elektronu nigdy nie zwi ksza si ani te nie maleje. Okazao si ponadto, e dla danego stanu orbitalnego s mo liwe dwa kierunki spinu. Mamy wi c inny sposb wyra enia zasady Pauliego. Oznacza to, e zasada Pauliego nie bya postulatem wprowadzona ad hoc. Znajomo spinu jest niezb dna do opisu stanu elektronu. Kiedy te stany s okre lone to zasada Pauliego, ktra w pierwotnym brzmieniu stwierdzaa, e w danym stanie orbitalnym nie mo e by wi cej elektronw ni dwa, oznacza teraz, e w danym stanie (z uwzgl dnieniem spinu) mo e znajdowa si tylko jeden elektron. 36.3 Atomy wieloelektronowe, ukad okresowy pierwiastkw Posuguj c si zasad Pauliego mo na okre li jakie stany w atomie b d obsadzane. Rozpatrzmy np. j dro neonu Z = 10. Je eli w pobli u j dra umie cimy jeden elektron to zajmie on orbital n = 1. Tak samo b dzie z drugim elektronem (inny kierunek spinu). Te dwa elektrony zapeni orbit n = 1. Pozostae 8 elektronw zapeni orbit o n = 2, czyli cztery orbitale (l, ml) = (0,0), (1,1), (1,0), (1,1). W ten sposb rozpatrzymy przewidywan przez teori kwantow struktur niektrych pierwiastkw. Z = 1, Wodr Jedyny elektron znajduje si w stanie n = 1, o energii E = 13.6 eV. Tak wi c energia wi zania czyli energia jonizacji atomu wodoru wynosi 13.6 eV. Oznacza to, e minimalne napi cie potrzebne do zjonizowania atomu wodoru wynosi 13.6 V. To minimalne napi cie nazywamy potencjaem jonizacyjnym. Z = 2, Hel Zacznijmy od jonu helu, He+, ktry skada si z j dra oraz jednego elektronu. Mamy ukad podobny do wodoru tylko inna jest sia elektrostatyczna dziaaj ca na elektron (wi ksza o czynnik Z). Energia jest dana wzorem analogicznym jak w modelu Bohra E Z 2 me 4 2 8H 0 h 2 n 2 E1 Z2 n2 13.6 Z2 eV n2 (36.2)
Ze wzgl du na czynnik Z2 energia jonizacji He+ wynosi 413.6 eV = 54.4 eV. Warto ta zgadza si ze zmierzonym potencjaem jonizacji. Je eli teraz dodamy drugi elektron na powok n = 1 to przez poow czasu b dzie on bli ej j dra ni pierwszy i b dzie czu adunek j dra Z, a przez poow czasu b dzie dalej wi c b dzie widzia j dro o adunku Z i 1 elektron czyli obiekt o adunku (Z 1). Prosta rednia arytmetyczna tych dwch warto ci daje efektywny adunek Zef = 1.5e jaki czuj elektrony w atomie helu. Mo emy teraz uoglni wzr (36.2) do postaci
36-3
13.6
2 Z ef
n2
eV
(36.3)
Na podstawie tak oszacowanego adunku efektywnego otrzymujemy potencja jonizacji rwny okoo (1.5)213.6 V = 30 V. W rzeczywisto ci elektrony nie tylko ekranuj adunek j dra ale te odpychaj si nawzajem (dodatnia energia potencjalna), wi c energia wi zania powinna by mniejsza. Wyznaczony do wiadczalnie potencja jonizacyjny helu wynosi 24.6 V i jest najwi kszy dla wszystkich pierwiastkw. adna sia chemiczna nie mo e dostarczy takiej energii, ktra jest potrzebna do utworzenia He+. Gdyby my sprbowali utworzy ujemny jon He- to dodatkowy elektron obsadzi powok n = 2 o du o wi kszym promieniu ni n = 1, na ktrej s ju dwa elektrony. adunek efektywny widziany przez ten elektron b dzie wi c rwny zeru, nie dziaa adna sia mog ca przytrzyma ten elektron. W rezultacie hel nie tworzy cz steczek z adnym pierwiastkiem. Hel i inne atomy o cakowicie wypenionych powokach s nazywane gazami szlachetnymi. Z = 3, Lit Dwukrotnie zjonizowany atom litu jest atomem wodoropodobnym przy czym energie trzeba pomno y przez czynnik Z2 = 9. Jednokrotnie zjonizowany atom litu ma energie podobne do atomu helu ale Zef | (3 1/2) zamiast (2 1/2), jak dla helu. Trzeci elektron znajduje si na powoce n = 2. Dla niego adunek efektywny musi by w pobli u (troch wi kszy) jedno ci. Zatem nale y oczekiwa, e potencja jonizacji litu b dzie nieco wi kszy ni 13.6/n2 = 13.6/22 = 3.4 V. Warto zmierzona wynosi 5.4 V co odpowiada Zef = 1.25e. Oderwanie drugiego elektronu wymaga potencjau a 75.6 V. Zatem w zwi zkach chemicznych lit powinien zawsze wykazywa warto ciowo +1. Z = 4, Beryl Zgodnie z zasad Pauliego w stanie n = 2, l = 0 jest miejsce dla dwch elektronw. Dla berylu drugi potencja jonizacyjny nie jest wi c du o wi kszy od pierwszego i beryl w zwi zkach chemicznych ma warto ciowo +2. Wprowad my teraz do opisu konfiguracji nast puj c konwencj : numer powoki (n) piszemy cyfr , natomiast podpowoki: l = 0, 1, 2, 3 4 oznaczmy literami s, p, d, f. Wska nik grny przy symbolu podpowoki okre la liczb znajduj cych si w niej elektronw a wska nik dolny przy symbolu chemicznym pierwiastka okre la warto Z. Tak wi c konfiguracje dotychczas omawianych pierwiastkw zapiszemy w postaci : 1s1 2 2He : 1s 1s22s1 3Li : 2 2 4Be : 1s 2s
1H
Od Z = 5 (Boru) do Z = 10 (neonu) W tych sze ciu pierwiastkach elektrony zapeniaj podpowok 2p (n = 2, l = 1)

5B
1s22s22p1 36-4
10Ne
: 1s22s22p6
W rd tych pierwiastkw znajduj si fluor i tlen, ktrym do zapenienia orbity p brakuje odpowiednio 1 i 2 elektrony. Pierwiastki te wykazuj siln tendencj do przy czenia dodatkowych elektronw tworz c trwae jony Fl i O . To zjawisko jest zwane powinowactwem elektronowym. Kontynuuj c powy szy schemat mo na napisa konfiguracj elektronow dowolnego atomu. Okazuje si jednak, e w niektrych przypadkach obserwowane konfiguracje nie pokrywaj si z obserwowanymi. Wnioskujemy, e r nice energii pomi dzy niektrymi podpowokami musz by tak mae, e w pewnych wypadkach mo e zosta odwrcona kolejno ich zapeniania. Mo na to zobaczy na rysunku poni ej. Krzywe ko cz si na Z = 80 (rt ). Uwaga: skala energii nie jest liniowa.
6s 4d 5s
energia
4f
5d
5p
3d 4s 3p 3s 2p
4p
2s 1s 0 20 40 Z 60 80
Zwrmy te uwag , e ka da podpowoka p ma wy sz energi od poprzedzaj cej j powoki s. Natomiast r nice energii pomi dzy ka d podpowok s i poprzedzaj c j powok p s szczeglnie du e. W konsekwencji wzbudzenie elektronu w atomach pierwiastkw, w ktrych zako czyo si wa nie zapenianie powoki p jest bardzo trudne (gazy szlachetne). W ten sposb na gruncie mechaniki kwantowej (z uwzgl dnieniem spinu elektronu) mo na przeanalizowa wasno ci wszystkich pierwiastkw. 36.4 Promienie X Wielokrotnie mwili my o zastosowaniu promieniowania rentgenowskiego. Teraz poznamy wi cej szczegw dotycz cych widma tego promieniowania. Na rysunku poni ej pokazana jest lampa rentgenowska. Elektrony emitowane z katody K s przyspieszane przez napi cie U rz du 104 V (przyo one pomi dzy katod i anod ) i wreszcie uderzaj w anod (tarcz ). Elektrony s hamowane w anodzie, a do ich cakowitego zatrzymania.
36-5
promieniowanie X
A U
Zgodnie z fizyk klasyczn w wyniku tego hamowania (adunek doznaj cy przyspieszenia) powinna nast pi emisja promieniowania elektromagnetycznego o widmie ci gym. Przykadowy rozkad widmowy rentgenowski otrzymany dla wolframu jest pokazany na wykresie poni ej.
Nat
0.00
enie
0.05
0.10
O (nm)
0.15
Najbardziej charakterystycznymi cechami obserwowanych rozkadw widmowych promieniowania X s : x charakterystyczne linie widmowe tj. maksima nat enia promieniowania wyst puj ce dla ci le okre lonych dugo ci fal. Zaobserwowano, e widmo liniowe zale y od materiau (pierwiastka) anody. x istnienie dobrze okre lonej minimalnej dugo ci fali Omin widma ci gego. Stwierdzono, e warto Omin zale y jedynie od napi cia U i jest taka sama dla wszystkich materiaw, z jakich wykonana jest anoda. Istnienie krtkofalowej granicy widma ci gego promieniowania X nie mo e by wyjanione przez klasyczn teori elektromagnetyzmu. W wietle tej teorii nie istniej adne powody, aby z anody nie mogy by wysane fale o dugo ci mniejszej od jakiej wartoci granicznej.
36-6
Je eli jednak potraktujemy promieniowanie rentgenowskie jako strumie fotonw to wyja nienie obserwowanego zjawiska jest proste. Elektron o pocz tkowej energii kinetycznej Ek (uzyskanej dzi ki napi ciu U) w wyniku oddziaywania z ci kim j drem atomu tarczy jest hamowany i energia jak traci pojawia si w formie kwantw (rysunek).
foton Ek elektron E k' j dro
Energia powstaj cego fotonu jest dana wzorem: hv = Ek - Ek' gdzie Ek' jest energi elektronu po zderzeniu. Elektron w trakcie zderzenia przekazuje j dru pewn energi jednak ze wzgl du na to, e j dra tarczy s bardzo ci kie (w porwnaniu do elektronu) mo emy j zaniedba. Dugo fali fotonu mo na obliczy z relacji h c E k E k'
W wyniku zderze elektrony trac r ne ilo ci energii typowo elektron zostaje zatrzymany w wyniku wielu zderze z j drami tarczy - otrzymujemy szereg fotonw o r nych energiach (r nych O). Wobec tego promieniowanie rentgenowskie wytwarzane przez wiele elektronw b dzie miao widmo ci ge. Powstaje wiele fotonw o dugo ciach od Omin do O o f, co odpowiada r nym energiom traconym w zderzeniach. Foton o najmniejszej dugo ci fali Omin (maksymalnej energii) b dzie emitowany wtedy gdy elektron straci ca energi w jednym procesie zderzenia. Oznacza to, e po tym zderzeniu Ek' = 0 wi c h c Ek (36.4)
O min
Poniewa energia kinetyczna jest rwna eU (elektron przyspieszony napi ciem U) wi c zachodzi relacja c h eU
O min
czyli
O min
hc eU
(36.5)
36-7
Tak wi c minimalna dugo fali odpowiadaj ca cakowitej zamianie energii kinetycznej elektronw na promieniowanie zale y jedynie od U, a nie zale y np. od materiau z jakiego zrobiono tarcz (anod ). Podobnie na gruncie fizyki kwantowej mo na wyja ni powstawanie widma liniowego (charakterystycznego). Elektron z wi zki padaj cej przelatuj c przez atom anody, niekiedy przechodzi w pobliu elektronu podpowoki wewn trznej. W wyniku oddziaywania kulombowskiego mi dzy tymi elektronami mo e doj do wybicia elektronu z podpowoki poza atom. Pozostawia to atom w stanie wysoko wzbudzonym poniewa uby elektron o du ej energii wi zania. Atom ostatecznie powrci do stanu podstawowego, emituj c seri fotonw wysokoenergetycznych. Aby to szczegowo prze ledzi rozpatrzmy atom anody, z ktrego podpowoki 1s zosta usuni ty elektron. W pierwszym kroku powrotu atomu do stanu podstawowego elektron z jednej z podpowok o mniej ujemnej (wy szej) energii np. elektron 2p, przechodzi na wolne miejsce w podpowoce 1s. Pozostawia to dziur w podpowoce 2p. Towarzyszy temu emisja fotonu o energii rwnej spadkowi energii wzbudzenia tj. r nicy energii atomu z brakuj cym elektronem 1s i atomu z brakuj cym elektronem 2p. Oczywi cie dziura w podpowoce 2p mo e by zapeniona przez elektron 3d, a powstaa dziura w podpowoce 3d przez elektron 4p itd. Zazwyczaj proces powrotu atomu do stanu podstawowego skada si z kilku krokw. W ka dym kroku dziura przeskakuje do podpowoki o mniej ujemnej energii, a przejdzie do najbardziej zewn trznej podpowoki gdzie zostanie zaj ta przez jaki elektron b d cy w pobli u. Atom jest znowu w stanie podstawowym i jest oboj tny elektrycznie. Ka demu przej ciu dziury do stanu o mniej ujemnej energii towarzyszy emisja fotonu o energii rwnej spadkowi energii wzbudzenia. W ten sposb powstaje widmo liniowe. Poniewa przej cia odbywaj si pomi dzy podpowokami atomu anody wi c wysyane promieniowanie X jest charakterystyczne dla atomw konkretnego pierwiastka anody. Liniowe widma rentgenowskie s interesuj ce praktyczni ze wzgl du na wiele u ytecznych zastosowa w nauce i technice.
36-8
Wykad 37 37. Materia skondensowana

37.1 Wst p Kiedy pierwiastek lub zwi zek chemiczny, b d cy w stanie gazowym lub ciekym, zostanie dostatecznie ochodzony to kondensuje czyli przechodzi do stanu staego. Wi kszo zwi zkw ma struktur krystaliczn . Atomy uo one s w powtarzaj cy si regularny wzr zwany sieci krystaliczn . Np. ziarna soli kuchennej tworz sze ciany oparte na powtarzaj cym si elementarnym sze cianie pokazanym na rysunku poni ej. Pozycje atomw Na i Cl s zaznaczone odpowiednio maymi i du ymi kulami.
Wiele cia staych nie przypomina krysztaw ale jest zbudowana z bardzo wielu malutkich krysztakw; mwimy, e maj struktur polikrystaliczn . Wreszcie w przyrodzie wyst puj ciaa niekrystaliczne tzn. takie, w ktrych uporz dkowanie atomowe nie rozci ga si na du e odlego ci. W dalszej cz ci wykadu zajmiemy si tylko ciaami krystalicznymi. Klasyfikacje takich cia prowadzi si wedug dominuj cego rodzaju wi zania. 37.2 Rodzaje krysztaw (rodzaje wi za ) Ze wzgl du na typy wi za krysztay dzielimy na: x Krysztay cz steczkowe (molekularne); x Krysztay o wi zaniach wodorowych; x Krysztay jonowe; x Krysztay atomowe (kowalentne); x Krysztay metaliczne. 37.2.1 Krysztay cz steczkowe Skadaj si ze stabilnych cz steczek, ktre zachowuj wiele swoich cech indywidualnych nawet przy zbli aniu ich do siebie. x Siy wi ce cz steczki s sabym przyci ganiem van der Waalsa, takim jakie istnieje pomi dzy cz steczkami w fazie gazowej. Fizycznym mechanizmem odpowie37-1
dzialnym za to przyci ganie jest oddziaywanie pomi dzy dipolami elektrycznymi (cz steczki zachowuj si jak dipole elektryczne). x Ciaa cz steczkowe tworzy wiele zwi zkw organicznych a w stanie staym gazy szlachetne i zwyke gazy, takie jak tlen, azot, wodr. x Energia wi zania jest saba - rz du 10-2 eV tj. 10-21 J. Dla porwnania energia termiczna cz steczki (wpywaj ca na rozerwanie wi zania) 3 w temperaturze pokojowej (300 K) wynosi k B T | 6 10 21 J . 2 Wida, e zestalenie mo e mie miejsce dopiero w niskich i bardzo niskich temperaturach, gdzie efekty rozrywaj ce wi zanie, wynikaj ce z ruchu termicznego, s bardzo mae. Np. temperatura topnienia staego wodoru wynosi 14 K (tj. -259 qC). x Te krysztay s podatne na odksztacenia (sabe wi zanie) oraz ze wzgl du na brak elektronw swobodnych s bardzo zymi przewodnikami ciepa i elektryczno ci. 37.2.2 Krysztay o wi zaniach wodorowych W pewnych warunkach atomy wodoru mog tworzy silne wi zania z atomami pierwiastkw elektroujemnych takich jak np. tlen czy azot. Te wi zania zwane wodorowymi odgrywaj wa n rol min. w krysztaach ferroelektrycznych i w cz steczkach kwasu DNA (dezoksyrybonukleinowego). 37.2.3 Krysztay jonowe Np. chlorek sodu. Takie krysztay skadaj si z trjwymiarowego naprzemiennego uo enia dodatnich i ujemnych jonw, o energii ni szej ni energia odosobnionego jonu. x Energia wi zania wynika z wypadkowego przyci gania elektrostatycznego. Ta energia jest wi ksza od energii zu ytej na przeniesienie elektronw (utworzenie jonw). Wi zanie jonowe nie ma wyr nionego kierunku (sferycznie symetryczne zamkni te powoki). Jony s uo one jak g sto upakowane kulki. x Nie ma swobodnych elektronw (ktre mogyby przenosi adunek lub energi ) wi c krysztay jonowe s zymi przewodnikami elektryczno ci i ciepa. x Ze wzgl du na du e siy wi ce krysztay jonowe s zazwyczaj twarde i maj wysok temperatur topnienia. 37.2.4 Krysztay atomowe (kowalentne) Np. German, Krzem. Skadaj si z atomw po czonych ze sob parami wsplnych elektronw walencyjnych. x Wi zania maj kierunek i wyznaczaj uo enie atomw w strukturze krystalicznej. x S niepodatne na odksztacenia i posiadaj wysok temperatur topnienia. x Brak elektronw swobodnych, wi c ciaa atomowe nie s dobrymi przewodnikami elektryczno ci i ciepa. Czasami jak w przypadku wymienionych Ge oraz Si s one pprzewodnikami.
37-2
37.2.5 Ciaa metaliczne Wi zanie metaliczne mo na sobie wyobrazi jako graniczny przypadek wi zania kowalentnego, w ktrym elektrony walencyjne s wsplne dla wszystkich jonw w krysztale a nie tylko dla jonw s siednich. x Gdy w atomach, z ktrych jest zbudowany kryszta, elektrony na zewn trznych powokach s sabo zwi zane to mog one zosta uwolnione z tych atomw kosztem energii wi zania (bardzo maej). x Elektrony te poruszaj si w caym krysztale; s wi c wsplne dla wszystkich jonw. Mwimy, e te elektrony tworz gaz elektronowy wypeniaj cy przestrze pomi dzy dodatnimi jonami. Gaz elektronowy dziaa na ka dy jon si przyci gania wi ksz od odpychania pozostaych jonw - st d wi zanie. Wprawdzie w tych atomach na zewn trznych podpowokach s wolne miejsca ale jest za mao elektronw walencyjnych (na atom) aby utworzy wi zanie kowalentne. x Poniewa istnieje wiele nie obsadzonych stanw elektronowych (na zewn trznych podpowokach s wolne miejsca) to elektrony mog porusza si swobodnie w krysztale od atomu do atomu - s wsplne dla caego krysztau. x Krysztay metaliczne s doskonaymi przewodnikami elektryczno ci i ciepa. Wszystkie metale alkaliczne tworz krysztay metaliczne. W podsumowaniu nale y zaznaczy, e istniej krysztay, w ktrych wi zania musz by interpretowane jako mieszanina opisanych powy ej gwnych typw wi za . Typ wi zania w poszczeglnych krysztaach wyznacza si do wiadczalnie przez badanie: dyfrakcji promieni X, wasno ci dielektrycznych, widm optycznych itp.. 37.3 Pasma energetyczne W odr nieniu od atomw (i cz steczek) gdzie ruch elektronw jest ograniczony do maego obszaru przestrzeni, w ciaach staych elektrony walencyjne mog si porusza w caej obj to ci ciaa przechodz c od atomu do atomu. Ruch elektronw w krysztaach jest wi c czym po rednim pomi dzy ruchem wewn trzatomowym a ruchem swobodnych elektronw w pr ni. x Energia elektronu w atomie mo e przyjmowa tylko okre lone warto ci tworz c zbir dyskretnych poziomw energetycznych. x Elektron swobodny mo e porusza si z dowoln energi , mamy wi c do czynienia z ci gym przedziaem energii od zera do niesko czono ci. W krysztaach mamy sytuacje po redni . Gdy du a liczba atomw jest zbli ana do siebie nast puje poszerzenie atomowych poziomw energetycznych tworz si tzw. pasma energetyczne tak jak pokazano na rysunku na nast pnej stronie. Silnie zwi zane elektrony wewn trzne w atomie pozostaj zlokalizowane w atomach. Elektronom tym odpowiadaj najni sze dyskretne (atomowe) poziomy energii. Energie elektronw walencyjnych ukadaj si w przedziay - pasma. Pasma s tym szersze im sabsza wi elektronw z j drami atomowymi (czyli im bardziej przypominaj elektrony swobodne). Pasma energetyczne s oddzielone obszarami wzbronionymi czyli przedziaami energii nie dost pnych dla elektronw.
37-3
Energia elektronu
r0
r0 - odlego mi dzyatomowa w krysztale.
Pasmowa struktura widma energetycznego elektronw pozwolia wyja ni wiele podstawowych wa ciwo ci cia staych. Przede wszystkim pozwolia wytumaczy dlaczego, mimo e odlego ci mi dzyatomowe i energie oddziaywa w metalach, pprzewodnikach i dielektrykach s tego samego rz du to oporno elektryczna tych substancji r ni si o 25 rz dw wielko ci: od okoo 10-6 w metalach do 1019 :cm w dielektrykach. x Je eli pasmo jest puste to nie mo e wnosi wkadu do przewodnictwa (nie ma elektronw o energiach w takim przedziale). x Tak e pasmo cakowicie zapenione nie bierze udziau w przewodnictwie. Je eli przykadamy napi cie (aby popyn pr d) to w polu elektrycznym elektrony b d przyspieszane, a to oznacza wzrost ich energii. Ale ten proces jest niemo liwy bo nie ma wolnych (nie obsadzonych) energii w pa mie. x Takich ruch elektronw jest mo liwy dopiero w pa mie cz ciowo wypenionym czyli takim, w ktrym s nie obsadzone stany energetyczne. Substancje o cz ciowo wypenionych pasmach s wi c metalami a substancje, w ktrych wyst puj tylko cakowicie zapenione lub puste stany energetyczne s dielektrykami lub pprzewodnikami (rysunek).
Cakowicie zapenione pasma w krysztaach nazywamy pasmami walencyjnymi, a cz ciowo zapenione (lub puste) pasmami przewodnictwa.
37-4
Je eli szeroko obszaru oddzielaj cego najwy sze pasmo walencyjne od pasma przewodnictwa (tzw. przerwa energetyczna lub pasmo wzbronione) jest du a to materia ten jest dielektrykiem we wszystkich temperaturach (a do temperatury topnienia). Je eli jednak przerwa jest dostatecznie w ska to w odpowiedniej temperaturze dzi ki energii cieplnej cz elektronw mo e zosta przeniesiona do pustego pasma. Kryszta, ktry w T = 0 K by izolatorem teraz b dzie przewodzi a jego przewodno szybko ronie (opr spada) wraz z temperatur . Je eli przerwa jest mniejsza ni 1 eV to przewodnictwo staje si wyra ne ju w temperaturze pokojowej. Substancje z tak przerw nazywamy pprzewodnikami. 37.4 Fizyka pprzewodnikw W tym punkcie przedstawione zostan podstawowe wa ciwo ci pprzewodnikw oraz ich zastosowania. Materiay te zrewolucjonizoway elektronik i wspczesn technologi dlatego zostay wybrane do omwienia. Gdy elektron znajduj cy si w pa mie walencyjnym np. Ge zostanie wzbudzony termicznie, wwczas powstaje w tym pa mie miejsce wolne, a zostaje zapeniony stan w pa mie przewodnictwa. Pusty stan w pa mie walencyjnym nazywany jest dziur . Na rysunku zaznaczono symbolicznie t sytuacj .
wi zanie (elektrony walencyjne)
elektron przewodnictwa Eprzerwy

Ge
Ge
Ge
Ge
Ge
dziura
Ge Ge
dziura
elektron przewodnictwa
W obecno ci zewn trznego pola elektrycznego inny elektron walencyjny, s siaduj cy z dziur mo e zaj jej miejsce, pozostawiaj c po sobie now dziur , ktra zostanie zapeniona przez kolejny elektron itd. Zatem dziura przemieszcza si w kierunku przeciwnym ni elektron i zachowuje jak no nik adunku dodatniego (dodatni elektron). Liczba dziur jest rwna liczbie elektronw przewodnictwa. Takie pprzewodniki nazywamy samoistnymi. 37.4.1 Domieszkowanie pprzewodnikw Je eli w trakcie wzrostu krysztaw do roztopionego germanu dodamy niewielk ilo arsenu (grupa 5 ukadu okresowego) to arsen wbudowa si w struktur germanu wykorzystuj c cztery spo rd pi ciu elektronw walencyjnych. Pozostay elektron nie bierze udziau w wi zaniu i atwo staje si elektronem przewodnictwa. Dzi ki temu w 37-5
pa mie przewodnictwa jest prawie tyle elektronw ile atomw arsenu (domieszki). Zazwyczaj liczba ta jest wi ksza ni liczba elektronw wzbudzonych termicznie z pasma walencyjnego. Taki pprzewodnik nazywany jest pprzewodnikiem typu n (negative). German mo na te domieszkowa galem (grupa 3 ukadu okresowego). W takim przypadku atom galu b dzie mia tendencj do wychwytywania elektronu z s siedniego atomu germanu aby uzupeni cztery wi zania kowalencyjne. Zatem atom galu wprowadza dziur i mamy pprzewodnik typu p (positive). 37.5 Zastosowania pprzewodnikw 37.5.1 Termistor W miar wzrostu temperatury obserwujemy szybki wzrost przewodno ci (spadek oporu) pprzewodnikw. Np. przewodno czystego krzemu zwi ksza si a dwukrotnie przy wzro cie temperatury od 0q C do 10q C. Dlatego czysty krzem mo e by stosowany w czuych miernikach temperatury. Taki przyrz d (wykonany z czystego pprzewodnika) jest nazywany termistorem. 37.5.2 Z cze p - n Je eli pprzewodnik typu n i pprzewodnik typu p zostan ze sob zetkni te to cz elektronw z obszaru typu n b dzie przepywaa do obszaru typu p, a dziury b d przepyway z obszaru typu p do obszaru typu n. W wyniku tego obszar p naaduje si ujemnie (dodatkowymi elektronami) a obszar typu n dodatnio. Powstaje kontaktowa r nica potencjaw pokazana na rysunku poni ej.
V Typ p V0
Typ n
Je eli do takiego z cza p - n przyo ymy zewn trzny potencja to wielko pr du pyn cego przez z cze zale y od kierunku i warto ci tego napi cia tak jak pokazano na wykresie poni ej. Dla dodatniego napi cia pr d jest zazwyczaj wielokrotnie wi kszy od I0 podczas gdy dla ujemnego napi cia (napi cie zaporowe) maksymalna warto pr du wynosi I0. To urz dzenie jest nazywane diod p - n. Jednym z jego zastosowa s detektory radioodbiornikw o modulacji amplitudowej.
37-6
I0
37.5.3 Baterie soneczne Je eli o wietlimy obszar przej ciowy z cza p - n to elektrony z pasma walencyjnego zostan wzbudzone do pasma przewodnictwa (tak samo jak energi ciepln ). Ka dy pochoni ty foton kreuje par elektron - dziura. Powstae dziury s wci gane do obszaru p, a elektrony do obszaru n. Je eli mamy zamkni ty obwd to pynie w nim pr d. W ten sposb mo na zamieni wiato bezpo rednio na energi elektryczn . 37.5.4 Fotodiody Gdy do baterii sonecznej przyo ymy napi cie zaporowe to pr d I0 wzro nie wielokrotnie dzi ki dodatkowym no nikom wytworzonym przez padaj ce wiato. Fotopr d jest proporcjonalny do szybko ci padania fotonw. Urz dzenie jest bardzo czue i znalazo zastosowanie np. jako detektor zmian nat enia wiata. 37.5.5 Diody wiec ce Diody wiec ce s zasilane napi ciem w kierunku przewodzenia na tyle du ym, e przyspieszane elektrony w trakcie zderze wytwarzaj pary elektron - dziura. Tym procesom tworzenia par elektron - dziura towarzysz procesy odwrotne (tzw. rekombinacja), w ktrych elektrony mog ponownie obsadzi dziur . Ka demu aktowi rekombinacji towarzyszy emisja fotonu o energii hv | Eprzerw . Tak wi c cz stotliwo (barwa) emitowanego wiata zale y od przerwy energetycznej, ktra jest charakterystyczna dla danego materiau pprzewodnikowego. 37.5.6 Tranzystor Schemat tranzystora pnp jest pokazany na rysunku na nast pnej stronie. Mo na sobie wyobrazi, e tranzystor jest diod , do ktrej do czono dodatkowy obszar p (kolektor).
37-7
Vk
V Vb
Vb
Ibe
baza
V0
emiter
Ike n p
kolektor
Vk p n p
dioda
Do diody jest przyo one napi cie w kierunku przewodzenia wi c pynie du y pr d (dziurowy) z emitera do bazy. Baza jest na tyle cienka, e wi kszo dziur dyfunduje do kolektora, a tylko niewielka cz (1%) wypywa z bazy (Ibe). Pozostay pr d (99%) wypywa przez kolektor. Kolektor jest na bardziej ujemnym potencjale ni baza by dodatnie dziury atwiej mogy do niego przechodziy. Stosunek pr I ke . du kolektora do pr du bazy nazywamy wspczynnikiem wzmocnienia pr du: E I be Dla typowego tranzystora E = 100 tzn. saby pr d wej ciowy bazy Ibe mo e kontrolowa 100 razy wi kszy pr d wyj ciowy kolektora Ike. Np. Ibe jest sabym sygnaem antenowym. Wwczas pr d Ike jest takim samym przebiegiem ale o warto ci 100 razy wi kszej. Charakterystyki tranzystorw npn s takie same. 37.5.7 Inne urz dzenia Istnieje jeszcze wiele innych urz dze pprzewodnikowych. Z konieczno ci ograniczymy si tylko do wymienienia najwa niejszych: ukady scalone du ej skali integracji; diody tunelowe; diody Zenera; tyrystory; tranzystory polowe; lasery pprzewodnikowe. 37.6 Wasno ci magnetyczne cia staych Ze zjawiskami magnetycznymi spotykamy si na co dzie . Najcz ciej mamy do czynienia z magnesami staymi poniewa s one powszechnie wykorzystywane we wszelkich urz dzeniach technicznych. Omwienie wasno ci magnetycznych rozpoczniemy od przypomnienia oblicze , z Wykadu 21. Pokazali my tam, e elektron kr cy w odlego ci r wok j dra w e atomie posiada magnetyczny moment dipolowy P e L zwi zany z orbitalnym mo2m mentem p du L. Podobnie jak z orbitalnym momentem p du elektronu rwnie z jego spinem zwi zany jest moment magnetyczny tzw. spinowy moment magnetyczny. Wasno ci magnetyczne cia s okre lone przez zachowanie si tych elementarnych momentw (dipoli) magnetycznych w polu magnetycznym. 37-8
Przy opisie wasno ci magnetycznych cia posugujemy si poj ciem wektora polaryzacji magnetycznej M nazywanej te namagnesowaniem lub magnetyzacj . Wektor ten okre la sum wszystkich momentw magnetycznych, czyli wypadkowy moment magnetyczny jednostki obj to ci. Je eli prbk zawieraj c elementarne dipole magnetyczne umie cimy w jednorodnym polu magnetycznym o indukcji B0 to pole to d y do ustawienia dipoli w kierunku pola i w efekcie powstaje w prbce wypadkowe pole o indukcji B B0 M
P r B0
(35.1)
Wzgl dn przenikalno ci magnetyczn o rodka Pr mo na na podstawie wzoru (35.1) zapisa jako
Pr
1
M B0
1 F
(35.2)
gdzie wielko F nazywana jest podatno ci magnetyczn . W zale no ci od wielko ci i znaku podatno ci magnetycznej F , dzielimy ciaa na nast puj ce trzy grupy: x x x
F < 0, ciaa diamagnetyczne; F > 0, ciaa paramagnetyczne; F >> 0, ciaa ferromagnetyczne.
37.6.1 Diamagnetyzm Diamagnetyzm jest zwi zany ze zmian orbitalnego momentu p du elektronw wywoan zewn trznym polem magnetycznym. Oznacza to, e diamagnetyzm wyst puje w ka dym materiale umieszczonym w polu magnetycznym (w ka dym materiale s elektrony). Jednak do wiadczalnie jest on obserwowany tylko w ciaach, w ktrych momenty magnetyczne elektronw wchodz cych w skad danego atomu znosz si wzajemnie (kompensuj ) tak, e moment magnetyczny atomu jest rwny zeru. W innym przypadku efekt ten jest maskowany przez wypadkowy moment magnetyczny atomw. Diamagnetykami s na przykad te ciaa, ktrych atomy lub jony posiadaj wypenione powoki elektronowe. Je eli atom diamagnetyczny umie cimy w zewn trznym polu magnetycznym to na elektrony dziaa sia magnetyczna F = -evuB, ktra powoduje zmian siy do rodkowej dziaaj cej na elektron i zmienia pr dko k tow elektronw. Zmiana ta zale y od kierunku ruchu elektronu wzgl dem pola B i dlatego nie jest jednakowa dla wszystkich elektronw. Oznacza to, e momenty magnetyczne elektronw przestay si kompensowa. W zewn trznym polu magnetycznym B zosta wyindukowany moment magnetyczny, o kierunku przeciwnym do B. W efekcie prbka diamagnetyczna jest odpychana od bieguna silnego magnesu, a jej podatno magnetyczna F jest ujemna.
37-9
37.6.2 Paramagnetyzm Paramagnetykami s ciaa, ktrych atomy posiadaj wypadkowy moment magnetyczny r ny od zera. Przykadem mog by atomy o nieparzystej liczbie elektronw, w ktrych wypadkowy spin elektronw b dzie zawsze wi kszy od zera. Podatno paramagnetykw ma warto nieznacznie wi ksz od zera. W zewn trznym polu magnetycznym atomowe dipole magnetyczne d do ustawienia rwnolegego do kierunku pola. Jednak ten proces jest silnie zakcany przez energi drga termicznych (energi ciepln ) tak, e efektywny moment magnetyczny jest du o mniejszy od maksymalnego, mo liwego do uzyskania. Te ruchy cieplne s odpowiedzialne za to, e po usuni ciu pola magnetycznego znika namagnesowanie i momenty dipolowe paramagnetyka s cakowicie nieuporz dkowane. Dla paramagnetykw (nie zawieraj cych elektronw swobodnych) podatno magnetyczna zale y od temperatury zgodnie z prawem Curie
F
gdzie C jest sta Curie. 37.6.3 Ferromagnetyzm
C T
(35.3)
Istniej pierwiastki takie jak Fe, Co, Ni oraz wiele r nych stopw, w ktrych obserwujemy uporz dkowanie magnetyczne pomimo, przeciwdziaaj cych temu, ruchw termicznych atomw. Substancje te zwane ferromagnetykami charakteryzuj si du podatno ci , przy czym wielko namagnesowania zale y zarwno od pola magnesuj cego jak i od tego czy byy one magnesowane wcze niej. Jest to zwi zane z silnym oddziaywaniem wymiennym jakie wyst puje pomi dzy spinowymi momentami magnetycznymi atomw. Ferromagnetyzm jest wi c wasno ci krysztaw, a nie pojedynczych atomw. Poszczeglne atomy (tak jak w paramagnetyku) posiadaj momenty magnetyczne, ktre podczas krystalizacji, w wyniku oddziaywania wymiennego, ustawiaj si rwnolegle do siebie w du ych obszarach krysztau zwanych domenami. Ka da domena jest wi c cakowicie magnetycznie uporz dkowana. Natomiast kierunki momentw magnetycznych poszczeglnych domen s r ne i prbka jako cao mo e nie mie wypadkowego namagnesowania. Na rysunku poni ej po lewej stronie pokazano fragment nienamagnesowanego ferromagnetyka.
37-10
Linie pokazuj granice domen, a strzaki oznaczaj kierunek momentu magnetycznego w domenie. Je eli taki materia ferromagnetyczny umie cimy w zewn trznym polu magnetycznym zaobserwujemy, e prbka uzyskuje du e namagnesowanie w relatywnie niskim polu magnetycznym. Dzieje si tak dlatego, e momenty magnetyczne atomw wewn trz domen d do ustawienia si zgodnie z polem oraz, e przesuwaj si ciany domen: domeny zorientowane zgodnie z polem rosn kosztem domen o innej orientacji. Ten proces nie jest cakowicie odwracalny. Po usuni ciu pola granice domen nie wracaj do poo e pocz tkowych i materia pozostaje namagnesowany trwale. Zjawisko to nazywamy histerez magnetyczn . Na rysunku, poni ej prawej pokazana jest krzywa (ab) namagnesowania ferromagnetyka (pocz tkowo nienamagnesowanego) i towarzysz ca jej p tla histerezy (bcdeb).
Nienamagnesowany (punkt a) materia ferromagnetyczny magnesujemy zewn trznym polem magnetycznym B0 a do warto ci odpowiadaj cej punktowi b. Nast pnie zmniejszamy pole magnesuj ce do zera. Namagnesowanie materiau maleje ale nie znika cakowicie (punkt c); materia zosta namagnesowany trwale. Namagnesowanie w punkcie c nosi nazw pozostao ci magnetycznej. Nast pnie, ponownie zwi kszamy pole magnesuj ce ale w kierunku przeciwnym do namagnesowania. Trwae namagnesowanie ferromagnetyka zostaje usuni te dopiero po osi gni ciu warto ci pola magnetycznego nazywanego polem koercji (punkt d). Dalsze zwi kszanie pola magnesuj cego pozwala ponownie namagnesowa materia ale w nowym kierunku (punkt e). Mo emy teraz powtrzy post powanie opisane powy ej i w efekcie powrci do punktu b. Krzywa (bcdeb) nosi nazw p tli histerezy. Pozostao magnetyczna i pole koercji s parametrami, ktre decyduj o przydatnoci danego materiau jako magnesu trwaego. Du a pozostao magnetyczna gwarantuje, e b dziemy mieli silny magnes, a du e pole koercji, e b dzie on trway (nie zostanie atwo rozmagnesowany). Materiaami, ktre posiadaj najlepsze warto ci tych parametrw s obecnie SmCo5 i Nd2Fe14B. O przydatno ci ferromagnetyka jako magnesu trwaego decyduje rwnie zale no jego podatno ci od temperatury bo powy ej pewnej charakterystycznej temperatury TC ferromagnetyk staje si paramagnetykiem. Temperatur TC nazywamy temperatur Curie. Z punktu widzenia zastosowa istotne jest aby materia ferromagnetyczny mia mo liwie wysok temperatur przej cia w stan paramagnetyczny. 37-11
Wykad 38 38. Fizyka j drowa

38.1 Wst p Ka de j dro atomowe skada si z protonw i neutronw wi zanych siami j drowymi, niezale nymi od adunku. Poniewa neutron i proton maj prawie tak sam mas i bardzo zbli one inne wasnoci, wi c obydwa okre la si wspln nazw nukleon. Nazwa nuklid jest u ywana zamiennie z terminem j dro. Nuklidy o tej samej liczbie protonw, r ni ce si liczb neutronw nazywamy izotopami. czn liczb protonw i neutronw w j drze nazywamy liczb masow j dra i oznaczamy liter A. Liczba neutronw jest dana rwnaniem A - Z, gdzie Z jest liczb protonw zwan liczb atomow . Warto liczby A dla j dra atomowego jest bardzo bliska masie odpowiadaj cego mu atomu. 38.2 Rozmiary j der Wi zka wysokoenergetycznych protonw lub neutronw mo e zosta rozproszona wskutek dyfrakcji na j drze o promieniu R. Analizuj c powstay obraz dyfrakcyjny (poo enie maksimw) mo na wyznaczy ten promie . Wyniki pomiarw (rwnie innymi technikami) pokazuj , e redni promie dla wszystkich j der oprcz najmniejszych jest dany wzorem: R | (1.210-15 m) A1/3 W fizyce j drowej i cz stek elementarnych wielko 10-15 pojawia si cz sto i dlatego wprowadzono dla niej osobn nazw fermi. 1 fermi = 1 fm = 10-15 m. Przykad 1 Jaka jest g sto masy i g sto cz steczek w materii j drowej ? Dla j dra o promieniu R i liczbie masowej A liczba cz stek na jednostk obj to ci wynosi A 4 3 SR 3 A 4 S [(1.2 10 15 m) A1 3 ]3 3
N sk d
N = 1.381044 nukleonw/m3
G sto masy to iloczyn tej liczby N i masy nukleonu
38-1
U = N Mp = (1.381044) (1.6710-27) kg/m3 = 2.31017 kg/m3

Odpowiada to masie okoo 230 milionw ton dla 1 cm3. G sto materii j drowej nie zale y od rozmiarw j dra, poniewa jego obj to jest proporcjonalna do liczby masowej A. 38.3 Oddziaywanie nukleon-nukleon Dotychczas poznane oddziaywania (grawitacyjne, elektromagnetyczne) nie pozwalaj na wyja nienie struktury j dra atomowego. Aby wyja ni co tak silnie wi e nukleony w j drach atomowych trzeba wprowadzi nowe oddziaywanie. Ta sia wi ca musi by wi ksza ni sia odpychania elektrostatycznego wyst puj ca pomi dzy protonami. Okre lamy j mianem siy j drowej lub oddziaywania silnego. Potencja opisuj cy to oddziaywanie jest o rz d wielko ci wi kszy ni energia potencjalna elektrostatycznego odpychania proton - proton. Sytuacja ta jest pokazana na rysunku poni ej.
30 20 10
U (MeV)
odpychanie
ke /r
0 -10 przyci ganie -20 -30 1 2 3
r (fm)
Oddziaywanie proton - proton, proton - neutron i neutron - neutron jest identyczne (jeeli zaniedbamy relatywnie mae efekty odpychania elektrostatycznego) i nazywamy go oddziaywaniem nukleon - nukleon. Masy atomowe i energie wi za mo na wyznaczy do wiadczalnie w oparciu o spektroskopi masow lub bilans energii w reakcjach j drowych. W tabeli na nast pnej stronie zestawione s masy atomowe i energie wi za j der 'E dla atomw wybranych pierwiastkw. Masa jest podana w jednostkach masy atomowej (u). Za wzorzec przyjmuje si 1/12 masy atomowej w gla 12 C . 6
38-2
Z
1 0 1 1 2 1 3 1 3 2 4 2 9 4 12 6 16 8 63 29 120 50 184 74 238 92
A 1 1 2 3 3 4 9 12 16 63 120 184 238
Masa (u) 1.0086654 1.0078252 2.0141022 3.0160500 3.0160299 4.0026033 9.0121858 12.0000000 15.994915 62.929594 119.9021 183.9510 238.05076
0 1 1 1 2 2 4 6 8 29 50 74 92
'E (MeV) ----2.22 8.47 7.72 28.3 58.0 92.2 127.5 552 1020 1476 1803
'E/A ----1.11 2.83 2.57 7.07 6.45 7.68 7.97 8.50 8.02 8.02 7.58
H H H
He He Be C O
Cu Sn W U
W oparciu o dane zestawione w tabeli mo na uzyska dalsze informacje o j drach atomowych. 4 Dla przykadu porwnajmy mas atomu 2 He z sum mas jego skadnikw.
4 M( 2 He ) = 4.0026033 u
Cakowita masa jego skadnikw rwna jest sumie mas dwu atomw 1 H i dwu neutro1 nw tzn.
1 2M( 1 H ) + 2M( 0 n ) = 21.0078252 u + 21.0086654 u = 4.0329812 u 1
Uwaga: zarwno w skad masy helu jak i dwu mas wodoru wchodz masy dwu elektronw. Wynik: masa helu jest mniejsza od masy skadnikw o warto 0.0303779 u. Dla ka dego atomu analogiczny rachunek pokazaby, e masa atomu jest mniejsza od masy jego skadnikw o wielko 'M zwan niedoborem masy. Wynik ten jest wiadectwem energii wi zania j der jak i rwnowa no ci masy i energii. Je eli rozwa ymy dowolny skadnik j dra helu to skoro jest on zwi zany z j drem to ma ujemn energi E < 0 (rysunek na stronie 3). Innymi sowy, eby taki nukleon przyby z odlego ci r f (E = 0) i mg z innym nukleonami utworzy j dro, jego energia musi ulec zmniejszeniu. To samo dotyczy ka dego z pozostaych nukleonw w j drze. Oznacza to, e gdy ukad oddzielnych swobodnych nukleonw czy si w j dro energia ukadu musi zmniejszy o warto 'E energii wi zania j dra.
38-3
Zmniejszeniu o 'E cakowitej energii ukadu musi towarzyszy, zgodnie z teori wzgl dno ci, zmniejszenie masy ukadu o 'M, gdzie 'M c2 = 'E. Dla 4 He niedobr masy wynosi 'M = 0.0303779 u, wi c energia wi zania jest rwna 2 'E = 'M c2 = 28.3 MeV. W ostatniej kolumnie tabeli podana jest wielko energii wi zania na nukleon w j drze. Jest to jedna z najwa niejszych cech charakteryzuj cych j dro. Zauwa my, e pocz tkowo 'E/A wzrasta ze wzrostem A, ale potem przybiera w przybli eniu sta warto okoo 8 MeV. Wyniki redniej energii wi zania na nukleon w funkcji liczby masowej j dra A s pokazane na rysunku poni ej.
63
8
4
12
C
9
16
Cu
120
Sn
184
He Be
7
238
6
'E/A
Li
4
3
2
2
0 0 50 100 150 200 250 Liczba masowa A
Gdyby ka dy nukleon w j drze przyci ga jednakowo ka dy z pozostaych nukleonw to energia wi zania na nukleon byaby proporcjonalna do A. Fakt, e 'E/A nie jest proporcjonalne do A wynika gownie z krtkiego zasi gu si j drowych. Wida, e najsilniej s wi zane nukleony w j drach pierwiastkw ze rodkowej cz ci ukadu okresowego. 38.4 Rozpady j drowe i reakcje j drowe 38.4.1 Rozpad alfa Rozpady j drowe zachodz zawsze (pr dzej czy p niej) je li j dro o pewnej liczbie nukleonw znajdzie si w stanie energetycznym, nie b d cym najni szym mo liwym dla ukadu o tej liczbie nukleonw. Takie nietrwae (w stanach niestabilnych) j dra powstaj w wyniku reakcji j drowych. Niektre reakcje s wynikiem dziaa laboratoryjnych, inne dokonay si za spraw przyrody podczas powstawania naszej cz ci Wszech wiata. J dra nietrwae pochodzenia naturalnego s nazywane promieniotwrczymi, a ich rozpady nosz nazw rozpadw promieniotwrczych (promieniotwrczo ci).
38-4
Rozpady promieniotwrcze dostarczaj wielu informacji o samych j drach atomowych (budowie, stanach energetycznych, oddziaywaniach) ale rwnie wielu zasadniczych informacji o pochodzeniu Wszech wiata. Szczeglnie wa nym rozpadem promieniotwrczym jest rozpad alfa (D) wyst puj cy zazwyczaj w j drach o Z t 82. Z przyczyn historycznych j dro 4He jest nazywane cz stk D. Rozpad D polega na przemianie niestabilnego j dra w nowe j dro przy emisji j dra 4He tzn. cz stki D. Proces zachodzi samorzutnie bo jest korzystny energetycznie. Energia wyzwolona w czasie rozpadu (energetyczny rwnowa nik niedoboru masy) jest unoszona przez cz stk D w postaci energii kinetycznej. Przykadowa reakcja dla j dra uranu wygl da nast puj co
238
U 234Th + 4He + 4.2 MeV
Rozpatrzmy teraz ukad zawieraj cy w chwili pocz tkowej wiele j der tego samego rodzaju. J dra te podlegaj rozpadowi D (rwnie dobrze rozpadowi E) z cz sto ci rozpadw O. Chcemy znale liczb j der, ktra nie ulega rozpadowi po czasie t od chwili pocz tkowej. Oznaczamy przez N liczb j der. Wtedy dN (<0) oznacza liczb j der, ktre rozpadaj si w czasie dt. Spodziewana liczba rozpadw (liczba j der, ktre si rozpadn ) w czasie dt tzn. (t, t + dt) jest dana wyra eniem dN = NOdt gdzie znak minus wskazuje, e dN jest liczb ujemn czyli, e N maleje z czasem. Mo emy rozdzieli zmienne i scakowa rwnanie obustronnie dN N dN 0) N N( ln N (t ) ln N (0) czyli N (t ) N (0) sk d N (t ) N (0) e Ot (38.1) e Ot
N (t )
Odt
t
O dt
0
ln
N (t ) N ( 0)
Ot
N(0) jest liczb j der w chwili t = 0, a N(t) liczb j der po czasie t. Powy szy wzr nazywamy wykadniczym prawem rozpadu.
38-5
Cz sto wyra a si N(t) poprzez redni czas ycia j der, ktry z definicji jest rwny odwrotno ci cz sto ci rozpadw; W = 1/O. Prawo rozpadu przyjmuje wtedy posta N = N0e-t/W (38.2)
Do scharakteryzowania szybko ci rozpadu u ywa si czasu poowicznego rozpadu (zaniku) T1/2. Jest to taki czas, po ktrym liczba j der danego rodzaju maleje do polowy tzn. N = (1/2) N0. Wstawiaj c to do rwnania (38.2), otrzymujemy 1 N0 2 czyli 2 sk d T1/2 = 0.693 W (38.3) e
T1 2 W
N 0e
T1 2 W
Przykadowo dla 238U czas poowicznego zaniku wynosi 4.5109 lat, a dla 212Po jest rz du 10-6 s. 38.4.2 Promieniowanie J Je li j dro jest wzbudzone do wy szego stanu energetycznego, to mo e nast pi samoczynna emisja fotonu i przej cie do ni szego stanu energetycznego. Poniewa odlego ci mi dzy poziomami energetycznymi w j drach s rz du MeV wi c fotony emitowane przez j dra maj energi tysi ce razy wi ksz od energii fotonw wysyanych przez atomy. Takie wysokoenergetyczne fotony emitowane przez j dra nazywamy promieniowaniem J. J dra w stanie wzbudzonym mo na atwo otrzyma u ywaj c neutronw o maej energii. Je eli taki powolny neutron przechodzi np. przez bryk uranu 238U to zawsze gdy znajdzie si blisko j dra dziaa na niego sia przyci gaj ca wywoana przez oddziaywanie j drowe. Dlatego jest bardzo prawdopodobne, e taki neutron zostanie wychwycony i powstanie j dro 239U* w stanie wzbudzonym (oznaczone *). Takie j dro przechodzi do stanu podstawowego emituj c jeden lub kilka kwantw J. Proces ten opisuj nast puj ce reakcje j drowe: n + 238U 239U* 239 * U 239U + J 38.4.3 Rozpad beta Badaj c wasno ci promieniotwrczo ci stwierdzono, e istniej trzy rodzaje promieniowania D, E, J. Po dalszych badaniach stwierdzono, e D to j dra helu, promienie J to fotony, a promienie E to elektrony lub pozytony (cz stka elementarna dodatnia o masie rwnej masie elektronu).
38-6
J dra, ktrych ilo protonw Z r ni si od warto ci odpowiadaj cej stabilnym j drom o tej samej liczbie masowej A, mog zmienia Z w kierunku j der stabilnych poprzez rozpad E. Wspczesna teoria rozpadw E zostaa rozwini ta przez Fermiego w 1931 r. Najprostszym przykadem rozpadu E jest rozpad swobodnego neutronu zachodz cy z czasem poowicznego zaniku 12 minut no pev Neutron rozpada si na proton, elektron i antyneutrino (cz stka elementarna o zerowym adunku i zerowej masie spoczynkowej). Inny przykad to omawiany ju uran 239U; rozpad zachodzi z czasem poowicznego zaniku 24 minuty
239
U o 239 Np e v
Powstay izotop te nie jest trway i podlega rozpadowi E

239
Np o 239 Pu e v
z czasem poowicznego zaniku 2.35 dnia. W takim procesie liczba Z wzrasta o jeden a liczba A pozostaje bez zmiany. Innym rozpadem E, jest proces, w ktrym j dra emituj pozytony, a towarzyszy temu zawsze emisja neutrina. W tym procesie liczba Z maleje o jeden, a liczba A pozostaje bez zmiany. 38.4.4 Rozszczepienie j der atomowych Jak widzieli my w punkcie 38.3 energia wi zania na jeden nukleon wzrasta z liczb masow a do A | 50. Jednak powy ej tej warto ci ta energia maleje. Dzieje si tak dlatego, e siy j drowe maj krtki zasi g i dla dwch protonw oddalonych o wi cej ni 2.510-15 m ich oddziaywanie jest raczej odpychaj ce ni przyci gaj ce (rysunek na stronie 38-2). Konsekwencj tego jest wyst powanie zjawisk rozszczepienia i syntezy j drowej. Je eli ci kie j dro rozdzielimy na dwa mniejsze, te dwie cz ci mog mie mas mniejsz ni masa j dra wyj ciowego nawet o dziesi te cz ci procenta. Dlatego ci kie j dra maj tendencj do rozpadania si na dwa mniejsze z wydzieleniem energii. Energia w bombie atomowej i reaktorach j drowych jest wydzielana w procesach rozszczepienia j drowego. Spontaniczne rozszczepienie j dra jest dozwolone przez zasad zachowania energii. Jednak w naturalnych j drach prawdopodobie stwo rozszczepienia j dra jest mniejsze ni prawdopodobie stwo rozpadu D. Prawdopodobie stwo rozszczepienia mo na wydatnie zwi kszy bombarduj c j dra neutronami. Tak dzieje si np. gdy j dro 235U lub 239 Pu wychwyci powolny neutron. R nica pomi dzy mas j dra uranu a sum mas produktw rozszczepienia jest taka, e w przeci tnej reakcji wydziela si 200 MeV energii co stanowi rwnowa nik 0.1% masy uranu. Oznacza to, e z 1g uranu otrzymujemy energi rwn : E = 0.001mc2 = 38-7
91010 J. Jest to okoo 3 miliony razy wi cej ni energia wydzielana przy spalaniu 1g w gla. Z drugiej strony nale y uwzgl dni fakt, e uran jest du o dro szy od w gla i e instalacje w elektrownii j drowej s te du o dro sze ni w konwencjonalnej. Ci gle jednak energia j drowa jest znacznie ta sza ni z paliw tradycyjnych. Rozszczepienie j drowe mo e w reakcji a cuchowej sta si procesem samopodtrzymuj cym si . W ka dej reakcji rozszczepienia powstaj dwa lub trzy neutrony. Je eli przynajmniej jeden z nich wywoa kolejne rozszczepienie to proces b dzie sam si podtrzymywa. Ilo materiau powy ej, ktrej jest speniony powy szy warunek nazywamy mas krytyczn . Po raz pierwszy reakcj rozszczepienia przeprowadzono (Enrico Fermi) na Uniwersytecie Chicago w 1942 r. Masa 235U i 239Pu mo e by te nadkrytyczna. Wtedy neutrony z jednego rozszczepienia wywouj wi cej ni jedn reakcj wtrn (reakcja lawinowa). Caa masa nadkrytyczna mo e by zu yta (eksplodowa) w czasie t < 0.001 s ze wzgl du na du szybko neutronw (3108 cm/s). Tak eksploduje bomba atomowa. Najcz ciej kul o masie nadkrytycznej ale rozrzedzonej otacza si klasycznymi adunkami wybuchowymi. Ich detonacja wywouje wzrost ci nienia zewn trznego i gwatownie zmniejsza obj to kuli. Oczywi cie w elektrowniach j drowych spalanie paliwa odbywa si bardzo powoli. Wymaga to spowalniania neutronw i doboru warunkw stacjonarnej pracy reaktora. 38.4.5 Reakcja syntezy j drowej W tabeli na stronie 38-3 widzimy, e masa dwch lekkich j der jest wi ksza ni masa j dra powstaj cego po ich po czeniu. Je eli takie j dra zbli ymy do siebie na dostatecznie ma odlego , to przy powstawaniu nowego j dra wydzieli si energia zwi zana z r nic mas. Np. dwa deuterony mog si po czy tworz c j dro helu przy czym 0.6% masy zostanie zamienione na energi . Wida, e ta metoda byaby sze razy wydajniejsza od omwionego rozszczepiania j der uranu (0.1%). Poza tym mamy nieograniczone rdo deuteru w wodzie mrz i oceanw. Przeszkod w otrzymywaniu energii t metod jest odpychanie kulombowskie, ktre nie pozwala zbli y si deuteronom na odlego porwnywaln z zasi giem przyci gaj cych si j drowych. Reakcja ta byaby mo liwa gdyby deuter mg by ogrzany do temperatury okoo 5107 K. Reakcje, ktre wymagaj takich temperatur nazywamy reakcjami termoj drowymi. Temperatury osi gane podczas wybuchu bomby atomowej s wystarczaj ce do zapocz tkowania takiej reakcji. Raz zapocz tkowana reakcja termoj drowa wytwarza dostateczn ilo energii do utrzymania wysokiej temperatury dopki materia (wi kszo ) nie zostanie spalony. Jest to mechanizm dziaania bomby wodorowej. Warunkiem uzyskania u ytecznej energii z reakcji syntezy j drowej jest prowadzenie reakcji w sposb kontrolowany. Prowadzone s prby skonstruowania reaktora termoj drowego. Podstawowym problemem jest utrzymanie gazu o tak wysokiej temperaturze w ograniczonym obszarze przez dostatecznie dugi czas aby wytworzona energia bya wi ksza od energii zu ytej na uruchomienie reaktora. Stwarza to wiele problemw technicznych. Np. trzeba zapobiec stopieniu cian pojemnika z gazem (plazm ). U ywa si bardzo silnych pl magnetycznych prbuj c nie dopu ci do zetkni cia gazu (plazmy) ze ciankami. Jak dot d nie udao si przeprowadzi zako czonej sukcesem kontrolowanej reakcji termoj drowej. Eksperci uwa aj jednak, e jest to kwestia najbli szych lat. 38-8
W przyrodzie obserwuje si ci ge wytwarzanie energii termoj drowej: procesy termoj drowe s rdem energii gwiazd a wi c i naszego so ca. 38.5 Cykl ycia so ca Na rysunku poni ej s przedstawione podstawowe fazy cyklu ycia So ca.
zapadanie
zapadanie
zapadanie
So ce
globula chmura czarna dziura czarny karze gwiazda neutronowa biay karze
protogwiazda zapadanie
stabilne ~ 10 bilionw lat
ekspansja
So ce
czerwony olbrzym
Uwaga na rysunku nie jest zachowana skala. Je eli przyj rednic naszego So ca za 1 to np. rednica biaego kara wynosi ~0.009, a rednica protogwiazdy jest rwna okoo 106. 38.5.1 Chmura Wi kszo teorii kosmologicznych za przodka gwiazd i planet uwa a gaz, ktrego skadnikiem by wodr. x rednica chmury - kilkadziesi t lat wietlnych; x g sto < 1000 atomw/cm3 czyli doskonaa pr nia (powietrze w warunkach normalnych ~ 2.71019 atomw/cm3); x temperatura okoo -230 C (nie promieniuje). x Chmura znajduje si w stanie bardzo nietrwaej rwnowagi i najmniejsze zaburzenie powoduje, e zaczyna si kurczy pod wpywem przyci gania grawitacyjnego. x W miar zbli ania si atomw wodoru ich energia potencjalna (grawitacyjna) maleje, a ro nie energia kinetyczna czyli temperatura gazu. x Tworz si lokalne zag szczenia materii zwane globulami. 38.5.2 Globule x zawieraj one mas rwn wielokrotno ci masy So ca; x dalej s bardzo rzadkie ze wzgl du na rozmiar | 100 rednica ukadu sonecznego; x temperatura wy sza | -200 C (dalej brak promieniowania). Dalej trwa zag szczanie materii pod wpywem grawitacji, czemu towarzyszy wzrost temperatury a osi gni te zostaje stadium protogwiazdy.
38-9
38.5.3 Protogwiazda dobrze wyksztacony stabilny rdze ; pocz tkowo rozmiar dwukrotnie wi kszy od ukadu sonecznego (1 milionowa pocz tkowego rozmiaru chmury); x w wyniku dalszego zapadania si rednica | rednicy orbity Marsa; x temperatura wn trza okoo 56000 C, a powierzchni 1650 C; x nagrzana masa gazu osi ga ci nienie, ktre hamuje dalsze zapadanie grawitacyjne; x przy tej temperaturze wieci (wypromieniowuje energi ); rdem tej energii jest zapadanie si grawitacyjne a nie reakcja syntezy j drowej, wi c to jeszcze nie jest gwiazda (So ce); Jednak gdy energia gazu zmniejszy si przez promieniowanie elektromagnetyczne trwa dalsze zapadanie si protogwiazdy a do pojawienia si nowego rda energii, ktre mo e temu przeciwdziaa. Tym nowym rdem s reakcje termoj drowe - powstaje So ce. x x 38.5.4 So ce Nasze rozwa ania o So cu rozpocznijmy od obliczenia promienia So ca w funkcji jego masy. Zakadamy sta g sto wewn trz So ca (w rzeczywisto ci rdze ma wi ksz g sto ni warstwy przy powierzchni). Masa So ca MS = 21030 kg. Zapadanie si tej masy gazu wodorowego zostanie zatrzymane gdy ci nienie termiczne wywoane ogrzewaniem gazu przez energi z reakcji termoj drowych wyrwna ci nienie grawitacyjne. Ci nienie grawitacyjne wewn trz jednorodnej kuli o promieniu R, mo emy wyznaczy z rwnania: p = Ug rh, gdzie g r jest warto ci redni przyspieszenia rwn g/2; g jest przyspieszeniem na powierzchni kuli (w rodku przyspieszenie jest rwne zeru). St d Pg GM S . Ostatecznie R2 Pg M 1 UG S 2 R 1 UgR 2
gdzie g
Ci nienie termiczne gazu (na podstawie rwnania stanu gazu doskonaego) wynosi Pt
UkT Mp
gdzie Mp jest mas protonu (masa cz steczki gazu = masa atomu wodoru). Porwnanie tych dwch ci nie daje
38-10
kT Mp lub R
1 GM S 2 R GM S M p 2kT
Teraz oce my jaka jest najni sza temperatura potrzebna do zbli enia dwch protonw na odlego 510-15 m. Ka dy proton ma energi (3/2)kT, wi c energia kinetyczna pary 1 e2 jest rwna 3kT. Musi to rwnowa y energi odpychania elektrostatycznego , 4SH 0 R st d T = 1.1109 K. We wn trzu gwiazdy wystarczy temperatura o jeden lub nawet dwa rz dy wielko ci ni sza, bo zawsze znajdzie si wystarczaj ca ilo protonw o pr dko ciach wi kszych od redniej (rozkad pr dko ci) aby podtrzyma reakcj . Tak wi c temperatura, dla ktrej zaczynaj zachodzi reakcje termoj drowe jest rz du 107 K. Dla tych danych otrzymujemy warto promienia So ca R = 7108 m, co jest warto ci dobrze zgodn z obserwowan . Mo na pokaza, e je eli masa pocz tkowa jest wi ksza ni 0.08 masy So ca, to osi gni ta temperatura b dzie dostatecznie wysoka, aby wywoa nast puj ce reakcje termoj drowe p + p D + e+ + v p + D 3He + J
3
He + 3He 4He + p + p
Ten ci g reakcji termoj drowych pokazany na rysunku poni ej jest znany jako cykl wodorowy.
W wyniku cyklu wodorowego 4 protony s zu yte do wytworzenia cz stki D, 2 pozytonw, 2 neutrin i 2 fotonw J. Masa j dra helu stanowi 99.3% masy czterech protonw. Wydziela si energia zwi zana z r nic mas.
38-11
Cykl wodorowy jest gwnym mechanizmem produkcji energii przez So ce i inne gwiazdy bogate w wodr. Energia wytwarzana przez So ce jest ogromna. W ci gu sekundy 592 miliony ton wodoru jest zamieniane na 587.9 milionw ton helu. R nica tj. 4.1 miliony ton jest zamieniana na energi (w ci gu sekundy). Odpowiada to mocy okoo 41026 W. Przykad 1 Obliczmy po jakim czasie wypalioby si So ce tj. gdyby cay wodr zamieni si w hel. Energia wytwarzana w cyklu wodorowym 21030 kg otrzymujemy E = 0.007Mc2 = 1.31045 J St d t = E/P = (1.31045 J) / (41026W) = 1011 lat Jest to okoo 20 razy wi cej ni dotychczasowy wiek So ca. Kiedy cae paliwo wodorowe w rdzeniu wypali si to rdze gwiazdy zacznie zapada si pod wpywem grawitacji (w zewn trznej warstwie nadal spalanie wodoru). Jednak ilo ciepa wytworzona z energii grawitacyjnej, przewy sza nawet ilo energii pochodz cej z reakcji termoj drowej. To ciepo powoduje, e zewn trzne warstwy zaczynaj si rozszerza. Zaczyna si ekspansja, So ce staje si czerwonym olbrzymem. 38.5.5 Czerwony olbrzym Gdy masa rdzenia osi gnie warto okoo 0.5 masy So ca, temperatura we wn trzu podnosi si do okoo 100 mln K, co umo liwia przemian helu w w giel i tlen. Zapalenie helu przebiega bardzo gwatownie. Gwiazdy o maych masach nie zapalaj helu w rdzeniu lecz ewoluuj w stron mgawic planetarnych. Je eli gwiazda wypali hel w rdzeniu to przy braku promieniowania podtrzymuj cego warstw zewn trzn gwiazda zaczyna si szybko zapada przechodz c do fazy biaego kara. 38.5.6 Biae kary Biae kary s gwiazdami o maych rozmiarach (zbli onych do rozmiarw Ziemi) i olbrzymich g sto ciach; np. masa 1 cm3 materii tej gwiazdy dochodzi do kilkudziesi ciu ton (masa 1 cm3 materii ziemskiej wynosi rednio kilka g). Gwiazdy te dalej wiec dzi ki emisji energii grawitacyjnej uwalnianej przy kurczeniu si . Proces ten mo e by bardzo dugotrway. Dalsza ewolucja zale y od masy gwiazdy. Produktem stygni cia biaych karw o maej masie s czarne kary. 38.5.7 Czarne kary Czarne kary powstaj w wyniku przej cia w procesie krystalizacji materii biaych karw do stanu staego. Towarzyszy temu szybkie ostygni cie caego obiektu do bardzo niskich temperatur (obiekt nie wieci).
38-12
Je eli w wyniku spalania helu masa rdzenia w glowo-tlenowego wzro nie powy ej warto ci okoo 1.4 masy So ca to w centrum nast pi zapalenie w gla. Proces ten jest bardzo gwatowny i nazywany wybuchem supernowej. Otoczka gwiazdy rozprasza si w przestrzeni, a centrum zapada tworz c gwiazd neutronow . 38.5.8 Gwiazda neutronowa W wyniku zapadania si centrum gwiazdy energie elektronw staj si tak du e, e w procesie zwanym odwrotnym rozpadem E protony zaczynaj przechodzi w neutrony wedug nast puj cej reakcji: e- + p n + v Dokadne procesy przemiany materii zwykej w materi bogat w neutrony s skomplikowane, ale obliczenia pokazuj , e przy g sto ciach 1011 g/cm3 neutrony s znacznie liczniejsze ni protony. St d nazwa gwiazda neutronowa. Takie g sto ci s osi gane gdy gwiazda kurczy si do rozmiarw rz du dziesi tek km. Gwiazda neutronowa mo e wirowa wykonuj c dziesi tki obrotw na sekund . Np. gwiazda w centrum Mgawicy Kraba jest tak gwiazd wiruj c 30 razy na sekund . Gwiazdy neutronowe mog wysya regularne promieniowanie (sygnay radiowe wysokiej cz sto ci). Taka gwiazda nazywa si pulsarem. Pierwszy pulsar odkryto w 1967 r. Je eli gwiazda ma mas pocz tkow wi ksz ni 8 mas So ca to spalanie w gla przebiega w ich centrum spokojnie. Nast pne fazy przebiegaj bardzo szybko. Po wyczerpaniu w gla zapalaj si kolejno: tlen, neon, magnez, krzem, nikiel. Ko cowym produktem jest j dro elazne, ktre wobec braku dalszych rde energii gwatownie zapada si . Implozji centrum towarzyszy eksplozja otoczki prowadz ca do wybuchu bardzo jasnej supernowej. Pozostao ci po wybuchu jest prawdopodobnie czarna dziura. 38.5.9 Czarna dziura Czarna dziura jest obiektem astronomicznym, ktry nie mo e by bezpo rednio obserwowany, gdy bardzo silne pole grawitacyjne, ktrego jest rdem, uniemo liwia wysyanie w przestrze jakichkolwiek informacji tzn. nie jest mo liwe komunikowanie si z reszt wiata. Pole grawitacyjne przytrzymuje nawet wiato tzn. fotony nie mog uciec z gwiazdy i zawsze spadaj na jej powierzchni . Cho obserwacja czarnych dziur nie jest mo liwa to mo na obserwowa procesy zachodz ce w polu grawitacyjnym w otoczeniu czarnej dziury. Wci jest to kontrowersyjny mechanizm opisuj cy katastrofalne zapadanie si gwiazd. Mo na jednak wyznaczy warunki na mas i promie . Graniczny promie poni ej, ktrego nie mo emy ju zobaczy gwiazdy (tzw. promie Schwartzschilda) jest dany wyra eniem R0 2GM c2
38-13
Dla masy j dra ( elaznego) rwnej masie So ca otrzymujemy R0 = 3 km.
38-14
Spis tresci.txt e-fizyka podstawy - Zbigniew Kkol Zbir wykadw w PDF gotowych do wydrukowania. 1. Wprowadzenie 2. Ruch jednowymiarowy 3. Ruch na paszczynie 4. Dynamika punktu materialnego 5. Dynamika punktu materialnego II 6. Cienie powszechne (grawitacja) 7. Praca i energia 8. Zasada zachowania energii 9. Zasada zachowania pdu 10. Zasada zachowania pdu II 11. Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci 12. Ruch obrotowy 13. Ruch drgajcy 14. Statyka i dynamika pynw 15. Fale w orodkach sprystych 16. Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I 17. Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II 18. Sia elektrostatyczna 19. Elektrostatyka I 20. Elektrostatyka II 21. Prd elektryczny i pole magnetyczne 22. Pole magnetyczne, indukcja elektromagnetyczna 23. Indukcja elektromagnetyczna, energia pola magnetycznego 24. Drgania elektromagnetyczne 25. Rwnania Maxwella 26. Fale elektromagnetyczne 27. Optyka geometryczna i falowa 28. Interferencja 29. Dyfrakcja 30. Siatki dyfrakcyjne 31. Polaryzacja 32. wiato a fizyka kwantowa 33. Model atomu Bohra 34. Fale i czstki 35. Lasery 36. Atomy wieloelektronowe, ukad okresowy pierwiastkw 37. Materia skondensowana 38. Fizyka jdrowa
Strona 1

Wykłady Z Fizyki - Kąkol

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Wykłady Z Fizyki - Kąkol

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Spis tre ci

2. Ruch jednowymiarowy ......................................................................2-1 2.1 Pr dko ......................................................................................2-1

Zasady dynamiki Newtona .........................................................4-2

5. Dynamika punktu materialnego II ...................................................5-1 5.1 Siy kontaktowe i tarcie ..............................................................5-1

6.3 6.4 6.5

Prawa Keplera ruchu planet ........................................................6-5 Ci ar ..........................................................................................6-6

11.2 Transformacja Lorentza ............................................................11-5

Spis tre ci 13.2 Okres drga ...............................................................................13-2 13.3 Wahada ....................................................................................13-3

13.4 Energia ruchu harmonicznego prostego....................................13-5 13.5 Oscylator harmoniczny tumiony..............................................13-7

13.6 Drgania wymuszone oscylatora harmonicznego ......................13-9

16.3 Ekwipartycja energii .................................................................16-3

16.4 Pierwsza zasada termodynamiki ...............................................16-4 16.5 Ciepo wa ciwe ........................................................................16-5

17.5 Stan rwnowagi, zjawiska transportu .......................................17-9

18.3 Prawo Coulomba.......................................................................18-1

18.4 Pole elektryczne ........................................................................18-2

21.3 Straty cieplne ............................................................................21-4

21.4 Obwody pr du staego ..............................................................21-5

21.5 Pole magnetyczne .....................................................................21-6

22.4 Prawo Biota-Savarta .................................................................22-4 22.5 Indukcja elektromagnetyczna ...................................................22-6

23. Indukcja elektromagnetyczna, energia pola magnetycznego.......23-1 23.1 Indukcyjno .............................................................................23-1

23.2 Obwody RC i RL, stae czasowe ..............................................23-3

Spis tre ci 27.2 Warunki stosowalno ci optyki geometrycznej .........................27-4

37.3 Pasma energetyczne ..................................................................37-3 37.4 Fizyka pprzewodnikw..........................................................37-5

37.5 Zastosowania pprzewodnikw...............................................37-6

37.6 Wasno ci magnetyczne cia staych.........................................37-8

38.5 Cykl ycia so ca ......................................................................38-9

Z. K kol-Notatki do Wykadu z Fizyki

Z. K kol-Notatki do Wykadu z Fizyki

Z. K kol-Notatki do Wykadu z Fizyki

rozwi zanie fizyczne

rozwi zanie matematyczne

Z. K kol-Notatki do Wykadu z Fizyki

Z. K kol-Notatki do Wykadu z Fizyki

gdzie T jest k tem pomi dzy wektorami a, b. 1-5

Z. K kol-Notatki do Wykadu z Fizyki

Z. K kol-Notatki do Wykadu z Fizyki

Wykad 2 2. Ruch jednowymiarowy

Z. K kol-Notatki do Wykadu z Fizyki

'x 't o0 't lim

Tak definiuje si pierwsz pochodn , wi c v Prezentacja graficzna 80 dx dt (2.2)

a nie 60 km/h; (wagi statystyczne). Poniewa viti = xi wi c v x  x0 t (2.3)

przesuni cie wypadkowe/czas cakowity. 2-2

Z. K kol-Notatki do Wykadu z Fizyki

Z. K kol-Notatki do Wykadu z Fizyki

130 145 170 205 250

Z. K kol-Notatki do Wykadu z Fizyki

Wykad 3 3. Ruch na paszczy nie

Z. K kol-Notatki do Wykadu z Fizyki

Z. K kol-Notatki do Wykadu z Fizyki

Z. K kol-Notatki do Wykadu z Fizyki

Z. K kol-Notatki do Wykadu z Fizyki

Teraz obliczymy obie skadowe przyspieszenia. a) Przyspieszenie styczne as dv dt

Z. K kol-Notatki do Wykadu z Fizyki

Z. K kol-Notatki do Wykadu z Fizyki

Wykad 4 4. Dynamika punktu materialnego

Z. K kol-Notatki do Wykadu z Fizyki

Nieznan mas m definiujemy jako m { m0 4.2.2 P d v0 v (4.1)

Z. K kol-Notatki do Wykadu z Fizyki

Pierwsza zasada dynamiki Newtona

Z. K kol-Notatki do Wykadu z Fizyki

Z. K kol-Notatki do Wykadu z Fizyki

Wykad 5 5. Dynamika punktu materialnego II

Z. K kol-Notatki do Wykadu z Fizyki

a nie 60 km/h; (wagi statystyczne). Poniewa viti = xi wi c v x x0 t (2.3)

Mo emy wi c zapisa zale no mi dzy si i energi potencjaln F ( x) dE p ( x) dx (8.3)

Musimy teraz obliczy prac Wfr . Poniewa znamy si F G MZm r2

Jaka jest energia kinetyczna obr czy ? E kcalkowita mv 2 mv rot ,wzg 2 2

Obliczmy teraz cakowit szybko zmian p du P ukadu dP dt dP dt dP dt m d p rakiety dt d p spalin dt

d ms d(mv ) vs dt dt d ms dv dm v vs dt dt dt (10.3)