Austria od rewolucji wgierskiej do ustanowienia monarchii dualistycznej(1848-1867)

1.1 Sytuacja narodowociowa w monarchii Habsburgw W wielonarodowociowej monarchii Habsburskiej Wgrzy znajdowali si na drugim miejscu jako narodowo najbardziej liczca si po Niemcach. Austria skadaa si z tak zwanych krajw koronnych, to znaczy regionw historycznie uksztatowanych i narodowociowo podzielonych. Bywao tak e podziay narodowe nakaday si na podziay na tle religijnym. Mimo trudnoci jakie wynikay ze wzgldu na gbokie podziay narodowociowe spoiwem monarchii bya dynastia. W omawianym okresie gow monarchii i jej symbolem by cesarz Franciszek Jzef, jako cesarz mia on rozlege kompetencje, decydowa o wszystkich nominacjach, w tym o nominacjach namiestnikw w krajach koronnych. Spoiwo pastwa stanowia rwnie armia i koci katolicki w dwch obrzdkach rzymskim i greckim. Korzystnie te na spjno wpywa kosmopolityczny charakter dworu.1 Mimo tego monarchia nie moga by jednolita, poniewa niech do dworu wiedeskiego bya powszechna wrd narodowoci wchodzcych w skad Austrii. W opozycji do dworu wiedeskiego posuwali si Wosi, Wgrzy, Polacy i Czesi. Wosi pragnli oderwa si cakowicie od Austrii, Polacy rwnie myleli o wasnym pastwie, cho koncepcja tego pastwa nie bya jasna, czesi nie wysuwali adnych da co do niepodlegoci, domagali si jedynie przebudowy monarchii Austriackiej w pastwo Federacyjne. Wgrzy Pragnli wasnego pastwa, ale przy zachowaniu unii z Austri. Istniay jeszcze narody sabsze takie jak Rumunii i Chorwaci oraz takie ktrego tej pory nie miay wasnego pastwa. Narody te szukay oparcia w rzdzie centralnym w Wiedniu. Oparcie to byo niezbdne w walce z narodami zamieszkujcymi wraz z nimi ten sam kraj koronny. I tak Polacy przeciwko Ukraicom w Galicji, W Wenecji i Lombardii konflikt Niemcw z Wocha etc. Wgrzy ktrych cae pastwo znalazo si pod panowaniem Habsburgw, mieli odradzajce si konflikty z narodami ktre usiowali zmadziaryzowa, czyli wszystkie te ktre zamieszkiway teren Korony w. Stefana, tj. Chorwaci, Sowacy, Rumuni, Serbowie. Szlachta w tych krajach bya madziarska lub czciowo zmadziaryzowana, podczas gdy warstw chopsk stanowili etniczni Serbowie Rumuni Chorwaci i Sowacy. Taka sytuacja lega u podstaw ruchw rewolucyjnych ktre day o sobie zna w okresie wiosny ludw.2 1.2 Sprawa zjednoczenia Niemiec w dobie wiosny ludw
1 2

Por. Chwalba Andrzej, Historia powszechna XIX wieku, Warszawa 2008 PWN, ss. 377-379. Por. ywczyski Mieczysaw, Historia powszechna 1789-1870, Warszawa 2004 PWN, ss. 371-372.

W tym czasie w wiadomoci Niemcw, w szczeglnoci liberaw niemieckich narosa ch stworzenia jednolitego pastwa niemieckiego. W tym czasie istniay dwie koncepcje zjednoczenia Niemiec:1) koncepcja, tzw. Wielkich Niemiec czyli Niemiec zjednoczonych przez Austri wraz pozostaymi terenami niezamieszkanymi przez ludno nieniemieck oraz koncepcja 2) Maych Niemiec ograniczajcych si do terenw zamieszkanych przez ludno niemieck z wyczaniem terenw habsburskich. Mae Niemcy ostatecznie zwyciyy gdy liberaowie niemieccy nie chcieli, aby w skad nowego pastwa niemieckiego wchodziy nieprzeliczone rzesze Sowian Madziarw i Rumunw przede wszystkim z teren w monarchii Habsburskiej. Od tego momentu rozpoczyna si rywalizacja midzy Prusami, gdy to jej krlowi buruazja zaproponowaa koron w 18493, a Austri o to, kto bdzie tym ktry zjednoczy wszystkie pastwa niemieckie w jeden kraj. 2.1 Rewolucje roku 1846-1848 na terenie monarchii Habsburskiej Ju w roku 1846 nastpi wzrosy tendencje rewolucyjne na tle narodowociowym, przeciwko ktrym przeciwstawia si rzd wiedeski jako niebezpiecznych dla spoistoci pastwa4. Rzd stara si wykorzysta antagonizmy spoeczno-narodowociowe w celu stumienia rewolucji w zarodku. Jednake oywienie ruchw narodowych przy wczeniejszej jego pomocy stao si niebezpieczne dla spoistoci Monarchii, jak to byo na przykad z Ukraicami, ktrzy zaczli ciy ku Rosji. W 1846 roku na Wgrzech i w czechach powstaa organizacja, ktra postawia sobie za cel wyzwolenie chopw i ustanowienie republiki Demokratycznej, jednak ruch ten nie mia oparcia w warstwie buruazyjnej, a o cakowitym oderwaniu si od Austrii nikt nie myla, 8 III 1846 w czechach wysunito publiczne danie ustanowienia sejmikw i zniesienia cenzury, uchwalono obszern petycje do cesarz o zniesienie paszczyzny, wolno sowa, oraz wolno zebra i organizacji. Natomiast na Wgrzech dania takie wyszy od samego sejmu, a dziennikarz Ludwik Kossuth przedstawi wniosek o petycji do cesarza, w ktrej domagano si wprowadzenia na Wgrzech konstytucji.5 Dwulicowa polityka Wiednia doprowadzia w 1846 do tak zwanej rabacji galicyjskiej. Chopskich wystpie przeciwko szlachcie, Austria chcc unikn ewentualnego powstania polskiego na terenie swojego zaboru posuya si masami chopskimi. Tak te, gdy miao wybuchn powstanie tj. w z nocy z 18 na 19 lutego przeciwko atakujcym powstacom obok wojsk cesarskich stanli rwnie chopi. Masy chopskie ulegy propagandzie Wiednia jakoby
3 4

Por. ywczyski Mieczysaw, Historia, str. 489. Rzd w Wiedniu ju od czasw Jzefa II nie uprawia wiadomej polityki germanizacyjnej pastwa ktra okazaa si zbyt mao skuteczna, opiera si jedynie na umieszczaniu Niemcw w urzdach oraz uywaniu Jzyka niemieckiego jako jzyka urzdowego. Por. ywczyski Mieczysaw, Historia, str. 372. 5 Por. ywczyski Mieczysaw, Historia, str. 372.

sprawcami wszelkich opnie w uwaszczeniu chopw bya szlachta. Chopi napadali na dworki szlacheckie i mordowaa wszystkich, ktrzy kojarzyli im si z uciskiem i paszczyzn. Pocztkowo administracja austriacka przyzwalaa na te dziaania, gdy ofiarami chopw byli przede wszystkim potencjalni powstacy. Za pojmanie lub zabicie powstacw rzd wiedeski przyznawa nawet nagrody. Jednak po pewnym czasie z obawy przed przerodzeniem si caej tej sytuacji w powstanie chopskie administracja zacza im przeciwdziaa. Aresztowania dotkny chopw, a czsto spotykana bya rwnie kara chosty.6 Fakt rabacji przyczyni si do upadku powstania krakowskiego, ktre wybucho w styczniu tego roku a ktre zakoczya si 4 marca internowaniem jej dyktatora na terenie Prus.7 W 1847 rozruchy wybuchy na terenie woskich prowincjach cesarstwa Habsburskiego. W Wenecji wytwarzay si spiski a w grudniu doszo do rozruchw w Mediolanie, ktrego pretekstem by ogoszony przez patriotw bojkot loterii i monopolu tytoniowego jako narzdzi ucisku fiskalnego Wochw w rkach Wiednia. W wyniku tego jak rwnie widmo wojny z Piemontem doprowadzio do wprowadzenia stanu wyjtkowego w tych prowincjach 22 lutego, co jednak byo tylko wstpem do tego co miao si sta roku nastpnym.8 Rok 1848 by rokiem ktry odznaczy si licznymi rozruchami, zamieszaniem, i rewolucjami. Karol Albert krl Piemontu ostatecznie wypowiedzia wojn pastwu Habsburgw dnia 23 III,, ju od 18 Marca panowao tam otwarte powstanie, co gorsza wikszo tamtejszego wojska skadajcego si z Wochw zdezerterowaa, co postawio gwnodowodzcego Feldmarszaka Radetzkyego w cikiej sytuacji. W Galicji rwnie w Marcu dochodzio do demonstracji, dano zmian politycznych i spoecznych. Namiestnik prowincji Stadion jednak skutecznie przeciwdziaa tym rozruchom skutecznie wygrywajc naprzeciw Polakom Ukraicw. Czesi rwnie chcieli zmian, chocia nadal w granicach monarchii habsburskiej. Wszystko to jednak stanowio problem obrzey domeny habsburskiej gdy najbardziej niebezpieczne rozruchy wybuchy na Wgrzech i w samym Wiedniu.9 2.2 Rewolucja na Wgrzech Na Wgrzech sytuacja radykalizowaa si ju od kilku lat, ale dopiero rok 1848 by rokiem, kiedy Wgrzy wystpili z niesamowit wrcz si. Rzd wiedeski nkany zamieszkami na terenie caego imperium mg czu si zagroony. Gwn przyczyn byo niezadowolenie Wgrw z wyniku obrad tzw. Sejmu preszburskieego, ktre trway od duszego czasu a nie
6 7

Por. Andrzej Chwalba, Historia Polski 1795-1918,Krakw 2001 Wydawnictwo literackie, str. 302-303 Por. Andrzej Chwalba, Historia Polski,str. 304. 8 Por. Henryk Wierszyki, Historia Austrii, Zakad Narodowy im. Ossoliskich 1986, str. 197-198. 9 Por. Henryk Wierszyki, Historia Austrii,str. 198-200.

przynosiy wyranych efektw. 11 Marca opracowano 12 punktowy da, ktre stay si manifestem da strony wgierskiej. dano wolnoci prasy i zniesienia cenzury, niezalenego rzdu wgierskiego w Budapeszcie, regularnie zbierajcego si tam sejmu, rwnouprawnienia wszystkich obywateli, gwardii narodowej, powszechnego opodatkowania, zniesienia paszczyzny, sdw przysigych, banku narodowego, przysigi onierzy na konstytucje i usunicia obcych wojsk, uwolnienia winiw politycznych, oraz Unii z Siedmiogrodem. Tre tego manifestu zostaa ogoszona 15 marca, kiedy odczytano go tumom zgromadzonym przed muzeum narodowym. Rewolucja zdobya sobie poparcie onierzy woskich stacjonujcych tam wtedy, ktrzy przeszli na stron rewolucji. Rewolucja peszteska, wkrtce potem rozesza si na wszystkie miasta wgierskie. Temu faktowi sprzyja wybuch rewolucji w Wiedniu, rozbudzay si powszechnie nastroje patriotyczne, ktre mobilizoway tum. Symbolem rewolucji sta si trj kolorowy sztandar w kolorach czerwono-biao-zielonym a hasem Wolno, Rwno, Braterstwo.10 Rewolucja peszteska wywoaa w preszburgu zarwno entuzjazm jak i niepokj. Kossuth zosta przywitani w Wiedniu z wielkim entuzjazmem przez tumy (dotar tam 15 marca) wiedeczykw, nastpio wtedy zbratanie si rewolucji Peszteskiej z rewolucj ktra wybucha kilka dni wczeniej w Wiedniu. Fakt zbratania si dwch orodkw rewolucyjnych zmusi wadze do ustpstw tak wic dnia 17 marca cesarz i krl Ferdynand speni dania Wgrw. Na pierwszego premiera rzdu wgierskiego desygnowano Hr. Ludwika Battyanyego, rwnie tego samego dnia dwie izby parlamentu wgierskiego uchwaliy jednomylnie zniesienie paszczyzny, powszechne opodatkowanie i zniesienie dziesiciny kocielnej. Nowe wadze zaczy si organizowa, Bertalan Szemre ustanowi tymczasowy komitet, jego celem byo min. Zahamowanie radykalizacji nastrojw. Jednoczenie zaczto organizowa Gwardi narodow, ktra do poowy kwietnia osigna 50 000 ochotnikw. 11 Wszyscy jednak zdawali sobie spraw, e to nie koniec, na terenie Wgier stacjonowao jeszcze 60 000 doborowych onierzy cesarskich, ponadto nikt nie robi sobie zudze, e Wiede przy pierwszej moliwej okazji bdzie stara si wycofa z ustpstw. Gwnym wrogiem Wgrw w ich zmaganiach z Wiedniem byy mniejszoci narodowe ktrym Wgrzy konsekwentnie odmawiali praw, jedynie Chorwaci mogli liczy na troch wiksze prawa. Pierwszym krokiem anty wgierskim Wiednia byo nominacja Br. Josipa Jealcia na stanowisko bana Chorwacji12. Drugim aktem polityki Wiednia bya tzw. Konstytucja Pillerdorfa z 25 kwietnia ktrej to paragraf 4 artykuu pierwszego mwi o tym e wszystkim narodom
10 11

Por. Wacaw Felczak, Historia Wgier,Zakad Narodowy im. Ossoliskich 1983, str 224. Por. Wacaw Felczak, Historia Wgier,str. 225. 12 Por. Wacaw Felczak, Historia Wgier,str. 229.

zabezpiecza si nietykalno ich narodowoci i jzyka. Ta konstytucja przecigna na stron Wiednia wszystkie nie madziarskie ludy z terenw Wgier. Wiede wykorzysta fakt e Chorwaci niezadowoleni z poczyna Wgrw zwoali wasny sobr(zebranie) do Zagrzebia, ten sobr 25 marca ogosi szeroki program reform spoecznych, o wiele radykalniejszych od ustaw marcowych, proklamowa krlestwo Dalmatysko-chorwacko-slawoskie, przywdc tego tworu sta si wspomniany wyej ,posuszny Wiedniowi Ban Jeli13. Sabo reakcji Wiednia na dziaania wgierskie bya spowodowana problemami w samym Wiedniu w ktrym od marca trway rozruchy, nie mniej polityka wiednia skutecznie wzmagaa antagonizmy mniejszoci sowiaskich i rumuskiej na terenie wegier. 12 czerwca powstali Serbowie, i cho Wiede oficjalnie potpi ich dziaania to zarwno cesarz jak i posuszny mu Jeli zachowali neutralno wzgldem Serbw14. Ju w 31 sierpnia wyszed reskrypt domagajcy si ograniczania odrbnoci wgierskich ministerstw skarbu i wojny, rwnoczenie zakazano jakichkolwiek dziaa przeciwko Chorwatom i Serbom. W wyniku takiej postawy Wiednia i ju jawnym aktom wrogoci dworu wiedeskiego Wgry zaczy przygotowywa si do konfrontacji. 11 Wrzenia wojska Jelicia przekroczyy Draw i rozpoczy dziaania przeciwko Wgrom, 25 wrzenia zawiza si komitet obrony narodowej(Wgier). W odpowiedzi na to 25 wrzenia cesarz mianowa hr. F Lamberta gwnodowodzcym wojsk wgierskich i komisarzem krlewskim na Wgrzech, ten jednak pare dni potem zosta zabity w peszcie. 4 Padziernika cesarz Ferdynand rozwiza sejm wgierski i mianowa Jelica gwnodowodzcym na Wgrzech. Jeli ponis jednak klsk w pierwszej fazie dziaa, a kolejna rewolucja w Wiedniu uniemoliwia wysanie wsparcia, gdy w jego wyniku dwr cesarski musia uchodzi do Oomuca.15. Padziernikowa rewolucja w Wiedniu daa Wgrom czas na przygotowanie walk na szerok skale, wadza po rezygnacji Batthyaniego przesza w rce Komitetu obrony narodowej, ktr w tych okolicznociach rozszerzono o 12 czonkw, a jej przywdc mianowany zosta Ludwik Kossuth. Tymczasem w Wiedniu nastpia zmiana na tronie cesarskim, 2 grudnia abdykowa cesarz Ferdynand, a tron przypad modemu Franciszkowi Jzefowi, ostatniemu Habsburgowi rzdzcemu tak wielkim pastwem. Osadzenie go na tronie byo zrcznym posuniciem gdy na nim nie ciyy adne zobowizania wobec rewolucji, a ponadto oddawao rzeczywist wadze w rce ministrw, ktrzy zmierzali skoczy ju z niewygodn rewolucj i powrci do rzdw absolutystycznych. W tym celu naleao zdusi powstanie wgierskie.
13 14

Por. Wacaw Felczak, Historia Wgier,str. 230. Por. Henryk Wierszyki, Historia Austrii,str. 208. 15 Por. Henryk Wierszyki, Historia Austrii,str. 209.

Liczba wojsk wgierskich w grudniu osigna okoo 100 000, w tym 84 000, 8000 kawalerii i 3000 artylerii16.Niestety jak kade powstanie, a takim mianem moemy te dziaania spokojnie nazwa, miao problemy z uzbrojeniem i zaopatrzeniem wojska. Komitet musia rwnie sprowadzi oficerw do dowodzenia powstaczymi oddziaami gdy dostpni byli nadal lojalni wobec Habsburgw, to wanie wtedy na aren dziaa weszli polscy weterani z powstania listopadowego, Henryk Dembiski i Jzef Bem, czy te Jzef Wysoki. Wgrzy w grudniu byli w tragicznej sytuacji, nadal trway walki z Serbami i Chorwatami, ktrzy skutecznie zwalczali wadze Wgrw na swoich terenach, na dodatek dowdca wojsk wgierskich gen. Artur Grgey sabotowa dziaania Wgrw sukcesywnie podajc miasta Windischgraetzemowi liczc, e to doprowadzi do odwoania Kossuth i pozwoli mu na negocjowanie z Habsburgami. W taki sposb Windischgraetzem zaj Bud pod koniec grudnia a 5 stycznia 1849 zaj Peszt. Komitet Obrony Narodowej opuci stolice i przenis si do Debreczyna, a armia Grgey wycofaa si w stron Cisy17. W lutym naczelnym dowdzc armii wgierskiej zosta Dembiski, jednak ju 26 lutego ponis dotkliw klsk w wyniku niesubordynacji Grgeya, gdy ten wbrew rozkazom Kossutha nie stawi si na polu bitwy wci prowadzc swoj rywalizacje z Kossuthem jednoczenie ustpujc Austriakom pola. Na szczcie serca Wgrw pokrzepi fakt, e Jzef Bem do kwietnia umocni Siedmiogrd, ale na froncie zachodnim armia cesarska czynia postpy, zwycistwo pod Hatvan gdzie swoj pomoc odznaczy si legion Polski pod dowdztwem wysokiego, oraz zwycistwo pod Isaszeg zadecydowao o tym, e Austriacy cofnli si Pesztu.W kwietniu nadszed czas na radykalny krok, Kossuth ogosi w Debreczynie detronizacje Habsburgw. Bya to odpowiedz na austriacki terror na terenach, ktre udao im si zaj. Deklaracja Niepodlegoci wywoaa konflikt miedzy Kossuthem a ugodowo nastawion parti pokoju, z kolei jego dziaania nie mogy zadowoli najradykalniejszego stronnictwa, ten fakt ewidentnie wpyn na osabienie pozycji Kossutha.18 Po ogoszeniu deklaracji rozwizano Komitet Obrony Narodowej, a w jego miejsce powoano rzd na ktrego czele stan Bertalan Szemre. Kossuth zosta Prezydenta-Gubernatora i sta si faktyczn gow pastwa. Sytuacje na frontach bya jak najbardziej pomylna, Perczel i Bem rozbili powstacw Serbskich, Na pnocy i zachodzie wojska wgierskie zajy Vc i do 22 kwietnia Komarno, najwiksz twierdze w pnocno zachodniej czci kraju, 24 odzyskano Peszt. Armia Honwedw miaa ju teraz otwart drog do marszu na Wiede, gdzie na dodatek znowu dochodzio do rozruchw. Niestety poczynania Grgeya zmarnoway doskona okazje na zwycistwo, na pocztku ciga wroga do granic egier a potem zawrci i zacz oblega
16 17

Por. Wacaw Felczak, Historia Wgier, str. 243. Por. Wacaw Felczak, Historia Wgier,str. 243. 18 Por. Wacaw Felczak, Historia Wgier,str. 249.

bud. Taka strata czasu pozwolia dworu Wiedniowi na akcj dyplomatyczn i pozyska pomoc cara Mikoaja I. W poowie czerwca wojska rosyjskie w liczbie bliskiej 200 000 pod wodza Paskiewicza wkroczyy na nizin wgiersk, za od zachodu wtargny wojska Austriackie pod dowdztwem gen. Haynau, ktry skutecznie spacyfikowa wczeniej Wochw, na tak liczn armi Wgrzy mogli wystawi 170 000 i kilkanacie tysicy ochotnikw kompletnie niewyszkolonych i praktycznie nieuzbrojonych gdy rzd wgierski nie dysponowa adnymi funduszami. Wgrzy zakadali, e zwi najedcw walk midzy Cis a Dunajem w oparciu o lini poudnia i Siedmiogrodu19. Znw cay plan zosta zaprzepaszczony przez Grgeya, ktry na wasn rk walczy z wrogiem i ponosi w starciach z nim kolejne poraki. W obliczu nieuchronnej klski rzd wgierski wyrane stay si bdy jakie popeni rzd powstaczy, nieuregulowanie naleycie sprawy chopskiej, nieuregulowanie sprawy mniejszoci niemadziarskich, wszelkie decyzje ktre rzd wgierski w tych sprawach byy spnione o rok i nie mogy ju w aden sposb uratowa powstania. Jedynie Bem niezalenie od rzdu wgierskiego jeszcze w grudniu wyda odezw do ludnoci Siedmiogrodu, w ktrej zabezpiecza prawa mniejszoci, mimo e pozostawi jzyk wgierski jzykiem administracji, i tylko dziki tej wczesnej decyzji rzd wgierski wzi to w lipcu pod obrady, ale niestety byo ju za pno. W kocu lipca powstanie dogorywao, rzd uciek, Paskiewicza zabezpieczy pnocne Wgry, Grgey nadal postpowa wedug wasnego uznania, a Haynau 2 sierpnia zdobywa Seledyn. 9 Sierpnia rozegraa si ostatnia bitwa pod Temesvarem, ktra to zakoczya si druzgocc klsk powstacw, 13 sierpnia Grgey kapituluje wobec Paskiewicza, wikszo ocalaych z pogromu ucieka do Turcji. Ostatni bastion powstacw pada 9 padziernika, wtedy pada twierdza w Komarnie, Powstanie Wgrw upado i nastpi czas represji.20 Gwnym wykonawc kar wobec powstacw by Haynau, wielu powstacw zgino w twierdzach w Oomucu, Kufenstein, Spielbergu, Terezinie, Munkaczu i Komarnie, onierze i oficerzy ktrzy nie trafili do wizie przymusowo wcielano do austriackiej armii i wysano na drugi koniec pastwa na teren Woch i niemieckie posiadoci Habsburgw. Stracono Hr. Batthyaniego pierwszego premiera rzdu wgierskiego, i jedynie Grgey unikn stryczka dziki wstawiennictwu Paskiewicza21. Administracje zgermanizowano, od tej pory jzykiem urzdowym by niemiecki, now klas urzdnicz zaczli stanowi Niemcy i mwicy po niemiecku czesi. Zniesiono wszelkie granice celne miedzy Wgrami a reszt domeny
19 20

Por. Wacaw Felczak, Historia Wgier,str. 251. Por. Wacaw Felczak, Historia Wgier, str 254. 21 Por. Wacaw Felczak, Historia Wgier, str 255.

Habsburgw, co wyranie osabio gospodarcz samodzielno Wgier, rwnie zmieniono granice administracyjne Wgier, rozbito historyczne regiony na oddzielne prowincje22. Gwnym twrc nowego absolutyzmu Wiedeskiego na Wgrzech by A. Bach, i od niego nazwano ten system systemem Bacha23. 2.3 Skutki Rewolucji Wgierskiej dla ludnoci nie madziarskich Rzd wiedeski po stumieniu rewolty wgierskiej nie widzia sensu wywizywania si ze swoich zobowiza wobec mniejszoci, ktre wspieray Wiede w walce z Wgrami. W sprawach narodowociowych Serbw, Chorwatw i Rumunw spotka taki sam los jak buntowniczych Wgrw, Chorwatom odgrnie narzucono niemieckojzyczn administracj zamiast obiecanej autonomii, serbska Wojvodina rwnie nie staa si serbsko, lecz niemieckojzyczn prowincj, w Siedmiogrodzie z kolei Rumunii zamiast upragnionej autonomii otrzymali niemieckie gubernatorstwo, terytorium zamieszkane przez Sowakw zostao wcielone do gubernatorstwa wgierskiego. Skutkiem takiej polityki Wiednia byo zblienie niemadziarw z Wgrami, ale teraz uparcie stojcy na stanowisku madziaryzacji politycy wgierscy nie potrafili tego wykorzysta. Wida e nawet bezporednia lekcja pokory jak bya klska powstania nie potrafia przemwi do niektrych politykw wgierskich tak przed jak i po powstaniu i tylko nieliczni z Ludwikiem Kossuthem na czele potrafili oceni prawidow wag problemu. 3. Austria po wionie ludw W wyniku wiosny ludw pastwo Habsburgw przeszo metamorfoz, chocia ponownie wprowadzono rzdy absolutystyczne nie mogy one mie takiej samej formy jak wczeniej, wida to po skadzie rzdu, nie skada si on ju jedynie samy arystokratw( Schwanzenberg i Stadion) w rzdzie zasiedli przedstawiciele zamonego mieszczastwa( K. Bruk). Rzd Schwanzenberga, pierwszy rzd, ktry musia przystpi do rzdzenia domenami Habsburgw dostrzeg fakt e mimo przywrcenia monarchii absolutnej nie moliwe jest przywrcenie porzdku z przed 1848, nie mona byo przywrci paszczyzny z oczywistych wzgldw, nie mona ju byo nie dopuszcza bogatszych mieszczan do wadzy, gdy to mogo by pchn ich ponownie na wspln drog z radykalnymi nurtami.

22 23

Por. ywczyski Mieczysaw, Historia, str. 397. Por. Henryk Wierszyki, Historia Austrii,str. 216.

Wybitnym politykiem za dziedziny gospodarczej byli K. Bruk, ktry widzia gospodark austriack w systemie pastw niemieckich, jako minister handlu organizowa izby handlowo przemysowe oraz wspiera rozwj kolei elaznych. Reformy doczeka si te system edukacji, jego reformatorem by hr. Leo Thun, utworzy instytucje gimnazjum na szczeblu wyszym i niszym. Program obu by podobny z tym e wysze uczyy na znacznie wyszym poziomie. Gimnazjum byo omioletnie, i byo otwarte dla uczniw, ktrzy ukoczyli czteroklasow szko ludow, a koczyo si egzaminem maturalnym na wysokim poziomie. Przez wszystkie klasy uczono aciny, a od klasy trzeciej greki. Reformie ulego te szkolnictwo wysze. Wprowadzono na nim zasad wolnego uczenia si i nauczania, tzw. Profesor mg w zakresie swoich kompetencji prowadzi taki wykady jakie mu odpowiaday. Zniesiono obowizek zdawania egzaminw czstkowych a na ich miejsce wprowadzono egzamin kocowy dla osignicia stopnia naukowego.24 Rwnie polityka dworu wobec kocioa ulega zmianie, nie podlega Ju tak dalego idoncej kontroli jak to byo od czasw Jzefa II. Na zmian postawy wobec kocioa miay wpym dwa czynniki, po pierwsze wiara w to, e koci uwolniony z pod kontroli bdzie szerzy w spoeczestwie konserwatywne postawy, po drugie bya osobista sympatia cesarza Franciszka Jzefa, ktry wychowany by w duchu arcykatolickim. Zmianie uleg cay system administracji i zarzdzania, do wybuchu rewolucji na najniszym szczeblu wadz sprawowa pan wsi, jednak w nowej sytuacji nie mg on by ju dobrym narzdziem do zbierania podatkw gdy zaama si system feudalny. W miejsce pana wprowadzono urzdy powiatowe(Bezik), do tego stworzono najnisze instancje sdownicze oraz powoano suby porzdkowe w postaci andarmerii. Wszystkie te reformy byy dzieem jednego czowieka A. Bacha, ktry potrafi odpowiednia dostroi aparat pastwowy do nowego porzdku.25 4. Zarys postaci Franciszka Jzefa Franciszek Jzef wstpi na tron austriacki w trudnym momencie a mianowicie w cigu trwania powstania na Wgrzech, zastpi on na tronie abdykujcego czasza Ferdynanda, ktry to abdykowa 2 grudnia 1848 roku. Franciszek mia wtedy 18 lat i od pocztku swego panowania sterowaa nim matka Arcyksina Zofia26. Mody Cesarz ulega wpywom nie tylko swojej matki, ale rwnie co bardziej wpywowych osobnikw na swoim dworze. Nie majc adnych
24 25

Por. Henryk Wierszyki, Historia Austrii,str. 217. Por. Henryk Wierszyki, Historia Austrii,str. 218. 26 Por. Henryk Wierszyki, Historia Austrii,str. 219.

zobowiza wobec powstacw nie musia si hamowa w toku tumienia rozruchw na Wgrzech i chocia nie by zwolennikiem represji nie zawsze potrafi sprzeciwi si temu, co czyniono wobec powstacw27, ponadto najego Panowanie przypada ozibieniem stosunkw z Rosj gdy pomoc, jak udzieli mu Mikoaj I mimo e teoretycznie bez zobowiza staa si przedmiotem rnych sporw miedzy obydwoma cesarzami, Franciszek Jzef nie lubi poucze, jakie otrzymywa od Mikoaja, uznawa to afront w dodatku do tego ostatecznie popar jego wrogw toku wojny krymskiej(1853-1856)28. Cesarz nie potrafi przyzwyczai si do zmienionego porzdku wiata wci uwaa, e on i tylko on jest odpowiedzialny za losy pastwa, czu poczucie penej odpowiedzialnoci za swoje pastwo, dlatego te potrafi spdza cae dnie przerzucajc czytajc rozpatrujc i podpisujc rozmaite dokumenty wagi pastwowej29, ale wanie to poczucie odpowiedzialnoci sprawiao e czyni to sam, takie podejcie hamowao wiele decyzji, gdy zanim je podj cesarz musia wpierw zapozna si ze wszystkimi dokumentami z ni zwizanymi a wczesne pastwo nie mogo funkcjonowa przy tak wolnym procesie podejmowania decyzji. Taki by Cesarz Franciszek Jzef czowiek sprawiedliwy wielbiony przez podanych, na ktrym spocz ciar zarzdzania imperium skupiajcym w sobie liczne narody i ktry mia by ostatnim cesarzem Europy i jedynym spoiwem coraz bardziej rozprajcego si pastwa habsburskiego30. 5. Austria na arenie midzy narodowej po wionie ludw Austria zwizana bya z Rosj od czasu powstania witego przymierza(1833), w okresie wiosny ludw ten sojusz trzech mocarstw Austrii, Prus i Rosji okaza si zbawiennym, szczeglnie dla Austrii, ktr przed ostateczn klsk z rk powstacw wgierskich ocalia kampania Paskiewicza. Niestety polityka Franciszka Jzefa i jego niedowiadczonego ministra spraw zagranicznych hr. Buola von Schauensteina. Franciszek Jzef prowadzi nierozwan polityk wobec Rosji, pierwszym afrontem bya interwencja Austrii w roku 1852 na rzecz Czarnogry przeciwko turcji31, gdy Rosja rocia sobie wyczno do opieki nad chrzecijanami w obrbie imperium tureckiego, ale prawdziw koci niezgody staa si postawa Franciszka Jzefa do Wojny krymskiej, ktry wbrew oczekiwaniom Cara Mikoaja I nie zachowa neutralnoci32 jednoczenie brak zdecydowanej postawy zrazi rwnie Francje i
27

Por. John Van Der Kirstem, Franciszek Jzef: prywatne ycie ostatniego wielkiego cesarza europy, Amber2006 wydanie I, str. 28. 28 Por. John Van Der Kirstem, Franciszek Jzef, str. 47. 29 Por. John Van Der Kirstem, Franciszek Jzef,str. 26. 30 Por. Chwalba Andrzej, Historia powszechna XIX wieku, str 379. 31 Por. Henryk Wierszyki, Historia Austrii,str. 219. 32 Por. ywczyski Mieczysaw, Historia, str. 444.

Anglie, co doprowadzio Rosj w kocu lat 50 XIX wieku w stan izolacji na arenie midzy narodowej. Ta izolacja polityczna Austrii zachwiaa jej Hegemoni na pwyspie apeniskim, gdzie krlestwo Piemontu mimo klski w 1849 nie porzucio myli o zjednoczeniu Woch, w dodatku jedyne pastwo, ktre oferowao Austrii przymierze, czyli Prusy, oferowao je tylko pod warunkiem uznania jego za rwnorzdnego partnera w zwizku niemieckim. Piemont za cen Sabaudii i Nicei zawar przymierze z cesarzem Francuzw Napoleonem III w roku 1859. Sprowokowaniem konfliktu mia zaj si Camillio Benso, zwany Cavourem, premier rzdu Piemonckiego, on te zdoby sobie Neutralno Rosji ukadem w Petersburgu zwartego w marcu tego samego roku33. Wojna wybucha w kwietniu, a zacza j sama Austria liczc na szybkie zwycistwo na Piemontem(Krl Sardynii), Austriacy poprzez zdrad woskojzycznych oddziaw i nieprzygotowane do kampanii ponosia klsk na klsk34, a w kocu przegraa po Solferino 24 czerwca, w rozmowach pokojowych uczestniczyli, Cesarz Francuzw, cesarz austriacki i krl Sardynii, Austria zrzeka si Lombardii na rzecz Francji a ta przekazaa j Wiktorowi Emanuelowi krlowi Piemontu i Sardynii, ta klska zamaa dominacj Habsburgw we Woszech gdzie nadszed okres przewrotw i rewolucji, ktry doprowadzi do ich zjednoczenia wanie pod berem Sardyskim35. Po klsce roku 1859 nastpiy pewne zmiany w samej Austrii, Aleksander Bach przesta by ju Ministrem stanu Austrii, na jego miejsce wstpi Agenor Gouchowski ktry nieco wczeniej obj ministerstwo spraw wewntrznych. Nowy Minister stanu (czyli osobnik ktry peni rol premiera, wyda w tzw. Dyplom Padziernikowy(wydany w padzierniku 1860) w ktrym to okrela pewien nowy porzdek. Zgodzi si w nim na utworzenie Rady pastwa(Reichsrat), ktrego rol miao by reprezentowanie poszczeglnych sejmw krajowych. Dyplom podkrela te w pewien sposb szczegln pozycj Wgier w systemie pastw Habsburskich i przywraca na powrt przed rewolucyjny podzia pastwa. Niestety ten zapis zwrci przeciwko niemu liberaw austriackich jak rwnie Wgrw, dla ktrych ustpstwa byy wci zbyt skromne, w grudniu Gouchowski poda si do dymisji36. Tymczasem nowy minister spraw zagranicznych hr. B. Rechberg prbowa wskrzesi sojusz trzech mocarstw, ale torpedowany przez dyplomacje Napoleona III oraz osobiste urazy cara Aleksandra II plan nie powid si, teraz nastpi ostateczny zwrot w polityce wewntrznej Austrii, przejcie do polityki LiberalnoCentralistycznej. Now koncepcj realizowa Anton von Schmerling, zwolennik zjednoczenia
33 34

Por. ywczyski Mieczysaw, Historia, str. 449. Por. ywczyski Mieczysaw, Historia, str. 451. 35 Por. Henryk Wierszyki, Historia Austrii,str. 221. 36 Por. Henryk Wierszyki, Historia Austrii,str. 224.

Niemiec pod hegemoni Austrii. Schmerling widzia jak reformy liberalne wzmocniy Prusy i z tego powodu zacz czyni liberalne reformy w samej Austrii, jednak nominacja Schmerlinga na ministra stanu wcale nie pocigaa za sob dymisji Rechbera, co powodowao cige wahania w polityce zagranicznej gdy obaj panowie mieli z goa odmienne pogldy. Jednoczenie Schmerling nie mg w caoci odwoa dyplomu padziernikowego gdy ten rozbudzi Wgrw ale take inne narody nie niemieckie monarchii. Schmerling w roku 1861 wyda tzw. Patent Lutowy, ktra staa si praktycznie ustaw zasadnicz a wic konstytucj. By on naturalnym nastpstwem Gouchowskiego dyplomu Padziernikowego a poniewa patent ogranicza niejako jego postanowienia, dlatego te trzeba byo nada patentowi rang n konstytucji. Patent Ogranicza przede wszystkim role sejmw krajowych na rzecz dwu izbowej rady pastwa. Niestety taki stan rzeczy nie zadowoli ani Wgrw, ktrzy dali wasnej konstytucji, ani co waniejsze czechw, ktrzy domagali si zmian takich jakie obieca im jeszcze cesarz Ferdynand w roku 184837. W tym czasie Austria potulnie prbowaa zjednoczy Niemcy pod wasnym przewodnictwem, dlatego w roku 1863 zwoaa zjazd ksit rzeszy do Frankfurtu, lecz dziki dziaaniom Bismarcka38, ktry niedawno zosta kanclerzem krl. Pruskiego, prba ta speza na niczym. Prusy w tym okresie byy jedynym potencjalnym sojusznikiem Austrii, co potrafi wietnie wykorzysta Bismarck, jego zrczna polityka potrafia wyprowadzi w pole Dwr Franciszka Jzefa i wykorzysta jego przewiadczenie o wasnej niezachwianej potdze. 6. Wojna z Austrii z Dani(1864) i Prusami(1866) Ju od 1848 problematyczna bya przynaleno do Danii dwch ksistw niemieckich, Szlezwiku i Holsztynu. Problem wytworzy si, gdy w roku 1863 Fryderyk VII krl. Danii, wbrew wszystkim pastwom niemieckim ogosi wcielenie obu spornych ksig. o Danii, Fryderyk zmar w listopadzie tego samego roku. Koron Dusk po mieci Fryderyka VII obj jego szwagier Chrystian IX, ale w ksistwach domagano si aby ich wadc zosta Fryderyka Augustenburga pochodzcego z bocznej linii ksit szlezwicko-Holsztyskich a przy tym domagano si utrzymania dotychczasowego ustroju ksistw. By to ostatni moment, kiedy dominujca w zwizku niemieckim Austria moga zdoby przewag nad Prusami w ich wycigu o zjednoczenie, interweniujc jako przywdc wszystkich krajw zwizku Niemieckiego39. Austria jednak wystpia jedynie w sojuszu z Prusami. Dziaania wojenne zaczy si w lutym 1864, dania nie bya wstanie oprze si poczonym armi pruskiej i
37 38

Por. Henryk Wierszyki, Historia Austrii,str. 226. Por. ywczyski Mieczysaw, Historia, str. 487. 39 Por. ywczyski Mieczysaw, Historia, str. 488.

Austriackiej i w poniosa sromotn klsk w bitwie pod Dupell w wyniku, ktrej sojusznicze wojska opanoway cay pwysep Jutlandzki. Wojna zakoczya si pokojem wiedeskim (20 X 1864), na mocy ktrego oba ksistwa zostay oderwane od Danii, tutaj Austria popenia kolejny bd a mianowicie zamiast jako wiodce pastwo niemieckie przej kontrol nad ksistwami, i osadzi tam prawowitego ksicia Fryderyka lecz Bismarcka pragnc zachowa kontrol na obrotem spraw chcia zwiza osob ksicia z krlestwem Prus. Ostatecznie ustanowiono Kondominium obu mocarstw, Prusy objy zarzdem Szlezwik a Prusy Holsztyn40. Prusy nie odpuciy sobie

40

Por. ywczyski Mieczysaw, Historia, str. 489.