Humanistyka

HUMANISTYKA (ac.
humanus ludzki) zesp nauk i dyscyplin, ktrych

przedmiotem jest czowiek historyczny, poznawany w aspekcie racji i
uwarunkowa jego decyzji, dziaa oraz skutkw tych dziaa (stanw rzeczy,
wytworw), z uwagi na ich donioso kulturow (celowo).
Z DZIEJW POZNANIA HUMANISTYCZNEGO I ZAGADNIE HUMANISTYKI. Zachowane
rda historyczne zawiadczaj, e namys poznawczy nad istot poznania
humanistycznego siga pocztkw kultury europejskiej, jednak dugo nie
odrniano dziejw od historii jako nauki o dziejach, a literatury od filologii.
Tak byo przynajmniej do czasw refleksji filozoficznej F. Bacona, ktry w
traktacie De dignitate et augmentis scientiarum wyrni opart na rozumie
filozofi, do ktrej zaliczy matematyk i nauki przyrodnicze, a take bazujce
na pamici kronikarstwo oraz poezj domen wyobrani, czy do czasu
Kartezjusza, ktry we wstpie do Rozprawy o metodzie owiadczy, e historia
i filologia to rodzaje poytecznego zajcia o charakterze moralizatorsko-
pedagogicznym. Jednak nauki te byy uprawiane od czasw staroytnych,
pierwotnie pod postaci rozmaitych grafii, co owocowao zacztkami
refleksji metateoretycznej. Miay one charakter pionierski, ich autorami byli
poeci, mwcy i kronikarze, ale niosy ze sob okrelone rozwizania i
sygnalizoway istnienie realnych i wakich poznawczo problemw.
Mona sdzi, e u podstaw ludzkiej kultury ley mit (gr. o0o
[mythos]): uyteczne poznawczo upodobnienie fikcji (wymysu) do prawdy.
Mit by historycznie pierwsz form poznawcz Europejczyka; zawarte w nim
dowiadczenia i wiedza ujte byy i wyraone w formie metafory (gr. ctuoop
u [metaphor]), co skaniao do wyjanie przynoszcych rozumienie i
wanych yciowo. Zajmoway si tym wyrocznie i wieszczkowie-aojdowie
(pieniarze), ale rwnie ci, ktrzy zbierali mity, opisywali je i katalogowali, a
take wykadali ukryty w nich, doniosy poznawczo sens. Tego rodzaju zabiegi
zrodziy mitografi czy mitozofi (mito-teo-logi) lub logografi i day
pocztek zarwno historii, jak i filologii. Mianem logografa okrelano kadego
pisarza bd znawc i ukadacza mw, a nawet historyka. I tak, suce
dydaktyce eposy genealogiczne historie bogw i synnych rodw, oraz
ludowe legendy, bdce mieszanin faktw i mitw, legy u podstaw historii. Z
genealogii zrodzia si chronologia, ktra ju wiadomie posugiwaa si
krytyk rde mwionych i pisanych, analizujc je pod ktem ich
HUMANISTYKA PEF Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
wiarygodnoci, systematycznie eliminujc rzeczy niepowane (mieszne) i
usiujc odrni fikcj od prawdy. W VII w. przed Chr. zasugi na tym polu
pooyli: Hekatajos z Miletu, Charon z Lampsaku, Ksantos z Lidii, Feredykes z
Aten, Hellenikos z Lesbos, Apollodor z Aten i Euhemer z Messyny. Waciwy
pocztek historii wie si z Herodotem z Halikarnasu, Tukidydesem i
Ksenofontem z Aten. Podkrelali oni poznawcz wag faktw i rde wiedzy
o faktach, ale rnie wykadali sens dziejw; wg Herodota dziejami kieruje
sprawiedliwo boa, ktra zabiega o rwnowag dobra i za, Tukidydes
odstpi od wyjanie mitologicznych i traktowa dzieje antropologicznie,
jako skutek wiadomego, lecz kierowanego namitnociami dziaania
czowieka, za Ksenofont sdzi, i s one obrazem polityki i jej ideau:
doskonaego pastwa (ustroju). Herodot wprowadzi nazw historia (gr.
joskie totoptq [histore]), zyskujc przydomek ojca historii.
Na rozwj poznania humanistycznego (jego filologicznego aspektu)
wpyno znaczco spotkanie si logografii z filozofi. Doskonalono znane
formy literackie, np. mow, w zakresie ktrej wyrniono style (np. gadki
czy sodki) i rodzaje (np. polityczna, sdowa, popisowa); pojawiy si take
nowe, np. traktat czy diatryba jako dialog z wprowadzeniem fikcyjnych
postaci, ktry pod pirem Platona osign doskonao. W VIV w. rozkwita
retoryka, na niwie ktrej dziaali: sofista Gorgiasz z Leontinoi, Isokrates z Aten
oraz mwcy i zaoyciele szk krasomwczych Demostenes i Hypereides z
Aten. Pod wpywem Isokratesa historyk Teopomp z Chios wprowadzi do
historii metod retoryczn. Nastpowaa specjalizacja poznania
humanistycznego, podzia jego przedmiotu i kompetencji poznawczych; z
logografii wyodrbnia si retoryka, gramatyka, logika i poetyka. Wreszcie
poznanie to stao si przedmiotem filozofii. Rodzca si filozofia zmagaa si z
tradycj mitologiczn, ktrej poznawczym oparciem bya mitografia
(mitozofia), jako tradycyjne rdo wiedzy o wiecie i czowieku; pierwsi
krytycy tej tradycji to Ksenofanes z Kolofonu i Platon. Wan rol odegra
Arystoteles ze Stagiry, ktry w zakres przedmiotu filozoficznej 0cptu
[theora] wczy zagadnienie jzyka i sztuki literackiej; przede wszystkim
odrni poezj (literatur) od filozofii: poeta naladuje natur i tworzy mity, a
filozof wyjania zastany wiat natury, cho moe si posuy literackimi
formami opisu. Z Arystotelesowej Poetyki wynika, e zna on wiedz
humanistyczn, ale e nie ceni jej zbyt wysoko; co wicej wyej stawia
wiedz poetyck od historycznej. Poezja jest bardziej oglna i filozoficzna
(powana) od historii, traktuje bowiem o tym, co mogoby si wydarzy (co
jest moliwe lub prawdopodobne), historia za tylko o tym, co si faktycznie
zdarzyo. Historyk opisuje jednostkowy fakt; ten sam fakt ujty przez poet, a
wic oczyszczony z tego, co niekonieczne, posiada poznawczy walor i
paradygmatyczn wymow. Poezja uoglnia, natomiast historia dotyczy tego,
co jednostkowe, a o tym, co jednostkowe, nie ma nauki. Rezerwa Stagiryty
wobec historii pyna z jego teorii nauki i koncepcji poznania naukowego, w
wietle ktrej wszelka ludzka wiedza ma charakter filozoficzny, a uchwycone
przez filozofi istoty rzeczy cel poznania wartociowego daj rozumienie i
stanowi przyczyny wzorcze dziaa kulturowych, a wic take kryteria oceny
celowoci tych dziaa. Wynika z tego, e poznanie faktw jednostkowych
dostarcza wiedzy o tym, co moe by tak lub inaczej (co jest niekonieczne);
takie ujcie poznania nie sprzyjao naukom szczegowym. wiadczy o tym
sposb, w jaki Arystoteles w Poetyce korzysta z wiedzy humanistycznej. Jest
ona rdem heurezy myli oraz narzdziem ilustracji susznoci jego wasnych
twierdze, ktre tworz kryterium oceny pogldw i koncepcji artystw i
logografw. Arystoteles uwzgldnia historyzm poznawczy, czyli wymg
znajomoci dorobku minionych pokole, lecz nie by historykiem ani
filologiem, natomiast jako filozof stawia i rozwizywa (niezalenie od tego,
czy susznie) leitmotiv problemu h., ktrym jest kwestia oceny dziaa
czowieka i skutkw (wytworw) tych dziaa, ktrym jest zgodno z
rozumn natur czowieka. Historycy gr. rozstrzygali ten problem rozbienie, a
by moe Arystoteles nie akceptowa mitologicznych uzupenie
historiografii (casus Herodota), gdy byy one naiwne i jawnie pozanaukowe.
W okresie hellenistycznym powstao w Aleksandrii (336330) synne
Muzeum, czce w sobie bibliotek z systematyczn i zinstytucjonalizowan
prac akademick. Zebrano w nim 500 tysicy vol. od Homera do
Arystotelesa co wymagao zastosowania sztuki katalogowania i krytyki
rde (autentyk czy apokryf), a take dawao asumpt do rozlegych docieka
naukowych, take nad sam nauk, cho te miay charakter raczej
przyczynkarski. Prawie kady ze znanych uczonych tego okresu mg
poszczyci si ogromn erudycj. Taki stan trwa do schyku staroytnoci, ale
w epoce gr.-rzymskiej straci impet i nabra cech wtrnoci. W filologii
opracowywano podstawy krytyki literatury i warsztatu naukowego humanisty
(Hipparch z Nicei), tworzc nowe teorie sztuki (poetyki), w ktrych zawarte s
ju zrby teorii rodzajw i gatunkw literackich (Warron, Akcjusz, Filodemos
z Gadary), piszc encyklopedie sztuki (Pliniusz Starszy), doksografie i
biografie opisy ycia filozofw i artystw, etologie nauki o charakterach i
obyczajach, periegetyki opisy dzie sztuki (wity, pomnikw) i studia
historyczno-literackie (Teofrast, Diogenes Laertios), gramatyki (Polibiusz z
Megalopolis, Dionizy z Tracji), encyklopedie oglne (Tacyt, Ptolemeusz).
Tworzono historie oglne i szczegowe, a take porwnawcze (Plutarch z
Cheronei), a pomidzy historykami toczy si cichy spr o to, czy naukowo
miarodajne kryterium interpretacji dziejw ma by mitologiczne,
antropologiczne, polityczne, etyczne czy retoryczne; czy kryterium takie jest
uniwersalne, czy partykularne i wzgldne. Zgbiano zagadnienie krytyki
rde oraz kwesti czynnikw warunkujcych genetycznie ludzkie decyzje;
pojawio si zagadnienie roli jednostki w dziejach oraz istnienia si lub praw
dziejowych; na tym polu wyrnili si: Arystarch z Samotraki, Polibiusz z
Megalopolis, Warron, Plutarch z Cheronei, Diodor z Sycylii, Strabon z Amasei,
Lukian z Samosat (piszcy o metodzie historii), Jzef Flawiusz i historyk
rzymski Tacyt.
W okresie rzymskim znaczny wkad w myl humanistyczn wnis
Cyceron pisarz, historyk i teoretyk historii, teoretyk wymowy i tumacz
tekstw gr., a take poeta Horacy, autor Listw, spord ktrych saw zdoby
trzeci list z II ksigi List do Pizonw, znany jako De arte potica. Myl
teoretyczna obu jest wyrazem retorycznego podejcia do zagadnie literackich,
a pogldy Horacego, bdce poetyck parafraz wiedzy naukowej, oddziaay
na pniejsz poezj oraz na poetyki, zw. w XVIXVII w., m.in. na G. C.
Scaligera, G. G. Trissino, T. Tasso, L. Castelvetro, na synne Lart poetique N.
Boileau-Despraux i na De perfecta poesi M. K. Sarbiewskiego, nazywanego
Horatius sarmaticus. Pod koniec XV w. M. H. Vida przeoy Poetyk
Arystotelesa, co przyspieszyo i pogbio studia nad literatur, zdominowane
dotychczas przez myl platosk, stawiajc humanistw przed (spornym do
dzi) problemem statusu poetyki pord nauk o sztuce.
Schyek staroytnoci wraz z rozpadem cesarstwa rzymskiego,
wdrwkami ludw, naporem mylenia praktycznego i sceptycyzmu przynis
upadek nauki, dlatego pocztki wiekw rednich to okres dziaalnoci
encyklopedycznej i komentatorskiej, ktrej gwnym celem byo uratowanie
spucizny mylowej przeszoci. Z tej pracy, ktra toczya si ju w ramach
kultury chrzecijaskiej, radykalnie zmieniajcej obraz wiata, a przede
wszystkim czowieka i celu jego ycia, zrodzi si nowy system wiedzy i nowa
koncepcja nauczania, ktrych podstawy tworz artes liberales (sztuki
wyzwolone): gramatyka, retoryka i dialektyka (trivium) oraz geometria,
arytmetyka, astronomia i muzyka (quadrivium). Celem sztuk wyzwolonych
byo usprawnienie poznania ludzkiego, przygotowanie go do podjcia studiw
filozoficznych i teologicznych oraz prawa i medycyny. Zwieczeniem wiedzy
staa si teologia sacra doctrina, wspomagana przez filozofi (ancilla
theologiae). Idea sztuk wyzwolonych bya ju znana staroytnym Grekom;
sztuki literackie wyrnia Isokrates, za matematyczne Platon; pisali o nich
Galen, Cyceron, Warron, a w redniowieczu Augustyn z Hippony, Boecjusz
oraz encyklopedyci tacy jak: Kasjodor, Izydor z Sewilli, Beda Czcigodny,
Hraban Maur. Byy one podstaw ksztacenia a do XVIII w. W okresie
dziaalnoci ojcw Kocioa do IVV w. obok historii wieckiej wprowadzono
historiografi chrzecijask, apologi, kazania, rozwijano ortografi,
epistolografi i etymologi. Jednym z wanych wtkw nauki redniowiecza
by namys nad filozofi i jej kompetencjami poznawczymi, a take nad
poznawczymi walorami sztuki czy wiedzy poetyckiej (humanistycznej).
Wyrniali si: Hugon ze witego Wiktora, Jan z Salisbury, ktry jest
uznawany za wzr humanisty, kad bowiem nacisk na praktyczno-etyczny
wymiar ycia ludzkiego, a w zakres nauki wczy wiedz o czowieku-
wytwrcy i jego dzieach, oraz Tomasz z Akwinu, ktry dopeni klasyczn,
arystotelesowsk teori sztuki, ale traktowa jeszcze poezj jako wiedz, ktra
za pomoc znakw przekazuje prawd rzeczy. Bya to sztuka figuratywana,
ktrej style oddaway przenonie prawd rzeczy; prawda ta tkwia w
uniwersalnym stylu (w reguach). Z uczonych arab. zasugi dla h. pooyli:
Awerroes z Kordowy, ktry przeoy na arab. Poetyk Arystotelesa i
komentowa jej tre, oraz Ibn Chaldun z Tunisu, historyk i teoretyk historii,
wicy poznanie humanistyczne z filozofi, ujmujcy dzieje przyczynowo i
pod ktem czynnikw cywilizacyjnych.
Wanym dla h. wtkiem nauki redniowiecznej bya teologiczna
egzegeza (hermeneutyka) Pisma witego. Teologia musi posuy si
metodami historii i filologii, poniewa Pismo wite w swym literackim
wymiarze ma sens dosowny, gdy mwi bezporednio o wydarzeniach
historycznych, ale take sens przenony (metaforyczno-alegoryczny), kiedy
traktuje o rzeczywistoci transcendentnej, celu ludzkiego ycia. Doszed wic
do gosu problem interpretacji tekstu, z czym borykali si ju autorzy
staroytni, mitozofowie z VIV w. wykadajcy dziea Homera i Hezjoda
(Theagenes z Region, Metrodoros z Lampsaku). Hermeneutyka biblijna
nawizywaa do gr. mitoznawstwa i oddziaaa na teori literatury. W zakresie
teorii interpretacji humanistycznej wkad wnis Konrad z Hirschau i poeta
Dante Alighieri, ktry w Boskiej komedii umieci tezy metapoetyckie, a w
dziekach teoretycznych wyrni poziomy znaczeniowe fikcji literackich
(dosowny, alegoryczny, moralny, anagogiczny), ponadto zaj si kwesti
genezy jzykw i rol jzykw narodowych w tworzeniu kultury uniwersalnej.
W Europie XIIXV w. prowadzono studia literackie z przywoaniem autorw i
wzorw staroytnych (Homera, Wergiliusza, Owidiusza, Horacego,
Juwenalisa, Persjusza, Marcjalisa, Lukiana, Seneki, Cycerona, Kwintyliana), a
w szkoach i uniwersytetach systematyczne studia nad nimi, co zaowocowao
tzw. accessus ad auctores, np. Konrada z Hirschau czy Bernarda z Utrechtu.
Wprowadzenia te cechowa metodyczny i systematyczny opis ycia autora,
struktury i formy jego dziea (metrum, gatunek, styl) oraz jego znaczenia
(sensu alegorycznego) i intencji autora; ponadto tworzono tzw. ars
versificatoriae, w ktrych wykadano wiedz o poezji i jzyku poetyckim,
objaniano kluczowe pojcia teoretycznoliterackie, podawano uniwersalne
zasady sztuki poetyckiej i szukano rde bdw poetyckich.
W epoce renesansu i okresie porenesansowym nastpi burzliwy rozwj
myli humanistycznej; tumaczono i publikowano autorw staroytnych, co
pobudzao dociekania historyczne oraz studia nad jzykiem i podstawami
metody interpretacji, a take nad rol tradycji filozoficznej we wspczesnoci.
Ton nadaway: Akademia Platoska we Florencji oraz uniwersytety w Padwie i
Bolonii, gdzie autorytetem by Arystoteles. W orodkach tych przewodzili
filozofowie-humanici, tumacze i komentatorzy, twrcy antropocentrycznej
ideologii humanizmu, mitygowanej co prawda myl wielkich filozofw, lecz
traktujcej filozofi jako sztuk ycia i hodujcej ideaowi homo loquens,
np. Gemistos Pleton, Jan Bessarion, twrcy humanizmu filologicznego
Marsilio Ficino i Jakub Pico della Mirandola, Jerzy z Trapezuntu czy Piotr
Pomponazzi, a pniej, filolog Justus Lipsius, przedstawiciel humanizmu
psychologicznego Michel de Montaigne i teologizujcego Franciszek Salezy.
U podstaw ksztacenia leaa koncepcja studium humanitatis, w ktrej
znaczn rol odgrywaa gramatyka, retoryka, historia, poetyka i moralistyka.
Dzieje ludzkie oraz literatur wykadano z ideologiczn intencj uwypuklenia
twrczych zdolnoci czowieka (homo creator) i jego zaangaowania w ycie
publiczne (homo politicus). W zakresie studiw literackich dominoway artes
versificatoriae i poetyki, spord ktrych wyrniay si dziea J. C. Scaligera,
M. K. Sarbiewskiego, G. J. Vossiusa i N. Boileau-Despraux. W sporze o
poetyk wypowiadali si artyci i teoretycy (np. J. Racine, P. Corneille, J.
Chapelain, R. Rapin, J. Dryden, M. Opitz, E. Tesauro, Lope F. de Vega Carpio,
Ph. Sydney), a kluczowy aspekt tego sporu wyraao pytanie: jedna,
uniwersalna poetyka czy wiele rwnoprawnych poetyk platoska,
arystotelesowka czy horacjaska? Ideowe ramy dyskusji nadaje tzw. Querelle
des Anciens et des Modernes (L. Perrault, B. Le Bouvier de Fontenelle, W.
Temple, W. Wotton, J. Swift), w ktrej na dobre od Owiecenia przewaali
zwolennicy modernizmu, czyli ideologii postpu poznawczo-moralnego i
artystycznego. Ideologia ta w czasach wspczesnych znalaza wyraz w tzw.
postmodernizmie, ktry proklamuje mier historii (koniec dziejw) i sztuki,
a w miejsce h. tradycyjnej (teoretycznej) wprowadza ide h. tzw. otwartej.
W XVIIXIX w. w zmienionym, wanie modernistycznym kontekcie
mylowym, h. zyskaa zrby wasnej metodologii. Kontekst tworzya filozofia
pokartezjaska, rozpita pomidzy skrajnym racjonalizmem i irracjonalizmem,
co znaczco wpyno na ksztatowanie si dyskusji wok h. Nurt
racjonalistyczny (modernistyczny) wynis na piedesta nauki przyrodnicze,
zawajc w ten sposb pojcie nauki i kryteriw naukowoci poznania.
Towarzyszya mu modna od renesansu ideologia przebudowy wiata i
uszczliwienia czowieka (hominis felicitas), ktra zdominuje kultur a po
XIX w., w czasach nowoytnych wystpujc w szacie pozytywizmu;
nieodcznymi skadnikami pozytywizmu s scjentyzm i mylenie utopijne.
Teoretycy h. borykali si z dwoma problemami: jej domnieman naukowoci
oraz poznawczo-spoeczn rol, jednak spraw podstawow byo dostrzeenie
samej h. i odrnienie jej od przyrodoznawstwa. W tej mierze zaznaczy si G.
Vico, ktry na gruncie swej antykartezjaskiej historiozofii krytykowa
scjentyzm i mechanicyzm (technicyzm) nowoytnej kultury, D. Hume,
umieszczajcy h. w polu filozofii moralnej jako domeny faktw psychicznych
podlegajcych prawidowociom i dajcym si opisa, J. Bentham, ktry
wyrni nauki o duchu (pneumatologiczne). J. S. Mill i pozytywista H. Taine
postulowali, aby nauki o duchu uprawia na wzr przyrodoznawstwa, w
oparciu o naturalizm i psychologizm, co daje rkojmi typologizacji faktw
psychicznych. Stosunkowo duo uwagi powicono historii: G. W. Leibniz
podkrela wag poznawcz dokumentw i rzetelnej krytyki rde, J. Mabillon
wyrni nauki pomocnicze historii (paleografi, dyplomatyk i sfragistyk)
Ch. L. de Secondat Montesquieu, F. M. A. Voltaire i J. A. Condorcet wizali
nauk o dziejach z teori i histori cywilizacji, ide praw dziejowych i
obyczajowoci, J. Mser krytykowa mechanicyzm dziejowy i wyakcentowa
rol indywiduum w tworzeniu faktw dziejowych. Zasugi dla teorii historii
sztuki wnis J. Wincklemann. O ile pierwszy pozytywizm A. Comtea
stwarza nadziej h., cho za cen naladowania kanonu poznania
przyrodoznawczego, o tyle jego XX-wieczne odmiany empiriokrytycyzm (R.
Avenarius, E. Mach) i empirystyczny weryfikacjonizm (M. Schlick, R. Carnap)
odmawiay h. prawa do miana nauki i sytuoway j w sferze domniema i
preferencji. Sytuacja zmienia si wraz z narastajc krytyk empiryzmu,
scjentyzmu i pozytywizmu (W. V. O. Quine, L. Wittgenstein, K. Popper, Th.
Kuhn, I. Margolis, N. Goodman, P. K. Feyerabend, I. Lakatos) oraz
spoecznego modernizmu (J. Derrida, J.-F. Lyotard, J. Baudrillard, R. Rorty, G.
Vattimo, S. Fish), co wydawao si korzystne dla renesansu h., ale za co
musiaa ona zapaci cen akceptacji wspomnianej ju ideologii
postmodernizmu.
Inny nurt wany dla problemu h. otworzya myl G. W. Hegla, ktry sw
spekulatywn wizj dziejw jako odysei Ducha, ktry dialektycznie zmierza ku
adekwacji poznania i bytowania, a tym samym ku kocowi Historii, da
podstawy optymistycznej historiozofii i dostarczy uniwersalnego kryterium
oceny dziejw. Dziejami nie rzdz zalenoci (prawa) przyrodnicze
(przyczynowo-skutkowe) ani natury psychologicznej, lecz rozwj
diachroniczny (inkluzja i przeciwiestwo) Idei; w historii wany jest czynnik
idealny. Tym tropem podyli historycy i teoretycy historii (F. K. Savigny, B.
G. Niebuhr, Th. Mommsen, J. G. Droysen) oraz ci myliciele z tradycji niem.,
ktrych uwaa si za twrcw nowoczesnej teorii poznania humanistycznego.
Przewodzi im W. Dilthey, przeciwnik pozytywistycznego redukcjonizmu, wg
ktrego przedmiotem poznania humanistycznego s fakty psychofizyczne
zmaterializowane uzewntrznione (wyraone) przejawy ycia duchowego
konkretnego czowieka (biografizm). Taki przedmiot ma natur jakociow
(nie podpada pod liczb) i jest poznawany intuicyjnie; intuicja to rodzaj
poznawczego wczuwania si (wywania si) w poznawany przedmiot i
kontekst jego powstania (w ducha epoki), pozwalajcy uzyska rozumienie i
miarodajn ocen. Przedmiot h. to kompleksy-struktury natury psychicznej,
std za podstawow dyscyplin humanistyczn uznano opisowo-intuicyjn (a
nie przyrodniczo-mechanistyczn czy asocjacyjn) psychologi. Dilthey
podkrela, e w h. obok sdw spostrzeeniowych i okrelajcych psychiczne
prawidowoci w zachowaniu si czowieka wystpuj sdy wartociujce
(normy i oceny), ktre stanowi o specyfice poznania humanistycznego.
Inaczej rzecz uj W. Windelband, wg ktrego nauki przyrodnicze
dociekaj praw, natomiast humanistyczne koncentruj si na indywidualnych i
jednorazowych (niepowtarzalnych) faktach; pierwsze s nomotetyczne, drugie
idiograficzne (opisuj indywidualne fakty dla nich samych). H. Rickert doda,
e nauki bd generalizuj, bd indywidualizuj; poznanie humanistyczne to
selekcja faktw indywidualnych ze wzgldu na ich warto kulturow.
Powysze idee podjli E. Rothacker, E. Below, E. Troeltsch oraz M. Weber
(autor koncepcji tzw. typw idealnych, paradygmatycznych i racjonalnych
kryteriw ocen), a take twrcy filozofii hermeneutycznej XX w., ktra w
znacznej mierze jest teori poznania humanistycznego M. Heidegger, H.-G.
Gadamer i P. Ricoeur. Ca t tradycj, sigajc korzeniami staroytnoci i
pod rnymi postaciami modn wspczenie, mona okreli mianem h.
historycystycznej, poniewa poznanie humanistyczne jako rozumiejca
interpretacja faktu psychofizycznego w jego strukturalno-caociowym
kontekcie kulturowym jest z koniecznoci historyczne, tzn. jako
rozumienie nie ma cech poznania ostatecznociowego, lecz wzgldny. Zatem h.
jest tylko metod interpretacji, a jej przedmiot jest niepoznawalny
(irracjonalizm). Dlatego tradycja egzystencjalistyczna i hermeneutyczna daje
uyteczne oparcie dla myli postmodernistycznej i jej wizji h., ktrej pilotuje
zawoanie Istniej tylko interpretacje.
STATUS QUO PROBLEMU HUMANISTYKI. Jedn z cech h., towarzyszcych jej od
historycznych pocztkw, jest jej teoretyczna wielojzyczno; wspczenie
h. jest uprawiana np. romantycznie, duchologicznie, formalistycznie,
procesualistycznie, intuicjonistycznie, na mod egzystencjalizmu,
pragmatyzmu czy filozofii lingwistycznej, a prym wiedzie w niej
postmodernizm. Ten stan rzeczy jest rnie oceniany, co dzieli interpretatorw
i waloryzatorw na przeciwstawne (lecz niejednolite wewntrznie) obozy. Wg
pierwszego, wspomniana osobliwo h. jest znakiem, e nie wysza ona z fazy
teoretycznej inkubacji, e trawi j kryzys: brak rozumienia jej przedmiotu,
metody i celu, za ksztatujca jej oblicze mozaika ideowych izmw to
rdo zwtpienia w naukowo h. i przyczyna upadku jej prestiu
spoecznego. Wg drugiego stanowiska, mozaika ideowa h. nie jest symptomem
jej teoretycznego niedorozwoju, lecz znakiem naturalnej zoonoci jej
przedmiotu i pyncego std bogactwa poznawczych punktw widzenia; naley
to bogactwo dostrzec i doceni, gdy jest ono podne poznawczo, stwarza h.
szans wielorakiego rozwoju oraz ywej obecnoci w dyskursie kulturowym.
Aktualnie dominujca wersja drugiego stanowiska gosi wizj h. tzw.
otwartej (rozumiejcej, kognitywnej, obiektywnie relatywistycznej), u
podstaw ktrej ley tzw. pluralizm metodologiczno-teoriopoznawczy; w jego
wietle h. jest rodzajem praktyki badawczej opartej na okrelonej procedurze
interpretacyjnej i tzw. kompetencji lingwistycznej (linguistic competence),
czyli znajomoci jzyka wasnej dziedziny wiedzy; ow praktyk cechuje
programowe otwarcie na interpretacyjne possibilia. Zakada si, e
przedmiot poznania humanistycznego jest wielowykadalny, a sam
wielowykadalno wyraa si bd skrajnie w ideale anarchizmu
interpretacji, bd z zastrzeeniem, e nie pociga ona za sob relatywizmu
interpretacji. Wg ujcia umiarkowanego przedmiot ten powsta w okrelonym
kontekcie cywilizacyjnym i kulturowym, jest wic etnocentryczny: jego
sens jest funkcj tego kontekstu i wyrazem jego ideaw (wartoci), a podlega
zmianom (reinterpretacjom) wraz ze zmianami w rodzimym kontekcie. H.
otwarta odrzuca zarwno monizm (absolutyzm) w teorii poznania
naukowego, wikajcy h. w jaowy poznawczo spr o jej jedynie suszny
model teoretyczny, jak i anarchizm (skrajny relatywizm), suponujcy, e
wszelkie interpretacje s rwnosilne poznawczo. Za odrzuceniem skrajnych
uj przemawia fakt wieloci i historycznej zmiennoci wykadni
humanistycznych oraz fakt eliminowania z dorobku h. interpretacji nie
trafionych, tzn. niedostatecznie uzasadnionych stosowan procedur i
nawietlanym poznawczo przedmiocie oraz jego milieu kulturowym i jego
ideowych transformacjach.
H. otwarta czerpie inspiracje z antyracjonalistycznych i
historycystycznych nurtw filozofii pokartezjaskiej i tak jak te nurty doznaje
ideowej fuzji w onie postmodernizmu. Cho odznacza si wieloma
skrajnociami, towarzyszy jej opinia, e jest i historycznie, i koncepcyjnie
ostatnim gosem w sporze o h., rdem jej rozkwitu i zwiastunem
oczekiwanej ery humanistyki. Jej zwolennicy szermuj argumentami
przeciwko h. tradycyjnej, monistycznej i zamknitej, suponujc t krytyk,
e dzieje h. s histori cierania si modernizmu z postmodernizmem. Za
trafnoci tego sdu i susznoci teoretyczn modelu h. otwartej zdaj si
przemawia trudnoci, na jakie natrafiaj prby obrony tradycji (modernizmu).
I tak, wydawao si, e bdzie mona zintegrowa wane wtki poznawcze,
jakie ujawniy si w dziejach dyskusji nad h., i na ich podstawie zbudowa jej
teori, ktra uniknie zarwno redukcjonizmu, jak i relatywizmu. Punktem
wyjcia jest nurt zapocztkowany przez Humea i Diltheya, cho
antycypowany przez tradycj. Nurt ten popeni zasadniczy bd: uzna, e h.
naley do psychologii stosowanej, a psychologi t budowa na wzr fizyki, a
wic atomistycznie i mechanistycznie lub asocjacyjnie, z nadziej, e pozwoli
to wykry i opisa (uj w prawa) ycie psychiczne czowieka. Bd
psychologizmu zosta przezwyciony, kiedy odrniono od siebie czynnoci i
wytwory tych czynnoci oraz akt psychiczny, tre tego aktu i jego przedmiot
(F. Brentano, A. Meinong, E. Husserl, K. Twardowski). Jako efekt tych
rozrnie powstaa teza, e przedmiotem h. nie s przeycia psychiczne
czowieka, lecz przedmioty psychofizyczne, wytwory zoonych czynnoci
poznawczych i konstrukcyjnych, w ktrych uprzedmiotowiona tre aktw jest
ujta w znaki, a nastpnie zapodmiotowana i zobiektywizowana (wyraona) w
pozapsychicznej materii. Bd mechanicyzmu i atomizmu przezwyciono
dziki dostrzeeniu, e ycie psychiczne czowieka ma charakter caociowy
(strukturalny) i e waciwo t dziedzicz ludzkie wytwory. Wytwory te s
intersubiektywnie dostpnymi strukturami znaczcymi, nonikami intencji
(idealnych znacze), poznawanymi opisowo-intuicyjnie (W. James, Ch.
Ehrenfels, H. Bergson). Zwieczeniem nowoczesnej teorii h. jest teza o jej
zwizku ze wiatem wartoci. Wartoci motywuj ludzkie decyzje, kieruj
deniami i czynnociami, a wytwory czowieka s ich ucielenieniem i
wyrazem (I. Kant, R. H. Lotze, G. E. Moore).
Przedstawiona koncepcja jest niewtpliwie wanym krokiem w teorii h.,
ale niesie ze sob przynajmniej 2 wane (aktualnie dyskutowane) zagadnienia,
za ktrymi kryj si powane trudnoci. Pierwsze z nich dotyczy metody
poznania humanistycznego, drugie pojcia wartoci. Przedmiot h. wytwr
psychofizyczny suponuje odrnienie aspektu genetycznego, zwizanego z
psychik ludzk, przedsibranymi czynnociami i milieu cywilizacyjno-
kulturowym, w ktrym yje i tworzy czowiek, od aspektu rzeczowego, a wic
branego in abstracto wytworu w jego autonomicznej strukturze i
immanentnym ukwalifikowaniu. Lecy u podstaw tego rozrnienia
antypsychologizm dystansuje si od aspektu genetycznego faktw
humanistycznych i staje na gruncie tzw. izolacjonizmu (idiogenetyzmu,
idiografizmu, immanentyzmu, formalizmu, strukturalizmu), goszc, e
poznanie humanistyczne specyfikuj metody tzw. wewntrzne (intrinsic,
ergocentryczne, ejdologiczne, rozumiejce), ktre respektuj autonomi
poznawanych faktw, czym gwarantuj obiektywn ocen ich pozycji w
kulturze. Izolacjonizm jest jednak nurtem wewntrznie zrnicowanym,
postuluje tzw. close reading samego faktu, lecz z odniesieniem poznawczym
uniwersalnym. I tak, h. ma poszukiwa ideowych (historycznych, kulturowych,
literackich) inwariantw (np. M. Weber, E. Cassirer, J. Mukaovsk, F.
Vodika, R. Jacobson, J. Lev, R. S. Levin, J. otman, W. Iwanow, R. Barthes,
A. Greimas, G. Genette, C. Bremond, T. Todorov, J. Kristeva, Ph. Sollers, J. L.
Baudry, M. Bachtin, G. Bachelard, N. Frye, A. Fletcher, R. Scholes, H. Bloom,
R. Ingarden, Z. empicki, M. Kridl), ma by krytyk tzw. wiadomoci
gbokiej (niewiadomoci indywidualnej) lub porzdku mylowego twrcy
dziejw (J.-P. Sartre, M. Blanchot, G. Pouleet, J. Starobiski, J.-P. Richard, J.
Rousset, J. Hillis-Miller, E. Wilson, N. Holland, M. Bodkin, R. Chase, J. Baird,
J. Campbell, K. Kerny, M. Eliade), ma traktowa fakt jako rdo
uniwersalnego sensu wyraonego symbolicznie, mitologicznie czy
archetypicznie (K. Vossler, L. Spitzer, H. O. Burger, T. S. Eliot, J. C. Ransom,
I. A. Richards, A. Tate, C. Brooks, W. K. Wimsatt, E. Staiger, W. Kayser, F.
Martini, E. Trunz, B. von Wiese). Przeciwiestwem izolacjonizmu jest tzw.
kontekstualizm (allogenetyzm, historycyzm, socjologizm, ideologizm,
naturalizm, genetyzm), opierajcy h. na metodach tzw. zewntrznych
(extrinsic, pojetocentrycznych, kauzalnych) i argumentujcy, e dziaania
ludzkie i ich skutki pochodz od konkretnego czowieka i (lub) od kulturowego
milieu i s rdem wiedzy o czowieku historycznym i jego sposobach
pojmowania wiata (J. Piaget, L. Goldmann, S. kiewski, T. Kotarbiski).
W toczcej si dyskusji pomidzy izolacjonizmem a kontekstualizmem
temu pierwszemu zarzuca si sztuczno zabiegu odrywania faktu od kontekstu
oraz formalizm (idealizm) poznawczy, za kontekstualizmowi wytyka si
instrumentalne traktowanie przedmiotu h. i jej ideologizacj. Niektrzy prbuj
przeama dualizm uj i zalecaj wyjcie poza idiografizm (I. Hassan, M.
Krieger, E. Steiner, G. Hartman) lub domagaj si rwnouprawnienia obu
metod, a nawet akceptacji eklektyzmu metodologicznego (J. Hermand, W. K.
Wimsatt, G. Watson, H. Gardner, R. H. Pearce, S. Fish). Ten postulat jest
rozmaicie realizowany, a jego skrajnym wyrazem jest tzw. anarchizm
metodologiczny, ktry jest poczony z postmodernistyczn
(antymodernistyczn) metod tzw. dekonstrukcji faktu, czyli swoistego
demaskowania (uniewaniania) jego ideowej (modernistycznej) zawartoci.
Inn prb uporzdkowania dziedziny h. s prby syntez historycznych,
przedsibrane z intencj dotarcia do praw lub przynajmniej prawidowoci
cywilizacyjno-kulturowych. Na gruncie nauki historii wyrnia si
historiozofi (od Vico i Monteskiusza) lub filozofi dziejw (od Woltera), za
w naukach filologicznych mwi si o historycznoliterackiej syntezie (R.
Wellek, E. Staiger, B. von Wiese, R. H. Jauss, F. Marini, F. Sengele). Jednak
nad t propozycj zaciya tradycja filozoficzna pokartezjaska, a gwnie
myl Hegla (w marksizmie) i rne jej syntezy z myl I. Kanta
(egzystencjalizm, hermeneutyka, strukturalizm, fenomenologia), co znalazo
odbicie w takich rozstrzygniciach sensu dziejw, jak fatalizm, pesymizm,
legalizm (determinizm dziejowy), historycyzm (indeterminizm dziejowy) czy
mesjanizm (prowidencjalizm) uniwersalny lub partykularny (narodowy).
Inna trudno, dotyczca problemu wartoci zwizana jest z impasem
poznawczym w nauce o wartociach aksjologii, ktra nie przekroczya jak
dotd progu pyta o istot wartoci, o jej rodzaje oraz zwizek ontologiczny z
jej nosicielem (bytem), o hierarchi wartoci i ich rol w yciu czowieka
(R. Ingarden, F. Sibley). Propozycji nie brakuje, lecz wicej w nich pyta ni
odpowiedzi, a wysuwane rozwizania, skaone partykularyzmem i
redukcjonizmem, wnosz do h. chaos poznawczy. Zarwno izolacjonizm, jak i
kontekstualizm przywouj pojcie wartoci, jednak dla pierwszego warto
jest indywidualnym pitnem faktu kulturowego, dla drugiego idealnym i
uniwersalnym odniesieniem, kresem poczyna kulturowych czowieka,
okrelajcym sens tych poczyna i jest miar ich celowoci. Pomimo
rozbienoci co do pozycji wartoci wobec faktu oba nurty h. wi warto z
ocen tego faktu, a to wymaga przywoania kryterium wartociowania, a wic
czego, co jest ontycznie i poznawczo pierwotniejsze od wartoci. Tu rwnie
daje o sobie zna uwarunkowanie h. myl pokartezjask i jej dualizmem,
tym razem dualizmem bytu i wartoci. Nierozstrzygalno problemu wartoci
owocuje postawami sankcjonujcymi relatywizm ocen bd postulujcymi
eliminacj oceny z poznania humanistycznego. Uznaje si, e warto jest
illogicznym (pozanaukowym) aspektem h.
Inny problem wspczesnej h. dotyczy zakresu poznania
humanistycznego. Tradycyjnie, poczwszy od gr. staroytnoci, do h. zalicza
si histori: nauk o dziejach ludzkich, oraz filologi: nauk o spucinie
pimienniczej i jzyku, a take rozmaite grafie, logie i znawstwa, np. w
staroytnoci uprawiano mitografi (mitozofi) dyscyplin opisujc mity i
nie stronic od ich interpretacji, logografi nauk o jzyku pisanym oraz
gramatycznych i retorycznych zasadach uywania jzyka, etologi wiedz o
charakterach lub zwyczajach i obyczajach spoecznych, a dzi uprawia si np.
kulturoznawstwo nauk o zastanych formach kultury ludzkiej, teatrologi
wiedz o dokonaniach w dziedzinie sztuki teatralnej. Wraz z postpujc
specjalizacj poznania humanistycznego pojawiay si nowe dyscypliny, a
przedmiot niektrych ulega parcelacji, np. przedmiot logografii sta si z
czasem udziaem gramatyki, retoryki i poetyki. W okresie wczesnej
staroytnoci grafie i logie obejmoway cao ludzkiej wiedzy, byy
protonaukami, z ktrych wyodrbniy si poszczeglne sfery zorganizowanego
poznania, jednak nie zanikny i towarzysz h. do dzi i podlegaj rozwojowi.
Obecnie przyznaje si im na og status dyscyplin pomocniczych, zbierajcych
i porzdkujcych materia poznawczy danej dziedziny kultury, informujcych o
jego przejawach i ideowej zawartoci. Jednak nauki te maj ambicje
teoretyczne, d do wyjaniania, a take uoglniaj i ekstrapoluj wasne
osignicia poznawcze, a to rodzi problemy.
W czasach nowoytnych i wspczenie ma miejsce proces poszerzania
zakresu h.: w jej obrb wcza si krytyk artystyczn, a nawet sam sztuk; co
wicej, chce si widzie w jej ramach nauki spoeczne (psychologi,
socjologi, pedagogik, ekonomi), nauki prawnicze oraz filozofi. Tendencja
ta szuka usprawiedliwienia w znanej ju staroytnym Grekom dystynkcji
natura kultura, dostarczajcej jak si wspczenie sdzi wyrazistego
kryterium podziau poznania ludzkiego na dwie suwerenne dziedziny: nauk o
przyrodzie (materii) i nauk o czowieku (duchu ludzkim). W rezultacie do
humaniorw wcza si wszelkie dociekania, ktre nie podpadaj pod
przedmiot nauk przyrodniczo-kosmologicznych. Uwaa si, e ta perspektywa
pozwala dostrzec specyfik h. i okreli jej status metodologiczno-
teoriopoznawczy, a tym samym uwolni j od groby redukcjonizmu, ktrego
rdem jest tzw. kult nauk przyrodniczych scjentyzm, ktry gosi, e miano
naukowoci przysuguje wycznie poznaniu opartemu na dowiadczeniu
empirycznym, matematyce i eksperymencie, co gwarantuje mu sprawdzalno,
ciso i postp poznawczy. Zwolennicy tego ujcia szukaj odrbnoci
poznania humanistycznego w rozmaitych (branych rozcznie lub cznie)
kryteriach, np. w jego zwizku z wartociami jako illogicznymi
(emocjonalnymi) aspektami kondycji ludzkiej, w jego symboliczno-
retorycznych, archetypicznych, dialogicznych czy kreatywnych ujciach losu
ludzkiego, ktre s wyraane indywidualnie, lecz w ramach kulturowej
wsplnoty interpretacyjnej, w konstruowaniu umownych kryteriw
samozrozumiaoci i tosamoci czy te prarde podmiotowoci czowieka.
Pomysw nie brakuje, a wszystkie wpisuj si w ide h. otwartej i jej ideau
poznania humanistycznego jako niekoczcego si dialogu.
Spr o h. toczy si od czasw gr. staroytnoci do dzi i zasadniczo nie
zmieniaj si dyskutowane problemy, a wysuwane rozwizania mieszcz si
pomidzy tymi samymi, ideowo niezmiennymi skrajnociami, ktre nios ze
sob pytanie, czy poznanie humanistyczne ma charakter naukowy, czy raczej
retoryczny, sucy swoistej terapii duchowej? (R. Kmita, M. Janion, R.
Balcerzan). Do czasu pojawienia si filozofii i pocztkw jej zmagania si z
kultur mitologiczn, zorganizowane poznanie obecne w logiach i grafiach
reprezentowao niewyspecjalizowan cao dorobku poznawczomylowego
Grekw; wraz z filozofi pojawi si namys nad poznaniem naukowym, a losy
h. zwizay si cile z rozstrzygniciami filozoficznymi, rozstrzygniciami,
ktre odzwierciedlay spr o filozofi. Rys historyczny dziejw poznania
humanistycznego pokazuje, e o h. wypowiadali si filozofowie, badacze
dziejw, myliciele, artyci, ktrzy jednak nawizywali do filozofii i na niej
opierali swoj, rozmaicie wyraan refleksj nad przedmiotem, metodami i
celem poznania humanistycznego, a take poszukiwali w jej rozwizaniach
uniwersalnego klucza czy kryterium, wg ktrego naley interpretowa
przedmiot h.; kryterium to peni jednoczenie rol samooceny (celowoci)
poznania humanistycznego.
Do czasw nowoytnych problem h. by dla filozofw raczej problemem
drugorzdnym, jednak systemowe wyjanienia metafizyczne i antropologiczne
oraz teoriopoznawcze stawiane przez filozofw suponoway tezy wane dla h.
Ciar namysu nad h. spoczywa wic na barkach samych humanistw, ale
jako tego namysu zaleaa od tego, do jakiej filozofii i w jaki sposb
nawizywali. Bywao rnie, czego potwierdzenie znajdziemy w epoce
renesansu, okresie filozofii humanistycznej i zarazem h. filozofujcej,
czerpicej z Platona i Arystotelesa to, co byo zgodne z duchem ideologii
humanizmu. Renesansowy spr odzwierciedla znany dylemat h., ktry zwiera
si w dychotomii via antiqua via moderna, ale jego nowe sformuowanie
nie bdzie sprzyja samej h. Jednym z produktw renesansowej ideologii
humanizmu jest wanie modernizm, ktrego wyrazem s utopie spoeczne
wizje doskonaych pastw.
Inn konsekwencj tej ideologii jest polaryzacja poznania naukowego i
narodziny nowoytnego przyrodoznawstwa; te 2 wyznaczniki myli
nowoytnej zostay usankcjonowane filozoficznie przez Kartezjusza (ktry nie
ceni poznania humanistycznego) i legy u podstaw myli Owiecenia, od
ktrego datuje si tryumfalny pochd modernizmu. Nurt ten, nacechowany
optymizmem poznawczym i moralnym, skazi kultur europejsk dwoma
redukcjonizmami: scjentyzmem i socjalizmem, nierozerwalnie ze sob
powizanymi. Owocem scjentyzmu jest kult nauk przyrodniczych, czyli
monizm teoriopoznawczy i metodologiczny, natomiast socjalizm opierajc
si na rozmaitych utopiach postuluje budow doskonaego pastwa, a
najlepiej superpastwa wiatowego (globalnego). Modernizm roci pretensje
do likwidacji za spoecznego, co ma si dokona dziki postpowi
materialnemu, ktrego oczywistym sojusznikiem s nauki przyrodnicze. Za
spraw scjentyzmu modernizm narzuci nauce wskie kryteria naukowoci,
realizowane wycznie na gruncie przyrodoznawstwa, uczyni z nauk
przyrodniczych nauki tzw. wiodce, czego konsekwencj bya redukcja h. do
sfery pozanaukowej ekspresji o walorach terapeutycznych.
Wielu humanistw sprzeciwiao si scjentystycznemu aprioryzmowi,
spychajcemu h. do roli jak chcia pozytywista R. Carnap pamitnika
yciorysu humanisty, w rezultacie czego podjto prb jej unaukowienia na
kanwie scjentystycznej wizji kryteriw naukowoci bd w opozycji do
kanonu naukowego przyrodoznawstwa i z intencj dotarcia do specyfiki
poznania humanistycznego. Ten nurt metahumanistyczny wyda owoce w
postaci wyrnienia dwch typw nauk: 1) nauki nomotetyczne nauki
idiograficzne (W. Windelband); 2) nauki wyjaniajce nauki rozumiejce (W.
Dilthey, H. Rickert). Przyjto, e o ile nauki przyrodnicze wyjaniaj i
poszukuj praw, ich przedmiot jest kwantytatywny, o tyle humanistyczne
opisuj swj przedmiot jego jakociow struktur i zmierzaj do jego
rozumienia, uchwycenia jego niepowtarzalnej wartoci (M. Weber). Powysze
rozstrzygnicie, sprzyjajce idei h. otwartej, zakrela ramy mylowe
wspczesnej debaty nad h.; ramy te s zarazem puapk, ktrej konsekwencj
s rozmaite redukcjonizmy.
Pierwszy z nich dzieli ca nauk na przyrodoznawstwo i h., suponujc
e naukami humanistycznymi s: filozofia, nauki spoeczne, teologia i nauki
formalne. Podzia ten jest konsekwencj dualizmu ontologicznego, ktry ody
w nowoytnej filozofii za spraw Kartezjusza, a ktry dzieli rzeczywisto na
dwie autonomiczne sfery materii i ducha, sprzyjajc w ten sposb
pozytywizmowi i scjentyzmowi. Jego rezultatem jest deskryptywizm i
idiografizm, zakadajcy, e przedmiot h. jest czym jedynym w swoim
rodzaju, unikatowym i w kadym przypadku niepowtarzalnym, a zatem co
narzuca si automatycznie trudno spodziewa si, i jest on skutkiem
dziaania jakich uniwersalnych praw (w rodzaju praw przyrodniczych) czy
nawet prawidowoci; tym indywidualizujcym pitnem kadego faktu
humanistycznego ma by jego wasna warto.
Krytycy tego ujcia przypomnieli Arystotelesowskie stwierdzenie, e o
jednym nie ma nauki i e opis faktu jest zaledwie pocztkowym etapem
poznania naukowego, take humanistycznego. Ponadto, ludzkie dziaania i
wytwory s z pewnoci naznaczone indywidualnym pitnem, ale u ich
podstaw ley wsplna rozumna i wolna natura ludzka oraz ten sam wiat,
dlatego cechuje je typowo i powtarzalno, co otwiera perspektyw
poznawcz na uchwycenie prawidowoci (T. Czeowski, S. Kamiski). Nie
jest to zadanie atwe, poniewa fakt humanistyczny jest wielorako
uwarunkowany, jest jednak konieczne.
Natomiast problem wartoci i wartociowania w h. to problem zoony, a
wspczenie bdnie postawiony i dlatego nierozstrzygalny. Tradycja
aksjologiczna zrodzia si take na gruncie filozofii pokartezjaskiej, na dobre
od I. Kanta, a tkwi ona w impasie poznawczym. Jej przedstawiciele potrafi
intuicyjnie wyliczy rodzaje wartoci i skonstruowa ich moliwe hierarchie,
ale nie potrafi gdy jest to niemoliwe rozstrzygn kluczowego
zagadnienia: zwizku wartoci z realnym wiatem. Nie pozwala na to zaoony
dualizm ontologiczny, w wietle ktrego wartoci tworz odrbny bytowo
wiat i dlatego ostatecznie ich dobr i ukad (hierarchia wanoci) jest
spraw tzw. opcji, czyli postulatu lub decyzji rozumu praktycznego (I. Kant, W.
James). Taka decyzja ley w gestii pojedynczego czowieka lub za spraw
konwencji jakie grupy spoecznej. Tak wic tradycja aksjologiczna prowadzi
z koniecznoci do subiektywizmu i relatywizmu, co le rokuje zwizanej z ni
h., spycha j bowiem w ramiona h. otwartej.
Inny problem rodzi teza idiografizmu goszca, e przedmiot h. wyrnia
unikalno, czyli jego wasna warto. Ot jeli przyjmiemy, e warto jest
czym pozytywnie kwalifikujcym ludzkie czynnoci i ich skutki, to z
zaoenia idiografizmu wynika, e fakt humanistyczny niesie ze sob jakie
dobro, e bogaci ludzk kultur. Teza ta jest jawnie faszywa przeczy jej
dowiadczenie, istniej bowiem fakty humanistyczne, ktre deterioryzuj
kultur, s jej zaprzeczeniem. Ten stan rzeczy, znany ju pierwszym
humanistom, stawia h. przed kwesti oceny ludzkich dokona, a dokadnie
mwic, stawia przed problemem uniwersalnego oraz neutralnego kryterium
ich oceny. Takiego kryterium nie osignie si na gruncie tradycji
aksjologicznej. Warto czego jest ocen (cen) tego czego ze wzgldu na
przyjte kryterium (miar, skal) oceny, czyli okrelon hierarchi dbr. W
przypadku ycia ludzkiego warto jest ideaem yciowym, zamierzonym
celem denia i miar oceny celowoci podjtych dziaa realizujcych idea.
W obu przypadkach kryterium wartoci czego jest dobro, a to wymaga
wyjanienia natury dobra czym jest, okrelenia jego rodzajw i hierarchii.
Zadanie to nie naley do h., lecz do filozofii, ta za musi by wolna od
aprioryzmw i redukcjonizmw.
Nie do przyjcia jest take teza, wg ktrej przyrodoznawstwo wyjania
swj przedmiot, a h. daje rozumienie wasnego przedmiotu. Rozrnienie to
zakada, e przedmiot nauk przyrodniczych materia posiada natur
kwantytatywn, czyli podpada pod liczb. Celem tych nauk jest uchwycenie
praw i prawidowoci zjawisk przyrodniczych za pomoc rachunkw logiko-
matematycznych, aby mc przewidywa, a pozyskan wiedz wdraa w
technik. Natomiast przedmiot h. ma natur kwalitatywn jakociow, jest
struktur znaczc, intencjonaln, a wic podlega rozumieniu. Pierwszym
redukcjonizmem jest wskie, fizykalistyczne (mechanistyczne) ujcie istoty
materii. W rzeczywistoci jej pojcie jest znacznie bogatsze, a materia wchodzi
w struktur dziaa i wytworw czowieka i odgrywa w nich wan rol, jest
bowiem nonikiem tego, co konieczne dla zamierzonego celu dziaania i dla
jego wytworu. Skutkiem fizykalizmu w teorii materii jest psychologizm czy
duchologizm w h. Ponadto, opozycja wyjanienie rozumienie zakada, e
przyrodnik poznajc prawa i prawidowoci nie rozumie czy te nie musi
rozumie przyrody. Rozumienie jest najwyszym aktem poznawczym
czowieka, jest kresem (spenieniem si) ludzkiego poznania. Rozumiemy co
wwczas, kiedy wyjaniajc wskazujemy na ostateczne przyczyny istnienia
tego czego. Wynika z tego, e kada nauka wyjania we waciwy sobie
sposb po to, aby da rozumienie wasnego przedmiotu i aby otworzy przed
czowiekiem perspektyw celowego (nieprzypadkowego) dziaania. Konkluzja
ta zarazem uniewania cicy nad h. sd pozytywizmu, odmawiajcy wiedzy
humanistycznej praktycznej stosowalnoci (uytecznoci). Wszelka wiedza
prawdziwa, dajca rozumienie, jest wiatem ludzkiego dziaania. Polemika z
pozytywizm i scjentyzmem oraz wyrosymi pod ich presj koncepcjami h.
pokazuje, e nie ma nauk mniej i bardziej naukowych, e przedmiot okrela
metod i cel poznania naukowego. Do istoty poznania humanistycznego nie
dotrze si zatem apriorycznie, patrzc na ni z perspektywy jakiego
bezzasadnie przyjtego ideau poznania, lecz aposteriorycznie, opierajc si na
neutralnej teorii poznania naukowego. Zadanie to naley do filozofii.
Scjentyzm odmawia h. rangi naukowoci, ale w sukurs przychodzi jej
ideologia socjalizmu (cile zwizana ze scjentyzmem), ktra przywraca h.
miejsce w kulturze, ale za cen sprowadzenia jej do roli ancilla ideologiae.
Ideologia socjalizmu wprzga h. w ramy wasnej, postulowanej wizji
(doskonaego) wiata i wymaga od niej, aby t wizj propagowaa jako
jedynie suszn. Ideologiczne kryteria naukowoci poznania podzieliy h. na
postpow, politycznie poprawn, czyli naukow par excellence oraz na
reakcyjn, nienaukow.
Korzenie socjalizmu tkwi w myleniu utopijnym, sigajcym myli
Platona, a odyo na progu XVI w. Utopia jest pierwotnie traktowana jako
powiastka filozoficzna o umoralniajcym charakterze, ale z czasem w peni
od rewolucji franc. staa si treci doktryn politycznych, a ostatecznie
ideologi rozmaitych partii; partii tych jest tyle, ile jest utopijnych wizji
idealnych wiatw. Kiedy partie zdobywaj wadz, realizuj wasn utopi, a
jaka utopia, taki socjalizm. Wiele utopii pozostao na papierze, natomiast w
dziejach Europy zrealizowa si liberalizm (najstarszy historycznie), a
nastpnie komunizm, nazizm i faszyzm jako reakcje na zwyrodnienia
liberalizmu, oraz inne socjalizmy. Kada utopia jest globalistyczna i totalitarna,
dlatego wyrastajce z nich socjalizmy zawaszczaj wszelkie przejawy kultury
ludzkiej. Komunizm, nazizm i faszyzm tworz modernizm w jego wymiarze
cywilizacyjnym, dotyczcym metody ycia spoecznego, natomiast liberalizm
(i zwizany z nim anarchizm) po ideowym krachu modernizmu kadzie ideowe
podwaliny pod postmodernizmem. I wanie h. otwarta jest zwizana z
postmodernizmem, ten bowiem programowo odrzuca modernistyczny
logocentryzm i kult metanarracji na rzecz irracjonalizmu i relatywizmu
poznawczego. Znakiem otwartoci h. jest dekonstrukcja rozumu i fantomu
obiektywnej prawdy, co wyraa jednoznacznie dewiza: Istniej tylko
interpretacje. Postmodernizm jest w istocie modernizmem rebours, a
tworzona w jego ideowym cieniu kultura pozostaje nadal zakadniczk
scjentyzmu i socjalizmu, za h. za oficjaln obecno w kulturze paci cen
wysugiwania si ideologii.
WYJANIENIE PROBLEMU HUMANISTYKI. Ra c j a wy o d r b n i e n i a
p o z n a n i a h u ma n i s t y c z n e g o : j e g o p r z e d mi o t . Nazwa
humanistyka wywodzi si z ac. humanus ludzki, a wic oznacza
wszystko, co wie si z yciem i dziaalnoci czowieka historycznego,
kogo realnego i konkretnego. Czowiek jest czci wiata natury (przyrody),
dlatego we wsppracy z ni, lecz dla wasnych celw, tworzy kultur, czyli
uprawia (colere) zastany wiat, cznie z samym sob. Czowiek jest bytem
ywym i rozumnym (ov \oytkov [dzon logikn], animal rationale), dlatego
kultura jest w podstawowym sensie racjonalizacj wiata natury, ale czowiek
jest rwnie bytem poznawczo niezdeterminowanym, czyli racjonalizuje wiat
pod ktem poznanych i uznanych przez siebie celw-dbr.
Na kultur ludzk skadaj si 4 integralnie powizane ze sob dziedziny:
poznanie (nauka), moralno, sztuka oraz religia. Odzwierciedlaj one
rozumn i woln natur czowieka, manifestujc si w poznaniu teoretycznym
i praktycznym, postpowaniu oraz wytwarzaniu, a wszystko w polu prawdy,
dobra i pikna. Czowiek jest bytem spoecznym (animal sociale), tworzy wic
kultur w ramach okrelonej cywilizacji sposobu ycia spoecznego. wiat
natury (przyrody) jest czowiekowi dany, jest przez niego zastany jako
pierwotny kontekst jego ycia, natomiast kultura jest mu zadana, a wic jest
czym, co wyposaa jego struktur bytow pod postaci okrelonych monoci
(zdolnoci): poznawania, miowania, wybierania, podmiotowoci wobec
prawa, odrbnoci-suwerennoci i religijnoci. Aktualizacja tych monoci
tworzy ycie osobowe czowieka, a rezultatem ich aktualizacji jest konkretna
osobowo hic et nunc czowieka (M. A. Krpiec).
Dystynkcja natura kultura ju od czasw gr. staroytnoci ley u
podstaw wyrnienia poznania humanistycznego, jednak oblicze kultury zaley
od rozstrzygnicia, czy wspomniana dystynkcja oznacza rozdzielenie natury i
kultury na autonomiczne i autarkiczne sfery rzeczywistoci, czy te suponuje
ich wzajemny, okrelonego rodzaju zwizek. Trudnoci h. nowoytnej i
wspczesnej pyn z autonomizacji natury i kultury, czego nastpstwem jest
scjentystyczny redukcjonizm w zakresie poznania naukowego, oparcie teorii
spoecznej na myleniu utopijnym i przyznanie h. statusu pneumatologii
nauki poszukujcej uniwersalnych praw mylenia psychologicznych,
socjologicznych, historycznych czy te obiektywnych (ideologicznych) praw
abstrakcyjnego ducha ludzkiego bd uniwersalnych wartoci. Powysza
regua metodologiczna bya rozpita pomidzy naturalizmem, suponujcym
pochodno (zaleno) lub paralelno praw natury-materii i praw psychiki-
ducha, a duchologizmem, ktry prawa ducha autonomizuje lub uzalenia od
nich byt i kwalifikacje natury-przyrody. Konsekwencj zarysowanej recepty
poznawczej byy (i s nadal) rozmaite, przeciwstawne sobie, redukcjonistyczne
izmy w teorii h., ktre stay si rdem jej kryzysu, a nastpnie okrelania
jej jako terapii bd nawet rodzaju sztuki. Poszukiwanie ratunku na gruncie h.
otwartej, sankcjonujcej tzw. pluralizm metodologiczny i wielotorowo
poznawcz, rwna si umiercaniu naukowych ambicji poznania
humanistycznego.
Wielcy humanici czasw wspczesnych podkrelaj, e chocia kultury
gr. i chrzecijaska nie byy wolne od uproszcze, to jednak zawsze kultura
bya w nich systemem zasad poznawczych, moralnych i twrczych, zasad
poznanych w wiecie-kosmosie i stanowicych jego natur (U. von
Wilamowitz-Moellendorff, W. Jaeger). Natura (gr. ooot [physis]) bya tym, co
rodzi samo z siebie; mit okrela j jako zasad bosk, a filozofia jako upq
[arch] to, co w rzeczy jest rdem jej pocztku, zasad przemiany i celem-
kresem. Pomimo rnic w pojmowaniu natury co spolaryzowao filozofi, a
w nastpstwie ca kultur, take poznanie humanistyczne dziaanie natury
byo odczytywane jako celowe i konieczne, co rnio j od przypadku oraz od
dziaania ludzkiego. Dziaanie ludzkie byo jedynie naladowaniem natury (gr.
tqot [mmesis]), tzn. wasn konieczno i celowo czerpao z poznania
natury (stoicy, Platon, Arystoteles). Jeli pominiemy kwesti sprawczoci
przypadku, rzeczy powstaj na mocy si natury, a s to fakty przyrodnicze, oraz
za spraw dziaalnoci czowieka, czyli fakty humanistyczne. Pojcie faktu
humanistycznego oznacza wszystko, co czowiek doda do wiata natury-
przyrody, dziaajc wiadomie i celowo. Takie fakty s wanie przedmiotem
poznania humanistycznego.
Fakty humanistyczne ludzkie decyzje i ich skutki w postaci stanw
rzeczy oraz wytworw materialnych powstaj w okrelonym czasie, a wic
tworz dzieje ludzkie; ten aspekt faktu humanistycznego jest racj istnienia
nauki historii. Nie wyczerpuje to kompetencji poznawczych h., poniewa fakty
humanistyczne tworz take kultur, s depozytariuszami dorobku tradycji.
Dorobek ten przekazuje wiedz i dowiadczenie minionych pokole, jest wic
wanym skadnikiem cigoci kultury, oparciem dla jej trwania oraz rozwoju
obowizku jego pomnaania przez kolejne pokolenia. Rozwj to nie
mechaniczny postp, rozumiany jako kumulacja dowiadczenia, ani te rozwj
dialektyczny, ktry miaby polega na przezwycianiu tego, co stare, na
rzecz nowego. Powysze ujcia rozwoju skazuj h. na bd aktualizmu i
historycyzmu.
Rzetelny historyzm pozwala dostrzec bdy i fasze tradycji, skorygowa
je i odkry nieznane aspekty ludzkiego dowiadczenia. Fakt humanistyczny
jest bowiem obrazem ludzkiej wiedzy o wiecie oraz wyrazem (ekspresj) woli
doskonalenia wiata, a dowiadczenie poucza, e nie wszystkie fakty
kulturowe s zarazem na mocy tego, e si pojawiy faktami
kulturotwrczymi, e wiele z nich deterioryzuje kultur lub ma charakter
wtrny (epigoski). Dzieje si tak, poniewa fakt humanistyczny jest
konkretyzacj (materializacj) wiedzy ludzkiej, ta za jest albo prawdziwa,
czyli zgodna z realnym wiatem i celem ludzkiego ycia, albo faszywa, a wic
rozmija si z prawd o wiecie i czowieku. Tak wic nie tylko wyrnienie
faktu humanistycznego jako rnego od faktu przyrodniczego, ale take, a
nawet przede wszystkim odrnienie faktu kulturowego od kulturotwrczego
stanowi ostateczn racj wyodrbnienia poznania humanistycznego i istnienia
nauk humanistycznych.
Fakt kulturotwrczy wyrnia si tym, e realnie bogaci ludzk kultur,
jest paradygmatyczny (wzorcowy), zasuguje na miano arcydziea (arcy jest
transliteracj gr. upq ). Sowo humanistyczny znaczy nie tylko zwizany z
czowiekiem, lecz take ludzki, czyli zgodny z natur czowieka,
okrelajcy jego czowieczestwo (gr. rutctu [paidia], ac. humanitas);
znacze tych opisowego i oceniajcego nie sposb rozdzieli, a zwizany z
nimi problem dotyczy kryteriw oceny faktu humanistycznego.
Me t o d a i c e l h . Tradycyjnie metoda nauk humanistycznych nosi
miano interpretacji lub analizy hermeneutycznej (ac. interpretatio to
odpowiednik gr. cpqvctu [hermenia]); ac. interpres oznacza porednik
poznawczy, czyli kogo lub co, co wystpuje pomidzy (inter) poznawanym
przedmiotem a kim, komu si wyjania (wykada, przekada, tumaczy) sens
(znaczenie) tego przedmiotu. Przedmiotem h. jest fakt kulturowy, ktrego
twrc jest czowiek, byt rozumny i wolny, dziaajcy wiadomie i celowo,
tworzcy wasne dzieje i tradycje. Waciwoci twrcy faktw kulturowych
rozumno i wolno przechodz na wytwory, ktre staj si nonikami
wiedzy ludzkiej i wyrazicielami ywionych intencji-zamysw, zamierzonych
celw.
Adresatem zawartego w fakcie kulturowym dowiadczenia jest drugi
czowiek, w ten sposb fakt w realnie oddziauje na kultur, wpywa na jej
bieg i ksztat. Susznie wic wyakcentowano, e fakt kulturowy jest w
przeciwiestwie do faktw przyrodniczych opatrzony sensem, e co znaczy
dla drugiego czowieka, e posiada warto, czyli e jest przydatny. Mona
zatem przyj, e przedmiotem formalnym h. jest wanie w sens-znaczenie
faktu kulturowego, czyli jego kulturotwrczy charakter. Aby do wspomnianego
sensu dotrze, naley podda fakt interpretacji, a wic go wyjani. Gr. cpqvco
[hermenus] i ac. interpretator oznaczaj kogo, kto tumaczy, czyli
wyjania sens czego; ciemno jest symbolem niewiedzy, natomiast wiato
jest metafor wiedzy i rozumienia. Wyjanienie naukowe polega na wskazaniu
na takie czynniki, dziki ktrym poznawany przedmiot istnieje i jest taki, jaki
jest, czyli posiada okrelon budow i peni waciwe sobie funkcje.
Koniecznym warunkiem wyjanienia jest poznanie czterech przyczyn:
formalnej (co to jest?), materialnej (z czego to jest?), sprawczej (kto lub co
powoao to do istnienia?) oraz celowej (po co to jest?). Poznanie
wymienionych przyczyn jest rwnoznaczne z rozumieniem przedmiotu. W
wyjanianiu naukowym chodzi o dotarcie do przyczyn ostatecznych, czyli
takich, ktre s przyczynami bytowania faktu, a zarazem racjami jego
poznawalnoci.
Metod h. tworz 3 warunkujce si poznawczo czynnoci: opis faktu
kulturowego, uchwycenie jego przyczyn oraz ocena jego celowoci, czyli
pozycji w kulturze. Kolejno wyliczenia tych czynnoci odzwierciedla ich
porzdek logiczny i nie musi si pokrywa z kolejnoci czynnoci faktycznie
przedsibranych przez humanist. Dowiadczenie poucza, e praktyka
badawcza jest niekiedy ogromnie skomplikowana, e np. progresja poznawcza
prowadzi do odkry, ktre logicznie rzecz biorc powinny si pojawi
wczeniej, np. na etapie opisu faktu. Powysza trudno zniknie, kiedy
odrnimy interpretacj jako czynno od interpretacji jako wytworu, czyli
teorii wyjaniajcej fakt humanistyczny.
Teoria wymaga rozrnienia kluczowych aspektw badawczych i ich
uporzdkowania (hierarchii) stosownie do ich miejsca i roli w wyjanianiu.
Opis powinien uwzgldni wszystkie aspekty poznawcze dotyczce
przedmiotu, a jest to przedmiot o statusie bytu znakowego (intencjonalnego),
jest wic poznawczo bogaty, dlatego nie sposb a priori okreli, jakie punkty
widzenia i dlaczego naley uwzgldni. Problem ten naley do szczegowej
teorii poznania humanistycznego, czyli do zada i kompetencji samej h., a jego
rozstrzygnicie zaley od typu nauki (dyscypliny) humanistycznej obranego
przez ni punktu widzenia i celu oraz charakteru faktu humanistycznego.
Poznanie humanistyczne konstytuuj 2 logicznie powizane aspekty badawcze:
historyczny oraz rzeczowy; ten pierwszy posuguje si metod historyczn, w
ktrej chodzi o ustalenie faktu (dziki krytyce rde) i okrelenie jego pozycji
w dziejach, natomiast aspekt rzeczowy wymaga wyjanienia faktu (wskazania
na przyczyny jego powstania) i jego oceny.
Czynno kolejna uchwycenie sensu poznawanego faktu polega na
dotarciu do przyczyn jego powstania, a chodzi o przyczyny bezporednie oraz
porednie, w obu przypadkach cho w rny sposb warunkujce ludzkie
dziaanie kulturowe. Wymaga to wyjcia poza porzdek opisu faktu w kierunku
jego historycznego oraz cywilizacyjno-kulturowego kontekstu, w ktrym y i
dziaa jego twrca. Wymaga take przywoania kontekstu ycia osobowego
twrcy faktu jego wiedzy o wiecie i motywacji jego dziaalnoci, intencji,
jakimi si kierowa i celw, jakie zamierza osign. Wany jest take
kontekst psychologiczno-osobowociowy wyjanianego faktu, ktry dotyczy
sposobu, w jaki jego twrca przeywa wiat, wasne wybory oraz
towarzyszce im tryumfy i rozterki czy poraki. Tak szeroki wachlarz
czynnikw domaga si uporzdkowania pod ktem tego, ktry z nich i w jaki
sposb warunkowa poczynania twrcy faktu, np. czy je mechanicznie
determinowa, czy te stwarza motywacje do poczyna oryginalnych,
odsaniajcych nieznane aspekty dowiadczenia lub nowe sposoby dziaania
czy nowe cele. Analogicznie do metody opisu, zadanie to naley do
szczegowej teorii poznania humanistycznego. To sam humanista stoi przed
koniecznoci dostrzeenia wszystkiego, co jest zwizane z wyjanianym
faktem i uporzdkowania dostrzeonych aspektw poznawczych pod ktem ich
doniosoci w procesie wyjaniania. Spr o h. toczy si wic pomidzy
ujciami redukcjonistycznymi: izolacjonizmem, ktry traktuje fakt kulturowy
jako byt autonomiczny i autarkiczny (co wymusza stosowanie metod tzw.
ergocentrycznych) oraz kontekstualizmem, wg ktrego fakt kulturowy jest
bd funkcj zewntrznych determinacji natury biologiczno-przyrodniczej
(naturalizm), spoecznej (socjologizm), psychologicznej (psychologizm), bd
obrazem uniwersalnych dla rodzaju ludzkiego odniesie: mitw, toposw,
archetypw, ideologii, co zakada stosowanie metod tzw. pojetocentrycznych.
Metody h. izolacjonistycznej (ergocentrycznej) maj charakter
strukturalno-semiotyczny, natomiast kontekstualizm korzysta z metod
kauzalnych bd mitologicznych, archetypicznych czy ideologicznych.
Ponadto, kontekstualizm jest rozpity pomidzy tradycjonalizmem, goszcym
stao (ahistoryczno) idealnych odniesie, a aktualizmem, ktry gosi
historyczny postp (rozwj) form kulturowych oraz historycyzmem, czyli
relatywizmem (antyteleologizmem) kulturowym. Wymienione przykadowo
izmy w teorii poznania humanistycznego s oczywistymi redukcjonizmami,
absolutyzacjami poszczeglnych jego aspektw. Ich owocem s nie tylko
rozbiene, lecz take przeciwstawne czy wykluczajce si wykadnie tych
samych faktw kulturowych. Nic wic dziwnego, e nawet sami humanici
etykietuj h. mianem wiey Babel i, nie widzc wyjcia, postuluj
usankcjonowanie relatywizmu poznawczego, czyli h. otwartej.
Poznanie przyczyn faktu kulturowego to najtrudniejszy, ale kluczowy
etap wyjaniania humanistycznego. Wymaga on od humanisty rozlegej i
rzetelnej wiedzy, bogatego dowiadczenia w ramach wasnej dziedziny
poznania oraz talentu i rozmiowania w przedmiocie. Opinia gosi, i jest to
najsabszy punkt h., wymykajcy si oglnej metodologii nauk, wrcz
podejrzany w porwnaniu z procedurami poznawczymi nauk przyrodniczych.
Pogld ten jest echem scjentyzmu i pozytywistycznego redukcjonizmu.
Tradycja klasyczna w teorii poznania naukowego zasadnie podkrela, e
poznanie teoretyczne, ktrego sens zawiera lapidarna formua recta ratio
speculabilium (rozum pokierowany przez przedmiot), jest zrnicowany, a
podstaw tego zrnicowania, czyli wieloci metod poznawczych, jest
bogactwo wiata. Inne zatem jest recta ratio w przypadku fizyki, filozofii,
czy historii i filologii. Nie istniej aprioryczne kryteria naukowoci poznania,
ani uniwersalne procedury poznawcze, obowizujce we wszystkich naukach.
Metod interpretacji zwiecza ocena faktu, okrelajca jego pozycj w
dorobku kulturowym czowieka, czyli jak si mwi w h. jego znaczenie
czy te rol (donioso) w kulturze. Ocena suponuje kryterium, czyli miar
oceny, oraz hierarchi dobra. Kryterium oceny musi spenia warunki
uniwersalnoci oraz neutralnoci, a wic musi ogarnia ca dziedzin bytu
podlegajc ocenie oraz by pozbawione aprioryzmu (redukcjonizmu)
poznawczego. W tej sytuacji kluczowego znaczenia nabiera rozstrzygnicie
kwestii dobra i hierarchii dobra, zawierajcej w sobie skal oceny.
Tradycja klasyczna okrela dobro jako cel dziaania kulturowego
(finalizm) i wyrnia 3 rodzaje dobra i stosownie do nich 3 aspekty tego
samego celu kultury: dobro waciwe (bonum honestum), dobro uyteczne
(bonum utile) i dobro przyjemnociowe (bonum delectabile). Wyrnione
rodzaje dobra odpowiadaj yciu osobowemu, zmysowo-uczuciowemu i
wegetatywnemu czowieka. Czowiek jest jednoci wymienionych porzdkw
ycia, ale tworz one hierarchi wanoci, w ktrej nisze w sposb naturalny
podbudowuj i warunkuj dziaanie wyszych, a wysze porzdkuj i kieruj
niszymi. W zmaganiu si kultury z natur (z zastanym wiatem) wyraa si
dramat ludzkiego bytowania, polegajcy na nieustannym transcendowaniu
(przekraczaniu) natury i zmierzaniu do doskonaoci. Celem kultury, a wic
kadego faktu kulturowego, jest ex definitione czowiek, z czego wynika, e
dobro czowieka jest uniwersalnym oraz neutralnym kryterium oceny
ludzkiego dziaania i jego skutkw (wytworw).
Ocena jest w h. nieodzowna i podkrelmy nieunikniona, jest ona
zawarta w interpretacji i nie pozbawia jej charakteru naukowego (W.
Kayser). Niektrzy teoretycy rozdzielaj jednake interpretacj (uchwycenie
przyczyn faktu) od oceny, przyznajc pierwszej charakter naukowy, a
pozbawiajc tego charakteru drugiej (np. W. Knight); wielu dystansuje si od
ocen goszc, i s one wyrazem ideologicznych czy estetycznych preferencji
humanisty. Taka postawa jest rwnie pozostaoci scjentyzmu, a take jest
echem zdeprawowania h. przez ideologi socjalizmu. Eliminacja oceny z
poznania humanistycznego jest niemoliwa, poniewa jego przedmiot biorc
rzecz materialnie jest dobrem; racj jego istnienia jest doskonalenie
zastanego wiata, a zadanie humanisty polega na ustaleniu, czy fakt kulturowy
jest rzeczywistym dobrem, a wic czy i do jakiego stopnia jest kulturotwrczy.
Samo wyrnienie okrelonego faktu kulturowego, uczynienie go przedmiotem
poznania naukowego, wymaga podania racji (uzasadnie) dla podjtej decyzji,
a kada taka racja suponuje ocen. Susznie podkrela si, e ocena jest obecna
ju na etapie opisu faktu, jest suponowana przez uywany jzyk (np. nie jest
obojtne dla wyjanienia, czy okrelone wydarzenie historyczne nazwie si
buntem czy rewolucj).
Celem przedmiotowym h. jest wyjanienie faktu, wyjanienie, ktre ma
zrealizowa jej cel podmiotowy zrozumienie faktu. Bez wyranie
sformuowanej oceny wyjanienie humanistyczne pozostanie uomne i bdzie
pociga za sob pogld, ze kady fakt kulturowy jest faktem koniecznym, bo
jak si bdnie rozumuje skoro zaistnia, to widocznie tak musiao by. W
konsekwencji ulegnie zatarciu rnica pomidzy dziaaniem celowym i
bezcelowym, dziaaniem pomnaajcym dobro i dziaaniem nikczemnym
moralnie. Fakt kulturowy jest konieczny, czyli kulturotwrczy, jeli wyrasta z
prawdy o wiecie i czowieku, a tym samym realnie bogaci kultur. Gdy fakt
taki wyrasta z faszu poznawczego, pomnaa w kulturze zo. W takim
przypadku zadanie h. polega na wyjanieniu, dlaczego fakt humanistyczny
rozmija si z prawd i celem ludzkiego ycia. Fakt taki jest rwnie wyrazem
(ekspresj) woli doskonalenia wiata, a wyrastajc z faszu obrazuje zarazem
tragizm ycia i dziaania jego twrcy, ktry realnie wpywa na kultur, ale jego
dziaania i owoce tych dziaa rozmijaj si wbrew intencjom z
zamierzonym celem i deterioryzuj kultur. H. odsania w ten sposb
wsplnot natury ludzkiej w jej nie zawsze udanym zmaganiu si o prawd,
dobro i pikno. Ocena to nie cenzurowanie faktw kulturowych, lecz oddanie
im sprawiedliwoci.
Czytelnikw traktatw humanistycznych, a take samych humanistw
zniechca fakt wieloci i rozbienoci ocen, pocigajcy za sob relatywizm, a
w konsekwencji podejrzenie, e ocena jest wycznie subiektywnym
ustosunkowaniem si do okrelonego faktu. Warto odnotowa, e z
rozbienoci ocen nie wynika, e ocena jest czynnoci pozanaukow. Wynika
jedynie, e oceniajcy inaczej pojmuj dobro i e posuguj si odmiennymi
kryteriami oceny wyjanianych faktw. Stawia to ich jeli chc by uczciwi
wobec koniecznoci wyeksplikowania przyjtej koncepcji dobra i podania jej
rzeczowych uzasadnie. Ocena jest w h. nieunikniona i bezwzgldna
poznawczo, ale nie jest czynnoci atw. Jej suszno zaley od stopnia
rozpoznania przyczyn tworzcych fakt kulturowy oraz od przyjtej przez
humanist koncepcji czowieka i celu-dobra jego ycia. Wymienione aspekty
poznania humanistycznego warunkuj si wzajemnie: bdna wizja dobra
znieksztaca wyjaniany przedmiot, natomiast koncepcja realistyczna oraz
uniwersalna daje rkojmi jego rzetelnej oceny.
HUMANISTYKA A FILOZOFIA. H. jest nierozerwalnie powizana z filozofi.
Kiedy spojrzymy na w zwizek z perspektywy samej h., okae si, e jej
przedstawiciele bd wiadomie sigaj po filozofi, kierujc si suwerennymi
wyborami, a najczciej mod na okrelon filozofi, lub ulegaj presji
filozofii, za ktr kryje si zinstytucjonalizowana politycznie ideologia,
wystpujca w szacie filozofii. Nierzadko jest to filozofia domorosa,
przyjmujca posta wiatopogldu zbudowanego przez humanist ad hoc i pro
domo sua, oraz historycznie zmiennego. Za sowem filozofia kryje si
zarwno okrelona, bdca dzieem filozofa koncepcja poznania
humanistycznego, jak i filozoficzna wizja wiata i czowieka, z ktrej
humanista zapoycza koncepcj dobra i kryterium oceny faktw kulturowych.
To nierozerwalne powizanie sprawia, e h. jest w sposb nieunikniony
uzaleniona od filozofii.
O tej zalenoci wiadcz dzieje h., zw. w okresie nowoytnoci i
czasach wspczesnych, w ktrych h. dzieli wsplny los z myl filozoficzn
pokartezjask, rozpit pomidzy modernizmem a postmodernizmem. W
konsekwencji i filozofia, i h. poruszaj si pomidzy Scyll quasi-
scjentystycznych teorii a Charybd poetyckich i terapeutycznych fantazji.
Tak zideologizowana h. powoduje spustoszenia w kulturze wspczesnej.
Przede wszystkim odcina j od dorobku tradycji, poddajc j obowizkowej
selekcji i reinterpretacji pod ktem apriorycznych kryteriw. W ten sposb
dziaania i wytwory kulturowe miakie lub wrcz faszywe ideowo oraz
nikczemne moralnie staj si kanoniczne, zyskuj miano arcydzie, natomiast
czyny i dziea paradygmatyczne dla kultury Europy usuwa si w cie
zapomnienia lub wypacza ich sens, zapeniajc tradycj biaymi plamami.
Powysza ocena dotyczy w rwnym stopniu modernizmu i postmodernizmu.
Ten ostatni uderzy w kult centryzmu i metanarracjonizmu (scjentyzm,
aprioryzm, monizm poznawczy) modernizmu, lecz sta si rzecznikiem
relatywizmu poznawczego i moralnego, ktry ley u podstaw h. otwartej,
traktujcej swj przedmiot jako okazj do ekspresji moliwoci
interpretacyjnych, pole gier lingwistycznych czy kulturowy faon de parler,
czyli niekoczcy si proces reinterpretacji interpretacji.
Chocia filozofia nowoytna nie sprzyjaa h., znane s przykady h.
rzetelnej, naukowo odpowiedzialnej, prowadzcej krytyczny dyskurs ze
skrajnociami i powanej, czyli wiadomej swojej roli w kulturze i
odpowiedzialnoci za kultur. Zwrmy uwag na dorobek F. Konecznego,
doceniony przez uczonych tej miary co A. Hilckman czy A. Toynbee.
Koneczny zasadnie wykaza, e ludzka dziaalno kulturowa dokonuje si w
ramach okrelonej cywilizacji (sposobu ycia spoecznego), a dzieje ludzkie
przedmiot nauki historii s aren zmagania si rozmaitych cywilizacji.
Wynika z tego, e zrozumienie czowieka historycznego, uchwycenie przyczyn
jego dziaa i ocena ich kulturowych konsekwencji domaga si rekonstrukcji
typu cywilizacji, dotarcia do jej uwarunkowa ideowych, a wic ostatecznie do
jakiej filozoficznej wizji wiata i czowieka. Poznanie humanistyczne opiera
si na faktach kulturowych i metodzie indukcyjnej, jednak ocena faktu
kulturowego zakada przywoanie uniwersalnego i neutralnego poznawczo
kryterium oceny. Z tym naley zwrci si do filozofii. Koneczny
wyakcentowa to, czego wiadom jest kady humanista: e najoglniejsze,
czyli filozoficzne idee warunkuj ludzkie poczynania i ocen ich celowoci.
By take wiadom, e takiego kryterium nie dostarczy filozofia medytacyjno-
konstrukcyjna (idealistyczna), lecz filozofia realistyczna oraz personalistyczna,
w ktrej dobro konkretnego czowieka jest dobrem wsplnym cywilizacji i
kultury.
Filozofia jest przyrodzonym czowiekowi umiowaniem mdroci, a jej
celem jest wyjanienie i zrozumienie wiata w wietle znajomoci jego
ostatecznych przyczyn. Realizacja tego celu nie jest atwa, ale cel ten jest z
koniecznoci zaoeniem filozofii. Bdy poznawcze w filozofii sprawiaj, e
filozofia staje si problemem dla samej siebie, a problem filozofii moe
rozstrzygn tylko sama filozofia, ona bowiem jest nauk pierwsz poznawczo,
samouzasadniajc, czyli autonomicznie okrelajc swj przedmiot, metod i
cel. Nieuchronno filozofii i jej rozstrzygajca pozycja poznawcza w kulturze
pociga za sob wymg znajomoci jej istoty i dziejw, jej osigni oraz
upadkw, ktre zmieniaj j w pseudofilozofi, a yjc ni kultur w
pseudokultur.
Humanistw z pewnoci dezorientuje rozmaito filozofii, rozbieno,
a nawet przeciwstawno jej koncepcji i goszonych rozwiza tych samych
problemw. Dostrzegaj oni, e sytuacja w filozofii nie rni si wcale od
sytuacji w h., e obie dziedziny poznawcze s reprezentowane przez
rnorodne izmy. Ten stan rzeczy moe deprymowa i zniechca do
powanego traktowania filozofii lub skania do akceptacji relatywizmu
poznawczego h. otwartej. Wspomnian rozmaito filozofii dostrzegano ju
w jej historycznych pocztkach i dlatego filozofowaniu towarzyszy namys
nad sam filozofi. Owocem tego namysu jest teoria koniecznych
(uniwersalnych) warunkw uprawiania filozofii, ktre s zarazem neutralnymi
kryteriami jej samooceny: 1) goszone sdy musz by wewntrznie
niesprzeczne niesprzeczno jest miar ich racjonalnoci (sensownoci); 2)
sdy musz by prawdziwe, czyli zgodne z realnym wiatem i neutralnym
ludzkim dowiadczeniem; 3) obowizuje przewidywanie realnych
konsekwencji goszonych pogldw; 4) obowizuje historyzm, czyli
znajomo dorobku poznawczego poprzednikw.
Wymienione warunki dotycz wszelkiego dyskursu kulturowego, s
szczeglnie wane w nauce, take w h. Ich zastosowanie w dziedzinie filozofii
prowadzi do odkrycia, e w filozofii rozstrzyga o wszystkim rozwizanie tzw.
problemu punktu wyjcia. W tej mierze filozofia stoi przed wyborem: realizm
bd idealizm. W pierwszym przypadku przedmiotem wyjaniania jest
rzeczywisto (byt) istniejca niezalenie od ludzkiego poznania, aktualizujca
to poznanie swoim istnieniem i racjonalnoci (celowoci) oraz sama w sobie
pytajna, niejako wymuszajca pytanie dlaczego?, ktre dotyczy przyczyn
jej istnienia i celowoci. Natomiast wybr idealizmu, czy inaczej: krytycznego
punktu wyjcia, kiedy pierwszym posuniciem filozofii jest krytyka ludzkiego
poznania w jego roszczeniu do prawdziwoci, powoduje, e filozofia odrywa
si od realnego wiata i naturalnego dowiadczenia, a w nastpstwie tego nie
wyjania, lecz konstruuje obrazy wiata z wyrnionych za spraw krytyki idei
poznawczych: umysowych obrazw rzeczy (voqtu [noet]) lub ich
zmysowych reprezentacji (uto0qtu [aisthet]). Filozofia krytyczna jest rdem
wspomnianych ju rnorodnych izmw, a dwie pierwsze, powodujce jej
rozpad na skrajnie przeciwstawne i konkurujce ze sob nurty, to racjonalizm
oraz irracjonalizm.
Wg racjonalizmu autonomicznym i autarkicznym rdem wiedzy
prawdziwej (crtotqq [episteme]) jest ludzki Rozum-Cogito (czysta
wiadomo transcendentalna), ktry dziki metodom noetyczno-ejdetycznym,
za spraw ktrych oglda idee (umysowe obrazy rzeczy) oraz metodom
spekulatywno-konstrukcyjnym, za pomoc ktrych skada z idei obraz
wiata, buduje system mylowy (ontologi), ktry ma odwzorowa Prawdziwy
wiat.
Natomiast irracjonalizm (sam dzieo rozumu!) odrzuca pretensje
poznawcze rozumu, a przybiera rozmaite postaci, zaley od tego, czy jego
zwolennik opowie si za: a) sensualizmem (empiryzmem), kiedy ideami
poznawczymi s proste jakoci (doznania) zmysowe i ich konwencjonalne
kombinacje; b) woluntaryzmem czy emotywizmem, wg ktrych obraz wiata
jest stanowiony (konstytutywny) przez indywidualn lub zbiorow wol bd
uczucie (o wyborze i ukadzie idei poznawczych decyduje wola lub uczucie);
c) intuicjonizmem, ktry chce oprze ontologi na pozaracjonalnym,
ekstatycznym wgldzie w najgbsze, niedostpne dla rozumu struktury
wiata; d) fideizmem, wg ktrego najwyszym aktem poznania czy rdem
wiedzy niepowtpiewalnej jest bd akt wiary rozumianej jako lepe
zawierzenie doktrynie religijnej bd w wersji epistemicznej jako wiara (tzw.
belief) w to, e suponowany przez idee poznawcze wiat posiada jak
autonomi bytow, jawi si jak gdyby (as if; als ob) autonomiczny.
Irracjonalizm chtnie korzysta z metod medytacyjnych i ekspresyjnych, ale nie
stroni od karkoomnych konstrukcji pojciowych.
Dzieem obu nurtw s przeciwstawne ontologie. Z racjonalizmu wyrasta
tzw. statyzm ontologiczny, wg ktrego prawdziwym bytem (upq [arch]) jest
Idea-Tosamo-Niesprzeczno (Pitagoras, Parmenides, Platon), natomiast
irracjonalizm ley u podstaw tzw. mobilizmu (wariabilizmu) ontologicznego,
zgodnie z ktrym prawdziwy byt to Ruch-Zmiana-Nieokrelono
(Anaksymander, Anaksymenes, Heraklit, Kratylos). Kulturowo-cywilizacyjn
konsekwencj racjonalizmu i statyzmu jest totalitaryzm spoeczny i
uniformizm kulturowy, natomiast irracjonalizmu indywidualizm i (lub)
woluntaryzm spoeczny oraz kulturowy relatywizm i konwencjonalizm.
Racjonalizm i statyzm le u podstaw ideologii modernizmu, na ktry skada
si kult tzw. metanarracji (apriorycznych ontologii), monizm poznawczy (m.in.
scjentyzm) oraz utopistyczny optymizm cywilizacyjny (komunizm, nazizm,
faszyzm). Z kolei irracjonalizm i mobilizm ontologiczny podbudowuj ideowo
postmodernizm, ktrego zwolennicy, nierzadko byli modernici, deklaruj
rozbrat z modernizmem, lecz wnosz do kultury kolejn, rwnie aprioryczn
metanarracj, promuj bowiem relatywizm poznawczy i moralny oraz typowy
dla socjalizmu optymizm cywilizacyjny (liberalizm, anarchizm).
Pseudofilozofia warunkuje kultur, wpywa na jej wymiar ideowo-
mylowy, ale rodzi pseudokultur, skazujc yjcych ni ludzi na cigy
kryzys, czyli taki stan duchowy, w ktrym przestaj rozumie wiat, siebie i
wasne dziaania. Ta konsekwencja dotyczy take h., dlatego jednym z
kluczowych warunkw jej uprawiania, gwarancji jej wszechstronnoci i
bezstronnoci poznawczej, jest wicej ni dobra znajomo filozofii: jej
historii, konkurujcych ze sob koncepcji filozofii z ich wizjami wiata i
czowieka. Znajomo dorobku filozofii jest rkojmi dostrzeenia i
rozpoznania ta ideowego, mylowych uwarunkowa dziaa ludzkich oraz
nieuchronnych konsekwencji tych dziaa. Czowiek z natury zmierza do
dobra, lecz zwiedziony przez bd lub fasz dziaa wbrew wasnym intencjom i
realizuje zo. Co wicej, dziki znajomoci, a przede wszystkim rozumieniu
filozofii, humanista trafnie wybierze t, ktra unika bdw aprioryzmu i
redukcjonizmu w zakresie wiedzy o wiecie, czowieku i celu tworzonej przez
niego kultury. Dziki temu pozna uniwersalne i przedmiotowe kryterium oceny
poczyna czowieka, co uchroni jego wyjanienia przed subiektywizmem i
relatywizmem.
Wgld historyczny i rzeczowy w h. oraz w filozofi dowid, e nie
istnieje filozofia jako taka czy h. w ogle. Istniej 3 wielkie nurty
filozoficzne i 3 uwarunkowane nimi koncepcje h., z czego wynika, e prawda o
h. zaley od prawdy o filozofii, humanista musi zatem filozofi zna i
rozumie. Ustrzee to go przed filozofowaniem po omacku lub
bezkrytycznym nawizywaniem do md filozoficznych i ich ideologii. Pozwoli
take dostrzec kompetencje szczegowej teorii poznania humanistycznego
oraz kompetencje filozofii w zakresie teorii h. Do zada filozofii naley
determinacja przedmiotu, metody i celu h. oraz wypracowanie uniwersalnego
kryterium oceny dziaalnoci kulturowej czowieka. Poznanie humanistyczne
jest poznaniem naukowym, a sama h. naley (obok nauk przyrodniczych i
spoecznych) do grupy nauk tzw. szczegowych; panteon nauk uzupeniaj
nauki formalne, filozofia i teologia.
Przedmiotem materialnym h. s fakty kulturowe, rezultaty celowej
dziaalnoci czowieka, natomiast jej przedmiotem formalnym (aspektem) jest
kulturotwrczy charakter tych faktw. Na metod h. skadaj si 3 cile
powizane ze sob czynnoci poznawcze: 1) opis faktu; 2) uchwycenie jego
przyczyn formalnej, materialnej, sprawczej i celowej bdcych zarazem
racjami jego poznawalnoci; 3) ocena faktu, ustalajca jego pozycj w dorobku
kulturowym czowieka. Celem przedmiotowym h. jest teoretyczne wyjanienie
faktu kulturowego, a jej celem podmiotowym jest zrozumienie czowieka
historycznego i jego poczyna kulturowych.
Rzetelne uprawianie h. jest rzecz trudn, wymaga nie tylko rozlegej i
gbokiej wiedzy, ale take dojrzaoci osobowej, dlatego ju dawno mwiono
o niej, i jest pnym owocem dojrzaego wieku. H. jest niezbdna w
kulturze, poniewa jej celem ostatecznym jest humanitas czowieczestwo
czowieka, czyli to wszystko, co zawiera jego spotencjalizowana, rozumna i
wolna natura i ku czemu czowiek transcenduje, zmagajc si poznawczo i
moralnie z zastanym wiatem. Dziki h. dowiadczenie jednego czowieka
staje si dowiadczeniem wszystkich ludzi, nabiera wymiaru
paradygmatycznego w ludzkiej kulturze i dlatego towarzyszy jej przydomek:
magistra vitae.

J. E. Spingarn, A History of Literary Criticism in the Renaissance, NY
1899, 1924
2
, Westport 1976; T. Kotarbiski, Elementy teorii poznania, logiki
formalnej i metodologii nauk, Lw 1929, Wwa 1986
3
; J. Kraft, Unmglichkeit
der Geisteswissenschaft, Z 1934, H 1977
3
; W. Jaeger, Humanism and Theology,
Miw 1943, 1980 (Humanizm i teologia, Wwa 1957); T. Czeowski, O naukach
humanistycznych, To 1946; M. Th. Herrick, The Fusion of Horatian and
Aristotelian Literary Criticism. 15311555, Urbana 1946; Ph. van Tieghem,
Petite histoire des grandes doctrines litteraires en France, P 1946, 1960
5
(Gwne doktryny literackie we Francji, Wwa 1971); M. Bloch, Apologie pour
lhistoire ou mtier dhistorien, P 1949, 1982
7
(Pochwaa historii czyli o
zawodzie historyka, Wwa 1960, 1962
2
); R. Wellek, A. Warren, Theory of
Literature, Lo 1949, 1966
3
(Teoria literatury, Wwa 1970, 1976
3
); L.
Goldmann, Sciences humaines et philosophie, P 1952 (Nauki humanistyczne a
filozofia, Wwa 1961); E. W. Knight, Literature Considered as Philosophy, Lo
1957; J. Maritain, On the Philosophy of History, NY 1957; K. R. Popper, The
Poverty of Historicism, Lo 1957, 1961
2
, 2002 (Ndza historycyzmu, Wwa
1999); E. H. Carr, What is History?, Lo 1961, Basingstoke 1986
2
; S. Kamiski,
Pojcie nauki i klasyfikacja nauk, Lb 1961, 1981
3
(pod nowym tytuem: Nauka
i metoda. Pojcie nauki i klasyfikacja nauk, Lb 1992
4
); G. E. Cairns,
Philosophies of History, NY 1962; A. Hayen, Le thomisme et lhistoire, RThom
62 (1962), 5082; M. Goaszewska, Filozoficzne podstawy krytyki literackiej,
Wwa 1963; A. C. Danto, Analytical Philosophy of History, C 1965; H.
Markiewicz, Gwne problemy wiedzy o literaturze, Kr 1965, 1980
5
; M. H.
Serejski, Przeszo a teraniejszo, Wr 1965; Problemy teorii literatury, seria
1, Wr 1967, 1987
2
, seria 2, Wr 1976, 1987
2
; S. N. Lawall, Critics of
Consciousness. The Existential Structures of Literature, C 1968; J. Topolski,
Metodologia historii, Wwa 1968, 1984
3
; Le livre scolaire au temps drasme
et des humanistes, Lige 1969; T. Pawowski, Metodologiczne zagadnienia h.,
Wwa 1969; S. Sawicki, Pocztki syntezy historycznoliterackiej w Polsce, Wwa
1969; R. Barhtes, Mit i znak. Eseje, Wwa 1970; H. Markiewicz, Wspczesna
teoria bada literackich za granic, IIII, Kr 19701973, 1976
2
; A. Schaff,
Historia i prawda, Wwa 1970; English Literature and British Philosophy. A
Collection of Essays, Ch 1971; J. Kmita, Z metodologicznych problemw
interpretacji historycznej, Wwa 1971; R. Kuhns, Literature and Philosophy.
Structures of Experience, Lo 1971; Sztuka interpretacji, III, Wr 19711973;
M. H. Abrams [i in.], In Search of Literary Theory, Lo 1972; Z. Kuderowicz,
Filozofia dziejw. Rozwj problemw i stanowisk, Wwa 1973, 1983
2
; Literary
Theory and Structure, NH 1973; I. G. Barbour, Myths, Models and Paradigms,
Lo 1974 (Mity, modele, paradygmaty, Kr 1984); M. Janion, H. Poznanie i
terapia, Wwa 1974, 1982
2
; T. Michaowska, Staropolska teoria genologiczna,
Wr 1974; Problemy filozofii historii, Wr 1974; K. Zamiara, Metodologiczne
znaczenie sporu o status poznawczy teorii, Wwa 1974; O postawach
badawczych wobec sztuki wspczesnej, Wr 1975; P. Ricoeur, Egzystencja i
hermeneutyka. Rozprawy o metodzie, Wwa 1975; H. Vdrine, Les philosophies
de lhistoire. Declin ou crise?, P 1975; Warto, dzieo, sens. Szkice z filozofii
kultury artystycznej, Wwa 1975; Pojcia, problemy, metody wspczesnej
nauki o sztuce, Wwa 1976; Problemy metodologiczne wspczesnego
literaturoznawstwa, Kr 1976; F. Koneczny, O ad w historii, Wr 1977, 1999
3
;
Th. S. Kuhn, The Essential Tension, Ch 1977 (Dwa bieguny, Wwa 1985); T.
Pawowski, Pojcia i metody wspczesnej h., Wr 1977; A. Sikora, Historia a
prawdy wieczne, Wwa 1977; Studia z teorii literatury. Archiwum przekadw
Pamitnika Literackiego, I, Wr 1977; M. Weitz, The Opening Mind. A
Philosophical Study of Humanistic Concepts, Ch 1977; Znak, styl, konwencja,
Wwa 1977; R. F. Atkinson, Knowledge and Explanation in History, It 1978; O.
Handlin, Truth in History, C (Mass.) 1979; M. Fumaroli, Lge de lloquence.
Rhtorique et res litteraria de la Renaissance au seuil de lpoque classique,
G 1980; J. Kmita, Z problemw epistemologii historycznej, Wwa 1980; B.
Kotowa, Zaoenia filozoficzne programu bada literackich Romana
Ingardena, Wwa 1980; J. Topolski, Nowe idee wspczesnej historiografii, Pz
1980; J. Baka, Elementy prognozy humanistycznej. Studium z zakresu teorii i
metodologii h., Ka 1981; E. Balcerzan, Krgi wtajemniczenia, Kr 1982; T.
Buksiski, Metodologiczne problemy uzyskania wiedzy historycznej, Wwa
1982; Poetyka okresu renesansu, Wr 1982; Wypowied literacka a wypowied
filozoficzna, Wr 1982; Autor podmiot literacki bohater, Wr 1983; A.
Breisach, Historiography. Ancient, Medieval and Modern, Ch 1983, 1994
2
; H.
Markiewicz, Wymiary dziea literackiego, Kr 1984; A. Paubicka,
Przedteoretyczne postaci historyzmu, Wwa 1984; E. Sarnowska-Temeriusz,
Zarys dziejw poetyki. (Od staroytnoci do koca XVII w.), Wwa 1985; W.
Kula, Wok historii, Wwa 1988; R. dAmico, Historicism and Knowledge, NY
1989; A. Flis, Antynomie wielkiej wizji. Rekonstrukcja i krytyka marksowskiej
teorii historii, Kr 1990; J. Pomorski, Historyk i metodologia, Lb 1991; K.
Rosner, Hermeneutyka jako krytyka kultury, Wwa 1991; Aspects of Relativism.
Moral, Cognitive and Literary, Lanham 1992; Metafizyczne w literaturze
wspczesnej, Lb 1992; Problematyka aksjologiczna w nauce i literaturze, Lb
1992; P. Moskal, Problem filozofii dziejw, Lb 1993; Cz. S. Bartnik, Historia i
myl, Lb 1995; E. Sarnowska-Temeriusz, Przeszo poetyki, Wwa 1995;
rda wiedzy teoretycznoliterackiej w dawnej Polsce, Wwa 1999.
Henryk Kiere

Humanistyka

Transféré par

Informations du document

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Humanistyka

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

HUMANISTYKA (ac.

humanus ludzki) zesp nauk i dyscyplin, ktrych

Vous aimerez peut-être aussi