Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
mikahJ yF vf
mikahJ fj cyF.
1.1 mKf
ma Kndw fhzKgLnghJ Kj eh vf gfis
mogil braghLfis g eF mJ bfhnth. vf e mwhl
th KaJt thjitahf sFwd. eh KG vfis g
mt jhd mogil braghLf g fUnwh. bghGJ
KGf, jKWbaf, jrkf, df kW mLFf nghw
jiyf gF thf fhngh.
vf
e mwhl th J mnua v Kiwia gagLJnwh. j
Kiw vGJtjF gogjF gagLjgL vf gjokhd vf
myJ jrk vf vW miHfgLwJ. Kiw 0 Kj 9 tius
FpLfis eh gagLJnwh.
1.2 ghit
Mwh tF a vf, KGvf, KGf, df kW
jrkf g mt J mogil braghLfshd Tl, fjfis
fwnjh. mtiw nf RUfkhf id Tnth.
a vf
1 I bjhlf vzhf bfhl vylfhj, vQ vfSF
a vf vW bga. midJ a vf fzij N vw My
vGjh Ffyh.
KG vf
aJl a vfis nrf ilgJ KG vfshF. KG vf
aij Kj vzhf bfhL vylfhj vfshf Uwd.
midJ KG vf fzij W vw My vGjh Ffyh.
maha
KGf
KG vf kW Fiw vf nrj
bjhF KGf vW miHfgLwJ. midJ
KGf
fz Z vw My vGjh
FfgLwJ.
f
bga
fj
nkijahd uhkhD#
jeho, <nuho
wjt.
fzkhF (myJ)
i)
ii)
iii)
iv)
v)
10 + ^- 4h = 10 - 4 = 6
8 + 4 = 12
6+0 = 6
6 + 5 = 11
4+0=4
(ii) KGf fj
xU KGUJ kbwhU KGit ff ulhtJ KG Tl
vkiwia Kj vQl TlntL.
vLJfhlhf,
i)
ii)
iii)
5 3 = 5 + 3 Tl vkiw = 5 + ( 3) = 2.
6 ( 2) = 6 +( 2) Tl vkiw = 6 + 2 = 8.
( 8) (5) = ( 8) + ( 5) = 13.
iv)
( 20) ( 6) = 20 + 6 = 14.
bkbaf bjhF
1)
2)
3)
4)
vLJfhL:
i)
ii)
5 # 8 = 40
0 ( 10) =
9 ( 7)
=
5 ( 10) =
11 6
=
^- 5h # ^- 9h = 45
iii)
^- 15h # 3 =-^15 # 3h =- 45
iv)
12 # ^- 4h =-^12 # 4h =- 48
braghL
jiu J xU nenfhil tiuf. eLia {a vdFf.
{a nk f. bghGJ nfho J tygfkhf xU moefJ
mj lij + 1 vdFf. mUJ L mnj ir xU mo
efJ mj lij + 2 vd Ff. bjhlahf njngh mnj ir
efJ xbthU moia (+ 3, + 4, + 5, ...) vdFJbfh. bghGJ
L nfho J {aiyF Uf. {aUJ lgf
ghjthW f. lgf xU mo efJ mj lij 1 vdFf.
bjhlahf mnj ir xbthU mo efJ mj lij 2, 3, 4...
vd Ff. bghGJ vnfhL jah. fl vfis bfhL
isahlyh.
i)
ii)
braghL
6
5
3
4
24
15
40
21
vLJfhL 1.1
( 11) I ( 10) M bgUFf .
:
11 ( 10) = (11 10) = 110
3
maha
vLJfhL 1.2
( 14) I 9 M bgUFf.
:
vLJfhL 1.3
k fhf 15 18.
:
15 18 = 270
vLJfhL 1.4
xU bjhiyfh bgo iy `5200. 25 bjhiyfh bgof
iy vd?
:
xU bjhiyfh bgo iy
` 25 bjhiyfh bgof iy
g 1.1
= `5200
= `5200 25
= `130000
(A) ifKG
ii) 152 k
(B) FiwKG
(A) 225
(B) 225
iii) 15 ( 9) 0 k
(C) 1
(D) 0
(C) 325
(D) 425
(A) 15
(B) 9
(C) 0
iv) U Fiw KGf bgUfgy xU
(A) FiwKG
(C) a v
(B) ifKG
(D) KG v
(D) 7
3. k fhf:
i) 3 # ^- 2h
iv) ^- 316h # 1
ii) ^- 1h # 25
v) ( 16) 0 ( 18)
4
bkbaf bjhF
viii) 5 # 5
vii) ^- 5h # ^- 5h
ix) ^- 3h # ^- 7h # ^- 2h # ^- 1h
x) ^- 1h # ^- 2h # ^- 3h # 4
xi) 7 # ^- 5h # ^9h # ^- 6h
4.
xii) 7 # 9 # 6 # ^- 5h
xiii) 10 16 ( 9)
xiv) 16 ( 8) ( 2)
bgUFf
i) ^- 9h kW 15
ii) ^- 4h kW ^- 4h
iii) 13 kW 14
iv) ^- 25h kW 32
v) ^- 1h kW ^- 1h
vi) ^- 100h kW 0
5.
6. xU dhjh
a) 0 =
10
c) - 3 =
-3
FiwKG
= Fiw v
ifKG
b) 9 =
-3
10
d) -2 =
maha
{ajh tFj
Vbd {ajh
vLJfhL 1.5
250 I 50 M tFf
:
250 I 50 M tFj 250 = 5.
50
vLJfhL 1.6
( 144) I 12 M tFf.
:
( 144) I 12 M tFj - 144 = 12.
12
vLJfhL 1.7
k fh
15 # ^- 30h # ^- 60h
.
2 # 10
15 # ^- 30h # ^- 60h
= 27000 = 1350.
2 # 10
20
vLJfhL 1.8
:
5 k neu flF bjhiy
= 200 .
= 200 = 40
g 1.2
1. rahd ilia njbjLf :
i) KGf tFjyhdJ ________________ jiy bra MF.
(A) Tl
(B) fj
ii) 369 ............ = 369.
(C) tFj
(D) bgUf
(A) 1
(B) 2
iii) 206 ............ = 1.
(C) 369
(D) 769
(C) 206
(D) 7
(A) 1
(B) 206
6
bkbaf bjhF
iv) 75 ............ = 1.
(A) 75
2.
i)
iv)
vii)
ix)
(B) 1
(C) 75
(D) 10
kfhf
ii) 50 ' 5
iii ) ^- 36h ' ^- 9h
^- 30h ' 6
v) 12 '6^- 3h + 1 @ vi) 6^- 36h ' 6 @ - 3
^- 49h ' 49
viii) 6^- 7h + ^- 19h@ ' 6^- 10h + ^- 3h@
6
7
3
^
h
^
h
6 - + @ ' 6 - + 2@
67 + 13 @ ' 62 + 8 @ x) [7 + 23] [2 + 3]
3. kfhf
i)
^- 1h # ^- 5h # ^- 4h # ^- 6h
40 # ^- 20h # ^- 12h
ii) 8 # 5 # 4 # 3 # 10 iii)
4#5#6#2
2#3
4 # ^- 6h
1.5 KGf Tl gf
(i) mil g
fl vLJfhLfis ftf:
1.
19 + 23 = 42
2.
- 10 + 4 =- 6
3.
18 + (- 47) =- 29
(ii) gkhW g
U KGfis vj tirY Tlyh. ntwhf, KGf TlyhdJ
gkhWgig iw br.
8 + ^- 3h = 5 kW ^- 3h + 8 = 5 vd eh bgwyh.
Mifah 8 + ^- 3h = ^- 3h + 8
maha
(iii) nr g
fl vLJfhil ftf:
= 5 + 3 = 8 kW
[5 + ( 4)] + 7 = 1 + 7 = 8
Mifah, 5 + [( 4) + 7] = [5 + ( 4)] + 7
f h g i t
rkkhditah?
i) 7 + ^5 + 4h, ^7 + 5h + 4
ii) ^- 5h + 6^- 2h + ^- 4h@,
6^- 5h + ^- 2h@ + ^- 4h
bghJthf a, b, c, vw KGfSF a + ^b + ch = ^a + bh + c vd eh
brhy Ko.
Mifah TlyhdJ nr gig iw br.
(iv) Tl rk
vj KGlD {aij TL bghGJ mnj KGit bgwyh.
vLJfhlhf, 5 + 0 = 5.
bghJthf, VnjD xU KG a F, a + 0 = a . Mifah
{akhdJ KGf Tl rkahF.
i) 17 + ___ = 17
ii) 0 + ___ = 20
iii) 53 + ___ = 53
KGf fj gf.
(i) mil g
fl vLJfhLfis ftf
i) 5 - 12 =- 7
ii) ^- 18h - ^- 13h =- 5
nkfl vLJfhLfUJ U KGf fjyhdJ L
xU KG vgJ bjthwJ.
bghJthf a, b vgd VnjD uL KGf v a - b vgJ xU
KG MF.
Mifah fjyhdJ mil gig iw br.
(ii) gkhWg
7 kW 4 vw KGfis vLJ bfhf
7-4 = 3
4 - 7 =- 3 vd fhzy.
bkbaf bjhF
` 7-4 ! 4-7
bghJthf a kW b vw VnjD U KGfSF
a-b !b-a
Mifah KGf fjyhdJ gkhW ia iw brahJ .
(iii) nr g
7, 4 kW 2 vw KGfis vLJbfhf
7 - (4 - 2) = 7 - 2 = 5
(7 - 4) - 2 = 3 - 2 = 1
` 7 - (4 - 2) ] (7 - 4) - 2
bghJthf, a , b kW c vw VnjD _W KGfSF
a - (b - c) ! (a - b) - c.
Mifah KGf fjyhdJ nr gig iw brahJ.
KGf bgUf gf
(i) mil g
fltiw ft:
10 ( 5) = 50
40 ( 15) = 600
bghJthf a kW b vw vyh KGfSF a b xU KGthF.
Mifah KGfshdJ bgUf mil gig iw br.
(ii) gkhW g
fltiw ft :
5 ( 6) = 30 kW ( 6) 5 = 30
5 ( 6) = ( 6) 5
bghJthf a kW b vw VnjD U KGfSF.
f h g i t
rkkhditah?
ab=ba
maha
i)
0 0 = _____
ii) 100 0 = _____
iii)
0 x = _____
50 = 0
80 = 0
bghJthf {akyhj vj xU KG a F
a0 = 0a=0
i) ( 10) 1 = ___
ii) ( 7) ___ = 7
iii) ___ 9
=9
bghJthf VnjD xU KG a F
a # 1 = 1 # a = a vd eh bgwyh.
(v) nr g
2, 5, 6 vw KGfis vLJbfhnth.
62 # ^- 5h@ # 6 = - 10 # 6
=- 60 kW
2 # 6^- 5h # 6 @= 2 # ^- 30h
= - 60
UJ 62 # ^- 5h@ # 6 = 2 # 6^- 5h # 6 @
bghJthf VnjD a, b, c, vw KGfSF (a b) c = a (b c).
Mifah, KGf bgUfyhdJ nr gig iw br vd eh
Twyh.
(vi) gL g
12, 9, 7 vw KGfis vLJbfhf.
12 # ^9 + 7h = 12 # 16 = 192
10
bkbaf bjhF
^12 # 9h + ^12 # 7h = 108 + 84 = 192
UJ 12 # ^9 + 7h
= ^12 # 9h + ^12 # 7h
fhgit rkkhditah?
bghJthf a, b, c vw VnjD _W 1) 4 # ^5 + 6h kW ^4 # 5h + ^4 # 6h
2)3 # ^7 - 8hkW^3 # 7h + ^3 # - 8h
KGfSF a # ^b + ch = ^a # bh + ^a # ch
Mifah KGf bgUfyhdJ 3) 4 # ^- 5h kW ^- 5h # 4
gL gig iw br
KGf tFj gf
(i) mil g
fl vLJfhLfis ft:
(i)
15 ' 5 = 3
(ii)
^- 3h ' 9 = - 3 = - 1
9
3
7
(iii) 7 ' 4 =
4
nkfl vLJfhLfUJ KGf tFjyhdJ mil
gig iw brahJ
(ii) gkhW g:
fl vLJfhil ft:
8 4 = 2 kW
48= 1
2
` 84! 48
(iii) nr g
fl vLJfhil ft.
12 ' (6 ' 2) = 12 ' 3 = 4
(12 ' 6) ' 2 = 2 ' 2 = 1
` 12 ' (6 ' 2) ! (12 ' 6) ' 2
nkfl vLJfhoUJ KGfshdJ nr ia iw brahJ.
11
maha
1.6 df
mKf:
eh K tFf dfis (jFd, jfh d kW fy
df) g mt Tl, fjfis g goUnwh.
df bgUf kW tFjiy g bghGJ ghngh.
ghit :
jF d : xU d gF, bjhFia fhoY mfkhf
Ujh md jFd vwiHfgLwJ.
vJfhL: 3 , 1 , 9 , 5
4 2 10 6
fy d : xU dkhdJ xU a v kW xU jF d
nrjjhf Ujh md fy d vwiHfgLwJ.
vLJfhL : 2 3 , 1 4 , 5 1
4 5
7
id bfhf : fy d = a v + jF d
thf
{aF
vjid vf csd.
1F
ilna
vyh KG vfS 1
I gFahf bfhl
d vfshF.
ghit:
df Tl kW fj
vLJfhL (i)
RUFf : 2 + 3
5 5
:
2 + 3 = 2+3 = 5 = 1
5 5
5
5
12
bkbaf bjhF
vLJfhL (ii)
RUFf : 2 + 5 + 7
3 12 24
2 + 5 + 7 = 2#8+5#2+7#1
24
3 12 24
= 16 + 10 + 7
24
= 33 =1 3
24
8
vLJfhL (iii)
RUFf : 5 1 + 4 3 + 7 5
4
4
8
:
5 1 + 4 3 + 7 5 = 21 + 19 + 61
4
4
8
4
4
8
= 42 + 38 + 61 = 141
8
= 17 5
8
vLJfhL (iv)
RUFf : 5 - 2
7 7
:
5 - 2 = 5-2 = 3.
7 7
7
7
vLJfhL (v)
RUFf : 2 2 - 3 1 + 6 3
3
6
4
2 2 - 3 1 + 6 3 = 8 - 19 + 27
3
6
4
3
6
4
= 32 - 38 + 81
= 75 = 6 1
12
12
13
maha
gl. 1.1
gl (1.1) cs glfis ft. Hlgl gFahdJ xU tl
1 gFahF. uL Hlgl gFfS nrJ vts gFia
8
FwJ? 1 + 1 = 2 # 1 = 2 = 1 I FwJ.
8 8
8
8
4
xU jF d myJ jfh dij KG vzh bgUf eh Kj
d bjhFia KG vzh bgUfntL.
gFia mgona
vGjntL.
bgUfgy jfh dkhf Ujh mij fy dkhf khwyh.
xU fy dij xU KG vzh bgUf, Kj fy dij
jfh dkhf kh wF bgUf ntL.
Mifah, 4 # 3 4 = 4 # 25 = 100 = 14 2
7
7
7
7
fLo:
i) 2 # 4
5
iii) 4 # 1
5
fLo :
ii) 8 # 4
5
iv) 13 # 6
11
14
i) 6 # 7 2
3
2
ii) 3 # 7
9
bkbaf bjhF
gl. 1.2
nukh
15
rhnyLf
itUwh.
yh,
nukh
itUj
yh itUF rhnyLf =
1 # 15 = 5 rhnyLf
3
vLJfhL: 1.9
kfhf : 2 1 1 gF
4
5
:
1 #21
2 1 1 gF =
4
4
5
5
= 1 # 11 = 11
4 5
20
15
yh
maha
vLJfhL 1.10
60 khztf bfhl xU FG 3 gF khztf ma gof
10
Uwhf. 3 gF khztf r_f ma gof Uwhf.
5
(i) ma gof U khztf vjid ng?
10
vdnt, ma gof U khztf vif
= 60 3 gF
(ii) 60 khztf
Uwhf.
10
3
=
# 60 = 18 ng.
10
3 gF khztf r_f ma gof
5
= 60 3 gF
5
3
= # 60 = 36 ng.
5
g 1.3
1. bgUFf :
i) 6 # 4
5
v) 2 # 7
3
4
ix) # 14
7
ii) 3 # 3
7
vi) 5 # 8
2
x) 18 # 4
3
iii) 4 # 4
8
iv) 15 # 2
10
vii) 11 # 7 viii) 5 # 12
4
6
2. k fhf
i) 28 1 gF
iv) 125 1 gF
vii) 27 3 gF
viii) 100 7 gF
ix) 35 5 gF
x) 100 1 gF
10
2
16
bkbaf bjhF
i) 5 # 5 1
ii) 3 # 6 3
5
v) 7 # 7 1
2
iv) 6 # 10 5
iii) 8 # 1 1
5
vi) 9 # 9 1
2
:
3 1 gF = 1 3 = 3
8
5
5
8
40
vLJfhL 1.12
fLo 2 3 .
9
2
:
2 3 = 1
9
2
3
vLJfhL 1.13
yh xU jf 1 gFia 1 k neu gowh.
4
neu mt jf vts gFia gogh?
3 1 k
2
:
yh xU k neu goF jf gF = 1
4
1
3 k neu mt goF jf ms
2
= 31 # 1
2 4
=7#1
2 4
= 7#1
4#2
=7
8
~ yh 3 1 k neu jf 7 gFia gogh.
8
2
17
fLo
i) 1 7
3
5
2
8
ii) #
3 9
maha
1
g1.4
1. fLo :
i) 5 10 gF
5
10
ii) 7 2 gF
3
8
iii) 7 1 gF
4
3
iv) 7 4 gF
9
8
v) 9 4 gF
9
4
vi) 2 1 gF
9
7
ii) 2 # 9
9 10
9
v)
#3
2 3
iii) 3 # 6
8 9
vi) 4 # 12
5
7
2. l to vGJf
i) 2 # 3 2
9
3
7
9
iv)
#
8 14
3. fl dfis bgUFf :
i) 2 # 5 2
5
3
ii) 6 3 # 7
4 10
iv) 5 3 # 3 1
4
2
v) 7 1 # 8 1
4
4
iii) 7 1 # 1
2
xU d jiy:
0F jiy iy.
vLJfhL 1.14
fLo
(i) 6 ' 2
5
(ii) 8 ' 7
9
18
bkbaf bjhF
:
(i) 6 2 = 6 5 = 15
5
2
7
9
(ii) 8 ' = 8 # = 72
9
7
7
xU KG viz fy djh tFF nghJ fy dijKj
jfhdkhf kha fhz ntL.
vLJfhL 1.15
63 4
5
fLo:
i) 6 ' 5 2 ii) 9 ' 3 3
:
6 3 4 = 6 19 = 6 5 = 30 = 1 11
5
19
19
19
fLo:
i) 3 ' 4 , ii) 1 ' 4 , iii) 2 3 ' 7
7
=1 #7 = 7
5 3
15
g1.5
1. fl df jiyia fLo.
i) 5
ii) 4
iii) 10
iv) 9
7
7
9
4
v) 33
vi) 1
vii) 1
viii) 7
2
9
13
5
2. fLo :
i) 5 25
ii) 6 36
iii) 7 14
iv) 1 1 15
3
9
3
4
3. fLo :
(i) 2 ' 1
(ii) 5 ' 6
(iii) 2 3 ' 3
(iv) 3 3 ' 8
5 4
6 7
4 5
2 3
1
4. xU rhuz UilF njitahd J ms 2 l v 47 1
4
4
l J vjid Uilf ijfyh?
5. U lfSF ilna cs bjhiy 47 1 .. xU nt mj
2
bjhiyit flf 1 3 k neu vLJbfhwJ v nt
16
ntf vd?
19
maha
p
, xU jKW v vd
q
vLJfhL 1.16
72 l totF khWf
54
khWKiw: 72 = 72 ' 18 = 4
54
54 ' 18
3
72 = 72 ' 2
54
54 ' 2
= 36 = 36 ' 3
27
27 ' 3
= 12 = 12 ' 3
9
9'3
4
=
3
j vLJfho 72 kW 54 t bgU bghJfhu 18 Mf UwJ.
xU jKW viz mjDila l totF khw mjDila gF
kW bjhFia mt bgU bghJfhuah tFf ntL. F
Fiw Fia fUj ntlh.
gF Fiw F Ujh bgU bghJfhuah tFf ntL.
vLJfhL 1.17
(i)
18 (ii)
- 12
-4
- 16
l to vGJf.
i) - 18 , ii) - 12 , iii) 7
51
(i) 18 kW 12 . bgh.t. 6
28
20
35
bkbaf bjhF
18 = 18 ' ^- 6h = - 3
2
- 12
- 12 ' ^- 6h
(ii) 4 kW 16 .bgh.t 4.
vdnt, mjDila l totij bgw 4 M tFf ntL.
- 4 = - 4 ' ^- 4h = 1
4
- 16
- 16 ' ^- 4h
gl. 1.3
4
if KGfis vnfho FjJ nghy if jKW vfis
{aF tywkh, Fiw jKW vfis {aF lwkhf
Ffyh
gl. 1.4
- 1 I {aF vj gf Fgh?
4
xU Fiw jKW vzhf Ujh mjid {aF lgfkhf
Ffyh.
KGfis vnfho FFnghJ mLjLJtU KGf rk
ilbtf FfgLwJ vgJ cfSF bj. 1,1 vgit 0 UJ rku UF. njngh jKW vf 1 kW - 1 vgit
4
4
1
0 - UJ rku UF.
vw jKW viz vgo FgJ
4
21
maha
Mifah 3 = 9 kW 2 = 14
7
21
3
21
bghGJ mt 9 1 10 1 11 1 12 1 13 1 14 vdbgWwh.
21 21 21
21 21 21
Mifah
9
21
kW
14 F
21
ilgl
jKW
vf
10 , 11 , 12 , 13 .
21 21 21 21
bghGJ
bkbaf bjhF
3 = 18 kW 2 = 28 vd eh bgwyh.
7
42
3
42
Mifah, 18 1 19 1 20 1 g 1 28 .
42
42
42
42
vdnt 3 1 19 1 20 1 21 1 g 1 2 .
7
42
42
42
vLJfhL 1.18
2 kW 4 F ilgl IJ jKW vfis fhf.
5
7
:
eh Kj bfhLfgl jKW vfis xnu khahd
gFfis bfhlitfshf khWnth.
bghGJ 2 = 2 # 7 = 14 kW 4 = 4 # 5 = 20
5
5#7
35
7
7#5
35
Mifah eh bgWtJ 14 1 15 1 16 1 17 1 18 1 19 1 20
35
35
35
35
35
35
35
~ njitahd IJ jKW vf
15 , 16 , 17 , 18 , 19
35 35 35 35 35
vLJfhL 1.19
- 5 kW - 8 F ilgl VG jKW vfis fhf.
3
7
:
eh Kj bfhLfgl jKW vfis xnu khahd
gFfis bfhlitfshf khWnth.
bghGJ- 5 =- 5 # 7 =- 35 kW - 8 =- 8 # 3 =- 24
3
3#7
21
7
7#3
21
Mifah eh bgWtJ - 35 1 - 34 1 - 33 1 - 32 1 - 31 1 - 30
21
21
21
21
21
21
1 - 29 1 - 28 1 - 27 1 - 26 1 - 25 1 - 24
21
21
21
21
21
21
` njitahd VG jKW vf
- 34 , - 33 , - 32 , - 31 , - 30 , - 29 , - 28 .
21
21
21
21
21
21
21
23
maha
1
g 1.6
(D) 10
9
(A) 4
12
(D) - 7
14
(B) 1
12
(C)
1
- 12
(A) KGv
(B) a v
3. l tot vGJ.
i) - 12
16
iv) - 70
42
iii) 21
- 35
i) 3
4
iv) 6
5
ii) - 18
48
v) - 4
8
iii) - 8
3
ii) - 5
8
v) 7
10
i) 2
3
iv) - 1
7
ii) 4
16
v) - 4
7
iii) 9
6
(i) jKW vf Tl
gFf xnu khahf cs jKW vfis TLnth.
24
bkbaf bjhF
vLJfhL 1.20
9 kW 7 I TLf.
5
5
:
9 + 7 = 9+7
5 5
5
= 16 .
5
vLJfhL 1.21
7 + -5
3 ` 4 j
RUFf:
7 + -5
3 ` 4 j
= 28 - 15
12
= 13
12
(3 kW 4 .bgh.k 12)
vLJfhL 1.22
RUFf: - 3 + 1 - 5 .
4
2 6
:
- 3 + 1 - 5 = (- 3 # 3) + (1 # 6) - (5 # 2) (4,2,6 .bgh. k 12)
12
4
2 6
= - 9 + 6 - 10
12
= - 19 + 6 = - 13
12
12
(ii) jKW vf fj
vLJfhL 1.23
ff: 10 UJ 8 I ff.
3
10 - 8
3
7
= 70 - 24 = 46
21
21
25
maha
vLJfhL 1.24
RUFf:
6 - - 10 .
35 ` 35 j
:
6 - - 10 = 6 + 10 = 16
35 ` 35 j
35
35
vLJfhL 1.25
RUFf:
7
6
`- 2 35 j - `3 35 j .
:
77 111
7
6
`- 2 35 j - `3 35 j = -35 - 35
= - 77 - 111 = - 188 =- 5 13
35
35
35
vLJfhL 1.26
5
U jKW vf TLj 1. mt xU v 20 v kbwhU
v ahJ?
:
U jKW vf TLj = 1
bfhLfgl v + njitahd v = 1
5 + njitahd v = 1
20
njitahd v = 1 - 5
20
20
-5
=
20
15
=
= 3
4
20
3
~ njitahd v MF.
4
7 - 5 , ii) 5 - 7 ,
35 35
6 12
iii) 7 - 3 , iv) `3 3 j - `2 1 j ,
3 4
4
4
5
1
v) `4 7 j - `6 4 j
i)
g 1.7
1. rahd ilia njbjLf.
i) 1 + 2 F rkkhdJ
3
3
(A) 2
(B) 3
ii) 4 9 F rkkhdJ
5 5
(A) 1
(B) 3
26
(C) 1
(D) 4
(C) 1
(D) 7
bkbaf bjhF
iii) 5 1 + 1 10 F rkkhdJ
11
11
(A) 4
(B) 3
(C) 5
(D) 7
i) 12 kW 6
5
4 4
iv) - 7 + 9
8 16
vii) 11 + `- 7 j
13
2
ix) 7 + `- 10 j + `- 7 j
9
18
27
35 35
iv) `3 3 j - `2 1 j
4
4
7
5
vi) - kW 7
7
6
ix) 9 , 8 kW 1
4 7
28
ii) 9 + 15
iii) - 3 + 6
6
6
4 11
v) 4 + 7
vi) `- 6 j + `- 14 j
5 20
13
26
viii) `- 2 j + 5 + `- 7 j
5
12
10
x) 6 + `- 7 j + `- 9 j
3
6
12
ii) 5 - 7
6
12
iii) 7 - 3
3
v) `4 5 j - `6 1 j
7
4
5. RUFf: :
i) `1 2 j + `3 5 j
11
11
ii) `3 4 j - `7 3 j
5
10
iii) `- 1 2 j + `- 3 5 j + `6 3 j
11
11
11
iv) `- 3 9 j + `3 2 j + `6 5 j
10
5
20
v) `- 3 4 j + `2 3 j
5
8
vi) `- 1 5 j + `- 2 7 j
12
11
vii) `9 6 j + `- 11 2 j + `- 5 7 j
7
3
42
iii) 8 kW 6
4. RUFf: :
i) 7 - 5
13
13
7
8
v) kW
3
4
viii) 3 kW - 7
6
2
iv) - 7 kW - 5
13
13
vii) 9 kW - 10
7
3
4
7
x) , kW - 8
5
10
15
3. tUtdt TLjiy fLo.
i) - 3 + 7
ii) 7 kW 17
viii) `7 3 j + `- 10 7 j
10
21
maha
vLJfhL 1.27
4
22
` 11 j kW ` -8 j Mat bgUf gyid fLo
:
4
22
` 11 j # ` -8 j
-
=` - 4 j # ` - 22 j = 88
11
88
=1
vLJfhL 1.28
4
2
`- 2 15 j kW `- 3 49 j Mat bgUf gyid fLo
34
149
4
2
`- 2 15 j # `- 3 49 j = ` -15 j # ` -49 j
= 5066 = 6 656
735
735
vLJfhL 1.29
U jKW vf bgUfgy 2 . mtW xU jKW v 1
2
9
v kbwhU jKW viz fLo.
28
bkbaf bjhF
:
U jKW vf bgUfgy = 2
9
bfhLfgl jKW v = 1
2
` bfhLfgl jKW v # njitahd v = 2
9
1 # njitahd v = 2
2
9
2
njitahd v =
#2 =4
9 1
9
` njitahd jKW v 4 MF.
9
xU jKW v bgUf nekhW (myJ jiy).
U jKW vf bgUfgy 1Mf Ujh xU v kw
vQF bgUf nekhW vwiHfgLwJ.
i)
7 # 23 = 1
23
7
` 7 bgUf nekhW 23 .
23
7
ii) ` - 8 j # ` 12 j = 1
12
8
fhf
1) 7 # 9 , 2) 11 # 24
` ` - 8 j bgUf nekhW ` 12 j .
12
-8
12
12 33
3) `- 1 1 j # `- 7 2 j
4
3
8
12
` 8 j bgUf nekhW ` 12 j
-
vLJfhL 1.30
fLo ` 2 j ' ` - 5 j .
3
10
:
2
5 = 2 ' -1
` 3 j ' `10 j
3 ` 2 j
= 2 # (- 2) = - 4
3
3
29
maha
vLJfhL 1.31
fLo 4 3 ' 2 3 .
7
8
:
4 3 ' 2 3 = 31 ' 19
7
8
7
8
= 31 # 8 = 248
7 19
133
= 1 115
133
g 1.8
1. rahd ilia njbjLf:
i) 7 13 F rkkhdJ
13
7
(A) 7
(B) 13
ii) 7 bgUf nekhW.
8
(B) 8
(A) 7
8
7
4
22
iii)
`
F rkkhdJ
8 j
- 11
(A) 1
(B) 2
iv) 4 9 F rkkhdJ
9
36
(A) - 16
(B) 4
9
2. bgUFf :
i) - 12 kW 6
5
5
iii) - 3 kW 7
9
8
v) - 50 kW 28
7
10
(C) 1
(D) 1
(C) - 7
8
(D) - 8
7
(C) 3
(D) 4
(C) 5
(D) 7
ii) - 7 kW 5
13
13
iv) - 6 kW 44
11
22
vi) - 5 kW - 4
6
15
v) 3 # 9 # 10
6 7
4
bkbaf bjhF
iii) ` - 8 j ' 7
35
35
iv) - 9 3 ' 1 3
4
40
1.10 jrk vf
(i) jKW vfis jrk vfshf Fj
RUfkhf id Tnth.
vLJfhlhf,
(i)
1 = 1'8
8
` 1 = 0.125
8
(ii)
3 = 3'4
4
` 3 = 0.75
4
(iii) 3 1 = 16 = 3.2
5
(iv)
jrk vf
jrk vf Tl kW fj
vLJfhL 1.32
TLf 120.4, 2.563, 18.964
120.4
2.563
18.964
141.927
31
maha
vLJfhL 1.33
63.7 UJ 43.508 I ff.
:
63.700
( ) 43.508
20.192
vLJfhL 1.34
kfhf 27.69 - 14.04 + 35.072 - 10.12.
:
27.690
35.072
14.04
10.12
62.762
24.16
62.762
24.16
38.602
il: 38.602.
vLJfhL 1.35
gh xU ngdhit `177.50F xU bgiy `4.75F kW xU nehL
jfij `20.60F thdh. mtSila bkhj bry vd?
:
xU ngdh iy
= `177.50
xU bg iy
= `4.75
xU nehLjf iy = `20.60
` gh bkhj bry
= `202.85
i) 2.9 5
ii) 1.9 1.3
iii) 2.2 4.05
bkbaf bjhF
bghGJ 1.43 I 2.1 M bgUf Kj 143 I 21 M bgUf ntL.
bgUfgy jrk ia Ff (2 + 1 = 3) yff tyUJ lwkhf
j itf ntL. vdnt, 1.43 2.1 = 3.003 .
vLJfhL 1.36
xU rJu gf 3.2 br., mjDila Rwsit fLo.
:
xU rJu midJ gffS rkkhf Uwd.
xbthU gf s = 3.2 cm.
vdnt, rJu Rws = 4 gf
xU rJu
Rws= 4 gf
vLJfhL 1.37
xU brtf s 6.3 br. kW mjDila mfy 3.2 br. Mf
UwJ, brtf gu vd ?
:
brtf s = 6.3 br.
brtf mfy = 3.2 br.
brtf gu = (s) (mfy)
100
jrk viz 10 M bgUF nghJ jrk ahdJ tyJ wkhf xU
yf efwJ.
100
jrk viz 100 M bgUF nghJ jrk
ahdJ tyJ wkhf uL yff efwJ.
i)
0.7 10
= 3230
33
maha
1
g 1.9
(A) 0.1
(B) 0.11
ii) 5 100 F rkkhdJ
(A) 0.5
(B) 0.005
iii) 1 1 F rkkhdJ
10 10
(A) 0.01
(B) 0.001
iv) 0.4 5 F rkkhdJ
(C) 0.01
(D) 0.0001
(C) 0.05
(D) 0.0005
(C) 0.0001
(D) 0.1
(C) 2
(D) 3
(A) 1
(B) 0.4
2. fLo :
(i) 0.3 7
(ii) 9 4.5
(iii) 2.85 6
(iv) 20.7 4
(v) 0.05 9
(vi) 212.03 5
(vii) 3 0.86
3. fLo :
(i) 1.4 10
(v) 32.3 100
(ii) 4.68 10
(iii) 456.7 10
(iv) 269.08 10
bkbaf bjhF
vLJfhlhf,
fhf:
i) 432.5 10
ii) 432.5 100
iii) 432.5 1000
vLJfhL 1.38
fLo 4.2 3.
:
4.2 3 = 42 ' 3 = 42 # 1
10
10 3
= 42 # 1 = 1 # 42
10 # 3
10 # 3
= 1 # 42 = 1 # 14
10
3
10
= 14 = 1.4
10
fhf:
i) 85.8 3
ii) 25.5 5
vLJfhL 1.39
fLo 18.5 5.
fhf:
i) 73.12 4
ii) 34.55 7
:
eh bgWtJ 17.6 0.4 = 176 ' 4
10 10
= 176 # 10 = 44.
10
35
fhf:
i) 9.25
0.5
ii) 36
0.04
iii) 6.5
1.3
maha
vLJfhL 1.41
xU kJ 129.92 bjhiyit 3.2 k neu flwJ. xU k
neu mJ flF bjhiy vts?
:
kJth flfglbjhiy
= 129.92 ..
= 3.2 k
32
g 1.10
(A) 1
(B) 0.1
1 F rkkhdJ
1000
(A) 0.01
(B) 0.001
(C) 0.01
(D) 2
ii)
(C) 1.001
iii) xU M iy %.12.50
(D) 1.01
v 50 %ghF vjid Mf
thfKo ?
(A) 2
(B) 3
(C) 4
(D) 7
(C) 7
(D) 10
2. fLo :
(i) 0.6 2
(ii) 0.45 5
(iii) 3.48 3
(iv) 64.8 6
(v) 785.2 4
(vi) 21.28 7
3. fLo :
(i) 6.8 10
(ii) 43.5 10
(iii) 0.9 10
(iv) 44.3 10
(v) 373.48 10
(vi) 0.79 10
4. fLo:
5. fLo :
36
bkbaf bjhF
6. fLo :
(i) 9 4.5
(iv) 40.95 5
1.12 mLFf
mKf
Kokh? vW nflh
mLFf
10 = 101
njnghy
21 # 21 = 22
21 # 21 # 21 = 23
21 # 21 # 21 # 21 = 24
37
maha
nkfl vLJfhLfUJ
a # a
vdgofyh. ]
a # a # a
vdgofyh]
vLJfhL 1.42
512 I mLF bjhl TW.
:
eh bgWtJ
512 = 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2 2
vLJfhL 1.43
vJ bgaJ 25 , 52 ?
25 = 2 # 2 # 2 2 2 = 32
kW 52 = 5 # 5 = 25 vd eh bgwyh.
32 > 25.
` 25 MdJ 52 I l bgaJ.
vLJfhL 1.44
144I gfh fhuf mLFf bgUfyhf TWf.
38
bkbaf bjhF
:
144 = 2 # 2 # 2 # 2 3 # 3
= 24 # 32
` 144 = 24 # 32
vLJfhL 1.45
(i) 45 (ii) (-4)5 kfis fhf.
:
(i) 45
45 = 4 # 4 # 4 # 4 # 4
= 1024.
(ii) ( 4)5
(4)5 = ( 4) # ( 4) # ( 4) # ( 4) # ( 4)
= 1024.
g 1.11
i) 102 F rkkhdJ
(A) 100
(B) 100
(C) 10
(D) 10
(C) 10
(D) 10
(A) 100
(B) an
(C) an
(D) am + n
(C) 0
(D) 3
(B) 100
(B) 9
2. flt k fhf :
(i) 28
(iv) 123
(ii) 33
(v) 134
(iii) 113
(vi) 010
(i) 7 # 7 # 7 # 7 # 7 7
(ii) 1 # 1 # 1 # 1 # 1
(iii) 10 # 10 # 10 # 10 # 10 # 10
(iv) b # b # b # b # b
(v) 2 # 2 # a # a # a # a
39
maha
(ii) 243
(iii) 625
(iv) 1024
(v) 3125
(vi) 100000
(ii) 25 , 52
(iii) 32 , 23
(iv) 56 , 65
(v) 72 , 27
(vi) 47 , 74
(ii) 384
(iii) 798
(iv) 678
(v) 948
(vi) 640
(i) 2 # 105
(ii) 0 # 104
(iii) 52 # 34
(iv) 24 # 34
(v) 32 # 109
(vi) 103 # 0
(ii) ( 1)10
(v) (6)3 # (7)2
7. RUFf :
8. RUFf :
(i) ( 5)3
(iv) ( 4)2 # ( 5)3
mLF bjhl f
xnu khahd mokhdfis bfhl mLFfis bgUFj
1)
32 # 34
= (3 # 3) # (3 # 3 # 3 3)
= 31 # 31 # 31 # 31 # 31 # 31
= 36
2)
( 5)2 # ( 5)3
= [( 5) # ( 5) ] # [( 5) # ( 5) # ( 5)]
= ( 5)1 # ( 5)1 # ( 5)1 # ( 5)1 # ( 5)1
= ( 5)5
3)
a2 # a5
= (a # a) # (a # a # a # a # a)
= a1 # a1 # a1 # a1 # a1 # a1 # a1
= a7
m kW n vw KG vfis
mLfhf, {akw mokhd a
cs U vfis bgUFtJ, U
mLFfis To a mL nghl
ntL a m # a n = a m + n .
40
i) 25 # 27
ii) 43 # 44
bkbaf bjhF
7
27 25 = 25
2
= 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2
2#2#2#2#2
= 22
( 5) 4
(- 5) 4 ' (- 5) 3 = - 3
(- 5)
ii)
= (- 5) # (- 5) # (- 5) # (- 5)
(- 5) # (- 5) # (- 5)
= - 5
tUJ bghJthf {akyhj KG a F am ' an = amn, m
kW n KG vf nkY m > n.
mL mLF
fltiw ft :
(i)
(33)2 = 33 33
(ii)
= 33+3 = 36
(22)3 = 22 22 22
= 22+2+2
= 26
vLJfhL: 1.46
mLF F mik vGJf. mokhd 3 vd vLJ bfhf.
9999
:
9 9 9 9 = 94 vd eh bgwyh.
Mifah
= 38
41
maha
1
g 1.12
i) am ax F rkkhdJ
(A) am x
(B) am + x
(C) am x
(D) a m
(C) 0
(D) 1010
(C) 1012
(D) 1020
(C) 220
(D) 210
2. i) 35 # 33 # 34
ii) a3 # a2 # a7
iii) 7 x # 72 # 73
iv) 100 # 102 # 105
v) 56 # 52 # 51
3. i) 510 ' 56
ii) a6 ' a2
iii) 1010 ' 100
iv) 46 ' 44
v) 33 ' 33
4. i) ^34h3
ii) ^25h4
iii) ^45h2
iv) ^40h10
v) ^52h10
42
bkbaf bjhF
id bfhf!
1. a vf N = {1, 2, 3, ...}
2. KG vf W = {0, 1, 2, ...}
i)
am an = am + n
m
ii) a n = a m - n , m > n vDnghJ
a
iii) ^a mhn = a mn
43
maha
afj
2.1 afj nfhitf
(i) mKf
eh Mwh tF x + 10, y 9, 3m + 4, 2y 8 nghw vjhd afj
nfhitfis ghUnwh.
afj nfhitf vgJ f Kakhd lij twJ.
gF afj nfhitf cUthF Kiw, nfhitfis vthW xW
nrgJ, nfhit kfis vgo fhgJ, va rkghLf mikJ
mtiw gJ nghwtiw fWbfhs Uf.
44
afj
vLJfhL 2.1
TW
nfhit
(i)
y cl 5 I TLf
y+5
(ii)
n UJ 8 I ff
n8
(iii)
12 I x M bgUFf
12 x
(iv)
p I 3 M tFf
p
3
cW
xU khahfnth myJ xU khahfnth myJ kh kW khf
bgUf nrifnah X cW vdgL.
3x2 + 6x - 5 vw nfhit, 3x2, 6x kW 5 vgit nfhit
cWf vdgL.
X cW vgJ flthW mikayh.
(i) xU kh
(ii) xU kh
(iii) xU kh kW kh (khf) bgUfgy
(iv) uL myJ mjF nkgl khf bgUf.
4a2 + 7a + 3, vw nfhit 4a2, 7a , 3 vgd cWfshF. bkhj cWf 3.
- 6p2 + 18pq + 9q2 - 7, vw nfhit - 6p2, 18pq, 9q2 , 7 vgd cWfshF.
bkhj cWf 4.
vjid cWf csd?
(i) 88b
(iv) 7x2 y - 4y + 8x - 9
(ii) 33p 2q
(iii) a2 + 4a - 5
bfG
X cW cs kh myJ fhu bfG vgJ W kbwhU
fhu MF. fhuia bfhL bfhLfgLs kh (myJ fhu)
l bgUdh mnj cW ilF.
6xy, vw cW 6, x kW
y vgd fhufshF.
45
maha
vLJfhL 2.2
5xy vw cW,
xy bfG 5 MF (v bfG),
5x bfG y MF,
5y bfG x MF.
v bfGit fhf.
(i) 3z
(iv) pq
(ii) 8ax
(iii) ab
(v) 1 mn
(vi) - 4 yz
vLJfhL 2.3
mn2 vw cW,
mn2 bfG 1,
n2 bfG m,
m bfG n2 .
t.v
nfhit
10 2y
11 + yz
yn2 + 10
- 3m2 y + n
y I bfhl
cW
y bfG
yz
46
afj
g 2.1
(A) - 7
(B) x
(C) y
(D) xy
(C) 1
(D) - 1
(C) 12 - z
(D) z - 12
(ii) - q cs v bfG
(A) q
(B) - q
(iii) z UJ 12 I fjh
(A) 12 + z
(B) 12z
(iv) n I - 7 M bgUdh
(C) 7
n
(v) p _W klFl 7I nrjh
(A) 7n
(B) - 7n
(A) 21p
(B) 3p - 7
(C) 3p + 7
(D) - 7
n
(D) 7 - 3p
2. tUtit cs khfis, khfis fLo
a, 5, - xy, p, - 9.5
3. nHs xbthiw nfhitahf khw
(i) x I l 6 mf
(ii) - m UJ 7 I ff
(iii) 3q cl 11 I TLf
(iv) x _W klifl 10 mf
(v) y IJ klifl 8 Fiw
(i) y2 x + y
(iii) 5 + z + zx
(ii) 3 + x + 3x2 y
(iv) 2x2 y - 5xy2 + 7y2
(i) 3 - my2
(ii) 6y2 + 8x
(iii) mLF
xU kh a I, 5 Kiw bgUFtij a # a # a # a # a = a5 vd vGjyh.
(jid a mLF 5 vd Twyh). nj ngh, b # b # b = b3 (b mLF
3) kW c # c # c # c = c4 (c mLF 4). F a, b, c vgit mokhd MF.
5, 3, 4 vgit mLF MF.
47
maha
vLJfhL 2.4
(i) - 8a2 vw cW, kh a mLF 2 MF.
(ii) m vw cW, kh m mLF 1 MF.
vLJfhL 2.5
(i) x, - 5x, 9x Ma cWf midJ x vw khiana
bfhLsjh, it xj cWf vdgL.
vLJfhL 2.6
(i) 6x, 6y Mait khWgl cWfshF.
(ii) 3xy2, 5xy, 8x, - 10y Mait khWgl cWfshF.
(ii) - 7m kW - 3n
(iii) 4x2 z kW - 10zx2
48
afj
2
F : xU kh go 0 MF.
vLJfhL 2.7
(i) 5a2 - 6a + 10 vw nfhit go 2
(ii) 3x2 + 7 + 6xy2 vw nfhit go 3
(iii) m2 n2 + 3mn + 8 vw nfhit go 4
x = 4 v, 5x = 5 # 4 = 20 .
x = 30 v, 5x = 5 # 30 = 150.
vdnt, xU nfhit kig fhz x bfhLfgl kig ul
ntL.
vLJfhL 2.8
x = 2 v, fhQ nfhitf kig fhf.
(i) x + 5
(ii) 7x - 3
(iii) 20 - 5x2
: x = 2 I tU nfhitf ulh
(i)
(ii)
x + 5 = 2 + 5 = 7
7x 3 = 7 (2) 3
= 14 3 = 11
49
maha
(iii)
20 5x2 = 20 5 (2)2
= 20 5 (4)
= 20 20 = 0
vLJfhL 2.9
a =- 3 , b = 2 v fl nfhitf kig fhf.
(i) a + b
:
(ii) 9a - 5b
(iii) a2 + 2ab + b2
a =- 3 , b = 2 vd ul
(i)
a+b = 3+2=1
(ii)
9a 5b = 9 ( 3) 5 (2)
= 27 10 = 37
(i) 6p - 3
(ii)
2p2 - 3p + 2
10
x- 3
3. kh kig fhf.
x
2x
14
28
42
g 2.2
1. rahd ilia njbjLf
(i) 5m2 + 25mn + 4n2 vw nfhit go
(A) 1
(ii)
(B) 2
(C) 3
(D) 4
p = 40 , q = 20 v (p q) + 8 vw nfhit k
(A) 60
(B) 20
(iii) x y + x y + y vw nfhit go
(A) 1
(B) 2
2
(C) 68
(D) 28
(C) 3
(D) 4
50
afj
(iv) m = - 4 v 3m + 4 vw nfhit k
(A) 16
(B) 8
(C) - 12
(D) - 8
(v) p = 2, q = 3 v (p + q) - ^ p - qh vw nfhit k
(A) 6
(B) 5
(C) 4
(D) 3
2. flt xj cWfis FLf.
(v) 5pq, - 4p, 3q, p2 q2, 10p, - 4p2, 25pq, 70q, 14p2 q2
(iii)
6x2 y + xy
3x2 - x + 7
2.2 nfhitf Tl kW fj
xj cWf TlY fjY
xj cWf, khWgl cWf g eh Kng mUnwh. xj
cWfis kLnk Tl Ko vgJ Tl mogil jJtkhF.
uL myJ mjF nkgl xj cWf Tliy fhz, mt
v bfGfis eh Tl ntL. ijnghW, uL xj cWf
ntWghL fhz, mt v bfGf ntWghil eh fhz ntL.
xj cWf Tl myJ fj fhz uL tKiwf csd. mit,
(i) il Kiw (Horizontal method)
(ii) iy FJ Kiw (Vertical method)
vLJfhL 2.10
TLj fhf : 2x, 5x.
: 2x + 5x = ^2 + 5h # x
= 7 # x = 7x
51
maha
vLJfhL 2.11
TLj fhf : 4a, 7a.
:
4a
+ 7 a
11 a
vLJfhL 2.12
TLj fhf : 7pq, - 4pq , 2pq .
:
il Kiw
iy FJ Kiw
7 pq
= ^7 - 4 + 2h # pq
4 pq
=5 pq
+ 2 pq
5 pq
vLJfhL 2.13
TLj fhf 5x2 y, 7x2 y, - 3x2 y, 4x2 y .
:
il Kiw
iy FJ Kiw
=^5 + 7 - 3 + 4h x2 y
+ 7x2 y
= 13x2 y
- 3x2 y
5x2 y
+ 4x2 y
13x2 y
vLJfhL 2.14
7a UJ 3a I ff.
:
il Kiw
iy FJ Kiw
7a - 3a = ^7 - 3h a
7a
= 4 a
+ 3 a (Fpil
(- ) khw)
4a
52
afj
vLJfhL 2.15
(i)
9 xy UJ - 2xy I ff.
9 xy
2 xy
(+)
(Fpil khw)
11 xy
(ii)
:
+ 8p2 q2
()
- 14p2 q2
xj cWfis TLtJ myJ fgJ nghW khWgl cWfis
TLtJ myJ fgJ vgJ ayhJ.
x cl eh 7I TLtjF, x + 7 vd vGJnth. x kW 7 Ma
U cWfS khwhk csd.
J nghynt khWgl cWfshd 4xy kW 5 I To t Tliy
4xy + 5. vd vGJnth. 5pq UJ 6 I fjh 5pq- 6 ilF.
vLJfhL 2.16
TLj fhf : 6a + 3, 4a - 2 .
:
xj cWf
xj cWf
53
maha
2
= 6a + 4a + 3 2
= 10a + 1
vLJfhL 2.17
RUFf : 6t + 5 + t + 1
:
xj cWf
xj cWf
vLJfhL 2.19
15n2 - 10n + 6n - 6n2 - 3n + 5 vw nfhitia RUFf.
:
xj cWfis xW nrf
15n2 - 6n2 - 10n + 6n - 3n + 5
= ^15 - 6h n2 + ^- 10 + 6 - 3h n + 5
= 9n2 + ^- 7h n + 5
= 9n2 - 7n + 5
vLJfhL 2.20
TLj fhf : 10x2 - 5xy + 2y2, - 4x2 + 4xy + 5y2 , 3x2 - 2xy - 6y2 .
:
9x - 3xy + y
54
TLj fhf :
(i) 8m - 7n, 3n - 4m + 5
(ii) a + b, - a + b
(iii) 4a2, - 5a2, - 3a2, 7a2
afj
vLJfhL 2.21
- 8a + 9b
UJ 6a - 3b I ff
-^8 - 5h = - 8 + 5,
- 2^m - nh =- 2m + 2n
- 8a + 9b
+ 6a - 3b
()
(+)
- 14a + 12b
vLJfhL 2.22
vf Ffis
gagLJtJ nghynt
afj cWf
FfS ifahsgLwJ
3^5p - q + 3h UJ 2^ p - qh I ff
:
3^5p - q + 3h - 2^ p - qh
= 15p - 3q + 9 - 2p + 2q
= 15p - 2p - 3q + 2q + 9
= 13p - q + 9
vLJfhL 2.23
a2 - b2 - 3ab UJ a2 + b2 - 3ab I ff
:
il Kiw
iyFJ Kiw
a2 b2 3ab
a2 + b2 3ab
= a2 - b2 - 3ab - a2 - b2 + 3ab
()
= - b2 - b2
()
(+)
2 b2
= - 2b2
vLJfhL 2.24
2A = 2^5x2 + 7x + 8h
= 10x2 + 14x + 16
55
maha
ff:
(i) (a+b) UJ (ab) I ff
(ii) ( 2x + 8y) UJ
(5
(5x 3y) I ff
vLJfhL 2.25
6b2
()
8b2
vLJfhL 2.26
- a2 - b2 + 6ab I bgWtjF 3a2 - 4b2 + 5ab UJ vij ff
ntL?
:
3a2 - 4b2 + 5ab
- a2 - b2 + 6ab
(+)
(+)
()
4a2 - 3b2 - ab
g 2.3
1. rahd ilia njbjLf:
(i) 4x, - 8x kW 7x Mat TLj
(A) 5x
(ii) 2ab,
(B) 4x
(C) 3x
(D) 19x
(C) 2ab
(D) - 14ab
(C) 9ab
(D) 3ab
(A) 14 ab
(B) - 2ab
vgJ
(A) 2ab + bc
(B) 8ab + bc
(iv) 5y - 3y - 4y + y vgJ
2
(A) 9y + 4y
(B) 9y - 4y
(C) y + 2y
(D) y - 2y
(v) A = 3x + 2 , B = 6x - 5 v, A - B vgJ
(A) - 3x + 7
(B) 3x - 7
(C) 7x - 3
56
(D) 9 x + 7
afj
2. RUFf:
3. TLf :
(i)
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
(vi)
6a - 3b + 7a + 5b
8l - 5l2 - 3l + l2
- z2 + 10z2 - 2z + 7z2 - 14z
p - ^ p - qh - q - ^q - ph
3mn - 3m2 + 4nm - 5n2 - 3m2 + 2n2
^4x2 - 5xy + 3y2h - ^3x2 - 2xy - 4y2h
(i)
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
(vi)
(vii)
4. ff :
(i) 14a UJ 6a I ff
2
(ii) 6a2 b UJ - a b I ff
(iii) - 4x2 y2 UJ 7x2 y2 I ff
(iv) xy + 12 UJ 3xy - 4 I ff
(v) n^5 - mh UJ m^n - 3h I ff
2
(vi) - 10p - 6p2 UJ 9p - 5p I ff
2
(vii) 5m2 - 9 UJ - 3m + 6m + 3 I ff
2
(viii) 6s - 10 UJ - s + 12s - 6 I ff
2
2
(ix) 6n2 - 4mn - 4m2 UJ 5m + 6mn - 3n I ff
6. xU Knfhz _W gff 3a + 4b - 2,
v, mj Rws vd?
a - 7 kW 2a - 4b + 3
maha
(i) 2A + 3B
11. P = m2 + 8m
fhf.
(ii) A- B
kW
fhf.
Q =- m2 + 3m - 2 v P - Q + 8 k
bra
Tl
TW
x kW y TLj
afj nfhit
x+y
fj
a kW bFs ntWghL
a - b ^a > b vh (myJ)
b - a (b > a v)
bgUf
x kW y bgUfgy
x # y (myJ) xy
tFj
p I q th tFf
p
p ' q (myJ)
q
vjifa fj brafis, fj thaf gagLJtJ vgij
ff, kd itJ bfhs fl mltiz gagL.
Tl
fj
bgUf
tFj
TLj
ntWghL
bgUfgy
<
mfj
Tl
TLtjF
mfkhf
Fiwj
fj
fgjF
Fiwthf
bgUfgLj
klF
tFfgLj
j
vLJfhL 2.27
1)
2)
a UklUJ b I Fiwj.
58
afj
3)
x kW y vw U vf tff TLj.
4)
p kW q bgUfgyiz 7 cl Tl.
5)
6)
7)
x vw v ghUJ 3 I Fiwj.
8)
m kW n vw vf TLj UJ mt
bgUf gyid Fiwj.
9)
10)
11)
y I 5M tFJ x cl TLf.
1)
2^ m + nh
2) b - 2a
3)
x2 + y2
4) 7 + pq
5)
2ab
5
x -3
2
^ y + 6h - 4x
y
+x
5
6) 2 y + x
7)
9)
11)
3
8) (m + n) - mn
10) 2` 1 a + mj
3
(i) a klF b.
(ii) a, b TLjiy 5 M bgUFf.
(iii) uL klF m I n M Fiwj.
(iv) ehF klF x I y M tFj.
(v) IJ klF p I 3 klF q M bgUFf.
g 2.4
1. rahd ilia njbjLf :
(i) 5 klF x, 3 klF y kW 7 TLj
(A) 5^ x + 3y + 7h
(B) 5x + 3y + 7
(C) 5x + 3^ y + 7h
(D) 5x + 3^7yh
59
maha
(ii) a kW b TLj gh
(A) 1 ^a + bh
(B) 1 a + b
(C) 1 ^a - bh
2
2
2
(iii) x kW y ntWgho 3 klF
(A) 3x - y
(B) 3 - x - y
(C) xy - 3
(D) 1 + a + b
2
(D) 3^ y - xh
(A) 2 - yz
(C) yz - 2
(B) 2 + yz
(D) 2y - z
(D) 1 ^6p + qh
(ii) y UJ z I ff.
cgnahJ
cUisH
vil
15 .
mltiz 2.1
60
rk
=
cUis
.
kh
.
ky
vil
40 .
u
fi
r .
5
afj
nkflt UJ s kig ma ngh.
15 I U wK f
.
.
.
.
jKsJ iy vilahF.
s + 15 = 40
s + 15 15 = 40 15
s = 25
vdnt iy vil 25..
s + 15 = 40 vw TW xU rkghlhF. mjhtJ xU T U v
nfhitf rkkhf U mij rkghL vnwh.
rkgLj xU Fl vilia kw gfUJ dh, mnj ms
vilia kw gfUJ f ntL.
xU Fl vilia xU gf Todh mnj ms vilia kw
gfY Tl ntL.
ij nghynt UwK rk vil bfhl juhR nghwJ rk ghlhF.
rkgho rkFpL vnghJ l bgUF lwKs nfhit
k (LHS) tywKs nfhit k (RHS) rk vgij j rkFpL
czJwJ.
x + 7 = 15 vw rkghil fUJf
lw csJ x + 7
61
maha
2
tyw csJ 15
UwK 7 I ff
x + 7 - 7 = 15 - 7 (7 I ff lwKsJ x Mf FiwwJ)
(kh x jahf fgLwJ)
x = 8
n - 3 = 10 vw rkghil fUJf
lw n - 3
tyw 10
UwK 3 I nrf
n - 3 + 3 = 10 + 3
n = 13
4m = 28 vw rkghil fUJf
UwK 4 M tFf
4m = 28
4
4
m=7
y
= 6 vw rkghil fUJf
2
UwK 2 M bgUFf
y
#2 = 6#2
2
y = 12
jahf
bjLf
vfj
braghLfis
ntosJ.
vLJfhL 2.28
f 3p + 4 = 25
:
3p + 4 - 4 = 25 - 4 (UwK 4 I ff)
3p = 21
3p
= 21
3
3
p=7
(UwK 3 M tFf)
62
nkbfhs
afj
vLJfhL 2.29
f 7m - 5 = 30
:
7m - 5 + 5 = 30 + 5 (UwK 5 I TLf)
7m = 35
7m = 35
(UwK 7 M tFf)
7
7
m=5
rkghoF fhQ bghGJ, xnu vzh bghJthf UwK
Tlnth myJ ffnth brnwh. nj ngh xU viz UwK
Tlnth myJ ffnth brahk eh viz lkhw brayh.
viz lkhw brtJ vgJ (xU gfUJ kbwhU gfF
vLJ brtJ) xnu viz UwK Tlnth myJ ffnth br
braY xnwahF. viz lkhw br bghGJ mj Fia khw
ntL. lkhwF y vLJfhLfis fhngh.
vLJfhL 2.30
f 2a - 12 = 14
:
UwK Tl
myJ ff
lkhWj
2a - 12 = 14
2a - 12 = 14
2a - 12 + 12 = 14 + 12
(UwK 12 M Tl)
2a = 14 + 12 (lkhWif 12
vgJ +12 Mf khW)
2a = 26
2a = 26
2
2
(UwK 2 M tFj)
a = 13
2a = 26
2a = 26
2
2
a = 13
(Uw 2 M tFf)
vLJfhL 2.31
f 5x + 3 = 18
: +3 I lwUJ tywF lkhWf
5x = 15
63
maha
5x = 15
5
5
x=3
(UwK 5 M tFf)
vLJfhL 2.32
f 2^ x + 4h = 12
: lw cs milfis f UwK 2 M tFf
2^ x + 4h 12
=
2
2
x+4 = 6
x = 6 - 4
x=2
vLJfhL 2.33
f - 3^m - 2h = 18
: lw cs milfis f UwK ^- 3h M tFf
- 3^ m - 2h
= 18
-3
-3
m - 2 =- 6
m=6+2
m =- 4
(- 2 I tyJwF lkhWbghGJ)
vLJfhL 2.34
f (3x + 1 ) 7 = 12
:
(3x + 1) 7 = 12
3x + 1 7 = 12
3x 6 = 12
3x = 12 + 6
3x =
3
18
3
x = 6
vLJfhL 2.35
f 5x + 3 = 17 - 2x
64
afj
:
5x + 3 = 17 - 2x
5x + 2x = 17 - 3
7x = 14
7x = 14
7
7
x=2
vLJfhL 2.36
ulhtJ v = x + 1
_whtJ v = x + 1 + 1 = x + 2
mj TLj = x + ^ x + 1h + ^ x + 2h = 45
3x + 3 = 45
3x = 42
x = 14
Mfnt m_W KGf, x = 14 , x + 1 = 15 kW x + 2 = 16 .
vLJfhL 2.37
60 + x = 75
x = 75 60
x = 15
vLJfhL 2.38
X vUJ 20 I ffilgJ 80. mj viz fhf.
: fLof ntoa v x vd bfhf.
rkghL,
x - 20 = 80
x = 80 + 20
x = 100
65
maha
vLJfhL 2.39
1 ^ xh = 63
10
1 (x) # 10 = 63 # 10
10
x = 630
vLJfhL 2.40
X viz 4 M tFJ mjDl 6 I Tl ilgJ 10.
viz fhf.
mj
rkghL,
x = 10 - 6
4
x =4
4
x #4 = 4#4
4
` x = 16.
vLJfhL 2.41
bjw taJ, nut taijl 3 Fiw. bjw taJ 18 v,
nut taJ vd?
: nut taJ x vf
& bjw taJ = x - 3
bjw taJ 18 tUlf vd bfhLfgLsJ.
&
x - 3 = 18
x = 18 + 3
x = 21
66
afj
g 2.5
(A) 12
(B) 6
(ii) 12 x = 8 v, x vgJ
(A) 4
(B) 20
q
(iii)
= 7 v, q vgJ
6
(A) 13
(B) 1
42
(iv) 7(x9) = 35 v, x vgJ
(C) 3
(D) 27
(C) - 4
(D) - 20
(C) 42
(D) 7
6
(A) 5
(B) - 4
(C) 14
(v) X v _W klF 60 v, mj v
(A) 63
(B) 57
(C) 180
(i) x - 5 = 7
(iv) b - 3 =- 5
(iv) 51 = 17a
(vii) 7x = 42
(iii) 4 + y =- 2
(v) - x = 5
(vi) - x =- 7
(ix) 7 m = 4
(viii) 14 n = 10
(ii) 3l = 42
(iii) 36 = 9x
(v) 5x = 45
(vi) 5t = 20
(viii) 10m = 30
(ix) 2x = 1
(x) 3x = 18
4. f :
(ii) a + 3 = 10
(x) 20 y = 7
3. f :
(i) 2x = 100
(D) 20
2. f :
(vii) 3 - x = 8
(D) 37
(i) 1 x = 7
2
p
(iv)
= 8
-7
5. f :
(i) 3x + 1 = 10
(iv) 4a - 5 =- 41
y+3
(vii)
= 14
5
(x) 11m = 42 + 4m
(xiii) 3x - 14 = x - 8
(ii) a = 5
6
(iii) n = 8
3
(v) - x = 2
5
(vi) - m =- 4
3
(ii) 11 + 2x =- 19
(iii) 4z - 3 = 17
(vi) - 4^2 - xh = 12
(v) 3^ x + 2h = 15
(viii) x + 5 = 7
(ix) 6y = 21 - y
3
(xi) - 3x =- 5x + 22 (xii) 6m - 1 = 2m + 1
(xiv) 5x - 2x + 7 = x + 1 (xv) 5t - 3 = 3t - 5
67
maha
(i) y + 18 =- 70
(iii) t - 5 =- 6
(iv) 2x + 9 = 19
3
(v) 3x + 4 = 2x + 11
thf isahlyh
VjhtJ xU viz idJ bfhSf vW uh j egfshd
mU, ruah, u Mnahfl Tdh. idj vQl 50 I To
ilF ilia U klfhFkhW Tdh. wF mtfis ghJ
filah ilj ill 48 I To 2 M tFJ tU ilUJ
idj viz fFkhW Tdh. cf midtUF filahf
ilj v 74 jhnd vW uh Tw midtUF Mra.
mU idj v 16, ruah idj v 20, u idj v 7
tiw rghfyhnk!
xU viz id bfhf
50 I TLf
x+50
uL klfhf MFf
2x + 100
48 I TLf
2x + 148
2 M tFf
x + 74
idj viz ff
74
68
mU
ruah
16
20
afj
id bfhf!
69
maha
tha fj
3.1 mKf
eh eKila mwhl ntiyf - e L rika, il myfj,
e mwhl tu bryfis fzLj Mat eik mahknyna
fj bfhiffis gagLJnwh. j bfhifis kf gy
flf, gy ehLf gy Mu fzfhd tUlfshf gy ehLf,
gagL tUwhf. f brid flfiu glif brYdhY
(m) Co il fodhY, fzif gagLna brafis brJ
Kof.
fzF vgo ts bghJthf Uf Ko? Kj, kjf
fz nfhghLfis maiy, mij UgUnj cUthf
brjhf. fz bkh Mynkh (m) b#kndh (m) ua bkhnah
ilahJ, fzbkh vf MF. eh vf bkh if
njjtfshf Ujh, mJ Kakhd Kofis vLg cjtJ
kL e mwhl gfY cjwJ. eh rhjdkhf bghUfis
thFtjF, xU Fl bjhifF il gLJtjF, kfbjhif
mfig J bfhtjF, rahf nrgjf fzF cjwJ.
eh e eilKiw thif gagLj Toa fz mogil
bfhiffis ffyh.
j Kj cWig _________
_______ vW Flyh.
4.
bfhoUjh
tha fj
1) j
2) cWf
3) KDW, DW
4) myF
7) r
8) r
9) jrk
10) il vf bgUFbjhif
vLJfhL 3.1
2:7 vw jF 5 rkhdkhd jfis fhf.
:
2 vd vGjyh. 2 vw d bjhFia,
7
7
gFia 2, 3, 4, 5, 6 M bgUf,
2 : 7 vgij
2 # 2 = 4 , 2 # 3 = 6 , 2 # 4 = 8
7#2
21 7 # 4 28
14 7 # 3
2 # 5 = 10 , 2 # 6 = 12
7#5
7#6
35
42
270:378 = 270
378
bjhFia, gFia 2 M tFf,
khWKiw :
270,378 I fhugLj,
maha
45 ' 9 = 5
63 ' 9
7
270 : 378 vgJ 5 : 7 vd MwJ.
vLJfhL 3.3
9 khjF, 1tUlF ilnaahd jij fhf.
j xnu tifahd U
msfis kLnk xl
Ko vgjh tUlij
khjF khw ntL.
1 tUl
12 khjf
9 khjF 12 khjF
ilnaahd j = 9 : 12
9 : 12 vgjid 9 vd vGjyh.
= 9'3 = 3
12 ' 3
4
= 3:4
12
vLJfhL 3.4
60 khztf bfhl xU tF, khzt, khzfSF ilnaahd
j 2:1 v, mtF khzt, khzf vif ahJ?
:
bkhj khztf = 60
khzt, khzfSilnaahd cs j =
2:1
bkhj gF = 2 + 1 = 3
2
khztf vif = 60 3 gF
= 2 # 60 = 40
3
khztf vif = 40
khzf vif = bkhj khztf - khztf vif
= 60 - 40
= 20 [myJ]
khzf vif = 20
khzf vif
= 60 1 gF
= 20
vLJfhL 3.5
24 sKs xU g 3 : 2 : 7 vw j 3 JLfshf
btlgLwJ v, xbthU Jo s vd?
:
g s =
72
24
tha fj
_W JLf jf =
bkhj gFf =
3:2:7
3 + 2 + 7 = 12
3 # 24 = 6
12
ulh Jo s = 2 # 24 = 4
12
_wh Jo s = 7 # 24 = 14
12
g _W JLf sf 6 , 4 , 14 MF.
Kj Jo s =
vLJfhL 3.6
xU tF cs khzt khzf j 4 : 5 khztf
vif 20 v, khzf vif vd?
khzt, khzf j = 4 : 5
khztf vif = 20
khzf vif x vf
khzt, khzf vif j 20 : x
<bwf bgUFbjhif =
il vf bgUFbjhif
4#x
5 # 20
bgUFbjhif
4 # x = 5 # 20
x = 5 # 20 = 25
4
khzf vif = 25
vLJfhL 3.7
A : B = 4 : 6, B : C = 18 : 5, v, A : B : C jij fhf.
73
maha
:
A:B= 4 :6
B : C = 18 : 5
_W jfis xl,
Kj j ulhtJ
cWig (f cW),
ulh j Kj
cWig (Kf cW)
rkkhf ntL.
6, 18 ..k = 18
A : B = 12 : 18
B : C = 18 : 5
A : B : C =12 : 18 : 5
bjJ bfhf
jf JL : xU nfhL Jil
U
ghffshf
JLf
nghJ,
jfj
U
v
AB = BC v, mJ jf JL MF.
BC
AC
jfj gaghL
74
tha fj
nahJgh!
3.2 khw
kufis
btLj
is
thfd mf
gagLJj
is
btg
ms mfF
khR
mfF
ewhf gojh
mf rhlh
mf kbg bgwyh.
cl gUkdhF
tF Tr FHgkhF
tF cuf ngdh
maha
fltiw bghUJf:
mf ngdhf thdh?
khztf vifmfkhdh?
bry mfkhF
ig vil Fiw
neu Fiw
10 ngdhf iy (`)
10 # 5 = 50
20
10 # 20 = 200
30
10 # 30 = 300
xU ril iy (`)
3000
3000 = 600
5
1000
1000 = 200
5
tha fj
vdnt, xU bghU ms mfF ( ) [Fiw ( )] bghGJ kbwhU
bghU ms xnu j mfjh ( ) [Fiwjh ( )] mit uL
ne j khWwJ vdyh.
nkY y vLJfhLfis ghngh:
fhf.
bgf vif mt iyfS.
fgf cauK, bfhLfgl neu
mt Hf sfS.
xU Fl uij flf ntfK
vLJbfhS neuK
tlf MufS mt gugsfS
bjhyhsf vif bfhLfgl
ntiyia Kogjfhd ehfS.
xU Kfh cs gil uf vif
thuhu bryfS
mrY to
xU jf tf vif gff
vif
10
20
100
200
350
500
1000
77
maha
ngdhf
jij fhf.
vifF
mt
iyF
ilnaahd
x = iyj kh
y
x1 = 2
x2 = 10
gaz u (..)
y1 = 10
y2 = 50
X = Y = 1
5
nekhw, xU msthdJ xU Fl j khW bghGJ
kbwhU msthdJ mnj j khwkilwJ vgij nkfl vLJ
fhoUJ bjJ bfhsyh.
nH bfhLfgLs khf bjhlig mJ bfhL a kW b I
fL of.
vLJbfhl neu (k)
10
12
gaz u (..)
120
300
480
600
(i.e.) x = 1 .
y
60
bghGJ a it fL ongh
1 =6
60
a
78
tha fj
1 6 = 6
60 6 = 360
a = 360
1 = 12
60
b
1 12 = 12
60 12 = 720
b = 720
nH bfhLfgLs mltizia fhf :
x
y
120
4
80
6
60
8
48
10
40
12
xy
xy
= 120 # 4 = 480
= 80 # 6 = 60 # 8 = 48 # 10 = 40 # 12 = 480
= kh
x1 = 120
x2 = 60
y1 = 4
y2 = 8
X=
Mf
vif
ehf
vif
15
60
12
20
79
maha
xy = 15 # 4 = 5 # 12 = 60
xy = 60 = kh
xy kh vgij mnwh.
6a
60
6 10
60
a
xy
b 20
3 20
=
=
=
=
10
60
60
60
x
y
10
2
6
16
5
18
21
(ii)
50
x
y
200
10
250
8
50
16
vLJfhL 3.8
16 bgf iy ` 48 v, 4 bgf iyia fhf.
:
4 bgf iyia a vd bfhnth.
bgf vif
iy (`)
x
16
4
y
48
a
tha fj
16 # a = 48 # 4
a = 48 # 4 = 12
16
ehF bgf iy = ` 12
khWKiw:
bgf vif
iy(`)
16
48
( ). vdnt J nekhw.
16 = 48
4
a
16 # a = 4 # 48
a = 4 # 48 = 12
16
4 bgf iy = ` 12.
vLJfhL 3.9
xU kGJ 360 nyh l uij 4 k neu flwJ.
mnj ntf kGJ brY bghGJ, 6 k 30 lf vts
uij flF .
:
1
neu (k)
360
6 1
gazneu mfjh ( ),
30 lf = 30 k
60
1
=
k
2
6 k 30 lf
1
= 6 2 k
maha
4 = 61 2
360
a
4 # a = 360 # 6 1
2
13
4 # a = 360 #
2
360
13
#
= 585
a=
4#2
6 1 k neu gaj u = 585 ..
2
khWKiw:
6 1 k neu gaj uij a vW FLnth
2
neu (k)
360
61
2
6 12
4 # a = 360 # 13
2
360
13
= 585
a=
#
4
2
k neu gaj u = 585..
vLJfhL 3.10
7 Mf xU ntiyia 52 ehf brJ Kowd. mnj ntiyia13
Mf vjid ehf brJ Koghf?
:
fLof ntoa ehf vifia a vW FLnth .
Mf vif
x
7
13
ehf vif
y
52
a
tha fj
7 # 52 = 13 # a
13 # a = 7 # 52
a = 7 # 52 = 28
13
vdnt, 13 Mf j ntiyia 28 ehf Koghf.
khWKiw:
Mf vif
ehf vif
7
52
13
a
Mf vif mfF ( ) bghGJ, ehf vif
7 = a
13
52
7 # 52 = 13 # a
13 # a = 7 # 52
a = 7 # 52 = 28
13
vdnt, 13 Mf j ntiyia 28 ehf Koghf.
vLJfhL 3.11
xbthU gfY 35 tfis bfhl jf bkhj gff
vW
FLnth .
xbthU gfY cs
tf vif
35
120
24
83
maha
35 = a
24
120
35 # 120 = a # 24
a # 24 = 35 # 120
a = 35 # 120
24
a = 35 # 5 = 175
g 3.1
(A) ` 480
(A) ` 75
(B) ` 25
(D) ` 1280
(C) ` 35
(D) ` 50
(B) 325 . .
(A) 8 ehf
(C) ` 360
(B) ` 180
(B) 16 ehf
(C) 12 ehf
(D) 24 ehf
(B) 22 ehf
(C) 21 ehf
(D) 15 ehf
tha fj
10. xU jf 70
gff csd. xU gf 30 tf
f
fh
f
xU Mij j Toid xU eho fodh, 200 Mijf
oi
nt
85
maha
3.3 rjj
KGfh rilf
kW nk
MilfSfhd
jSgo
bga: uhK. nf
ghlf
mtUila kL
myF
nj 1
gUt
nj 1
17
36
fhyhL
nj
miu
ML
nj
myF
nj 2
gUt
nj 2
mfgr
kbg
mil bfhLfgLs
My
fzF kbgfshtJ
2M bkh ghl
17 / 25 , 36 / 50 , 75 / 100 ,
fzF
80 / 100 , 22 / 25, 45 / 50
75
80
22
45
ma
rKf ma
Ma
ifbahg
jiyik Ma
ifbahg
bgnwh
ifbahg
khj
nj 1
fhyhL
nj
miuahL
nj
68
100
72
100
75
100
80
100
86
myF
nj
2
88
100
khj
nj
2
90
100
tha fj
bghGJ, mtUila
khwgLsJ.
kbgf
midJ
kbgfSF
j w dij g mnth.
Ko
= 100
= 41
Hlhj rJuf vif
= 59
ghijia flF rJuf vif = ____
rjj
Hl gF
100 41
gF
41 : 100
41
100
41%
HlhjgF
100 59
gF
59 : 100
59
100
59%
ghijia
flF gF
100
_____ gF
____ : 100
87
100
_____ %
maha
5 : 100
17 : 100
43 : 100
5
100
17
100
43
100
rjj
5%
17%
43%
g 3.2
(ii) 75%
(iii) 5%
(iv) 17 1 2 %
(v) 100
100
(v) 33 1 3 %
(i) 25%
(ii) 12 1 2 %
(iii) 33%
(iv) 70%
(v) 82%
f!
88
tha fj
tl 50%
HlgLsJ
tl 25%
HlgLsJ
1%
2
89
maha
:
5 I 20M bgUf 100 ilF
3 # 20 = 60 = 60%
5 # 20
100
3 = 60%
5
1) 2 ____
= 100
2) 5 20
= ____
3) 4 25
= ____
4) 10 _____ = 100
5) 1 _____ = 100
vLJfhL 3.13
6 1 I rjjkhf khWf
4
:
6 1 = 25
4
4
vLJfhL 3.16
250 khztf cs xU g, 55 khztf Tilgij,
75 khztf fhgij, 63 khztf vgij j cstf
bfil Uwd v,
90
tha fj
:
bkhj khztf vif = 250
(m) Tilgij U khztf vif = 55
250- 55 ng Tilgij Uwd vgjid
Flyh.
55
250
vd
250
vgij U khztf rjj
= ` 63 # 100j %
250
= 126 % = 25.2%
5
Tilgij U khztf = 22%
100% M bgUf
(0.07 # 100) % = 7%
khWKiw:
0.07 = 7 = 7%
100
vLJfhL 3.18
0.567 I rjjkhf khWf
100% M bgUf
567
1000
10 # 100
= 56.7 = 56.7%
100
91
maha
f!
1. cl cs uj 9 gF csJ v, mw uj
10
rjj vd?
2. cl vil 2 gF jirahyhdJ v, cl cs jir
5
rjj vd?
cl vil 2 gF csJ. jir vil kW vil
3
Mat TLj100%I l mfkhfnth (m) Fiwthfnth
UFkh? mgoahdh jiria g vd Tw aY ?
g 3.3
(i) 6.25 =
(A) 62.5%
(B) 6250%
(C) 625%
(D) 6.25%
(B) 0.3%
(C) 0.03%
(D) 0.0003%
(ii) 0.0003 =
(A) 3%
(iii)
5 =
20
(B) 1 %
(C) 0.25%
4
(iv) xU k 20 lf rjj
(A) 25%
(A) 33 1 3
(B) 33
(C) 33 2 3
(B) 1
(C) 50
2
2. fhQ dfis rjjkhf khWf
i) 20
ii) 9
iii) 5 1
iv) 2
4
20
50
3
(A) 500
(D) 20
v) 5
11
i) 0.36
(D) it vJ iy
(D) 5%
ii) 0.03
iii) 0.071
iv) 3.05
v) 0.75
tha fj
12% =
vLJfhL 3.20
va dfis
cila rjjf
50% = 1
2
1
25% =
4
1
1
33 % =
3
3
nkny FlgLsJ
ngh ntW y dfis
vGJf.
233 1 3 % = 700 %
3
700 = 7
=
3 # 100
3
= 2 13
vLJfhL 3.21
1 % I dkhf khWf
4
1%=
1
= 1
4
4 # 100
400
(ii) rjj vgJ 100 I gFahf bfhl d. j dij jrk
vzhf khw, bjhF cs v jrk ia uL vfSF
lJ wkhf itf ntL.
vLJfhL 3.22
15% I jrk vzhf khWf.
93
maha
15% = 15 = 0.15
100
vLJfhL 3.23
25.7% I jrk vzhf khWf.
:
25.7%
25.7
100
= 0.257
5%
1 : 20
0.05
33 1 %
3
1:3
0.33
48 Lfis bfhl xU bjhFig cUthf. (16 fLf bfhl 48
Lf) m xbthU _W LfS, rjj, j kW jrkv to
xnu kig bfhoUF.
il FY midtUF rkkhd Lfis nghl.
mt xnu kig mF (rjj, j, jrkv cs) Lfis
flJ nk nehUFkhW nkir itf.
jKs Lfis bfhL isahil L bjhlf.
MLgtUF lwKstlUJ xU il bgw. xnu ks _W
Lf iljh mij nkil nk neh itf. xnu ks _W
Lfis cUthfiy v mij mgona itJbfhsntL.
isahL bjhlU xnu ks midJ _W Lf nrU tiu
isahil bjhlu. mf Lf cilat bt bgwtuhth.
94
tha fj
glfY
gir
gF
rkkhf
Uwjh?
tl 50% rJu50% rk my.
mnj ngh, tl 25% rJu 25% rk my.
bghGJ, `100 50% , `10 50% fL ofyh
50% = 50 = 1
50% = 50 = 1
100
2
100
2
1 of 10 = 1 # 10 = 5
Mfnt, 100 1 = 1 # 100 = 50
2
2
2
2
`100 50% = ` 50
`10 50% = ` 5
vLJfhL 3.24
1000 nyh 20% I fhf.
:
1000 20% =
1000 20
100
20 # 1000
100
200 ..
vLJfhL 3.25
200 1 % fhf.
2
95
maha
1
2
of 200
100
1
=
# 200
2 # 100
1 # 200 = 1
200
200 1 % = 1
vLJfhL 3.26
40 nyh uh 0.75% fhf.
:
0.75% = 0.75
100
0.75 # 40
100
40 nyh uh 0.75% =
=
3 = 0.3
10
40 . 0.75% = 0.3 ..
vLJfhL 3.27
70 ng bfhl tF, 60% khztf v, khzt, khzf
vifia fhf.
:
bkhj egf
= 70
60 # 70
100
= 42
khztf vif = 42
khzf vif = b
khj khztf khztf vif
= 70 42
= 28
khzf vif = 28
96
tha fj
vLJfhL 3.28
2010- , xU efu kf bjhif 1,50,000 mLj Mo, mJ 10%
mfFkhdh, 2011 kf bjhifia fhf.
:
mfF kf bjhif =
10 # 1, 50, 000
100
= 15,000
= 1,65,000
g 3.4
(i) 30 % bghJ d
(A) 1
10
(B) 7
10
(C) 3
100
(D) 3
10
(C) 200
100
(D) 100
(B) 25
(C) 0.0025
(D) 2.5
(B) ` 20
(C) ` 30
(D) ` 300
(B) ` 7.50
(C) ` 5
(D) ` 100
(ii) 1 % bghJ d
2
(A) 1
(B) 1
2
200
(iii) 25% F rkkhd jrk v
(A) 0.25
(v) %. 150 5%
(A) `10
(A) ` 7
i) 9%
i) 7%
ii) 75%
ii) 64%
iii) 375%
iv) 0.03%
v) 0.5%
4. kig fhf:
i) 24 75%
v) 50 . 7.5%
97
maha
47% v,
f!
1) 25- 20%, 20 25% rkkh?
2) x
U cz L, gW o bkhj bjhif 1.5% t
tNfgLwJ.
a) t rjjij jrk vzhf khWf.
b) 6 egf bfhl FLg bkhj ` 750 F cz
mUdh t k vd?
c) cztfF mtf brYJ bjhif ahJ?
3.4 yhg kW el
2008 uh & nfh `1,50,000 yhg milwJ.
2009 uh & nfh `25,000 el milwJ.
uh & nfh Kj Mo yhgK mLj Mo elK mila
aYkh?
igf bjhrhiyUJ filF tJ nrU gy iyf.
bjhrhiy
bkhj ahghu
yiw ahghu
tha fj
iygoa
(x iy)
khgH `10
M `6
thiHgH `3
MuR `5
iygoa
(x iy)
khgH `15
M `8
thiHgH `2
MuR `5
bkhj ahghufil
gHfil
uh#h vw gHfil ahgh, gHfis bkhj ahghu fil th,
j fil wh.
xU Fl eh, mt M, khgH kW thiH gHfis
thFwh. iygoa csJ nghy xbthU gHF 2 iyf
(xbthU filY btntW iyf) csd.
uh#h gHfis bkhj ahghu fil thF iyia mlf iy
vW TWt. mt gHfis fil F iyia gid iy vW
TWt.
nkny bfhLfgLs iy goUJ M kW khgH
gid iy mjDila mlf iyial mfkhf csJ vgjid
mnwh. j mf bjhifia yhg vW TWt.
hgH gid iy =
k
gid iy =
yhg =
=
yhg =
15 10
`5
yhg
yhg
= gid iy mlfiy
= 8 6
= `2
thiHgHf u mGfToa jik cilaJ. Mfnt mj
filfhu mjid zhfhk f Ugglh. Mjyh, mt thiHgHfis
rW Fiwthd iyF (mlf iyia l Fiwthd iy) wh. mlf
iyUJ Fiwfgl bjhifia el vW TWt.
99
maha
gid iy
mlf iy el
el = mlf iy gid iy
1)
el
32
el
`1
2)
3)
4)
gid iy = mlfiy - el
xnu
bgwhY,
yhg
mtf
100
tha fj
mjhtJ `10,000 F `1,000 yhg bgWwh.
Mjyh, xbthU `1 F, ilF yhg 1000 MF.
10000
Mfnt `100F, yhg = 1000 # 100
10, 000
yhg % = 10
yhg = 1
nkny TwgLsUJ, unki l uhnfZ mf yhg bgWwh
vgij mnwh.
yhg
Mfnt, yhg rjj =
# 100
mlf iy
el rjj =
el
# 100
mlf iy
yhg rjj (myJ) el rjj fhQ nghJ xU bghU mlf
iy jh fzl ntL.
vLJfhL 3.29
:
xU bjhiyfh bgo gid iy =
`12,000
`10,000
= 12000 10000
yhg = `2,000
x
U bjhiyfhbgo gjh ilF yhg
= `2,000
maha
to mlfiy = `5000
el = `600
gid iy = mlfiy el
= 5000 600
to gid iy = `4400
el
# 100
mlfiy
= 600 # 100
5000
el rjj =
= 12
el = 12%
vLJfhL 3.31
to mlfiy = `1,250
gid iy = `1,400
mlfiy > gid iy, el clhF
el = mlfiy gid iy
= 1500 1400
= 100
el = `100
102
tha fj
el rjj =
el
# 100
mlfiy
= 100 # 100
1500
= 20
3
= 6 2 (myJ) 6.67
3
el = 6.67
vLJfhL 3.32
xU gH ahgh 8 bgo uhirfis, xU bgo `150 vw j thdh.
m xU bgo uhir mG LwJ. jKs bgofis xU bgo `190 vw
iyF wh. yhg / el rjjij fhf.
:
xU bgo uhir mlfiy = `150
= `1200
mGa uhir cs bgof vif = 1
w bgof vif = 8 1
= 7
= 1330 1200
= 130
yhg = `130
yhg rjj =
yhg
# 100
mlfiy
= 130 # 100
1200
= 10.83
yhg = 10.83%
103
maha
vLJfhL 3.33
:
ngdh mlfiy = `50
el = `5
gid iy = mlfiy el
= 50 5
= 45
ngdh gid iy = `45.
vLJfhL 3.34
xU nf mlfiy = `55
w nfFf vif = 25
= 1375 + 275
= 1,650
= `1,650
yhg rjj =
yhg
# 100
mlfiy
= 275 # 100
1375
= 20
yhg = 20%
104
tha fj
g 3.5
(A) `50
(B) `575
(C) `625
(D) it VJiy
(A) `155
(B) `140
(C) `15
(D) it VJiy
iii) xU ig gid iy `235 Mf mlfiy `200 Mf Ujh,
(B) el `3
(D) el `200
(A) mlfiy
(B) gid iy
(C) yhg
(D) el
(A) 25
(B) 10
(C) 250
(D) 225
2. tU mltizia br :
mlfiy
gid iy
yhg
el
144
168
59
38
600
635.45
26599
23237
107.50
100
3. mlfiy kW yhg
iyia fLof
i) mlfiy = `450
ii) mlfiy = `760
iii) mlfiy = `980
iv) mlfiy = `430
v) mlfiy = `999.75
maha
f brJ ghf
1. nyh `100,`80 cs uL tifahd vizia xU gidahs
3: 2 vw j fyJ mfyitia nyh `101.20F gid
brwh. mtUila yhg myJ el rjjij fhf.
106
tha fj
3.5 jto
jbghGJ `10,000
it bjhif brf.
7 tUlf Ko
`20,000 bgWf.
jbghGJ `10,000
KjL brf. 6
tUlf Ko
`20,000 bgWf.
2008- t
itbjhifahf brYdh. xU tUlF wF `5,400Mf Ug
bgwh. mt V TLj bjhif bgwh? vts bjhif mtUF mfkhf
iljJ?
jh
grhf
nyhnfZ
`5,000I mt j ig
bgw
`5,000I
bgUf Kokh?
nyhnfZ `5,000ij xU tUl it bjhif brY, tUl W
`5,400 Mf bgwh.
eh fl thF(bfhLF) nghJ bgw (bfhLj) bjhifial
mfbjhifid brYJnth(bgWnth). TLj bjhifia jh to (I)
vd Fnwh.
nkTa f, nyhnfZ `400 I toahf bgwh. fldhf bgWw
(m) mfgLw bjhifia mr vd Fnwh.
to bjhifahdJ vnghJ xnu khahf mikkh? rakhf UfhJ.
, tU ffis fhngh.
107
maha
iyf
go,
to
bjhif
mriy
bghWJ,
nkTa
itbjhiffhd fhyij bghWJ kW to jij bghWJ
khWgL.
to fzl
mr `100 Mf, to j r Mf Ujh
= 100 # 1 # r
100
2 tUlfSF to = 100 # 2 # r
100
3 tUlfSF to = 100 # 3 # r
100
n tUlfSF to = 100 # n # r
100
Mjyh,
I = Pnr
100
1 tUlF to
A = P + I
A = P + Pnr
100
A = P`1 + nr j
100
to = KGbjhif mr
I = A P
108
tha fj
Pnr vw NuUJ tU
100
Nufis bgwyh
I =
r = 100I
Pn
n = 100I
Pr
P = 100I
rn
F: n vgJ bghJthf tUlf fzlgL. n khjfnyh,
ehfnyh Ujh, mij tUlfshf kh fzlgl ntL.
nfhol lij uf
mr
5,000
to
KGbjhif
500
12,500
17,500
6,000
8,450
25,000
750
12,000
15,600
vLJfhL 3.35
mr (P) = `3,000
tUlf (n) = 1
to j (r) = 7 %
j to (I) = Pnr
100
= 3000 # 1 # 7
100
I = `210
A = P + I
= 3000 + 210
A = `3,210
109
maha
vLJfhL 3.36
mr (P) = `5,000
to j (r) = 11 %
jto I = Pnr
100
= 5000 # 11 # 2
100
= 1100
I = `1,100
bjhif (A) = P + I
= 5000 + 1100
A = `6,100
vLJfhL 3.37
bjhifia fhf.
P = `7,500
n = tUl 6 khjf
= 1 6 tUlf
12
= 1 1 = 3 tUlf
2
r = 8 %
I = Pnr
100
7500 # 3 # 8
2
=
100
= 7500 # 3 # 8
2 # 100
110
tha fj
= 900
I = `900
12 khjf = 1 tUl
bjhif (A) = P + I
= 7500 + 900
= `8,400
to = `900, bjhif = `8,400
khW :
P = `7,500
= 6 tUl
12
= 1 tUl
2
3 khjf = 3 tUl
12
= 1 tUl
4
6 khjf
n = 3 tUl
2
r = 8%
A = P`1 + nr j
100
3 #8
e
o
2
= 7500 1 +
100
= 7500 c1 + 3 # 8 m
2 # 100
= 7500` 28 j
25
= 300 # 28
= 8400
A = `8400
I = AP
= 8400 7500
= 900
I = `900
to = `900
bjhif = `8,400
vLJfhL 3.38
`6,750F 219 efSF 10 % to j jtoia, bjhifia
fhf.
111
maha
:
P
`6,750
219 ehf
10 %
Pnr
100
6750 # 3 # 10
5 # 100
405
`405
P+I
6750 + 405
7,155
`7,155
to
365
= 3 tUl
5
73 ehf = 73 tUl
365
1
=
tUl
5
vLJfhL 3.39
uhF 7-6-2006 mW `4,000I fldhf bgW mij 19-8-2009 mW Ug
brYdh. 5% j to fzlglh mt brYa bjhif vts?
ehf,
= `4,000
= 5%
= 24 (30 6)
iy
= 31
MfL
= 18
bkhj ehf
= 73
= 73 ehf
=
=
112
73 tUl
365
1 tUl
5
tha fj
A = P`1 + nr j
100
= 4000 c1 + 1 # 5 m
5 # 100
= 4000`1 + 1 j
100
= 4000` 101 j
= 4,040
100
bjhif = `4,040
vLJfhL 3.40
`7,000 mrYF 16 khjf `1,680 jto iljh, to jij
fL o.
P = `7,000
n = 16 khjf
= 16 tUl = 4 tUl
12
I = `1,680
r = ?
r = 100I
Pn
= 100 # 1680
7000 # 4
3
= 100 # 1680 # 3
7000 # 4
= 18
r = 18 %
vLJfhL 3.41
# `10,000I 5% to j it ahf brYJwh. vjid
tUlf `11,000I mt bgWth?
A = `11,000
P = `10,000
r = 5 %
n = ?
113
maha
I = A P
= 11,000 10,000
= 1,000
I = `1000
n = 100 I
Pr
= 100 # 1000
10000 # 5
n = 2 tUlf.
khW Kiw :
A = P`1 + nr j
100
11000 = 10000 `1 + n # 5 j
100
11000 = 1 + n
20
10000
11 = 20 + n
20
10
11 # 20 = 20 + n
10
22 = 20 + n
22 20 = n
n = 2 tUlf
vLJfhL 3.42
xU Fl mryhdJ 8% to j vjid tUlf _W
klfhF vd fhf?
:
mriy `P vd vLJ bfhnth.
bjhif = _W klF mr
= `3 P
r = 8 %
n = ?
I = A P
= 3P P
= 2P
114
tha fj
I = ` 2 P
n = 100I
n = 25
tUlf = 25
Pr
100
# 2P
=
P#8
khW Kiw :
mriy `100 vd bfhnth.
bjhif = 3 # 100
= `300
I = A P
= 300 - 100
I = `200.
Pr
100 # 8
200
n =
= 25
8
tUlf vif = 25.
vLJfhL 3.43
xU Fl bjhifahdJ 8% to j 5 tUlf `10,080 MwJ.
mriy fhf.
A = `10,080
n = 5 tUlf
r = 8 %
P = ?
A = P`1 + nr j
100
10080 = P`1 + 5 # 8 j
100
10080 = P` 7 j
5
5
10080 # = P
7,200 = P
mr = `7,200
115
maha
vLJfhL 3.44
xU Fl mryhdJ 6 tUlf `8,880 Mf 4 tUlf `7,920
Mf khWwJ v mr kW to jij fhf.
= P + I6 = 8880
= P + I4 = 7920
I2 = 8880 7920
= 960
2 tUl Ko to = `960
1 tUl Ko to = 960
2
= 480
4 tUl Ko to = 480 # 4
= 1,920
P + I 4 = 7920
P + 1920 = 7920
P = 7920 - 1920
P = 6,000
mr = `6,000
r = 100I
r = 8 %
pn
= 100 # 1920
6000 # 4
g 3.6
(A) `1000
(B) `200
(C) `100
(D) `2000
(A) `500
(B) `22,500
(C) `11,000
116
(D) `11,000
tha fj
iii) 6 khjf =
(A) 1 tUl
2
iv) 292 ehf =
(A) 1 tUl
5
(B) 1 tUl
4
(C) 3 tUl
4
(D) 1 tUl
(B) 3 tUl
5
(C) 4 tUl
5
(D) 2 tUl
5
(A) `15000
(B) `13000
(C) `14000
(D) `1000
2
uoghwJ. tUlf vifia fhf.
117
maha
f!
1) xU mryhdJ 2 tUl 9 klfhf MFbk, mj to
4
j vts?
id bfhf!
6. rjjij % vW Ffyh
118
tha fj
yhg
# 100
mlf iy
el
# 100
mlf iy
20.
21.
A = P + I
= P + Pnr
100
= P`1 + nr j
100
22.
I = A P
23.
24.
25.
P = 100I
nr
r = 100I
Pn
n = 100I
Pr
119
maha
msitf
_oa
totfshd brtf, rJu kW brnfhz Knfhz
Mat Rws kW gugs fhQ Kiwfis Mwh tF
fUnwh. _oa totfshd Knfhz, izfu, rhrJu, rtf
kW tl gugs fhQ Kiwfis tF fhngh.
4.1 ghit
Mwh tF eh fwj brtf, rJu kW brnfhz
Knfhz Rws, gugs g F id Tnth.
Rws
xU _oa tot viyia eh xU Kiw RtU nghJ ilF
unk mtot Rws MF.
gl 4.1
brtf Rws = 2 (s) + 2 (mfy)
= 2 [s + mfy]
brtf Rws = 2 (l + b) myFf. F l = s, b = mfy
rJu Rws = 4 xU gf s
= 4 gf
rJu Rws = 4 a myFf. F a vgJ rJu gf
Knfhz Rws = _W gf msf TLj
Knfhz Rws = (a + b + c) myFf
F a, b, c Knfhz gffshF.
120
msitf
gugs
xU _oa tot milF l ms mj gugsthF.
gl 4.2
brtf gugs = s mfy
brtf gugs = l b rJu myFf
rJu gugs = gf gf
rJu gugs = a a rJu myFf
brnfhz Knfhz gugs
cf tF cs fUgyif, nkir, rd
Mat Rws kW gugsit fhf.
vLJfhL 4.1
s 15 , mfy 10 cila brtf tot
y gugs , Rws fhf.
:
s = 15 , mfy = 10 vd jugLsJ.
brtf gugs = s mfy
=15 10
121
gl4.3
maha
= 150 2
brtf Rws = 2 [s + mfy]
= 2 [15 +10] = 50
brtf Rws = 50
vLJfhL 4.2
80 s cila brtf tot njhl gugs 3200 r.. njhl
mfyij fhf.
` njhl mfy = 40
vLJfhL 4.3
40 sKila rJutot kid gugs, Rws fhf.
:
rJu tot kid gf = 40
rJu gugs
rJu Rws
rJu gugs
rJu Rws
=
=
=
=
=
=
=
( jugLsJ )
gf gf
40 40
1600 r.
4 gf
4 40 = 160
1600 r.
160
gl 4.4
vLJfhL 4.4
rJu tot njhl gf 50 . njhlij R lUF
`10 j ntnghl MF bryit fhf.
:
rJu tot njhl gf 50 vd bfhLfgLsJ.
122
msitf
ntnghl MF bkhj bryit fhz njhl Rwsit fL
mij lUF MF bryl bgUdh nghJkhdJ
=
=
=
ntnghl xU lUF MF bry =
` 200 lUF MF bry =
=
rJu tot njhl Rws
4 gf
4 50
200
`10 (bfhLfgLsJ)
`10 200
`2000
vLJfhL 4.5
gf 60 cila rJu tot fhit rk bra rJu lUF ` 2
j MF bryit fhf.
:
rJu tot fh gf 60 vd bfhLfgLsJ.
rk bra MF bryit fhz, gugsit fL mjid rJu
lUF MF bryl bgUdh nghJkhdJ.
fh gugs = gf gf
=
xU rJu lUF MF bry =
` 3600 rJu lUF MF bry =
=
vLJfhL 4.6
60 60 = 3600 r..
`2
`2 3600
`7200
xU isahLl brnfhzKnfhz to
csJ. brnfhzij jhF gff 50 , 80 . l
bk r rJu lUF `5 j MF bkhj bryit
fhf.
gl 4.5
= `10000
123
maha
xU uhkthF gl
fhoago U yf mLjLJ
csd. mj gugs mtUF
bjahJ. xU y 30 gfKila
rJuy. kwJ 50 20 msila
brtf y. nghJ uhkth
itUF
y
bkhj
gugsit fL mtUF cfsh
cjt Kokh?
gl 4.6
1.5
xU g aF fj kwJF
tsk kybfho tfhof. mtf fj
miwia gl tiuJ mHFgLd. miw
Rt 2 sK 1.5 mfyK cila brtf tot
2
1.5
glij Kj tsk tiujh. mglF mU
gl 4.7
kybfho brnfhz Knfhzij tiujh.
brnfhzij csla gff sf Kiwna 1.5, 2 v mtf
tiuj glf bkhj guig ekh fhz Kokh?
bghGJ eh y TL cUtf gugsfis fhngh.
br.
br.
vLJfhL 4.7
bfhLfgLs gl gugsit fhf.
br.
gl 4.8
br.
br.
br.
124
br.
gl 4.9
msitf
br.
khWKiw:
br.
br.
br.
br.
br.
gl 4.10
= 49 br2
vLJfhL 4.8
fhQ gl gugsit fhf
br.
br.
br.
gl 4.11
br.
br.
br.
gl 4.12
br.
brtf gu (1) = 5 br. 10 br.
= 50 br. 2
brnfhz Knfhz gu (2) = 1 (7br. 5br.)
2
35
vLJfhL 4.9
60 sKila rJutot kidia m thdh. myF mLj
70 50 msila brtf tot kidia m thdh. UtU xnu
iyF thdhf v yhg miljt ah?
125
maha
gl 4.13
m tha rJutot kid gugs (1) = 60 60 = 3600 2
m tha brtftot kid gugs (2) = 70 50 = 3500 2
F rJu tot kid gugs brtf tot kid gugsit l
mfkhf csJ.
vdnt, yhg miljt m.
rk gugsit bfhl U rJutot jhid vLJ
bfhf. _iyl tahf rJu jhid btl. vjid
brnfhz Knfhzf iljd? mt gugs g
VnjD Tw Kokh? btoa gFfis kbwhU rJu jh
J rahf bghU TJ nehf. vd mJ bfhs
KowJ? To thf.
xnu khahd U brtf tot jhid vLJbfhf.
xU brtf tot jhid _iy l tahf btl. vjid
brnfhz Knfhzf iljd?
mt gugs g VnjD TwKokh? btoa gFfis kbwhU
brtf tot fhj J rahf bghUj. brtfF,
brnfhz KnfhzF ilna cs bjhl vd? thf.
g 4.1
br.
br.
br.
br.
br.
br.
126
br
br.
br.
br.
br.
br.
br.
br
br.
msitf
4.3 Knfhz gu
brnfhz Knfhz gu vgJ mij
csla brtf gugs ghahF.
brnfhz Knfhz gu
= 1
gl 4.15
127
maha
DE = AF vd UfkhW AB J F vw ia Ff. EF I
nrf. EF = BC vgij ftf. bghGJ EF I h vd AB I b
vd bfhnth.
..... (1)
cau
` Knfhz ABE gu
1
= 2 (brtf ABCD gu)
= 1 (s mfy)
2
mogf
= 1 bh r.myFf
2
gl 4.16
` Knfhz gu = 1 bh r.myFf
2
F b, h vgJ Kiwna Knfhz mogf kW caukhF.
vw
nfhz
Knfhzij fUJf. C UJ
tiuagl brFJ, BA
D vw rwJ.
Knfhz gugs vd?
cau
ABC
mogf
gl 4.17
fhj ko Kiw
Knfhz toyhd JLjhid vLJbfhf. mj cfSF
A, B, C vd bgaLf. mogf AB I b vW FJauij h vW fUJf.
msitf
gl 4.18
= 1 b h r. myFf
2
vLJfhL 4.10
br.
br.
br.
br.
gl 4.19
:
(i) mogf = 5 br., cau = 4 br. vd jugLsJ.
1
= 2 7 6
= 21 r.br. (myJ) br. 2
129
maha
vLJfhL 4.11
40 cau bfhl xU Knfhz tot njhl gugs 800 r..
mj mogf sij fhf.
:
Knfhztot njhl gugs = 800 r. (jugLsJ)
1bh
= 800
2
1 # b # 40
= 800 ( a h = 40)
2
20 b = 800
b = 40
` mogf s 40 .
g 4.2
1. fhQ Knfhzf gugsfis fhf.
2.
br.
(i)
br
br
br.
br.
br.
(ii)
(iii)
br.
br.
(iv)
msitf
4.4 ehfu gu
ehF nfhLJLfsh milgL cUt ehfu MF. uL
nfhL JLf xiwbahW FWfhf bto bfhshJ.
gl 4.20
nkfl gl
gl (i), (ii), (iii) Mait ehfukhF
gl (iv) ehfuky.
ehfu tiff
ehfu
izfu
rh
rJu
midJ nfhzfS
90 Mf Ujh
rtf
brtf
U rkgf
rtf
rJu
midJ gffS
rkkhf Ujh
gl 4.21
131
maha
ehfu gugs
ABCD vw ehfu _iy l AC I tiuf. mJ ehfuij ABC kW
ADC vd ulhf wJ. bghJ mogf ACF
FJnfhL BE kW DF I tiuf.
ehfu ABCD gugs
2
2
1
= # AC # (h1 + h2)
2
gl 4.22
1
= # d # (h1 + h2) r. myFf.
2
F d vgJ _iyl AC- sij, h1, h2 vgJ
vgfUJ _iylF tiuagl FJnfho sij
FF.
` ehfu gugs = 1 # d # (h1 + h2) r. myFf.
2
vLJfhL 4.12
br
br
br
d = 20 , h1 = 7 br., h2 = 10 br. vd
jugLsJ.
gl 4.23
= 1 # d # ^h1 + h2h
2
1
= 2 # 20 # ^7 + 10h = 10 # 17
= 170 br. 2
vLJfhL 4.13
xU L kidahdJ ehfuto csJ.
mj xU _iyl s 200 . ehfu
U v cf _iylUJ 60, 50
bjhiy csd v ehfu gugs
ahJ?
132
gl 4.24
msitf
:
d = 200 , h1 = 50 , h2 = 60 vd jugLsJ.
1
ehfu ABCD gugs = 2 # d # ^h1 + h2h
1
= 2 # 200 # ^50 + 60h
= 100 # 110
vLJfhL 4.14
xU ehfu gugs 525 r.. mj U cfUJ _iylF
tiuagL brF sf 15, 20 v _iyl sbkd?
:
gugs = 525 r., h1 = 15 , h2 = 20 vd jugLsJ.
bghGJ,
ehfu gugs
1 # d # ^h1 + h2h
2
1 # d # ^15 + 20h
2
1 # d # 35
2
= 525 r.
= 525
= 525
= 525
d =
` _iyl s = 30 .
525 # 2
1050
= 35 = 30
35
vLJfhL 4.15
400 br. 2 gugs bfhl ehfu PQRS xU _iyl s
PR = 25 br.. Q UJ PR F tiuagL brFJnfho s 15 br.
v S UJ PR F tiuagL brFJ nfho sbkd?
:
d = 25 br., h1 = 15 br., gugs = 400 br. 2 vd jugLsJ.
ehfu PQRS gugs = 400 br. 2
gl 4.25
maha
4
g 4.3
.
br
.
br
.
br
1. glUJ, ehfu
ABCD gugsit fhf.
2. bfhLfgLs
_iyl kW cau
ehfu gugsit fhf.
(i) d = 15 br., h1 = 5 br., h2 = 4 br.
(ii) d = 10 br., h1 = 8.4 br., h2 = 6.2 br.
(iii) d = 7.2 br., h1 = 6 br., h2 = 8 br.
msfis
bfhL
ahJ?
izfuij
g,
fltiw
izfu tiuaiw
ehF bjdFfis vLJ bfhs. mtiw ir th
o bfhL brtf tUkhW izf (ghf gl 4.26 (i))
134
msitf
gl 4.26
mogf AB I iyahf itJ bfhL D Kidia bkJthf tyw
js, gl 4.26 (ii) fhoa totij bgwyh.
nghJ fltF gyf :
tot iz gffis bgWsjh? xWbfhW izahd
gff vit?
F AB DC izahdit. nkY AD
BC izahdit. iz vgij Ff||
vw Fpil gagLJnwh.
mjhtJ
AB || DC kW AD || BC. (ij AB F iz DC
kW AD F iz BC vd gofyh).
gl 4.27
izfu gugs
gl 4.28
c D UJ mogf AB F xU brFJ nfhL tiuf. mJ AB
bjhL lij E vf.
bghGJ, Knfhz AED I jahf btobaLJ mij kWw,
gl 4.28 (iii) fhoago nrf.
vd tot ilJsJ? brtfkh?
izfu gu bghGJ ilJs brtf gu rkkh?
135
maha
h cau
b (= x + y, mogf )
b (= x + y, mogf )
gl 4.29
cUthfgl brtf s izfu mogfF,
brtf mfy izfu cauF rkkhF vgij eh mJ
bfhsyh.
` izfu gugs = brtf gugs
= s mfy
= mogf cau
izfu gugs = bh rJu myFf
F b vgJ izfu mogfij h vgJ cauij
FwJ
` izfu gugs
vgJ mogf (b) kW cau izfu
(h) Mat bgUf gydhF. vgff izahF.
vbu nfhzf rkkhF
F:
izfu
vj vbu gff rkkhF.
gfij
mogfkhf _iylf sf rkky
fUjyh.
v
cUJ _iylf xiwbahW
mgfF
tiuagL
Urk TL.
brFJ bjhiy mj cau
( FJau ) MF.
(i)
br.
gl bfhLfgl msfSF
br
.
vLJfhL 4.16
br
gugs fhf.
(ii)
136
br.
gl 4.30
msitf
gl 4.31 I bfhL
izfu gugsF,
Knfhz gugsF
cs bjhlig fhf.
gl 4.31
= 95
\ izfu gugs = 45 br. 2
vLJfhL 4.18
:
gugs = 480 br. 2, mogf b = 24 br. vd jugLsJ.
izfu gugs = 480
b h = 480
24 h = 480
h = 480 = 20 br.
24
` izfu FJau = 20 br..
137
maha
vLJfhL 4.19
X izfu gugs 56 br. 2. mj FJau 7 br. v
izfu mogf vd?
:
gugs = 56 br. 2, FJau h = 7 br. vd jugLsJ.
izfu gugs = 56
b h = 56
b 7 = 56
56
b = 7 = 8 br..
` izfu mogf = 8 br..
vLJfhL 4.20
br.
vw
izfu,
U
gff sf 9 br. kW 5 br..
mogf PQ it bghWJ mj FJau
4 br. (glij ghf) v
br.
PQRS
br.
gl 4.32
mogf PS ( b ) = 5 br., v,
gugs = 36
b h = 36
5 h = 36
h = 36 = 7.2 br..
5
` mogf PS I bghWJ FJau 7.2 br..
J thf:
138
msitf
g 4.4
(B) 15 br.
(C) 20 br.
(D) 30 br.
(A) 20 br.
(B) 30 br.
(C) 40 br.
(D) 50 br.
br.
br.
(A) 10 br.
br
br.
4.6 rhrJu
midJ gffS rkkhf UF X izfu
rhrJu vdgL.
rh rJu mogf b myF vW, mjnfw
FJau h myF vW bfhnth.
rh rJu X izfu vgjh izfuF
gagLa mnj Nuij jF gagLjyh.
` rh rJu gugs = b h r. myFf
139
gl 4.33
maha
rhrJu,
2
1 # AC # BD
2
1 # d1 # d2
r. myFf
2
1 6 d1 # d2 @
r. myFf
2
1 (_iylf bgUfgy) r. myFf
2
f kW thf
rJu xU rhrJu MF. Mdh rhrJu xU rJu my.
vLJfhL 4.21
mogf ms 15 br., FJau 10 br. bfhl rhrJu gugs fhf
:
mogf = 15 br., FJau = 10 br. vd jugLsJ.
rh rJu gugs = mogf # FJau
= 15 br. # 10 br.
\ rh rJu gugs = 150 br. 2
140
msitf
vLJfhL 4.22
xU njhl rhrJu to csJ. mj _iylf 18 , 25 .
njhl gugs fhf.
:
d1 = 18 ,
d2 = 25 vd jugLsJ.
rh rJu gugs = 1 # d1 # d2
2
1
= 2 # 18 # 25
vLJfhL 4.23
rh rJu x gugs 150 r.br.. mj xU _iyl 20 br..
kbwhU _iyl msit fhf.
:
gugs = 150 r.br., xU _iyl d1 = 20 br. vd jugLsJ.
d2 = 15 br.
vLJfhL 4.24
xU tayhdJ rhrJu to csJ. ta _iyl msf 50,
60. mj taiy rkbra rJu lUF `2 j MF bryit fhf.
:
d1 = 50 , d2 = 60 vd jugLsJ.
ta gugs = 1 # d1 # d2
2
1
= # 50 # 60 r.
2
= 1500 r.
1 r. rkbra MF bry = `2
maha
gl 4.35
Hl gF EFGH xU rhrJukhF. jkhf Hlgl Knfhzfis
btobaLJ rhrJu tUkhW xW nrf.
bghGJ cUtha
rhrJuK, K ilJ rhrJu EFGH xnu khahf Ugij fhzyh.
(gl 4.36 ghf)
gl 4.36
` brtf gugs
rh rJu gugs
= U rhrJu gugs
=
=
=
rh rJu gugs
1 [brtf gugs]
2
1 6 AB # BC @
2
1 6 HF # EG @ [ see Fig. 4.35 ]
2
1 ^d1 # d2h r. myFf.
2
g 4.5
1. rahd ilia njbjLf:
i) rhrJu gugs
(A) d1 # d2
(B) 3 (d1 # d2)
(C) 1 (d1 # d2)
4
2
142
msitf
ii) rhrJu
_iylf
UrkTL
(B) 45
(C) 60
vj
nfhz
(D) 90
(A) 30
xiwbahW
(A) 30 br. 2
(B) 60 br. 2
i) 15 br., 12 br.
iii) 74 br., 14.5 br.
4.7 rtf
xU nrho vgff xWbfhW
izahf mikJs ehfu rtf vdgL.
izgffSF ilna cs bjhiy
rtf cau MF. gl 4.37 AD, BC
izawit. Mdh AB || DC.
gl 4.37
+ A = + B ; + C = + D
AC = BD
+ A + + D = 180 ; + B + + C = 180
gl 4.38
rtf gugs
143
maha
rtf gugs
= 1 # AB # h + 1 # DC # h
2
2
= 1 # h6 AB + DC @
2
1
=
# h 6 a + b @ r. myFf
2
gl 4.39
1
` rtf gugs = 2 # cau # (izgff TLj) r. myFf
vLJfhL 4.25
xU rtf izgff msf 12 br., 8 br.
mtilna cs brFJ bjhiy 10 br.. rtf gugs fhf.
:
h = 10 br., a = 12 br., b = 8 br. vd jugLsJ.
1
rtf gugs = 2 # h^a + bh
1
= 2 # 10 # ^12 + 8h = 5 # ^20h
rtf gugs
1 h^ a + bh
2
1 # h # ^15 + 10h
2
h # 25
= 100
= 100
= 100
= 200
200
h = 25 = 8
vLJfhL 4.27
xU rtf gugs 102 r.br. , brFJ bjhiy 12 br..
rtf izgff xU gf s 8 br. v kbwhU gf
sbkd?
144
msitf
:
gugs = 102 br. 2, h = 12 br., a = 8 br. vd jugLsJ.
rtf gugs = 102
1 h^ a + bh
= 102
2
1 # 12 # ^8 + bh = 102
2
6 (8 + b) = 102
& b = 17 8 = 9
8 + b = 17
gl 4.40
DUJ
145
maha
= s # mfy
1
= ^a + bh` 2 hj
= 2 h^a + bh r. myFf
g 4.6
(A) 2 br.
(B) 4 br.
(C) 6 br.
(D) 8 br.
rtff izgffSF ilna cs bjhiyfS ( cau),
izgffS nH jugLsd. mt gugsfis fhf:
i) cau = 10 br., izgff = 4 br. , 6 br.
ii) cau = 11 br., izgff = 7.5 br. , 4.5 br.
iii) cau = 14 br., izgff = 8 br. , 3.5 br.
2.
4.8 tl
e mwhl thif rfuf, ehzaf, tisaf, uhrj
uhoz, fbgh tLf (CD) nghw gy bghUfis ghUnwh.
msitf
M, tl tot jh. fj mij
tl vd TWnwh. bghGJ tl
tiutjF Ka brnth.
VnjD
xU
sKila
id
vLJbfhL gl fhoago mj
xU Kidia O vw bghUj.
kWKid bg (myJ rhF fo)
bghU bjh VglhjthW GJ A vw
itf.
efU
iyahd
gl 4.41
tl ghff
f:
xU tl vjid
lfis
bfhoUF.
xU tl csMuf
xnu msthdit
tl g:
clg nkbfhS xUt tlghij UKiw XLwh. mt
Xoa bkhj uij cfsh fzl Kokh?
ghijahdJ tl totkhf Ugjh mj uij msf eh l
147
maha
gl 4.43
xU id vLJ xU Kidia A
itf. viy nfho J yhdJ rahf
bghUJkhW mikf, yhdJ kWKiw Ait
bjhLnghJ id fjf. mJ jh
kWKidahF.
snk ehza gahF.
vdnt, tlij xU Kiw R tU u
tl g vdgL. g C vd FfgL.
mjhtJ tl Rwsnt gahF.
gl 4.44
14 br.
7 br.
l
gl 4.45
148
msitf
mtiw mltiz 4.1 L, gF lFKs
jij fzl.
tl
Mu
l
(d )
g
(C)
C
j ` d j
3.5 br.
7 br.
22 br.
22
7 = 3.14
7 br.
14 br.
44 br.
44 = 22
14
7 = 3.14
5 br.
10 br.
----
----
10.5 br.
21 br.
----
----
mltiz 4.1
nkfl mltizUJ vd bjJ bfhlh?
C
j ` d j njhuhakhf rkkhf csjh?
M!
C
& C = ^3.14h d
d = 3.14
vdnt, tl gahdJ l _W klifl vnghJ
mfkhF vd Twyhkh?
M!
C
vyh tifY d k xU khahF. j khia r vw
22
nuf vGjh Fnwh (ij ig vd gof). j njhuha k 7
myJ 3.14 MF. vdnt,
C r &
C = rd myFf
d =
F d vgJ tl lkhF.
tl l Mu UklfhF vd ekF bj. mjhtJ d = 2r .
vdnt, nkfl NuUJ, C = rd = r^2r h & C = 2rr myFf.
maha
vLJfhL 4.28
21 br.. lkhf bfhl tl Rws fhf.
:
l jugLsjh,
tl Rws = rd
22
= 7 # 21
= 66 br..
F r = 22
7
vLJfhL 4.29
3.5 Mukhf bfhl tl Rwsit fhf.
:
Mu jugLsjh,
tl Rws = 2rr
22
= 2 # 7 # 3.5
= 2 22 0.5
= 22
vLJfhL 4.30
88 br. sKs xU f xU tlkhf tisfgLwJ. tl Mu
fhf.
f s = 88 br.
tl Rws = f s
2rr = 88
2 # 22 # r = 88
7
88 # 7
r = 2 # 22 = 14 br.
` tl Mu 14 br. MF.
vLJfhL 4.31
xU to rfu l 63 br.. mJ 20 RWf Rdh flF
bjhiyit fhf.
:
rfu xU KG RW Rdh,
msitf
22
= 7 # 63
= 198 br.
xU KG RW Rdh flF bjhiy = 198 br.
:
flF bjhiy = RWf vif # Rws
flF bjhiy
Rws =
RWf vif
8800
50
2rr =
r = 28 br.
` rfu Mu = 28 br..
vLJfhL 4.33
khLto rfu Mu 70 br. mJ 132 bjhiy fljh rfu
vjid KGRWf RUF?
:
r = 70 br., flj bjhiy = 132 vd jugLsJ.
flj bjhiy
Rws
= 132
440 br.
` RWf vif =
151
maha
4
= 13200 br. (1 = 100 br., 132 = 13200 br.)
440 br.
= 30
vLJfhL 4.34
xU ta bt Rws 44 . ta bt ika mofgLs
Kid JfW bfhL xU gRkhL flgLsJ. tabt KGtJ
gRkhL nka Kokhdh gRkhL flgLs J f sbkd?
:
Jf s = tl Mu
Rws = 44 (jugLsJ)
mjhtJ, 2rr = 44
2 # 22 # r = 44
7
44 # 7
` r = 2 # 22 = 7
` gRkhL flgLs Jf s 7 .
gl 4.46
vLJfhL 4.35
tl tot njhl Mu 56 . mnjhlF ntnghl lUF
`10 j MF bry vts?
:
nt s = tl tot njhl Rws
njhl Rws = 2rr
= 2 # 22 # 56 = 352
7
nt s = 352
= `3520
vLJfhL 4.36
xU tltot fhF ntnghl xU lUF `5 j MF bry
`1100. fh Mubkd?
152
msitf
:
ntnghl MF bry = Rws # j
` Rws = ntnghl MF bry
j
1100
mjhtJ 2rr = 5
2rr = 220
` 2 # 22 # r = 220
7
220 # 7
r = 2 # 22
= 35
` fh Mu = 35 .
g 4.7
(A) l
(B) Mu
(C) eh
(D) xWiy
(A) l
(B) Mu
(C) eh
(D) xWiy
(A) l
(B) Mu
(C) eh
(D) xWiy
iv) tl l 1 v mj Mu
(B) 50 br.
(C) 20 br.
(D) 10 br.
(A) 22 br.
(B) 44 br.
(C) 66 br.
153
(D) 88 br.
maha
l ( d )
Rws (c)
(i)
35 br.
-----
-----
(ii)
-----
56 br.
-----
(iii)
-----
-----
30.8 br.
(ii) 84 br.
(ii) 63 br.
(iii) 1.4
(iv) 4.2
(iii) 4.4
(iv) 11
tl gugs
fltiw fUJf.
tl gah
milgL gF
tlgFahF.
msitf
vdnt tlij nenfhLfsh Md cUtkhf kh, gugs fhz eh
ntbwhU a tia fhz ntosJ.
xU sfgl milia (Chart) vLJbfhL tl tiuf. tlij
fjJ jahf vLJ bfhf. tlgF gh msit HLf. wF gl
gl 4.48
gl 4.49
nghJ ilUF cUtbkd?
j 8 fS njhuhakhf xU izfuij mikJsd.
ijnghy tlgFia 64 fshf J, btobaLJ,
tirgLj, xU brtf miktij fhzyh (ghf gl 4.50).
gl 4.50
j brtf mfybkd?
tl Mu brtf mfykhwJ.
155
maha
mjhtJ
mfy b = r
..... (1)
j brtf sbkd?
bkhj tl gFia 64 fshf gjh brtf xbthU
sK 32 fis bfhljhwJ. vdnt brtf s 32 f
skhF. j 32 f s tlg ghahF.
1
` s l = 2 [tl Rws]
1
= 2 62rr @ = rr
` l = rr
..... (2)
= l # b
= (rr) # r
= rr2 r. myFf
2
` tl gugs = rr r. myFf
vLJfhL 4.37
14 br. lkhf bfhl tl gugs fhf.
:
l d = 14 br.
d
14
vdnt,
Mu r = 2 = 2 = 7 br.
2
tl gugs = rr
22
= 7 # 7 # 7
= 154 r. br.
vLJfhL 4.38
ta mofgLs fil 3.5 s bfhl J fW bfhL
ML flgLsJ. ML nkaToa mfgr gF gugsit fhf.
:
tl Mu = J f s
7
` Mu r = 3.5 = 2
MLnka Toa mfgr gF
gugs = rr2 r. myFf
156
gl 4.51
msitf
= 22 # 7 # 7
7
2 2
= 77 = 38.5 r. myFf
2
` ML nkaToa mfgr gF gugs 38.5 r. myFf.
vLJfhL 4.39
tl tot fh Rws 176 . fh gugs fhf.
Rws
2rr
2 # 22 # r
7
r
= 176 (jugLsJ)
= 176
= 176
= 176 # 7
44
` r = 28
2
fh gugs = rr
= 22 # 28 # 28
7
= 22 # 4 # 28
= 2464 r..
vLJfhL 4.40
xU bt f tisfgL rJukhf khW nghJ, mjdh milgL
gF gugs 12 r.br.. mnj btf tlkhf tisfgLwJ v
tl gugs vd?
:
rJu gf a vf.
= 4 # 11 br.
= 44 br.
f s = rJu Rws
= 44 br.
fahdJ tlkhf tisfgLwJ.
tl Rws = f s
` tl Rws = 44 br.
2rr = 44
157
(11 # 11 = 121)
maha
4
` 2 # 22 # r = 44
7
44 # 7
r = 44
r = 7 br.
` tl gugs = rr2
= 22 7 br. 7 br.
7
tl gugs = 154 br.2.
vLJfhL 4.41
tltot kidia xUt gJ Kiw RWwh. mt flj bkhj
bjhiy 352 vd fzlgLwJ. kid gugs fhf.
2
tl tot kid gugs = rr
22
= 7 # 5.6 # 5.6
= 22 # 0.8 # 5.6
= 98.56 r.
` tl tot kid gugs = 98.56 r.
vLJfhL 4.42
37 br. sK, 29 br. mfyK cila brtf tot fahdJ tl
totkhf kh mikfgLwJ. tl Mu kW gugsit fhf.
:
f s = brtf fws
= 2 [ s + mfy]
= 2 [37 br. + 29 br.] = 2 # 66 br.
= 132 br..
158
msitf
fahdJ tlkhf khwgLwJ vgjh,
tl Rws = f s
` tl Rws = 132
2rr = 132
2 # 22 # r = 132
7
132 # 7
r = 44
= 21
` tl Mu = 21 br.
2
tl gugs = rr
22
= 7 # 21 # 21 = 22 # 3 # 21
` tl gugs = 1386 r. br..
g 4.8
maha
it nghw ghijf gugsit fhzKo vwJ Mdj
kilJlh?
brtf tot r Fs cs ghijia, nghnlh nu
Hglij Rs gFia bjhl gLj Kokh?
gF
fol
gl 4.52
vf.
` c brtf gu = l b r. myFf.
gh mfyij w vngh.
bt
vd?
brtf
s,
mfyf
gl 4.53
` bt brtf gugs = L # B
= ^l + 2wh^b + 2wh r.myFf
bghGJ, gh gugs vd?
rahf brhtbjwh, gh gugs vgJ U brtffSF
ilna cs ghijahF.
` gh gugs = (folK, gh nrj gugs)
160
(fol gugs)
msitf
bghJthf,
ghij gugs = (bt brtf gugs) (c brtf gugs)
mjhtJ, ghij gugs = (l + 2w) (b + 2w) lb.
vLJfhL 4.43
bt brtf gugs 360 r., c brtf gugs 280 r..
uhd ghij U brtffSF il csJ. ghij gugs vd?
:
ghij gugs = (btbrtf gugs) (c brtf gugs)
= (360 280)
= 80
` ghij gugs = 80 2
vLJfhL 4.44
xU brtf tot fol s 20 ,mfy 10 . folij R
btwkhf 1 mfKs ghij mikfgLsJ. ghij gugs fhf.
:
c brtf
( bfhLfgLsJ)
l = 20
b = 10
gugs = l b
gugs = 20 10
= 200 2
btbrtf
mfy, w
=1
L = l + 2w
= 20 + 2 = 22
B = b + 2w
= 10 + 2 = 12
gugs = (l + 2w) (b + 2w)
gugs = 22 # 12
= 264 2
` ghij gugs = 64 2
xU g cs fiy Tl
s 45 , mfy 27 . fiy TlijR
btwkhf 3 mfyKs jhthu csJ.
jhthu gugs vd? mjhthu
XL gf 1 r. lUF `100 j MF bry
fhf.
161
vLJfhL 4.45
gl 4.54
maha
:
c brtf
( bfhLfgLsJ)
l
b
gugs
= 45
= 27
= 45 # 27
= 1215 2
btbrtf
mfy,
w = 3
L = l + 2w
= 45 + 6 = 51
B = b + 2w
= 27 + 6 = 33
gugs = 51 # 33
= 1683 2
r Fs
F, brtftot ikjhd
bt brtfkhF. j s l ,
mfy b .
gl 4.55
162
jiu
msitf
` ikjhd gugs (bt brtf) = l b myFf.
w vgJ ghij mfybk (jiu), r Fs s, mfybkd?
r Fs s = l - w - w
= l - 2w
r Fs mfy = b - w - w
= b - 2w
` r Fs gugs (c brtf) = ^l - 2wh^b - 2wh r. myFf
jiu gugs = ikjhd gugs r Fs gugs
bghJthf,
ghij gugs = (btbrtf gugs) (c brtf gugs)
= lb (l 2w) (b 2w)
vLJfhL 4.46
gl 4.56
bt brtf
( bfhLfgLsJ)
l
b
gugs
c brtf
=8
=5
=8# 5
= 40 2
mfy, w = 0.5
L = l - 2w
= (8 1) = 7
B = b - 2w
= (5 1) = 4
gugs = 7 4
= 28 2
= (40 28) 2
= 12 2
` t tz ghij gugs = 12 2
163
(c brtf gugs)
maha
vLJfhL 4.47
xU jiu msf 3 # 2 . jiu midJ
gffUJ 0.25 mfy bfhl uhd gil xW btobaLfgLwJ.
jKs jiu gugs fhf. nkY, btobaLfgl gil
gugs vd?
:
btbrtf
(jiuUJ uhd
gil
btobaLgjF K)
l = 3
b = 2
gugs
= 3 # 2
=62
c brtf
( jiu UJ
uhd gil btovLj wF)
mfy, w = 0.25
L = l - 2w = (3 0.5)
B
gugs
= 2.5
= b - 2w = (2 0.5)
= 1.5
= 2.5 # 1.5
= 3.75 2
g 4.9
F: c brtf s, mfyf
bfhLfglh, bt brtf s, mfyf
w vgJ uhd
Kiwna l + 2w , b + 2w MF. F
ghij mfykhF.
brtf
s,
mfyf
bt
bfhLfglh, c brtf s, mfyf
Kiwna l - 2w , b - 2w MF.
gl 4.57
164
msitf
tlghij
bghJika tlf
xU rkjs xU ia bghJ ikakhf bfhL
btntW Mu msf tiuaggl tlf bghJika
tlf vdgLwd.
tlghij
tl tot fh eil gfhf uhd mfy
bfhl ghij xW nghl goUF.
gl 4.58
maha
:
i) bttl
ii) ctl
R = 14
r = 7
2
2
gugs = rr
gugs = rR
22
22
= 7 # 14 # 14 = 7 # 7 # 7
= 22 # 28 = 22 # 7
= 616 br.2
= 154 br.2
iii) Hl gF gugs
= (bt tl gugs) (c tl gugs)
= (616 154) br.2 =
462 br.2
vLJfhL 4.49
5 br. MuKs tltot jhUJ, 3 br. MuKs bghJika tl
btobaLfgLwJ. jKs jh gugs fhf. ( r = 3.14 vd bfhf.)
:
R = 5 br., r = 3 br. vd jugLsJ.
jKs jh gugs = r^ R2 - r2h
= 3.14 (52 32)
= 3.14 (25 9)
= 3.14 16
= 50.24 br.2
166
msitf
khWKiw:
bttl
R
gugs
ctl
= 5 br.
= rR2 r.myFf
= 3.14 # 5 # 5
= 3.14 # 25
= 78.5 br.2
r
gugs
= 3 br.
= rr2 r.myFf
= 3.14 # 3 # 3
= 3.14 # 9
= 28.26 br.2
= (78.5 28.26) br.2
= 50.24 br.2
` jKs jh gugs = 50.24 br.2
vLJfhL 4.50
tltot
njhl
gugs
gl 4.60
:
njhl gugs = 500 2 vd jugLsJ.
2
= rr
= 3.14 # 12 # 12
= 3.14 # 144
= 452 .16 2
vLJfhL 4.51
50 Mukhf bfhl tl tot fh btw 2 mfy
rkuhd tlghij mikfgLwJ. mghijia rkbra xU rJu
lUF `5 j MF bryit fhf ( r = 3.14 vd bfhf).
167
maha
:
r = 50 , w = 2 , R = r + w = 50 + 2 = 52
tlghij gugs = r^ R + r h^ R - r h
gl 4.61
= 640.56 2
1 rJu ghijia rkgLj MF bry = `5
g 4.10
1. tltotKs ijauF x mogf Mu 50 . bghJ
ikaUJ 20 uF fiyPf fia nkbfhs
tl tiya itfgLsJ. ghitahfSF xJfgl l
( r = 3.14 vd bfhf).
gugs fhf.
2. 30 Mu bfhl tl tabt viyUJ cwkhf 3
mfy tlghij mikfgLwJ. tl ghij gugs fhf.
( r = 3.14 vd bfhf)
3. tl tiya cnyhf c tl Mu 7 br., bt tl Mu 10.5
br.. xU rJu l cnyhfJF `5 j brythdh, 25 tiya bra
MF bryit fhf.
4. 3 Mu bfhl tltot ziw R 1.5 mfy bfhl uhd
nkil mikfgLwJ. nkil gugs fhf. ( r = 3.14 vd
bfhf)
5. 56 MuKila tltot fh btw 2.5 mfyKila
uhd tlghij mikfgLwJ. ghijia rk bra r. lUF `5
j MF bryit fhf. ( r = 3.14 vd bfhf)
168
msitf
id bfhf!
cau
gl
mogf
gugs
Nu
1 mogf cau
2
1 b h r. myFf
2
1 _iyl
2
(vgfUJ
_iylF
tiuagL
brFJ uf
TLj)
1 d (h + h )
1
2
2
r. myFf
mogf mjnfw
FJau
bh r. myFf
Knfhz
ehfu
izfu
1 _iylf
2
bgUf gy
rhrJu
169
1 d d
1
2
2
r. myFf
maha
1 cau
2
izgff
TLj
1 h (a + b)
2
r. myFf
tl Rws =
2 r Mu
2 r r myFf
rtf
tl gugs =
r Mu Mu
r r2 r. myFf
tl
i) brtfghij
gugs
ii) tlghij
gugs =
bttl gugs
- ctl gugs
tl ghij
170
bt brtf
gugs c brtf
gugs
r (R 2 r2)
r. myFf
(myJ)
r (R + r) (R r)
r. myFf
toa
toa vgJ fj xU MF. J toa cUtf
gntWgl gfis bjJ bfhs gagLwJ. nuf bkh ``toa
vgjF `` msL vw bghUshF. toayhdJ bghUf cUt
, ms, iy kW w toa gfisg bjJ bfhs cjwJ.
bt, folfiy, tiufiy kW bgha Ma Jiwf toa
gF bgUks cgnahf csJ.
5.1. ghit
toa mogil TWf:
KtFf toa (toa) mogil TWf ytiw eh
goUnwh. mtiw nghJ id Tnth.
nfhL
gl 5.1
nfhL vgJ xU efU
ghijahF. bg Kidia xU jh itJ efJ bghGJ clhF
ghij xU nfhL MF. nfhoF s
cL Mdh mfy ilahJ. nfhL
AB-I AB vW vGjyh. xU nfhoid
l, m, n, vw My vGJfsh
Ffyh. eh mij nfhL l, nfhL m,
gl 5.2
nfhL n vW gofyh. xU nfhL
uL gffY Koyhk brYtjh mjF Kof ilahJ.
f
xU fUF Jtf cL
Jtfia iyahd vdyh.
Mdh
Ko
171
ilahJ.
gl 5.3
maha
nfhLJL
AB vgJ xU nenfhL vf. mj nenfho J C,D vw fis
vLJbfhf. AB xU gF CD MF. CD I xU nfhLJL vd Twyh
jid CD vW vGJt. xU nfhLJoF uL
gl 5.4
Kof csd.
js
js vgJ vyh gffY Koyhk brY xU rkgughF.
nkir nkgu, fUgyif, Rtf Mait jsF cjhuzfshF.
5.2. rkjik
rk jik vgJ toa TWf KakhdJ. J bghJthf
aif fhzgLwJ kW e mwhl thifY cgnahf csJ.
tiufiy, cgahsf , tiugljahghsf folJiwahsf, kW
gy rk jikf fUij cgnahfgLJwhf. njTL, f,
ku iyf, ifFil, ghuf rk totij bfhLsd.
gl 5.5
xU bghU U miughff xnwhblhW cUt kW ms
rahf bghUdh mJ rk jik vd TwgLwJ. eh xU glij
uL ghahf koF bghGJ uL miugF-lJ gh kW tyJ
gh xnwhblhW bghUdh mglid
rk jik bfhlJ vd Twyh
cjhuzkhf xU Mis U rkghffshf
btodh, mU ghffS rkuhf UF.
Muh cs
jh{khAh rk jik
bgWs idd
gl 5.6
172
toa
tzJ rk jikF kW xU vLJfhlhF.
tzJ cl eLnt xU nfhL tiujh, mj UghfK rkkhf
njhW.
gl 5.7
gytifahd rk jikf csd.
jikfis g fhngh.
1. rk nfhL myJ rk mR
2. Mo rk jik
3. RH rk jik
mtW fl rk
1. rk nfhL
gl 5.8 l nfhL glij uL rkghffshf wJ.
glij mjnfhLl kojh xU gFahdJ kbwhU gFl rahf
xnwhblhW bghUJ. j lnfhil rk nfhL vnwh.
bfhLfgl gl css nfhlhdJ U rk gFfshf J lJgh
tyJghnahL rahf bghUJkhmnfhL
rknfhL myJ rk mR vdgL.
braghL 1:
xU brtf totjhis vLJbfhf.
mjjhis sth xUKiw kof m
xU gh kbwhU ghnahL rahf bghUJkhW
itJ sth kof ig njf
bghGJ J kWgo mfyth kof.
gl 5.8
j
fhj
ko
UJ
f
brtfF uL rknfhLf csd vgij mayh.
gl 5.9
thf :izfu rk jikia bgWsjh?
173
maha
braghL 2:
0
mj
_iylij
xU
rk
nfhlhf
gl 5.10
braghL 3:
rkgf Knfhz
rJu
gl 5.11
xGF
Infhz
xGF
mWnfhz
InfhzF
rknfhLf.
IJ
xU gynfhz, xGF
gynfhz v mt
mWnfhzF
MW vyh gffS rkkhf
(iv) xGF
vyh
nfhzfS
rknfhLf
csd
vgij
rkkhf Uf.
mayh.
xbthU
xGF
gynfhzfS
vjid
bfhLsnjh mjid rknfhLfis bfhLsd.
174
gffis
toa
tl gy rk
nfhLfis bfhLsJ.
rk jik bgyhj totfS, cUtfS cL.
mrkgf Knfhz
xGfw cUt
gl 5.12
My vGjf
rknfhLf
yhj vGJfis
goaLf.
vLJfhL 5.1
bfhLfgLs gl Moia bghWj
rk jik vbuhig fhLwJ.
175
maha
5
g 5.1
i) Urkgf KnfhzF
(A) rknfhLf ilahJ
(C) _W rknfhLf
(B) xU rknfhL
(D) gy rknfhLf
ii) izfuF
(A) uL rknfhLf
(C) rknfhLf ilahJ
iii) brtfF
(A) uL rknfhLf
(C) ehF rknfhLf
iv) rhrJuF
(A) rknfhLf ilahJ
(C) uL rknfhLf
v) mrkgf KnfhzF
(A) rknfhLf ilahJ
(C) xU rknfhL
(B) _W rknfhLf
(D) gy rknfhLf
176
toa
4. fl mltizia uf:
cUt
khgl
rknfhLf
vif
rkgf Knfhz
rJu
brtf
Urkgf Knfhz
rhrJu
5.3 RH rk jik
tU glfUJ eh ikaij (O-it) itJ 90 myJ 180 F
RHW bghGJ ekF ilF cUtfis fhzyh.
0
vGJ H
90 RH
gl. 5.14
rJu
90 RH
gl 5.15
177
180 RH
180 RH
maha
brtf
90 RH
180 RH
gl. 5.16
0
xU rJuij 90 F RHa wF mnj totKs rJu ilF .
Mdh xU brtfij 180F RHa wFjh mnj totKs brtf
ilwJ. j totfis 360F Fiwthf RHW bghGJ mnj tot
ilgij RH rk jik vW brhnwh.
RHnfhz
xU Fl ia bghWJ vj Fiwj nfhz ms xU totij
RHdh mnj tot ilwnjh mj nfhzij RH nfhz vW
mj ia RHika vW TWnwh.
braghL 4:
uL miljhfis vLJ xU rkgf Knfhzij xbthU
milY tiuJ bto bfhs.
Knfhzf uL rt rkkhf
UfntL. xU miljh xU
tl tiuJ fofhu RW irF
vir 0 ghifUJ 360 ghif
tiu Ff. bghGJ Knfhzij
kbwhU Knfhz J rahf
bghUj brJ tl tot miljh
ika Knfhz ikaf tna
xU F^ia bghUj. nkny cs
Knfhz nH cs KnfhzJl
rahf L xU Kiw bghUJ tiu
RHw.
Knfhzij 120 RHa wF mJ L nHs Knfhz
rahf bghUJtij fhzyh .
kWgo ulhtJ Kiw nkny cs Knfhz nH cs
KnfhzJl bghUJ tiu RHw. bghGJ f nkny cs
Knfhz 240 jdJ MugiyUJ RH milJsij fhzyh.
nkny cs Knfhzij _whtJ Kiw nH cs KfnfhzJl
bghUj bra. bghGJ nkny cs Knfhz xU KGRW 360
178
toa
Mug iyia milJsij fhzyh. nkfl brafUJ f
rkgf Knfhz RHnfhz 120 vd mayh.
60 RH
rkgf
Knfhz
120 RH
gl 5.17
mWnfhz RH nfhz
mWnfhz
60 RH
gl 5.18
RH rk tir
RH rk tir vgJ xU tot vjid Kiwf xU KGR mnj
totij ngh csnjh mj vif RH rk tir vdgL. xU
0
bghU RHnfhz x v mj
RH rk tir = 360
0
x
gl 5.15 UJ 5.18 tiu.
179
maha
RH rk tir
0
360 = 4
0
90
0
360 = 2
0
180
0
360 = 3
120
(i) rJuF
(ii) brtfF
(iii) rkgf KnfhzF
360 = 6.
0
60
(iv) mWnfhzF
vLJfhL 5.2
90
90
90
braghL 5:
gl fhoathW miljh myJ fhj Knfhzij bto
bfhs. mij gyif J itJ tiugl Cia mj
xU c bghUj bghG mj Knfhz cia
0
90 F xbthU Kiw RH mJj iyia tjil
0
tiu RHw. UJ f xbthU 90 F tU
glf ii UJ v ilgij fhzyh.
180
toa
(i)
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
0
g 5.2
(A) 60
0
(B) 4
(D) 180
(C) 6
(D) 1.
0
(B) 3
(C) 4
(D) 5
iv) S vw vG RHnfhz
(A) 90
0
(C) 120
(A) 1
(A) 2
(B) 90
(B) 180
0
(C) 270
0
(D) 360
v) V vw vG RH rk tir xW v mj RHnfhz
(A) 60
0
(B) 90
0
(C) 180
0
181
(D) 360
maha
(i)
(ii)
(iii)
(iv)
(i)
(ii)
(iii)
(iv)
5.3 nfhz
xU
bghJthd
UJ
uL
ff
nfhzf tiff
gl 5.19
(i) FWnfhz
xU nfhz ms 0 I l mfkhf 90 I
0
30 vgJ FWnfhz.
0
gl 5.20
182
toa
(ii) brnfhz
0
(iii) nfhz
0
0
xU nfhz ms 90 I l mfkhf 180 I
l Fiwthf csJ v mJ nfhz MF
gl 5.22
(iv) nenfhz
xU nfhz iff, vffshf cUthF
nghJ nenfhL clhwJ. thW clhF nfhz
0
nenfhz kW mj k 180 gl 5.23 + AOB =
0
180 vgJ nenfhz.
gl 5.23
(v) tisnfhz
nfhz ms 1800 I l mfkhf3600 I
l Fiwthf cs nfhz tisnfhz.
gl5.24 - + AOB = 220vgJ Unfhz
gl 5.24
(vi) KGnfhz
gl 5.25 OP kW OQ xU KGtl
0
mjhtJ 360 VgLJ nfhzij KGnfhz
vg.
gl 5.25
bjhlila nfhzf
(i) unfhzf
0
uL nfhzf TLj 90 v mj
uL nfhzfS unfhzf MF. xbthU
nfhzK kbwhUnfhz unfhz MF.
0
30
unfhz
60 MF.
unfhz 300 .
kW 60
gl 5.26
183
maha
(ii) if u nfhzf
0
tU
nrhonfhzf if
unfhzf myJ
unfhzf vJ
vgij fL of
(m) 80 kW 10
0
() 40 kW50
0
(M) 30 unfhz____
() 60 if unfhz____
0
(d) 90 if unfhz____
(<) 95 kW 85
0
(m) 85 unfhz____
(M) 70 kW 110
gl 5.27
(c) 65 kW 115
0
btLnfhLf
jf mLJs
f
My vGJ X
FWF rhiyf
gl 5.28
gl 5.28 - uL nfhLf l1 kW l2 I fhf. uL nfhLfS
P vw tna brwJ. l1 kW l2 vw nfhLf P vw
btLwd. uL nfhLfSF xU bghJ Ujh mit btL
nfhLf vdgL. P vgJ btobfhS .
184
toa
btobfhS
nghJ
nfhzf
cUthwd.
gl 5.29- UnfhLf
AB kW CD O vw
btLwd. + COA, + AOD, + DOB,
gl 5.30
gl 5.29
+ BOC vw nfhzf cUthwd.
j ehF nfhzf Unfhzf
FWnfhzfshf kw U nfhzf nfhzfshf UF.
Mdh gl 5.30- U btL nfhLf xWbfhW brFjhf
csjh ehF nfhzfS brnfhzfshf csd.
mLJs nfhzf
uL nfhzf bghJ cia xU
bghJifia bfhoUjh mit mLJs
nfhzf vW miHfgLwd.
gl -5.31 + BAC kW + CAD vgd mLJs
nfhzf. (mjhtJ . + x kW + y) mnfhzf AC vw
bghJifia A vw bghJ cia bfhLsd.
Unfhzf + BAC kW + CAD vgd AC vw
bghJifF gfF xwhf mikJsd.
gl 5.31
tU glij ghf
+ ROP kW + QOP
vgd
mLJs
nfhzf my V?
jfij nkny cs gl
csgo J ghf. U
nfhzfS
mLJs
nfhzfsh?
185
gl 5.32
maha
gl 5.33
gl5.34
186
toa
ngdh jh ngdh
xU nrho nea nfhzij
VgLJwJ.
thf:
(i)
(ii)
gl 5.35
tU e mwhl thif
cs vLJfhL bghUf
Fbj nfhzfSF vLJfhlhF.
187
maha
5
6:
UgJngh l kW
vw UnfhLfis
P vw btLkhW tiuf.
+ 2, + 3 , + 4 vgdtiw gl 5.37 csthW Ff.
braghL
gl
5.37
m,
+ 1,
RHWbghGJ
ilwJ
gl 5.37
+ 2, + 4 Mad
(Vbd
nfho
0
nfhzf TLj 180 )
clhF
gl 5.38
mLJs
(i) kW (ii) UJ
+ 1 = + 3 kW J ngh + 2 = + 4 vd %fyh.
vLJfhL 5.3
bfhLJs gl tUtdtiw milahs fhf
188
toa
:
(m) uL nrho mLJs nfhzf
(i) +EOA, +COE Vbd OE vgJ + EOA kW +COE F bghJthdJ
(ii) + COA, + BOC Vbd OC vgJ + COA kW + BOC F bghJthdJ
(M) uL nrho Fbj nfhzf
i) + BOC, + AOD
ii) + COA, + DOB.
vLJfhL 5.4
bfhLJs glUJ x kig fhf
:
+ BCD + + DCA = 180
45 + x = 180
x = 180 45
= 135
` x k 135 .
0
vLJfhL 5.5
bfhLJs glUJ x kig fhf.
:
+ AOD + + DOB = 180
100 + x = 180
x = 180 - 100
= 80
` x - k 80 .
0
vLJfhL 5.6
bfhLJs glUJ x - kig fhf.
:
+ POR + + ROQ = 180
0
( Vbd + POQ = 180 vgJ nenfhz)
0
189
maha
x + 2x = 180
3x = 180
0
x = 180
3
0
= 60
` x k 60
vLJfhL 5.7
bfhLJs glUJ x kig fhf.
:
+ BCD + + DCA = 180
3x + x = 180
4x = 180
x = 180
4
0
= 45
` x k 45
vLJfhL 5.8
bfhLJs glUJ x kig fhf.
40 + x + 30 = 180
x + 70 = 180
x = 180 - 70
= 110
` x k 110 .
0
vLJfhL 5.9
bfhLJs glUJ x kig fhf.
:
+ BCD + + DCE + + ECA = 180 (Vbd + BCA=180 vgJnenfhz).
0
190
toa
x + 20 + x + x + 40 = 180
3x + 60 = 180
3x = 180 - 60
3x = 120
0
x = 120 = 40
3
0
` x k 40
vLJfhL 5.10
bfhLJs glUJ x kig fhf.
2x + 4x + 3x + x + 2x = 360
12x = 360
x = 360
12
= 30
` x k 30
vLJfhL 5.11
bfhLJs glUJ x kig fhf.
2x + x + x = 180
4x = 180
x = 180
4
= 45
` x k45
191
maha
5
g 5.3
(B) uL (C) _W
(A) 90
0
(B) 180
0
(C) 270
(A) 80
(B) 90
(C) 100
(D) 95
(D) 360
(A) 80
(B) 90
(C) 100
(D) 120
(A) 45
(B) 35
(C) 40
(D) 50
(D) ehF
(A) xW
4. bfhLfgoUgJ + A v + B I fhf?
(i) 30
(ii) 80
(iii) 70
(iv) 60
(v) 45
0
192
toa
(i)
(ii)
(iv)
(v)
7. fl gl AB, CD vw UnfhLf O vw
btL nghJ x , y kfis fhf.
(iii)
(vi)
iznfhLf
nkiria ghf.
nkirnkgF ABCD xU rkjsgu, nkgF y fis,
n f h L J L f i s
fhzKowjh? M.
A B , B C v w
nfhLJLf B vw
btLwd vj nfhL
JLf A, C kW D
btLwd? nfhLJLf
AD, CD btobfhwdth?
nfhLJLf AB, BC
gl 5.39
btobfhwdth?
nfhLJLf AB, CD ia vts u odhY xiwbahW
btobfhshk Ujh mnfhLf iznfhLf MF. AD, BC
vgd kbwhU nrho iznfhLf.
maha
nH bfhLfgLsit
iznfhLfSF vLJfhLf
msnfh f
izahdJ.
l1, l2 vgd l3 F
rd
FWF ff
izahdit.
izahdJ
FWF bto
uL myJ mjF nkgl nfhLfis
btntW f btL nenfhL FWF
bto vW TwgLwJ. bfhLJs nfhLf
iz nfhLfshf Ufyh. iznfhLfshf
yhkY Ufyh.
FWF btoah VgL nfhzf bgaf.
(i)
gl 5.41
(ii)
nkny cs gl FWF
btofhd xU fUij
jUwJ. f xU rhiy
uL myJ mjF
nkgl
rhiyfis,
u n t n f h L
(bjhlto ghij) gy
nfhLfis btLtij
g h U f .
toa
2. xW l nfhzf cnfhzf
xU FWFbto U nfhLfis btL nghJ ehF cnfhzf
clhwd. mj cnfhzf FWFbto vgff mikj
jjahd nea nfhzf xWl nfhzf cnfhzf MF.
gl 5.41 (ii) - + 3 kW + 5, + 4
nfhzf cnfhzf.
kW + 6
vgd xWl
3. btnfhzf
MN vw nfhLJil xU ifahf bfhshk cs vyh nfhzfS
btnfhzf vdgL. + 1, + 2, + 7, + 8 vgd gl 5.41 (ii)
btnfhzf MF.
vgd xW l
5. xj nfhzf
+ 3, + 4,+ 5,+ 6
M btnfhzf
uL nrho xjnfhzf
+ 1 kW + 5; + 2 kW+ 6
+ 3 kW + 7; + 4 kW + 8
+ 3 kW + 5 ; + 4 kW + 6
c xU nfho xW l btnfhzf
+ 1 kW + 7 ; + 2kW + 8
195
+ 3 kW+ 6 ; + 4 kW + 5
maha
nH cs nfhzf
bgafis vGjf.
m) uL cnfhzf
________________
M) uL btnfhzf
_____________
gl (i) l, m vw
nenfhLf FWF bto
p. gl (ii) l, m nfhLf
p- btodhY, p vgJ
FWF bto my VbdW
cfsh brhyKokh?
) xU nrho cnfhzf
_______________
<) xU nrho xj nfhzf
_____________
gl 5.42
tiuj gl J xFjhis itf l, m kW t vw
nfhLfis bjthf tiua. xFjhis l m I cl bghUJkhW t
tahf efj l m.
vLj gl cs + 1 tiuj gl cs + 2 cl bghUUgij
fhzyh. mnj kh nH cs isfis nj Kiw tiuJ efJ
bra Kiw mayh.
(i) + 1 = + 2
(ii) + 3 = + 4
(iii) + 5 = + 6
(iv) + 7 = + 8
toa
nfhLf a || b, c vgJ
nfhLf l || m, t vgJ
xU FWF bto, + x = ? xU FWF bto, + y = ?
nfhLf l || m, t vgJ xU
FWF bto, + z = ?
FWFbto
+ 1 = + 2 Mf Uwjh?
nfhLf l || m, t vgJ
xU FWF bto, + x = ?
197
maha
iz
nfhLfsh vd
rghf. z
vw vGij ghf.
nfhzf rk
vgjh ilnfhLf
izahdit.
vLJfhL 5.12
bfhLJs gl +CGH kW +BFE fhf.
:
gl AB || CD, EH vgJ FWF bto
+FGC
60 (bfhLfgLsJ )
60 + x = 180
x = 180 60
= 120
` x = + BFE = 120
y = + CGH = 120
198
toa
vLJfhL 5.13
bfhLJs gl +CGF kW +DGF fhf
:
bfhLJs gl AB || CD, EH vgJ FWF bto.
+ GFB = 70
(bfhLfgLsJ)
+ FGC = a = 70 (Vbd +GFB kW
+CGF vgd xWl cnfhzf)
+ CGF + + DGF = 180
a + b = 180
70 + b = 180
b = 180 70
= 110
+ CGF = a = 70
+ DGF = b = 110
vLJfhL 5.14
bfhLJs gl + BFE = 100,
+ CGF = 80 v
i)
+ EFA = + 80
(xjnfhzf)
ii)
+ DGF = 100
iii)
+ GFB = 80
iv)
+ AFG = 100
v)
+ HGD = 80
maha
vLJfhL 5.15
gl, AB || CD, + AFG = 120 v
(i) + DGF
(ii) + GFB
:
bfhLJs gl AB || CD kW EH vgJ FWFbto
(i)
+ AFG = 120
(bfhLfgLsJ)
(ii)
DGF = 120
+
+ AFG + + GFB = 180 (Vbd xU nfho jhd
mLJs nfhzf TLj 180)
120 + + GFB = 180
= 60
(iii)
` + GFB = 60
+ AFG + + CGF = 180
= 60
`+ CGF
= 60
vLJfhL 5.16
gl l || m v x msit fhf
gl l || m
4x = 180
0
x = 180 = 45
4
200
toa
g 5.4
(A) izahdit
(B) izawit
201
maha
4.
8. gl l || m v + 1 kW + 2 msfis
fhf.
Knfhz: ghit
Knfhz vgJ _W nfhLJLfis
bfhLs _oa rkjs totkhF.
gl 5.43 AB, BC kW CA vw nfhLJLf
_oa totij cUthsd. J Knfhz MF.
jid D ABC vW Ffyh. j Knfhzij
D ABC myJ D BCA myJ D CAB vd bgalyh.
202
gl 5.43
toa
nfhLJLf clha Knfhz Knfhz _W
gffshF. gl 5.43 - AB , BCkW CA vgd Knfhz _W
gffshF.
Knfhz
_W
nfhLJLf
VnjD
uL
nfhLJLf btLw ia Knfhz c vnwh.
gl 5.43- A,B kW C vgd Knfhz _W cf MF.
uL nfhLJLf btLnghJ xU nfhz clhwJ.
gl 5.43- AB kW BC B btLwJ kW nfhzij c
VgLJwJ.
j nfhzij eh nfhz B myJ + B myJ+ ABC vd gofyh.
Mfnt KnfhzkhdJ + A, + B,+ C vw _W nfhzfis bfhLsJ.
gl 5.43 - D ABC F
gff :
AB, BC, CA
nfhzf :
cf :
A, B, C
Knfhzf tiff
gff mogil
nfhz mogil
brnfhz
Knfhz
vgJ
Knfhz
xU
brnfhzkhf kw U nfhzf FWnfhzkhf UF.
nfhz
maha
7 br.., 5 br..,
13 br.. vw msf
xU Knfhzij
mikFkh?
gl. 5.44
bghGJ f + 1, + 2 kW + 3 nenfho Ugij fhzyh.
UJ
+ 1 + + 2 + + 3 = 180
+ A + + B + + C = 180
vgij mayh. xU Knfhz _W nfhzf TLj 180
MF.
braghL 9
gl 5.45 (i) csgo xU
Knfhz
tiuf.
mj
_W
nfhzfis bto vLf. mtiw
gl 5.45 (ii) csgo kh itf.
bghGJ f _W nfhzfS
nrJ xU nfhzij cUthsij
mayh. nfhz nenfhz MF.
Mjyh mj mj ms 180 MF.
f.
1.
2.
gl. 5.45
toa
Knfhz btnfhzgf
braghL 10
gl. 5.46
Knfhz ABC I tiuJ mij xU gfkhf gl 5.46 (i) csgo
l. C vw nfhz ACD VgLtij fhzyh.
+ BCA vgJ + ACD mLJs nfhz MF. Knfhz
kw uL nfhzf + A kW + B I Knfhz uL vgf
cnfhzf vd Twyh.
bghGJ + A kW + B - I bto (myJ ef tiuJ) gl 5.46 (ii)-
fhosgo mLjjLJ itf.
f mj uL JLfS nrJ + ACD KGtJ bghUJtij
ftfyh.
UJ Knfhz btnfhz mj
cnfhzf TLjYF rk vgij mayh.
vgf
uL
vLJfhL 5.17
bfhLJs glUJ x- kig fhf.
:
+ CAB + + ABC ++ BCA = 180 (Vbd Knfhz
40 + x + x
40 + 2x
2x
2x
x
=
=
=
=
=
180
180
180 40
140
140 = 70
2
x- k = 70.
205
maha
vLJfhL 5.18
Knfhz uL nfhzf 40 kW 60
v _whtJ nfhzij fhf.
180
( Vbd Knfhz _W
180
nfhzf TLj 180)
180
180 100
80
80
vLJfhL 5.19
bfhLfgl glUJ + A- msit fhf.
:
gl btnfhz = + ABD = 110.
uL vgf cnfhzf TLj = + BCA + + CAB
= x + 50
x + 50 = 110 (Vbd uL vgf cnfhzf
TLj btnfhzF rk)
x = 110 50
= 60
` x k 60.
206
toa
vLJfhL 5.21
bfhLJs glUJ x, y kfisfhf
:
bfhLJs gl,
btnfhz mj vgf uL
cnfhzf TLjYF rk.)
x = 130 50
= 80
D ABC
+ A + + B + + C = 180 (Vbd Knfhz _W
nfhzf TLj 180)
50 + x + y = 180
50 + 80 + y = 180
130 + y = 180
y = 180 130
= 50
` x - k = 80, y- k = 50.
kbwhU t:
= 50
D ABC
50 + x + 50 = 180
100 + x = 180
x = 180 100
= 80
207
maha
vLJfhL 5.22
3x + 5 + x + 20 + x + 25 = 180
5x + 50 = 180
5x = 180 50
5x = 130
x = 130
180
= 26
3x + 5 = (3 26) + 5 = 78 + 5 = 83
x + 20 = 26 + 20 = 46
x + 25 = 26 + 25 = 51
g 5.5
(D) 360
(A) 75
(C) 40
(B) 15
(D) 55
208
toa
2.
6. Knfhz _W nfhzf x + 5, x + 10 kW x + 15 v x I
fhf.
209
maha
id bfhf!
mit
xWbfhW
210
brKiw toa
brKiw toa
6.1 mKf
gFahdJ mKiw toa Vbfdnt goJ mj fUJfis
J bfhs nkY mtiw cW brJ bfhs khztfSF cjwJ.
nk tFf mKiw toa %f UF fUJf mogil
mit bgWtjF gF nkY cjwJ. cWahf, midJ khztfS
tiuj Mtkhf bragL ghlfUJfis vjhf fW bfhthf.
eh K tF nenfhLf, iznfhLf, brFJ nfhLf tiutJ
kW nfhzf mikgJ Matiw bjJ bfhnlh.
eh j tF, xU nfhLJo ikaFJ nfhL tiuj, nfhz
Urkbto tiuj Matiw msnfh kW ftuhaij gagL
y nfhzfis mikj kW Knfhzf tiuj Matiw
bjJ bfhs nghnwh.
ghit
bfhLfgl glfUJ nfhzf, iznfhLf kW brFJ
nfhLf Mat fUid id Tj.
fl
mltiz
bfhLfgLs
glfUJ
f,
t.
v
gl UJ flagl
gl
f nfhLf nfhzf
A, B,
1
C kW
D
AB,
BC,
CD,
AD
1 - +BAD
( + A)
2 - +DCB
( + C)
3 - +DBA
4 - +CBD
kW
BD
211
iz
nfhLf
brFJ
nfhLf
AB || DC
BC || AD
AB = AD
AB = BC
BC = CD
CD = AD
maha
t.
v
gl
gl UJ flagl
iz
f nfhLf nfhzf
nfhLf
brFJ
nfhLf
xU fhj jh J AB vw nfhLJL
tiuf.
X
212
O
Y
brKiw toa
zz
zz
go 1 :
go 2 : A
go 3 : B
bfhLfgl
mss
AB nfhLJL tiuf.
I ikakhf bfhL
AB s ghF
nk MuKs f, AB
nfhoF nkY, G
mikkhW tiuf.
I ikakhf bfhL
mnj MuKs uL
tlf
tiuf.
mit
Kija
tl
fis P kW Q f
btLwd.
213
maha
go 4 : PQ
I nr. PQ MdJ
AB I O btLwJ
vf.
PQ
MdJ
AB
ikaFJnfhL MF.
f:
xU nfhLJo
ikaFJ nfhlhdJ
mnfho rk mR MF.
bfhLfgl xU nfhLJoF
xF nkgl ikaFJ
nfhLf Uf Kokh?
vLJfhL 6.1
AB = 8 br. mss nfhLJoF ikaFJ nfhL tiuf.
:
go 1 : AB = 8 br. mss
nfhLJL tiuf.
8 br.
go 2 : A
I
ikakhf
bfhL AB s
ghF nk MuKs
t l f , A B
nfhoF nkY, G
mikkhW tiuf.
214
brKiw toa
f!
nkfl tiuj OA = OB = OC = OD vW UFkhW B kW
D fis ikaFJ nfho J Ff. A, B, C kW D
fis tirahf nrf. wF
z OA kW OB ff x J xW
gokhW O vw tahf jhid
koJ xU ko nfhoid VgLj.
215
maha
zz jhid j wF UF ko
nfhoid OC vf. msJ ghj + AOC
kW + BOC Ma nfhzf rkkhf csd.
zz Mifah, jh ko nfhL OC MdJ
bfhLfgl nfhzij U rkghffshf
wJ .
zz j ko nfhL + AOB rknfhL MF.
zz j rknfhL + AOB nfhz Urk bto MF.
bfhLfgl xU nfhz, nfhz Urk bto vgJ
mnfhzij U rk ghffshf F rk nfhL MF.
go 1 : O vw bfhLfgl
mss nfhzij tiuf.
go 2 : O
I ikakhf bfhL
VnjD
xU
MuKs
tlyhdJ, nfhz
ffis A kW B vw
f btLkhW tiuf.
go 3 : A I ikakhf bfhL, AB
s ghF nk MuKs
tliy
nfhz
cwkhf tiuf.
216
brKiw toa
go 4 : B
I ikakhf bfhL,
mnj MuKs tl
Kija tliy C
btLkhW tiuf.
go 5 : OC
I nrf. OC MdJ
bfhLfgl nfhz
nfhz Urk bto MF.
vLJfhL 6.2
+ AOB = 80 mss nfhz tiuJ mj Urk btoia mikf.
go 1 :
go 2 : O
I ikakhf bfhL
VnjD xU MuKs tl
OA kW OB tiw Kiwna
X,Y f btLkhW tiuf.
go 3 : X
I ikakhf bfhL
XY s ghF
nk MuKs tliy
nfhz cwkhf tiuf.
217
maha
go 4 : YI
g 6.1
1. AB = 7br. mss nfhLJL tiuJ mj ikaFJ
nfhoid tiua.
2. XY = 8.5 br. mss nfhLJL tiuJ mj rk mid
fhz.
3. AB = 10 br. mss nfhLJoF ikaFJ nfhL tiuf.
4. 70 mss nfhz tiuJ mj Urkbtoia tiuf.
5. 110 mss nfhz tiuJ mj Urkbtoia tiuf.
6. brnfhz tiuJ mjid msnfh kW ftuhaij gagL U
rkghfkhFf.
go 1 :
nenfhL l I tiuJ mj
J O vw ia F.
218
brKiw toa
go 2 : O I ikakhf bfhL
VnjD MuKs xU
tl, nenfhil A
btLkhW tiuf.
go 3 : A
I ikakhf bfhL
mnj MuKs tl
Kija tliy B
btLkhW tiuf.
go 4 : OB I nrf.
+ AOB = 60MF.
MW
rkgf
Knfhzfis
go 1: 60 nfhz tiuf.
go 2: A I ikakhf bfhL AB
s ghF nk MuKs
tliy + AOB cwkhf
tiuf.
219
maha
go 3:
go 1 : l
vw nfho J
O vw ia F.
go 2 : OI
ikakhf itJ
VnjD xU MuKs
tl
tiuf.
mJ nenfhL l I A
btlL.
go 3 :
mnj MuK , A I
ikakhf
itJ
tiuagL kWbkhW
tl
yhdJ
Kijaiy B
btLkhW tiuf.
go 4 : BI
ikakhf
bfhL,
mnj
MuKs
kWbkhU
tl
Kj
C
tliy
btLkhW tiuf.
go 5 : OCI nr.
+ AOC = 120MF.
220
brKiw toa
go 1 :
nenfhL l J O
vw ia F.
go 2 : O
I ikakhf itJ
VnjD
xU
Mu
cila
tlf
nfhL l I A kW B
f btLkhW
tiuf.
bghGJ
+AOB = 180.
go 3 : A
kW B tiw
i k a f s h f
bfhL,
AB
s ghF nk
MuKs tlf
C
xiwbahW
btLkhW tiuf. .
go 4 : OC I nr.
+ AOC = 90 MF.
f:
bfhLfgl nfho nk cs
VnjD xU mjF
brFJ nfhL tiua, _iy kl
fU KiwF khwhf f
Kiwia nkbfhsyh.
g 6.2
1. fh mss nfhzfis msnfh kW ftuhaij gagL
tiuf.
(i) 60
(ii) 30
(iii) 120
(iv) 90
221
maha
Knfhzf tiff
nfhzf mogil
gff mogil
Knfhzf tiff
t.v
Knfhz
bga
rkgf Knfhz
Urkgf
Knfhz
gl
_W gffS
rk.
VjhtJ uL
gffrk.
mrkgf
Knfhz
FWnfhz
Knfhz
_W nfhzfS
FWnfhzf.
(90 F Fiw).
nfhz
Knfhz
VnjD xU nfhz
nfhz. (90 I
l mf ).
brnfhz
Knfhz
gff rkiy.
VnjD xU nfhz
brnfhz. (90).
Knfhz y gf :
brKiw toa
Knfhz tiutjF njitgL _W msf FiwjJ xU
gf msthtJ foghf bfhLfgl ntL. bfhLfgl msfis
bfhL fl jf Knfhzfis mikngh.
vLJfhL 6.3
AB = 4 br.
BC = 6 br.
AC = 5 br..
r.
4b
5b
r.
bfhLfgl msf
6 br.
br
br
br.
tiujYfhd gof
go 1 :
go 2 : B
go 3 :
go 4 :
223
maha
2b
r.
br
br
6 br.
vLJfhL 6.4
bfhLfgl msf PQ = 4 br., QR = 6.5 br. kW + PQR = 60
cs Knfhz PQR I mikf.
cj gl
P
4b
r.
bfhLfgl msf
PQ = 4 br.
QR = 6.5 br.
60
+ PQR = 60
224
6.5 br.
br
.
brKiw toa
br.
tiujYfhd gof :
go 3 : Q
go 4 : P, R tiw nrf.
PQR njitahd Knfhz MF.
XY = 6 br., YZ = 6 br. + XYZ = 70 msf cs
Knfhz tiuf. Knfhz rkkhd gffSF
vnus nfhzfis msJ gh. mtJ vd?
bfhLfgl msf
XY = 6 br.
+ ZXY = 30
+ XYZ = 100
go 1 : XY = 6br. mss nfhLJL tiuf.
225
30
6 br.
100
maha
go 2 : X vw XY cl
30 nfhzij VgLJ
XP vw xU f tiuf.
go 3 : Y
XY cl 100
nfhzij
clhF
kbwhU f YQ I tiuf.
XP kW YQ ff Z
btLwd.
br.
MF.
_whtJ nfhz ms 50 MF. (mjhtJ + Z = 50).
PQ = 7 br. + Q = 70 kW + R = 40 vw msf cs
Knfhz PQR tiuf.
F : Knfhz _W nfhzf TLj 180 vw gig
gagLJf.
g 6.3
I. nH bfhLfgl msfis bfhl Knfhzfis tiuf.
1. bfhLfgl msf PQ = 6 br. , QR = 7 br. , PR = 5 br. cs3 PQR tiuf.
2. 7 br. gf cs rkgf Knfhz tiuf. ghifkhia gagL
Knfhz xbthU nfhzij msf. mitf rkkhditah?
3. DE = 4.5br. , EF = 5.5br. kW DF = 4.5 br. mss Knfhz DEF
tiuf. J vtif Knfhz vd ma Kowjh? j bgaiu vGJf.
II. nH bfhLfgl msfis bfhl Knfhzfis tiuf.
4. bfhLfgl msf YZ = 7br. ,ZX = 5 br. kW + Z = 50cs
3 XYZtiu.
5.
226
tufis ifahSj
tufis ifahSj
mKf
tufis ifahSj vgJ a xU gFahF. a
vw brh nll vw y brhUJ tjjhF. a vgJ
ma rhj vf (science of numbers). mj vf F tufis
vfnshL nrJ xlgLwJ. mjhtJ
bjhFfglhj tuf
xU tF cs khztf xU fjnj bgw kbgfis
nrfngh. bjhF MF. Mug iy cs j bjhFig mnj to
tHdh mit bjhFfglhj tuf MF.
bjhFfglhj tu vgJ brKiwgLjglhj kW tifgLjglhj
tu MF.
bjhFfgl tuf
y rkaf bjhFfglhj tuf bjhF vif
bgajhf mnj iy ekF vjj bria btgLjhj jhf
Ufyh. tuf f bgajhf UFnghbjyh eh mtiw
fUJsthW tifgL d gFjh bra ntoUwJ.
tuf, FGf myJ f gLjgoUjh mit bjhFfgl
tuf MF.
tufis nrfj
Mug iy MF
bjhlilajhf UfntL.
nrffgl
227
tuf
njitF
maha
Kj iy tu
vLJfhlhf, VHh tF Ma U. ndh
vgt khztfis gRWyh miHJbry
lLwh. mt khztf Ugnfg
k i y t h
uhkfUJ
tU khztf
ghJ m w
bfhltf
tu tifia
mf
Matiw g nfwh.
itaidF mt tufis khztflUJ neilahf
nrfjh. jkhf tuf nrfgij Kj iy tu vnwh.
7.1
izajs, brjh, ju gif, bjhiyfh _y brY
l jg btg iyga tufis VHh tF Ma U ndh
nrfjh. j bt tufis ulh iy tu vnwh.
kh
aiy bghWjtiu msl ToaJ kh vdgL.
mit Fl viyF v k bfhoUF.
(i) taJ, (ii) tUkhd, (iii) cau kW (iv) vil vgd khfSfhd
y vLJfhLfshF.
fbt
eh g khztf cauij msngh. 140br.. vw cau
gyKiw tUtjF th cL. eh mj cau vjid jlit tUwJ vW
fzLnth. j 140 br.lnu fbt MF.
xU Fl k L L vjid jlitf tUwnjh mj
vif mj k fbt MF.
R
xU Fl tu fbga kF fa kF cs
ahrij R vnwh.
vLJfhL 7.1
xU tFgiw cs 20
bfhLfgLsd.
120, 122, 127, 112, 129, 118, 130, 132, 120, 115
124, 128, 120, 134, 126, 110, 132, 121, 127, 118.
F fa k 110 br.. kW fbga k 134 br..
R = fbga k - fa k
= 134 110 = 24
228
tufis ifahSj
kW ilbtf
f vif fbgajhfnth myJ fajhfnth Uf
TlhJ. f vif bghJthf IUJ gJF Ufyh.
viyf
tF 110 - 115 110 vgJ viy kW 115 vgJ nk viy
vd miHfgL.
ilbt mfy
xU ilbt nk viyF viyF ilna cs
ahr milbt ms myJ mfy vW miHfgLwJ.
nkTa vLJ fhL 7.1 ilbt ms (mfy) 115 - 110 = 5.
eh ilbtia mfjh vifia Fiwfyh.
uLjkhd ilbtf csd. mit
(i) nk viy nrJbfhsgl tot
(ii) nk viy nrJbfhsglhj tot
ilbt nrJbfhsgLwJ.
nenfhL Ff
nkny cs vLJfhL 7.1 110 - 115 vw ilbt cauf
110 br., 112 br. mikwJ. eh bghGJ
vw nenfhL Fia Ff
ntL.
IJ nenfhL Ffis Ff nto Ujh eh Kj ehF
nenfhL Fia tiuJ IjhtJ nenfhL Fia FWfhf Ff.
Mfnt
vgJ IJ nenfhL Ff bjhF MF.
229
maha
V kig IJ nenfhL Ff bjhF xiw tiuJ, uL
nenfhL Ffis F bfhLJs go |||| || Ff.
fgoa
_W
ufis
bfhl
mltiz
_y
tuf
jugLsd. mltiz Kj u v,
ulh u
nenfhL Ff kW _wh u fbt vw _W
jiyfis
bfhl
mltizia
fgoa
vnwh.
(mltiz 7.3 I ghf)
khf k ilbt Ujh mj fbtfis
mjj ilbtF vnu Fjh ekF fgut ilF. midJ
fbtfis To, TLjiy bkhjF neuhf fbtuYF Hhf
Ff ntL. TLjyhdJ bfhLfgl tuf bkhj vifF
rkkhf UF. nkny Ta Kiw mikF mltizia tufis
mltizgLJj vnwh.
bghGJ vLJfhL 7.1 cs tufis mltizgLjyh.
ilbtf
nenfhL
FpLf
fbt
110 - 114
||
115 - 119
|||
120 - 124
|||| |
125 - 129
||||
130 - 134
||||
bkhj
20
mltiz 7.1
ilbtf
nenfhL Ff
fbt
110 - 115
||
115 - 120
|||
120 - 125
|||| |
125 - 130
||||
130 - 135
||||
bkhj
20
mltiz 7.2
230
tufis ifahSj
5, 1, 3, 4, 2, 1, 3, 5, 4, 2
1, 5, 1, 3, 2, 1, 5, 3, 3, 2.
:
nkny cs tufUJ, eh 1, 2, 3, 4 kW 5 vw vf L
L tUtij fhzyh. Mjyh 1, 2, 3, 4 kW 5 vw vfis v vw
u xw xwhf vGj.
bghGJ vfis xw xwhfgoJ, mj vQF neuhf,
nenfhL Ff vw u xU nenfhL Fia Lf. nj Kiw
fil v tU tiu Ff. 1, 2, 3, 4 kW 5 vw vfSF vuhf cs
nenfhL Ffis To, TLjiy fbt u Ff. midJ
fbtfis To, TLjiy bkhjF vuhf vGj.
v
1
2
3
4
5
nenfhLFf
||||
||||
||||
||
||||
bkhj
fbt
5
4
5
2
4
20
mltiz 7.3
bfhLJs tufSF fgut mikF bghGJ, eh ftd
bfhs ntoait
(i) njitahd fis njbjLf. mit f ajhfnth
mJ f bgajhfnth UfTlhJ.
(ii) njitahd ilbtfis (myJ ilbt
mfy) njbjLf
(iii) f ilbt k mfJ bfhnl
mtilna ilbt yhkY mikf ntL.
25, 67, 78, 43, 21, 17, 49, 54, 76, 92, 20, 45, 86, 37, 35
60, 71, 49, 75, 49, 32, 67, 15, 82, 95, 76, 41, 36, 71, 62
maha
mf kbg 95.
R = f bga k f a k
= 95 15
= 80
9 fis mj ilbt 10 UFkhW njbjLf 10 - 20,
20 - 30,g ,90 - 100- F fgoa nH bfhLfgLsJ.
ilbtf
10 - 20
20 - 30
30 - 40
40 - 50
50 - 60
60 - 70
70 - 80
80 - 90
90 - 100
nenfhLFf
||
|||
||||
||||
||
||||
|||| |
||
||
bkhj
fbt
2
3
4
5
2
4
6
2
2
30
mltiz 7.4
vLJfhL 7.4
xU Fl bjhiyfh ffis ghF kf taJ nH
bfhLfgLsJ. mjF fgoaiy jahf.
ilbt
taJ
egf
vif
10 -19
20 -29
30 - 39
40 - 49
50 - 59
60 - 69
45
60
87
52
25
12
232
tufis ifahSj
:
j mltiz ilbtf ilna ilbtf csd.
Mfnt eh fis kh (exclusive method- ) vGbfhnth.
Kj nk viyF ulh viyF cs
ahr
=
20 19 = 1
ahrij 2 M tFf.
x = 1 = 0.5
2
bghGJ 0.5I viyUJ fJ kW 0.5I nk viy
nrf. bghGJ ekF bjhlahd bjhFfgl fbt goaiy
cikahd viyUJ bgwyh.
ilbtf (taJ)
fbt
(egf vif)
9.5 - 19.5
45
19.5 - 29.5
60
29.5 - 39.5
87
39.5 - 49.5
52
49.5 - 59.5
25
59.5 - 69.5
12
mltiz 7.5
g 7.1
1. rahd ilia njbjLf
i) bfhLJs tuf fbga kF fa kF
cs ahr
(A) fbt
(D) R
ii) khztf nj tha kbgf 65, 97, 78, 49, 23, 48, 59, 98 v
tuf R
(A) 90
(B) 74
(C) 73
(D) 75
(C) 20
(D) 21
iii) Kj 20 a vf R
(A) 18
(B) 19
(A) 30
(M) 20
(C) 25
(D) 10
v) ilbt 50 - 60 nk viy
(A) 50
(B) 60
(C) 10
233
(D) 55
maha
2, 4, 3, 1, 2, 2, 2, 4, 3, 5, 2, 1, 1, 2
4, 5, 1, 2, 5, 4, 3, 3, 2, 1, 5, 4.
15, 25, 22, 20, 18, 15, 23, 17, 19, 12, 21, 26, 30
19, 17, 14, 20, 21, 24, 21, 16, 22, 20, 17, 14
6. 30
khztf
fjnj
bfhLfgLsJ.
tha
kbgf
45, 35, 60, 41, 8, 28, 31, 39, 55, 72, 22, 75, 57, 33, 51
76, 30, 49, 19, 13, 40, 88, 95, 62, 17, 67, 50, 66, 73, 70
nH
fgoaiy jahf.
24 - 26
27 - 29
30 - 32
33 - 35
36 - 38
10
14
2 -4
5-7
8 - 10
11 - 13
14 - 16
29
41
36
27
12
234
tufis ifahSj
TLruhr
eh ruhr vw thijia mwhl thif cgnahfgLJnwh.
dK ruhrahf 5 kneu j gofhf bryLwh.
nk khj brid ruhrahf 40 o bra btg UwJ.
nkTa thaf ekF vd brhwd?
dK ruhrahf 5 kneu gowh. y ehf Fiwj
neuK kw ehf mf neuK gowh.
brid ruhrahf 40 o bra btg vgJ nk khj
brid btgiy y rkaf 40 o bra[&F Fiwthfnth kw
rkaf 40 o bra[&F mfkhfnth UjJ vgij FwJ.
ruhr vgJ bfhLJs tuf mf kF Fiwj kF
ilgl kghF.
nuh vgt gntW ghlf fl kbgfis vLJsh.
62, 84, 92, 98, 74.
mtDila ruhr kbgiz fL of
eh Kj gntW ghlf kbgfis Tl.
62 + 84 + 92 + 98 + 74 = 410.
wF mij bkhj ghlf vifah tFf. (mjhtJ 5M)
nuh bgw ruhr kbg = 410 = 82.
5
j k mtDila go mt vLj bt bghJ iyia
bjJ bfhs cjwJ.
mjhtJ ruhr myJ TLruhr vgJ nH tiuaWfgLsJ.
kf TLbjhif
ruhr = kf vif
vLJfhL 7.5
fha 3 ehf Kiwna 4 kneu 5 kneu kW 3 kneu
gowh. mt ruhrahf vjid kneu dK gowh.
:
goj neu TLj
goj ehf vif
= 4 + 5 + 3 k
3
12
=
3
= 4 kneu (xU ehisF).
go ruhrneu =
UJ fha ruhrahf xU ehisF 4 kneu goUwh
vW brhyyh.
235
maha
vLJfhL 7.6
:
MW FLgf bkhj tUkhd
FLgf vif
= ` 3500 + 2700 + 3000 + 2800 + 3900 + 2100
6
18000
= `
6
khjtUkhd ruhr =
= ` 3,000.
vLJfhL 7.7
5 ngdhf ruhriy ` 75. 5 ngdhf bkhjiy vd?
:
5 ngdhf bkhjiy
ngdhf vif
5 ngdhf bkhjiy = ruhr # ngdhf vif
ruhr =
= ` 75 # 5
= ` 375
iliy
11 khztfis bfhl FG cauf nH bfhLfgLsd.
106, 110, 123, 125, 115, 120, 112, 115, 110, 120, 115.
106, 110, 110, 112, 115, 115,115, 120, 120, 123, 125
236
tufis ifahSj
tufis VWtir myJ wFtir tirgLJbghGJ
ilF ika k iliy MF.
bfhLJs tuf iliyia fhf.
vLJfhL 7.8
fl tuSF iliyia fhf.
3, 4, 5, 3, 6, 7, 2.
2, 3, 3, 4, 5, 6, 7
vLJfhL 7.9
12, 14, 25, 23, 18, 17, 24, 20 vw tuf iliyia fhf.
:
iliy = 18 + 20 = 38 = 19
2
2
237
beLrhiy cs kr
nfhL il iyahF.
maha
vLJfhL 7.10
Kj 5 gfhvf iliyia fhf.
Kj 5 gfhvf 2, 3, 5, 7, 11
bfhLfgl tuf bkhj vif 5. J xiwgil v
MF. vdnt _whtJ v iliy MF.
mjhtJ 5 vgJ iliy MF.
KfL
fl vLJfhil ftf
Maj Milaf cikahs U. uhft vgt. j fil 40
br.. mss rilfns mf ms gidahtjhf TWwh.
F fil cikahs ftd btntW msf cs
gidahF rilf vif mikJsJ. mt TWgo
40 br.. mss rilfns mf ms gidahwJ. gntW msf
mf ms gidahF rilf msthd 40 br.. ms vgJ gy
msf KfL vdgL.
bfhLfgLs tuf mf vif fhzgL tu
mt KfL vdgL.
mf tuf KfL
tuf ms mfkhF nghJ mtiw vGJtJ vQtJ
vajy jifa jUzf eh tufis mltizgLj ntL.
vLJfhL 7.11
xU fh gJ ngho Kj fl nghof bt f
tUkhW.
1, 3, 2, 5, 1, 4, 6, 2, 5, 2, 2, 2, 4, 1, 2, 3, 2, 3, 2,
1, 1, 2, 3, 2, 6, 4, 3, 2, 1, 1, 4, 2, 1, 5, 3, 4, 2, 1, 2. tF KfL fhf.
:
bt f
vif
1
2
3
4
5
6
nenfhL
Ff
|||| ||||
|||| |||| ||||
|||| ||
||||
|||
||
bkhj
mltiz 7.6
238
Mlf
vif
9
14
7
5
3
2
40
tufis ifahSj
bghGJ eh iuthf 2 vgJ KfL vdyh. Vbd 2 vgJ mf
vif tJsJ. mf Mlf bt f bgwgLsd.
vLJfhL 7.12
3, 3, 4, 5, 3, 6, 7
vLJfhL 7.13
2, 2, 2, 3, 3, 4, 5,5, 5, 6,6, 8
kW 5 jyh _W Kiw
tJsd. Mfnt tufSF 2 kW 5
Ma uLnk KfLfshF
vLJfhL 7.14
cfSila
l
thfdf
Kfil fhf.
:
F vj vQ mf vif
tuiy. Mfnt j tuF KfL ilahJ.
vLJfhL 7.15
20 FLgf cs FHijf vif
1, 2, 2, 1, 2, 1, 3, 1, 1, 3
1, 3, 1, 1, 1, 2, 1, 1, 2, 1. KfL fhf.
:
FHijf
vif
1
2
3
neFpL
nfhL
|||| |||| ||
||||
|||
bkhj
FLgf
vif
12
5
3
20
mltiz 7.7
239
f
Kfil fhf.
maha
7
g 7.2
i) 1, 3, 5, 7 kW 9 TLruhr
(A) 5
(B) 7
(C) 3
(A) 20
(B) 200
(A) 40
(B) 20 () 30 (<) 10
iv) 2, 4, 6, 8, 10, 12 iliy
(D) 9
(A) 6
(B) 8
v) 3, 4, 7, 4, 3, 2, 4 KfL
(A) 3
(B) 4
(C) 8
(D) 4
(C) 7
(D) 14
(C) 7
(D) 2
2. gJ khztf fj kbgf
56, 48, 58, 60, 54, 76, 84, 92, 82, 98. v,
R kW TLruhria fhf.
3. 5 egf vil
tufis ifahSj
id bfhf!
1.
kf TLbjhif
kf vif
ilf
ilf
maha 1
g 1.1
1. i) D
ii) B
iii) C
iv)
2. i) 0
ii) 5
iii) 5
iv)
3. i) 6
ii) 25
iii) 651
iv)
vii) 25
viii) 25
ix) 42
x)
xiii) 1440 xiv) 256
xv) 6000 xvi)
4. i) 135
ii) 16
iii) 182
iv)
5. ` 645
6. 75 kbg
B
0
316 v) 0
vi)
24 xi) 1890 xii)
10800
800 v) 1
vi)
7. `1500
1320
1890
0
8. `240
g 1.2
1. i) C
2. i) 5
vii) 1
3. i) 20
4. 5
ii)
ii)
viii)
ii)
A
10
2
20
iii)
iii)
ix)
iii)
C
4
2
400
iv) A
iv) 1
x) 6
v) 6
vi) 9
v) 14
3
vi) 20
v) 288
vi) 16
g 1.3
1. i) 24
5
77
vii)
4
2. i) 14
ii) 9
7
iii) 2
iv) 3
viii) 10
ix) 8
x) 24
ii) 63
iii) 16
iv) 25
vii) 9
viii) 70
ix) 25
x) 50
iii) 9 3
5
iv) 64 2
7
v) 52 1
2
vi) 85 1
2
iv) 7
18
iv) 9
16
iv) 20 1
8
v) 1
vi) 2
63
vi) 48
35
3. i) 26 1
4
4. 4 l.
ii) 19 4
5
g 1.4
1. i) 1
2. i) 22
27
3. i) 2 4
15
4. 55 .
iii)
ii) 7
12
ii) 1
iii)
5
ii) 4 29 iii)
40
5. 12 1 k
4
7
12
1
4
7 1
2
242
v) 9
2
v) 59 13
16
ilf
g 1.5
1. i) 7
5
ii) 9
4
5
vii) 13
viii)
7
2. i) 1
ii) 1
15
54
8
35
3. i)
ii)
5
36
4. 21 Uilf
iii) 7
10
iv) 4
9
v) 2
33
vi) 9
iii) 1
iv) 1
6
12
7
iii) 4
iv) 1 11
12
16
5. 40 ./k
g 1.6
1. i) A
ii) C
iiii) B
iv) D
2. i) - 20 , - 19 , - 18 , - 17
15
15
15
15
ii) 7 , 6 , 5 , 4
6 6 6 6
iii) 48 , 47 , 46 , 45
28 28 28 28
3. i) - 3
4
ii) - 3
8
iii) - 3
5
iv) - 5
3
v) - 1
2
1. i) C
ii) C
iii) D
iv) D
2. i) 18
5
ii) 24
13
iii) 2
iv) - 12
13
viii) 3
ix) 24
7
x) - 13
30
ii) 4
iii) - 9
44
iv) - 5
16
viii) - 41
60
ix) - 1
27
x) 1
12
4. i) 2
35
ii) 1
4
iii) 19
12
iv) 3
2
v) - 43
28
5. i) 4 7
11
ii) 3 1
2
iii) 1 7
11
iv) 5 3
4
v) 1 17 vi) 4 7
40
132
5. i, iv, v
g 1.7
vii) - 43
21
3. i) 1
vii) - 69
26
vii) 6 41 viii) 3 7
42
210
6. 7
4
7. 4
5
8. 13 17 ..
20
9. 18 3 .. 10. 3 9 ..
4
10
243
v) 13
3
vi) 19
42
v) 23
20
vi) 1
ilf
g 1.8
1. i) C
ii) B
iii) A
iv) A
2. i) - 72
25
ii) - 35
169
iii) - 7
24
iv) - 12
11
3. i) - 15
4
ii) 5
iii) 26 98 iv) 66 44
125
375
4. i) 16
81
ii) - 3
2
iii) - 8
7
iv) 9 3
43
5. 9
7
6. 3
2
v) 20
vi) 2
9
v) 45
28
g 1.9
1. i) C
ii) C
iii) A
iv) C
2. i) 2.1
ii) 40.5
iii) 17.1
iv) 82.8
v) 0.45
vi) 1060.15
ix) 10.34
xii) 0.00125
iii) 4567
vi) 17140
vii) 2.58
viii) 1.05
xiii) 2.108
xiv) 0.0312
3. i) 14
ii) 46.8
vi) 478
4. 51.5 br. 2 5. 756 ..
g 1.10
1. i) A
ii) B
iii) C
iv) B
2. i) 0.3
ii) 0.09
iii) 1.16
iv) 10.8
v) 196.3
3. i) 0.68
ii) 4.35
iii) 0.09
iv) 4.43
4. i) 0.056
ii) 0.007
v) 0.437
5. i) 0.0089
ii) 0.0733
iii) 0.04873
iv) 0.1789
v) 0.0009
vi) 0.00009
iii) 12.5
iv) 8.19
v) 2
vi) 3.04
vi) 0.7873
6. i) 2
ii) 160
vi) 35
7. 23 .
8. 10.5 . 9. ` 9
1. i) A
ii) A
iii) C
iv) C
2. i) 256
ii) 27
iii) 1331
iv) 1728
v) 28561 vi) 0
3. i) 76
ii) 15
iii) 106
iv) b5
v) 22a4
vi) (1003)3
4. i) 23 33
ii) 35
iii) 54
iv) 210
v) 55
vi) 105
5. i) 45
ii) 25
iii) 32
iv) 56
v) 27
vi) 47
11. 14.4
g 1.11
244
ilf
6. i) 52 22
v) 22 3 79
vi) 27 51
7. i) 200000
iii) 2025
ii) 0
iv) 2 1 3 1 1131
iv) 1296
v) 9000000000
vi) 0
8. i) 125
ii) 1
iii) 72
1. i) B
ii) A
iii) C
iv) C
2. i) 312
ii) a12
iii) 75 + x
iv) 107
v) 59
3. i) 54
ii) a4
iii) 1010
iv) 42
v) 30 = 1
4. i) 312
ii) 220
iii) 220
iv) 1
v) 520
g 1.12
maha - 2
g 2.1
1. (i) A
(ii) D
(iii) D
(iv) B
(v) C
(v) 5y 8
4. 3, 4, 9
5. (i) y2 x, bfG = y2. (ii) x , bfG = 1.
(iii) 3x, bfG = 3. (iv) 5xy2, bfG = 5y2.
6. (i) my2, bfG = m. (ii) 6y2, bfG = 6.
(iii) 9xy2, bfG = 9x.
g 2.2
1. (i) B
(ii) D
(iii) D
(iv) D
2. (i) 4x, 7x
(v) A
(iv) a2b, 7a2b
(ii) 2
(iii) 3
4. (i) 10
(ii) 10
(iii) 11
5. (i) 21
(ii) 34
(iii) 82
(ii) B
(iii) A
(iv) 4
(v) 2
(iv) D
(v) A
g 2.3
1. (i) C
245
ilf
(iv) p q
3. (i) 2ab
(ii) 2s + t (iii) 3a 2b + 2p + 3q
(iv) 5a 5b + 4 (v) 2x + 2y 2
(vi) 7c + 4 (vii) 3m2n + 5mn 4n2 + 4
(ii) 7a2b
(iii) 11x2y2
(iv) 2xy + 16
(v) 5n 2mn + 3m
(vi) 5p 15p2
(vii) 8m2 6m 12
(viii) s2 6s 4
(ii) 9p 2q 6
4. (i) 8a
6. 6a 6
(iii) 4x 3y + 9
7. 16x + 12
8. 12a 2
(ii) p2 + 8p + 12
9. 7x 8 l
11. 2m2 + 5m + 10
g 2.4
1. (i) B
(ii) A
(iii) D
(iv) C
2. (i) x + 2y
(ii) y z
(iii) xy + 4
(v) A
(vi) pq 5
(viii) ab (a + b)
(ix) 3cd + 6
(vii) 12 mn
(x)
4xy
3
g 2.5
1. (i) B
(ii) A
(iii) C
2. (i) x = 12
(ii) a = 7
(vi) x = 7
(vii) x = 5
3. (i) x = 50
(ii) l = 14
(vi) t = 4 (vii) x = 6
4. (i) x = 14
(iv) C
(v) D
(iv) a = 3
(v) x = 9
(ii) a = 30
(ii) x = 15
(iii) z = 5
(vi) m = 12
5. (i) x = 3
(vi) x = 5
(vii) y = 67
(xi) x = 11 (xii) m = 1
6. 15
7. 13
11. 37
12. 60
(viii) x = 6
(iv) a = 9 (v) x = 3
(ix) y = 3
(x) m = 6
246
9. 12
10. 8
ilf
maha - 3
g 3.1
1. (i) ` 360
(ii) ` 75
2. 100 .
3. 120 Maf
4. 80 .
5. 216 r..
6. 26 .
7. 7.5 k
8. 15 ehf
9. 156 uf
(ii) 93%
(iii) 11%
(iv) 1%
(v) 100%
2. (i) 43 : 100 (ii) 75 : 100 (iii) 5 : 100 (iv) 35:200 (v) 100 : 300
3. (i) 25
100
(ii) 25
200
(iii) 33
100
(iv) 70
100
(v) 82
100
g 3.3
1. (i) 625%
2. (i) 100%
(ii) 18%
3. (i) 36%
(ii) 3%
4. 2 0%
(v) 50
5. 13.89%
(ii) 1
(iii) 0.25
(iv) ` 30
10
2. (i) 9
100
200
(ii) 3
4
3. (i) 0.07
(ii) 0.64
(iii) 3.75
4. (i) 18
(ii) ` 24
(iii)
1 (iv) 1
400
40
5. ` 6250
6. 9 nghof
8. ` 38250
9. 3975 gofhjtf
(v) ` 7.50
(v) 2
3
247
ilf
g 3.5
1. (i) 50
(ii) 15
(iii) yhg ` 35
10
(ii) ` 620
(iv) ` 336.75
(v) ` 943.50
4. 10%
5. 12%
(iii) ` 1027.50
6. 60% 7. 15%
g 3.6
1. (i) ` 200
tUl
2. ` 2,500; ` 7,500
5. ` 2,630
3. ` 450; ` 1,650
6. ` 216; ` 12,216
(ii) ` 500
(v) ` 15,000
7. 5%
4. ` 2,250
8. ` 1,000
11. 8 tUlf
maha - 4
g 4.1
1. (i) 175 br. 2 (ii) 365 br. 2 (iii) 750 br. 2 (iv) 106 br. 2
2. 40 XLf
3. Knfhz tot y
4. kF yhg 100 r.
5. rJu gugs.
g 4.2
1. (i) 9 br. 2 (ii) 26 br. 2 (iii) 150 br. 2
2. (i) 24 br. 2 (ii) 3 2
(iii) 10.5 2
3. (i) 10
4. (i) 18
(ii) 5
(iii) 8 br.
248
(iv) 30 br. 2
4
5
ilf
g 4.3
1. 117 br. 2
2. (i) 67.5 br. 2 (ii) 73 br. 2 (iii) 50.4 br. 2
3. 150 br. 2 4. 12 br.
5. 18750 2
g 4.4
1. (i) C
(ii) C
(iii) D
(iii) 12 br. 2
4. 112 br. 2
5. 24300 m2
6. 12 br.
g 4.5
1. (i) C
(ii) D
(iii) B
4. 80 br. 5. ` 8400
g 4.6
1. (i) B
(ii) A
(iii) D
(iv) D
4. 875 2
5. 19.2 br.
g 4.7
1. (i) B
(ii) C
(iii) A
(iv) B
(v) D
7. ` 1232
8. 1.05 9. 37
249
ilf
g 4.8
1. (i) 38.5 br. 2
(iii) 18.865 2
(iii) 55.44 2
(iv) 98.56 2
3. ` 1848
4. 154 2
5. tl
6. 38.5 2
g 4.9
1. 636 2
2. ` 1152
3. ` 1590
4. 375 br. 2
5. 40 2, 30 2
6. 3256 br. 2
1. 6594 2
2. 536.94 2
3. ` 24,062.50
4. 35.325 2
5. ` 4494
g 4.10
maha - 5
g 5.1
1. (i) B
(ii) C
(iii) A
(iv) B
(v) A
(ii) B
(iii) D
(iv) B
(v) D
2. (i) 90
(ii) 90
(iii) 180
3. (i) 90, 4
(iv) 360, 1
(ii) B
(v) D
(iv) 180
4. 45, 8
g 5.3
1. (i) A
(iii) C
(iv) D
250
ilf
3. + POR, + QOS; + SOP, + ROQ
4. (i) 150
(ii) 100
(iii) 110
(iv) 120
(v) 135
(ii) 110
(iii) 20
(iv) 80
(v) 36
(vi) 45
7. y = 120; x = 60
8. x = 25
g 5.4
1. (i) C
(ii) C
2. (i) xj nfhzf
(iii) B
(iv) C
(v) D
(ii) xW l cnfhzf
(ii) + 4, + 6; + 3, + 5
(iii) + 3, + 6; + 4, + 5
(iv) + 1, + 3; + 2, + 4; + 5, + 7; + 6, + 8
5. (i) 30
(iii) 95
(ii) 50
(iv) 130
251
ilf
g 5.5
1. (i) B
(ii) C
(iii) C
(iv) D
(v) D
(ii) 70
(iii) 50
(iv) 50
4. (i) 70
(ii) 60
(iii) 40
(iv) 30
(v) 65, 65
5. (i) y = 60, x = 70
(ii) y = 80, x = 50
(iv) x = 60, y = 90
(v) y = 90, x = 45
(vi) x = 60, y = 50
6. x = 50.
maha - 7
g 7.1
1. (i) D
(ii) D
(iii) B
(iv) B
(v) B
(ii) B
(iii) C
(iv) C
(v) B
g 7.2
1. (i) A
4. 40 l 5. 34.9C
6. 655.0 .
7. 8
12. 3
8. 130 uh
13. 32 uh 40 uh
9. 60 10. 4 11. ` 28
14. KfL iy
252
15. 15