Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
DE
L'ACADEMIA DE L'ARAGONS
EDACAR 7
2 edicin
Aviento 2010
PROPUESTA ORTOGRAFICA
DE
L'ACADEMIA DE L'ARAGONS
EDACAR Numero 7
2 Edicin (seguntes a versin en paper)
Aviento de 2010
Coordinador Editorial: Fernando Snchez Pitarch
Director: Francho Rods Orqun
ISSN: 1988-8139
Da present edicin: Estudio de Filolocha Aragonesa
Disenyo d'a portalada:
Ara Cultural (Samianigo)
Edicions Dichitals de lAcademia de lAragons
Correu: info@academiadelaragones.org
Subvencionato per lo
In memoriam:
PREAMBLO
Als participants del II Congreso de lAragons
y a la comunidat lingistica de laragons
Querius amigos:
A la fin, dimpus de tres anyadas de duro treball, tancau el plazo de
presentacin y resolucin desmiendas, tos presentam ara la Propuesta Ortografica de lAcademia de lAragons. Coma no ixupllidam qu som y da
n venim, vem fer una propuesta provisional, que se va presentar al mes de
febrero, ta que la comunidat lingistica de laragons la valorase, la discutise y la esmendase si pensaba que caleba esmendar-la. Y la sociedat de laragons hu ha feto: hem recibiu un puyal desmiendas que deixaban ben cllaro
el fondo estudio que heban feto de la nuestra propuesta provisional y que
mos han apuntau errors, sucherencias de tota mena y animo constructivo.
Las hem revisau una per una y unas las hem incorporau y daltras no, pero
totas mos han achudau a fer una propuesta millor, perque ara encara ye mes
de totz. Gracias.
He dito antis que no ixupllidam qu som y da n venim, perque la
nuestra fayena no ye soque el resultau dun mandato que mos va fer el
mundo de laragons repllegau a Chuntos por lAragons y constituiu en un
congreso, el II Congreso de lAragons. All vem recibir el mandato de treballar ta totz y, mes que mes, per laragons. Y aix hem feto, treballar de
firme. Ista propuesta ye el fruito dixa fayena nuestra, de totz els que van refirmar ixe proceso y de totz els que la han estudiau y esmendau. Per aix ye
de totz y per aix ye una propuesta ta totas las variedatz de laragons, ta tot
laragons y ta totz els suyos charradors.
Ha estau un treball duro, al que hem teniu que fer concesions y renuncias, de traza que dig no puede dir que tot lo que ha proposau sha convertiu en norma, pero tapoc no puede dir dig que no se le ha escultau y
que no shan teniu en cuenta las suyas propuestas. Sha discutiu, sha expllicau y mos hem barallau bella vegada, pero hem tirau enta debant. I ha
habeu moments en que pareixeba que no se podeba seguir, que no i heba
traza de trobar solucions a qestions dificils, pero hem tirau enta debant. Y
hu hem feto perque yeram convenceus de que a la fin sarribara ta ixe
acuerdo delaborar una norma ortografica que posase a laragons dintro
del club de las lluengas romances.
Arribaus a iste momento, quero ninviar las mas gracias als companyers de lAcademia per la suya dedicacin, per la suya comprensin, per la
suya rasmia, per la suya fayena. Ye una honor estar el suyo president.
Aixinas mismo, las gracias al Gubierno dAragn, que ha amparau la
elaboracin dista Norma Ortografica financiand-la. Sempre hem teniu
cllaro que sin la participacin del Gubierno dAragn no i heba posibilidat de que la nuestra fayena tenise el resultau que cal, que no ye altro que
la dignificacin y recuperacin de la nuestra lluenga. Ta ixa fayena sempre
mos tinr al suyo canto.
Finalment, las gracias a totz vusaltros, que sotz qui decidiretz, coma
sempre, el futuro, perque nusaltros no som soque els vuestros representants.
Segurament, i har qui hese quisto una grafa mes castellanista, u mes fonetista, u mes etimolochista, u mes meyevalista u mes Pero si dan ista
propuesta mos situam al centro de totas ixas opcions (ya sabem que no satisfar de tot a totz) harem arribau ta un punto de trobada ta laragons. A
totz, per aix, tos demano una fonda reflexin: ista norma ye el resultau
dun llargo proceso amparau per molta chent; ye el resultau duna ilusin;
ye el resultau del nuestro amor per laragons. Que ixa reflexin tos mene
a valorar la importancia destar chuntos y de que la millor traza de fer evident ixa unidat ye fer vuestra ista ortografa, perque, per encima de tot, ye
de totz els que decidan empllegar-la.
Manuel Castn Espot
President del Estudio de Filolocha Aragonesa - Academia de lAragons
MIEMBROS
DE LACADEMIA DE LARAGONS
Academicos numerarios:
Academicos dhonor:
PROLOGO
LAcademia de lAragones ha creyiu convenient que ista propuesta de
grafia que (agora ya en a suya version definitiva) sofreix a os fabladors, a totz
os usuarios da luenga, a os estudiosos della, a tota la sociedat aragonesa y,
en cheneral, a totz os que i son intresaus, vienga precedita dun nuevo prologo enguis de presentacion, explicacion y, mesmo per que no, chustificacion y argumentario.
No ye fayena de buen fer escribir un prologo ta una segunda edicion
duna obra. Como ye bien sabiu, lo que se gosa fer ye conservar o viello y
adhibir-ne uno de nuevo con bells poquetz comentarios sobre as diferencias
en as edicions.
Manimenos, a recepcion da propuesta provisional per o conchunto
da sociedat, os comentarios feitos per os usuarios da luenga y as reflexions
provocadas per a discusion das esmiendas recibidas, nos han levau ta la
conviccion que yera menister una nueva redaccion diste prologo, alzando
tot lo que calese da primer version y integrando-ie totas as nuevas consideracions duna traza coherent.
Iste prologo sarticula en dos partis:
En a primera (seccions 1 y 2) prebaremos de proporcionar una anvista cheneral pero no pas superficial, asperamos sobre a necesidat y oportunidat duna nueva, ampla y completa propuesta grafica, como ye estada
bastida, quals son os alazetz teoricos della y per que ye singular y que problemas teorico-practicos hemos afrontau en fer-la.
Y en a segunda (seccion 3) comentaremos qualques solucions particulars que nos ha pareixiu apropio de sinyalar per tal destar novedosas, poI
lemicas talment, u que puedan servir ta fizoniar linteres do pacient lector y empentar-lo a leyer, a monico y con buen piet, la medolla dista propuesta de regles graficos.
Zarraremos, enfin, o prologo (seccion 4) fendo bellas consideracions
finals, fendo tamien una (auto)critica y deixando platero que ye lo que
shabria de considerar propiament normativo en tot iste documento que
ofrimos a la consideracion dos lectors.
Prologo
A tercer grafia, que se mira de recuperar bellas trazas da tradicion grafica aragonesa pero que (ames dunatra mancanza que comparte con a grafia do 87 y sera comentada mes enta debant) creba la unidat da luenga en
prener decisions diverchents tal benasques que consideran luenga aparte
ye publicitada per a Sociedat de Lingistica Aragonesa (grafia SLA) dende a
suya revista De Lingva Aragonensi.
Quals son os puntos fuertes da grafia do 87? Estamos que se podrian
resumir en o slogan con o qual se facio a suya campanya despardidura:
fzil ta leyer, millor ta escribir. Ye un subconchunto u simplificacion da
grafia castellana (un solo grafema <b> tal fonema /b/, supresion de <h>
fueras do suyo emplego como diacritico en un numero a saber que radito
de casos, un solo grafema <z> tal fonema //...) y con os mesmos regles de
lectura. Podria haber cumpliu a funcion de fer que os fabladors patrimonials
alfabetizaus en castellano se fesen a leyer y escribir en as propias variedatz
locals daragones, cosa que, sin garra dubda, habria puesto contribuyir a
asegurar la suya transmision intercheneracional.
Pero sha de reconoixer que, en establir a grafia do 87, no se va pensar que una grafia facil ta representar os elementos patrimonials podria
estar como, de feito, en ye disfuncional ta la neolochia. Ames que nunca
no se va dar regles dadaptacion de cultismos; regles que, datra man, beluns
continan pensando que no shan a menister.
O resultau de tot isto ye que, precisament, os mes dos usuarios dista
grafia son neofablants que la fan servir ta propositos no literarios, chusto
an que tien mes mancanzas y ye mes disfuncional! Vintitres anyadas (y, en
realidat, mes de trenta) dimpues duna grafia que se presuposaba millor ta
escribir se puede trobar una absoluta anarquia y incoherencia en a traza
describir os equivalents a las formas castellanas Crculo Polar rtico, Proyecto Genoma, Rayos UVA, pelcula, adjetivo, etc.
Y a grafia SLA tampoc no ofreix garra respuesta cheneral y explicita ta
istas qestions encara que, en estando etimolochica (u pretendendo destarne), en solucione belunas sin pensar-ie.
Perque ye que ta la poesia no cal garra grafia, bi ha grans tradicions poeticas purament orals; y ta literatura datra mena, qualsiquier grafia sen val;
pero ta amostrar sciencias en quarto de primaria (que no ye estar guaire anIII
Prologo
Prologo
Prologo
biunivoca. Ye dicir, a escritura no ye una mera representacion visual da cadena fablada. Duna man, ye qualque cosa de menos, en no ofrir una transcripcion fonica fidel, incluyindo-ie os mes dos aspectos prosodicos,
suprasegmentals. Y datra, ye muito (pero muito) mes que ixa transposicion do discurso oral.
Mesmo quan a escritura se limita a reflectar un enunciau lingistico,
de seguida nos percuten, a lo menos, tres cosas:
1. La coherencia, completitut y regularidat dos enunciaus escritos
que contrastan de traza esclatera con una transcripcion dun enunciau oral.
2. A permanencia (u a vocacion de tener-ne) que tien un texto escrito cara ta uno doral, lo qual arrociega conseqencias importants como, per eixemplo, a exichencia destar independients (os
textos escritos) do contexto extralingistico que achuda a la interpretacion dos enunciaus orals.
3. Y, a la fin, unatra qestion en bella mida relacionada con lanterior:
a cadena fablada ye unidimensional, se desembolica en o tiempo,
y podemos acceder-ie a travies duna finestreta temporal, enguis
de buffer que no va guaire dilla do que sextendillan os fenomenos
danafora, progresion tematica, etc. Un texto escrito, en o caso mes
simple que no reflecte soque un enunciau lingistico stricto sensu,
se desembolica en as dos dimensions duna pachina, lo qual se fa
notar mesmo en fenomenos de deixis textual dista mena: como
hemos dito alto, vid. infra, etc., etc. Pachina que, datra man, ye
siempre accesible y no sesbafa con a febleza da nuestra memoria.
Pero encara bin ha mes: dende a invencion do codice, o texto escrito
brinca, das dos dimensions da pachina visible en un volumen que imos
desembolicando, enta las tres dimensions dun libro con pachinas en quadernetz cusitos. Y dende asti subre un camin enta la multidimensionalidat
dos hipertextos y os documentos multimedia con os quals ya nos salimos
da representacion denunciaus lingisticos.
Quan veyemos una pachina do Talmud, con comentarios, preguntas, respuestas, comentarios de comentarios, referencias cruzatas, etc., tot
disposau espacialment de traza precisa, paramos cuenta, decamin, que
IX
Prologo
Prologo
diasistematicidat, coherencia paradigmatica y funcionalidat, dara, muit prebablement, resultaus diferents ta elementos patrimonials, ta extrancherismos,
ta cultismos, etc. Ye dicir: no bi ha solucions que, de vez, sigan optimas ta tot.
En conseqencia, cal establir una grafia prou ampla y flexible, que
siga mes union que no pas interseccion, que pueda acubillar y aplegar sin
de violencia totz os elementos lingisticos, de qualsiquier mena.
Y no nos entivoquemos: luniverso de parolas a escribir y a suya problematica no son simples; per tanto, no sha de creyer inchenuament que ixe
obchectivo se pueda aconsiguir con una grafia simpla. Totas as grafias shan
daprender, mesmo ixas en as que laprendizache consiste en desaprender
como sescriben as parolas en quasi totas as luengas, ta achustar-las a o leito
de Procrustes de lo pretendidament simple.
Pero con tot isto no acoramos totas as posibilidatz que nos ofreix una
grafia.
Prologo
Prologo
Qualsiquier propuesta de codificacion u de norma habra destar avaluada seguntes o grau de cumplimiento distos prencipios.
2.6.2. Os criterios
Os criterios son puntos de vista, planteyamientos metodolochicos, argumentos de caracter heuristico, etc. que alportan ideyas per tal de fer propuestas normativas. No shan davaluar a diferencia dos prencipios, son
transversals a istos (encara que beluns son estaus mes pensaus ta maximizar
lavaluacion seguntes tal u qual prencipio), y no forman lista zarrada: lingisticos (diacronicos y sincronicos), glotometricos, sociolingisticos, demolingisticos, cheolingisticos, psicolingisticos, comparativos con atras luengas,
practicos, esteticos...
No hemos a confundir, pues, criterios con prencipios. Os prencipios
son avaluables; os criterios, no pas. Per eixemplo, lo criterio etimolochico ye
nomes y no menos que ixo: un criterio, una guida ta proposar solucions.
No ye una propiedat u qualidat que haigan a cumplir ixas solucions. Ixe
criterio, aplicau a cultismos, fa que as solucions mes etimolochicas sigan
mes funcionals, en fer-las mes transparents. No ye nomes (que tamien, y
ye evident en os luengaches despecialidat) que bellas grafias sigan buenas
per estar mes internacionals, sino que son internacionals perque son buenas. En cambio, o criterio etimolochico no alporta cosa, en muitos casos,
a la transparencia de significau (y, por tanto, a la funcionalidat en ixe aspecto, bin ha datros) de parolas patrimonials. Si que puede alportar-ne
prou, en cambio, en a coherencia paradigmatica (dolent, dolenta, dolentor), en atros aspectos da funcionalidat (ex. gr. nos estalviamos accentos
graficos en dolent, dolents) u, mesmo en bells eixemplos puede amillorar a diasistematicidat (en luengas mes dialectalizatas ye muito mes evident). Resumindo, a etimolochia puede estar una guida comoda y segura
ta os que fan un diccionario ortografico, pero talment non siga guaire ta
os que haigan describir sin ixe diccionario! Tractemos pues a etimolochia
como ixo que ye: un criterio, una guida, mes u menos comoda u encertada,
pero no pas un obchectivo a cumplir. A etimolochia ye un meyo, no pas
una finalidat.
XVII
2.7. Os cultismos
2.7.1. Definicion
Son parolas ampradas do latin (latinismos) u do griego (helenismos)
u bien parolas formadas con elementos (lexemas, prefixos, etc.) dixas luengas, y tals que han dentrau en as lenguas romances per via culta, ye dicir, a
travies da escritura y no pas per transmision oral popular y tradicional.
A estructura (morfo)fonolochica dos cultismos, mesmo con as adaptacions que bi ha indroduciu cada luenga romanica, gosa distinguir-los platerament das parolas patrimonials da luenga receptora.
2.7.2. Necesidat y valor funcional
En qualsiquier luenga moderna de cultura (romanica u no), buena
parti do vocabulario basico dun adulto ye formau per cultismos, ya sigan
puros u hibridos de formants patrimonials y cultos. Isto ye asinas siga qual
siga la definicion de basico: mes freqent, mes disponible, mes productivo...
Alavez, os cultismos no son encletaus en lexicos tecnicos u luengaches
despecialidat, sino que tresminan tot lo vocabulario.
Per tanto, no seria de buen entender que as luengas minorizatas que
han prencipiau procesos de normalizacion haigan amenistau de chustificar-se per acceptar cultismos, si no per o zarrampion do diferencialismo a
outrance con a luenga dominant. Y mes en son, de minorizatas, y mes grieu
ye estada ixa paranoia.
Os cultismos fan parti dun lexico internacional y ista ye, chusto, a
suya millor valgua, estar internacionalment reconoixibles a la primer uellada.
Ye dicir, reconoixibles visualment, dau que son dentraus en a luenga
dende a escritura y que, encara y en muitos casos, saprenden dende a luenga
escrita.
Prou que, igual como sescaiz en atras luengas sin de complexos, bi ha
parolas patrimonials que pueden fer a funcion que fan bells cultismos, ya
siga per meyo de chicotz esbarres semanticos (metonimias u metaforas, cheneralment), u mesmo sin dells, con o suyo significau propio. Pero no cal
XVIII
Prologo
enganyar-se: si un vocable como dreito substituye con avantalla a un cultismo como recto (u a un semicultismo(?) dhistoricidat qestionable como
reuto) en linia dreita que en habremos de fer dos que en castellano clamamos rectngulos, y da rectificacin, etc.? U si a la castellana longitud, dun
obchecto, dun camin, etc. le corresponde, sin dubda, la suya largaria que
pasa con a longitud geogrfica y con un vocable como longitudinal? Resumindo, bi habra muitos casos en os quals, encara que un miembro duna familia lexica (mesmo la base) haiga destar una parola patrimonial, no nos
podremos estar demplegar cultismos.
Ye bien cierto, y ya sha dito antis, que os cultismos forman parti important do vocabulario basico, pero no pas (en os mes dos casos) do vocabulario infantil prescolar.
Ye platero que ista tension entre, duna man, cultismos con una gran
valor denotativa que desiche un reconoiximiento visual immediato con evitacion dhomografos y, datra man, parolas patrimonials, de gran valor connotativa que arrociega una gran fuerza identitaria y una necesidat de
reconoiximiento oral (y de fieldat da grafia enta la pronuncia!) complica o
problema de ladaptacion de cultismos.
Y encara ye pior en os casos de luengas minorizatas con muit radiu
cautivo culto u con un hiato de sieglos en iste.
Prebar de resolver iste problema con un tractamiento diferencial entre
cultismos y voces patrimonials ye posible, pero a risque dincoherencias paradigmaticas esclateras (chen/gentilicio) que shabrian de privar.
2.7.3. Cultismos, semicultismos y voces patrimonials
Si os conceptos de parolas patrimonials y de cultismos son razonablement bien establius, non ye asinas con os semicultismos.
En efecto: a o criterio tradicional ta caracterizar-los, que ye un criterio formal (no haber patiu totas as transformacions foneticas das parolas patrimonials), cal adhibir-nie un de sociolingistico: haber dentrau per os
rechistros cultos y mantener-se-ie. Ye dicir, un semicultismo ye una parola
con emplego culto u, a lo menos, cheneral, y no pas una dencletada en
idiolectos de fabladors de baixo libel cultural que la han amprada da luenga
dominant malament u dende rechistros vulgars dista.
XIX
Con tot y con ixo, ixa division tripartita no ye compartida de tot per
bells estudiosos do lexico romanico que la consideran prou simplificadera.
2.7.4. Historicidat dos cultismos
Estando, como en son, os cultismos elementos neolochicos (agora, u
a linte en o qual son estaus introducius en a luenga) mancan, en cheneral,
de profundidat cronolochica. Manimenos, en a epoca clasica de laragones
(s. XIV-XV) bi habio una expansion notable do lexico con introduccion de
muitas voces griegas y latinas. O problema ye que, da mesma traza que en
atras luengas como lo castellano, tot iste lexico va estar adaptau de traza no
sistematica (per no dir concietera de tot) y ye de mal emplegar en a luenga
moderna. En castellano, y en atras luengas con cautivo culto sin dinterrupcions, ladaptacion de grans cantidatz de cultismos nuevos y la reforma
dos antigos se producio en dos tongadas: la una en os sieglos XVI y XVII
y latra, la mes important y ya conscientment endrezada dende as academias,
en o XVIII. Ye dicir, chusto en a epoca declix total de laragones.
Pero, tot y estando grieu iste problema, encara en ye mes a interferencia dos semicultismos, muitas vegadas nomes que presuntos.
A forma de muitos semicultismos (simplificacion u vocalizacion de
grupos consonanticos, dandalos en o timbre de vocals atonas, etc.) y a coincidencia con formas bien documentadas en rechistros vulgars de tot lo dominio castellano, fa sospeitar, en no pocos casos, que no son soque
vulgarismos introducius dende lo castellano y en bells casos dende no fa
guaire. Ye cierto, manimenos, que manca un estudio fundo, extenso y scientifico dos rechistros vulgars, rurals, etc. castellanos y tamin das posibles
interferencias de tendencias evolutivas occidentals (digamos-ne leonesismos, sensu lato) en o lexico vulgar panhispanico.
Como regle cheneral, podrianos establir que un semicultismo ye acceptable ta substituyir a un verdadero cultismo nomes si cumple plenament
o prencipio dhistoricidat. Ye dicir, si ye la forma habitual, normal y cheneral en, a lo menos, dos variedatz referencials u en una y en a luenga meyeval.
Y, como regle auxiliar (por eixemplo en casos de vocalismo atono), puede
achudar a forma que haiga preso en atras luengas importants, romanicas u no.
XX
Prologo
2.8. Extrancherismos
Mesmo as luengas bien establitas presientan problemas en ladaptacion dextrancherismos, talment como by-product do nacionalismo lingistico que chenera anticuerpos cuentra tot lo que pareix forano.
En ista propuesta ortografica tampoc no i amaneix un trestallo especifico sobre adaptacion dextrancherismos, en o nuestro caso perque a problematica concreta ye diferent seguntes que a luenga dorichen tienga
alfabeto latino u no, seguntes a luenga que ha feito de vehiclo de dentrada
de lextrancherismo...
Leyendo entre linias a propuesta y os eixemplos que se i troban, se i
atisba qualques embrions de criterios:
Considerar, de buen prencipio, los extrancherismos como elemento
que ye necesario de representar.
Una posicion no purista, ubierta batalera enta os extrancherismos.
Considerar que, en os mes dos casos, os extrancherismos dentran
per via escrita, no pas oral.
XXII
Prologo
dhaber de tractar una casuistica ilimitada como ye o caso datros elementos neolochicos.
Ya hemos feito una presentacion teorica da problematica dos cultismos. Agora toca de comentar dica que punto hemos aplicau y concretau
ixos prencipios teoricos.
3.1.1. Distincion entre latinismos y helenismos
Pensamos que ixe planteyamiento teorico, que, per o que sabemos
nunca no sheba feito explicito en a bibliografia sobre istos temas, ye aplicau en os regles graficos proposaus en a mida do posible.
3.1.2. Vocalismo
A conservacion de timbres vocalicos atonos u tonicos ye o regle ta
os helenismos.
A reduccion de diftongos en helenismos se fera dalcuerdo con os regles habituals en atras luengas, emplegando lo latin como intermeyo.
Os hiatos en os radicals dhelenismos no se reduciran ni se correchiran con a introduccion de garra elemento antihiatico.
En bell caso se podria introducir una semiconsonant ta crebar o hiato
chenerau entre o lexema y os morfemas de flexion griegos, como en ideya.
En os latinismos se conservaran os timbres vocalicos tonicos y atonos
fueras de bells pocos (muit pocos) casos dalteracion de timbres atonos que
puedan considerar-se semicultismos de prebada historicidat. Prebada per a
suya presencia sistematica en laragones meyeval u en mes duna variedat referencial en aragones moderno. En defecto distas prebas, y con muita prudencia, se podria sospeitar o suyo caracter de semicultismos per a forma que
prengan en atras luengas romanicas con tradicion culta ininterrompida.
3.1.3. Conservacion de grupos consonanticos
Pensamos que ye uno dos puntos fuertes da propuesta. Se i fa un listau exhaustivo das combinacions consonanticas dhelenismos y latinismos
y se proposa de respectar, quasi en a suya totalidat, os grupos consonanticos
dos helenismos y, en buena mida (dilla do castellano), en os latinismos. As
solucions con vocalizacions de grupos /kt/, /pt/ en os latinismos se refusan
en quasi totz os casos per manca dhistoricidat (como, datra parti, yera de
XXIV
Prologo
mesmo sadmeta la supresion total della. O present prologo ye feito a expres sin de tillas ta que se veiga quanto en son, dinnecesarios, istos signos
y como la suya ausencia no empacha la comprension. No shan de minimizar, ya ye dito, as dificultatz que tienen, con as tecnolochias da informacion, simbolos que van dilla de lalfabeto latino extendiu (u siga,
lalfabeto con <j>, <w>, <k>, <y>) como, per eixemplo: <>, <>... u as vocals accentuadas.
Como tot sha de dicir, no sha puesto prescindir da dieresi en <ge>,
<gi>, <qe>, <qi>, perque, tot y estando conscients dos problemas tecnicos que pueden provocar, nos hemos estimau mes de facilitar a lectura. Se
pare cuenta que as formas con <qe> son quasi totas cultismos y, alavez, no
se puede contar con o conoiximiento natural dos elementos patrimonials
que tienen os fabladors.
Y tamien debe apuntar-se en a columna debe dista propuesta de grafia o tractamiento da L cheminata belsetana. Shabria dhaber feito un
poder ta trobar una grafia soporte sin necesidat de recurrir a la L con punto
volau (<ll>).
3.3. Grafemas <b>, <v>
Ye bien sabiu que iste yera un punto muit criticau (quasi siempre, manimenos, per razons entivocadas si no prechuiciosas, quan no, dreitament,
tendenciosas) da grafia do 87.
En iste punto se nos presentaban quatre posibles solucions:
a) Continar con a grafia do 87 (un unico grafema <b>).
b) Continar as tradicions con distribucions de grafemas <b>, <v> de
traza castellana.
c) Prebar de recuperar a tradicion meyeval que, con muitas excepcions
(mes que no en atros romances hispanicos) siguiba uns regles que
talment (pero bi ha prous dubdas) reflectase una pronuncia distinguidera de /b/, representada per <b>, y de //, representada per
<u>/<v>. Dista solucion se podria dicir una grafia clasica. Ta atros,
ista grafia seria conforme a lo que ells claman etimolochia romance.
XXVI
Prologo
Prologo
Prologo
menos casos, encara que parolas en as quals caye a pronuncia da /t/ fan o
plural en //. O regle ye platero: si o plural se fa en // (en benasques en
/ts/) o singular levara una <t>.
Y, en o respective a la grafia <tz> tal plural, ames de tener bella historicidat en grafias aragonesas influyitas per a scripta occitana, ye la grafia
soporte mes aconsiguida ta acubillar a pronuncia // de quasi totas as variedatz daragones chunto con a variedat benasquesa, que pronuncia /ts/. Ta
la mayor parti de laragones <tz> ye un digrafo, tanimientres que tal benasques no ye soque un caso particular do regle cheneral de lectura <z>/s/.
Existe una quasi-unanimidat en considerar totas istas propuestas de
<t>, <tz> como una das millors dentradas en a columna haber dista grafia.
Muitos mes aspectos podrianos sinyalar en ista ampla propuesta, como
a solucion ta os diftongos /we/, /wa/ en posicion inicial, bells problemas de
morfolochia derivativa, etc.
3.9. Atras
Y, ta forro de bota permita-se-nos iste coloquialismo tant expresivo
en un documento tant academico ista propuesta inclui buena cosa de regles dortotipografia que yera menister dexplicitar si no querebanos que a
grafia de laragones continase estando, per omision, u per desistimiento,
subordinata a la castellana, emplegada con caracter supletorio.
4. Conclusions
4.1. Prochectos futuros
En un futuro proximo presentaremos un vocabulario ortografico que
sirva deixemplificacion exhaustiva dos regles, con totas as parolas dos eixemplos y con totas as que puedan planteyar dubdas. Si ye posible, se bincluyiran morfemas de formacion de parolas (mes que mes, formants cultos:
afixos y afixoides), bella indicacion sobre morfolochia, a(s) pronuncia(s)
que corresponda(n) a cada parola, seguntes a variedat daragones, y, posiblement, listaus de endo y exotoponimos mayors.
XXXI
Prologo
Y, enfin, tamien podemos haber trepuzau per manca de conoiximientos, de practica, de tactica y estratechia en lorden dabordar os problemas, etc.
Si somos estaus encertaus u no, lo tiempo, y os usuarios da luenga, lo
diran.
Pero deixemos agora que charren os regles per ells mesmos y que totz
os suyos destinatarios (con os quals tenebanos un compromis, un mandato
y una deuda dende que lAcademia estio creyada en o Segundo Congreso de
lAragones) chudguen en que mida responden a las suyas expectativas, esperanzas y necesidatz.
Juan-Jos Segura Malagn
Vocal de Codificacion
XXXIV
0. Introduccin
A ortografa ye o corpus de regles per lo que se regulan as normas descritura duna luenga. Lo Estudio de Filolocha Aragonesa (Academia de
lAragons) recibi en o II Congreso de lAragons1 o mandato, entre
atros, dinvestigar y formular as leis gramaticals, ortograficas y fonicas de
laragons y as suyas modalidatz; por ixo, o primero que cal fer ye fixar una
grafa que valga ta todas as modalidatz.
A historia das grafas que shan feito servir dende que esta luenga sescribe, dende as humildes pero tant importants Glosas Emilianenses, ye estada larga. No ye en a nuestra intencin, a lo menos en esta propuesta
ortografica, fer una historia das grafias de laragons. S sinyalaremos, manimenos, que bi heba unas tendencias en a luenga meyeval que se gosaban
seguir per es escribients y notarios (con evidents errors y incoherencias, comuns a los textos de totas as luegas meyevals), y que fan que, decamn, a
simple vista y sin dentrar en aspectos morfosintacticos, se reconoixca que
somos debant dun texto aragons. Estas tendencias se trencoron quan
laragons deix destar a luenga da cort, per aquellas envueltas dos sieglos
XV y XVI. Esti a zaguers do sieglo XX, en o tercer tercio, quan en o I Congreso ta ra normalizacin de laragons se fes a primer propuesta grafica con
intencions normativizaderas ta la nuestra luenga; ixa primer propuesta se conoixi a posteriori como as Normas do 87 2, que shan veniu seguindo dica
hue, especialment per buena cosa descritors, entre os que destacan os que
feban servir o denominau aragons comn, mientres atros han emplegau
grafas personalistas u basadas en os usos castellanos u catalans. Agora que
encetamos o sieglo XXI, como fruito do II Congreso de lAragons, lAcademia fa la suya propuesta enta la sociedat.
Lo sistema grafico duna luenga ye conformau per letras; pero no pas
slo que con letras se puet escribir. Trobamos sinyals de puntuacin que
permiten de discrimar segmentos adintro dun texto escrito, igual como accentos que facilitan a lectura y interpretacin dos textos, u simbolos scientificos que incorporan en ells mesmos mes informacin da que podra
veyer-se en primeras.
A propuesta grafica que presienta lAcademia de lAragons ye un modelo descritura que sha construito con diferents vimbres entre os que destacan: a diasistematicidat3 , a etimolocha, a tradicin grafica historica, as
pronuncias de totas as variedatz diatopicas y es condicionants sociolochicos.
Lalazet a la hora de treballar a propuesta grafica ha estau o documento Principios y criterios para una codificacin normativa del aragons, que ibye a disposicin de totz es interesatos en a nuestra web4.
Esta propuesta ortografica no satura en enumerar letras y decir cmo
shan dusar. En a nuestra visin da ortografa, como en a da mayora das
luengas, describimos tamin aspectos morfosintacticos y, en a mida en que
nos ha estau posible, formulas dadaptacin de cultismos y atras qestions
lexicas relevants. Ye decir, os elementos convencionals que dependen dos
usos ortograficos.
En qualsiquier luenga moderna de cultura (romanica u no), buena
parti do vocabulario basico ye formau per cultismos; y mes en una sociedat como lactual, urbana quasi de tot. Esto ye asinas siga qual siga la definicin de basico: mes freqent, mes disponible, mes productivo... Alavez, os
cultismos no son encletaus en lexicos tecnicos sino que tresminan tot lo vocabulario.
3. Sha mirato que totas as variedatz referencials da luenga podesen estar escritas con esta
grafa, con a menor cantidat dexcepcions posibles.
4. En www.academiadelaragones.org, revista EDACAR N 5.
Propuesta Ortografica
1. Alfabeto aragons
As letras que semplegan en aragons tienen es suyos alazetz en lalfabeto latino extendiu. Lo nuestro alfabeto se conforma con as letras siguients, a las que ilustramos con o suyo nombre y as pronuncias que les
pertocan; sinyalamos entre parentesis si existe alternativas de pronuncia
dialectal:
LETRA
Aa
Bb
NOMBRE
a
be (alta)
Cc
ce
Dd
de
Ee
Ff
Gg
e
efe
gue
Hh
hache
Ii
i (latina)
Jj
i larga
Kk
ca
Ll
ele
Mm
eme
Nn
Oo
Pp
Qq
ene
o
pe
cu
Rr
erre
PRONUNCIA5
/`/
/a/
/j/
// ~ /r/
[]
/c/
[]
/d/
/e/
/f/
[]
/w/
/h/
[i] ~ []
/sR/
/w/
/j/
/k/
/k/ ~ /K/
/3/
/m/
[n]
/n/
/o/
/p/
/k/
/3/
/q/
[]
EIXEMPLOS
ababol
bardo
calient
cibada (//~/r/)
tampoc ([]~/j/)
dalla
puyand
encorrer
farto
garrampa
hibierno
heus
ibn
baixar ([i]~[])
judo
jabugo
kilopondio
lifara
flama (/k/ ~ /K/)
lo (/k/ ~ /3/)
masar
podem ([n]~[m])
nafra
olivera
pretar
qestin
forana
repatn
muller ([]~[3])
5. En iste documento sha emplegato lo sistema de transcripcin IPA (Alfabeto Fonetico Internacional).
Propuesta Ortografica
LETRA
Ss
Tt
NOMBRE
ese
te
Uu
Vv
ve baixa
Ww
ve dople
Xx
xe
Yy
i griega
Zz
zeta
PRONUNCIA
/r/
/s/
[s] ~ [] ~ [] ~ [3]
[]
/t/
[]
/a/
/a/
[v]
[fv]
/R/6
/jr/
//
/h/
// ~ /r/
EIXEMPLOS
sequera
tartir
chiquet ([s]~[]~[]~[3])
mont
ulor
quera
viello
wolframita
clown
software
xamplar
taxi
yayo
y
zapo (//~/r/)
PRONUNCIA
/sR/
/f/
/K/
/k/ ~ /K/
//
/j/
/q/
// ~ /sr/
EIXEMPLOS
chent
guito
llebre
bell (/k/~/K/)
sinyal
quincena
barranquera
fetz (// ~ /sr/)
6. A realizacin diste fonema como [tR\ ye, mes que un dialectalismo, una desfonolochizacin por influxo castellano, por o que no ye recomendable.
7. Como en set [st] adchectivo numeral cardinal entre el seis y el ueito, siet / set [set] sensacin fisica de ganas u amenister de beber, sete; fort puesto an que se fa cocer o pan y atros
alimentos, forno / fort [frt] que tiene fuerza y resistencia, fuerte, etc.
8. Encara que en realidat se tracta de seqencias fonicas concretas.
Propuesta Ortografica
Esta vocal ser muda en as seqencias que, qui, gue, gui (/ke/, /ki/,
/ge/, /gi/ respectivament): saquet, aqu, arreguero, guito. Se marcar con
dieresi quan forme diftongo en as seqencias qe, qi, ge, gi (/kue/, /kui/,
/gue/, /gui/ respectivament): delinqent, freqencia, ubiqidat, cigenya,
pingino. Se pronunciar como primer elemento dun diftongo en as seqencias qua, quo, gua, guo, an que no se meter dieresi: enquadernar, equatorial, quota, aquoso, aguardar, aiguota.
En parolas que a suya pronuncia prencipia por [gwa], [gwe], [gwi] u
[bwa], [bwe], [bwi] (entre os que gosa haber-ie equivalencias acusticas) se
seguirn as siguients normas dependendo de letimo dorichen:
Si letimo tiene tonica (tamin U tonica u O atona en quantos
casos) sescribir sin consonant protetica, por un regular ue (u ua,
ui, en o suyo caso): uego, ueguera, uello, uembra, uebra, Uesca, uescano, uella, ueito, uitanta, ueso, etc. Os suyos derivaus diftongaus se
grafiarn con ue: enuebrar, desuesar, trencauesos, etc. Sescribir g en
os derivaus no diftongaus que han desarrollau una protesi velar: gollet, gollar 9, golliar, esgollariar, gullibaixo, goguera, gosaralla, etc.
Si letimo ye H (mesmo H) sescribir hue (u hua, en o suyo
caso): huembro, hue, huerto, etc. Sescribir g en os derivaus no diftongaus que han desarrollau una protesi velar: gortet, gombrera, etc.
Si letimo ye B sescribir bue (u bua, bui, en o suyo caso): buega,
buei, buen, buenya, etc. Totz es derivaus sescribirn con b, encara
que exista pronuncias con equivalencia acustica: boguiar, boyero.
Quan letimo ye V (mesmo V), as formas diftongadas sescribirn vue (u vua, vui, en o suyo caso): vuestro, vuelta, vueitre, vuitrino,
etc. As excepcions son as familias lexicas de gelo, gembre/guambre y
fagenyo10, que sescribirn con <g> porque, mesmo estando patrimonials, careixen dhistoricidat con grafa etimolochica.
2.1.6. Vocalismo en adaptacin de cultismos
Por un regular, en os cultismos no se fan adaptacions de vocals, fueras das desinencias habituals y en os casos que se sinyalan contino:
9. Manimenos, yo uello, tu uellas, etc.
10. Os suyos etimos son, respectivament, AVIOLU, VOMERE y FAVONIU.
Propuesta Ortografica
Quan exista un hiato en un helenismo, como en as dems luengas romanicas, no se i far garra intervencin: teatro, aerostato, homeopata, etc.
Si letimo ye latino, se podr resolver lo hiato con una consonant epentetica en os radicals de semicultismos documentaus: creyar, creyer, reyal 11; y
adaptando morfemas flexivos adequadament: nuclio, instantanio, linia, etc.
(se veiga 7.5).
Os diftongos y triftongos griegos sadaptarn en dos trancos: primerament enta lo latn con a transcripcin convencional (>, >, etc.)
y desta enta laragons con as consiguients reduccions (>e y >e): hemoglobina, cenobio, economa, enolocha12, etc. Prou que os latinismos con --,
--, se reducirn: celostato, cerulio, etc. Datra man, se pare cuenta que bi
ha formas griegas que dan en latin pero no se reducen, como en aerolito13.
A vocal procedent de <> griega sescribira <i>: lirico, electrolisi, hipotenusa, hipodromo, etc.
2.2. Consonants
Como ya sha sinyalau, veyemos que i hai letras que represientan un
fonema, letras que represientan quantos fonemas, fonemas que son representaus per bellas letras, letras que no represientan garra fonema y digrafos
que represientan un fonema u una colla de fonemas.
Por ixa razn, a continacin veyeremos a correspondencia que existe
entre o fonema y os grafemas que pueden representar-los.
2.2.1. Letras b, v y w
Dende os primers textos da nuestra luenga (mesmo en o baixo latn escrito en o territorio altoaragons), a confusin entre grafemas ha feito sospeitar a os filologos que en a nuestra luenga se perdi lo fonema labiodental
fricativo sonoro dende os orichens. Con tot y con ixo, seguindo a tradicin
11. Reyal de REGALE (da familia de rei), pero real, realizar, realidat...
12. haima > HAEM(A/O) > hem(a/o), koino > COENO > ceno, oiko > OECO > eco,
oino > OENO > eno.
13. En a qual o formant aero no tien en griego sino y, ams, ye un hiato y no pas un
diftongo.
10
Propuesta Ortografica
2.2.1.2. V v
Lo grafema <v>, clamato ve baixa (u simplament ve), semplega en
aquellas voces que en o suyo etimo latino sescriben con <u>, <V>, u con
<f>. Per tanto, en este punto a grafa de laragons satiene a un criterio exclusivament etimolochista: avinatau, escalivador, aventar, venir, vegada, advogaca15, veyer, viengo, vuedo, vueitre, proveito, calivo, vico, vesque, vacal,
vacivo, olivera, archivo, novalla, vinclo, etc.
A <v> se mantin en parolas ampradas que la contiengan en a luenga
dorichen, siempre que no creben a coherencia paradigmatica con as voces
patrimonials: votura, bulevard, vedeta, chovinismo, vud, vitesa; pero arribista (fr. arriviste ).
En aquells casos an que i haiga equivalencia acustica enta la pronuncia velar, se mantendr en a escritura la forma etimolochica: vueitre, vuelta,
vomecar/vomegar, etc. As excepcions son gelo, gembre y fagenyo, voces patrimonials que shan documentau exclusivament con estas formas, chunto
con as suyas derivacions: golet, fagonyada, etc.
O verbo volar ha influiu con total seguridat en a forma actual de volandrina, de traza que podemos asegurar que ixa etimolocha le corresponde
ta la grafa, y no una <b>, ni menos una <g>.
En bellas voces que tienen W en os etimos de luengas chermanicas, semiticas, turcas y indo-iranianas, que ya se troben asoladas en a luenga, sescribirn con v: vagn, vagoneta, vals, valsurriana, visir, esparver(o)/esparvel,
etc.
A letra <v> puet amaneixer antis de consonant liquida u en voces que
en atras luengas proximas shaiga asolato una grafa antietimolochica: Pavlo,
avrispa (=vespa, vespeta), avrispero, vrioleta, vasuera/vasura, vermello, verza,
voda, calivo, vetiello/vediello/vetiecho/vidiello, Vladimir, etc.
2.2.1.3. W w
A letra w (ve dople) se fa servir en quantas voces foranas con orichen
en luengas chermanicas, semiticas, turcas y indo-iranianas. Puede repre15. Caldr parar cuenta en ista familia, procedent de ADVOCARE, que chener semicultismos de gran uso, avocado, advocado, avocar, advocar, advogacia en aragons antigo, advogau, advogar, advogaca actuals; advocacin ye un platero cultismo.
11
sentar sonius diferents, como lo bilabial sonoro [b], [A], u lo semiconsonantico [w], u con posible refuerzo velar (como [gw]). Lo suyo emplego
queda restrinchito a os siguients casos:
a) Antroponimos visigodos, arabes, turcos, persas, etc.: Walia,
Wamba, Witiza, Awatif, Dawud, Wahid, etc.
b) Onomastica extranchera y os suyos derivaus: Newton, newtoniano,
Wagner, wagneriano, Windsor, Winston, Hawaii, hawaiano, Washington,
washingtoniano, Westfalia, etc.
c) Qualques parolas foranas y terminos scientificos: clown, kiwi, software, watt, whisky, wolfram, etc.
Si i hai parolas ya asoladas en a luenga con w en letimo, sescriben con
v, como sha visto en 2.2.1.2.
2.2.2. Letras c, k y z, digrafo qu. Digrafos ch y tz
Lo fonema velar oclusivo ixordo /k/ puede estar grafiau con as letras
c, k y q, y con o digrafo qu. Contino se veyern os suyos usos.
Lo fonema interdental fricativo ixordo //, que corresponde a /s/ en
a variedat benasquesa, sescribir, per un regular, con a letra c debant das
vocals e, i, y con a letra z debant de consonant y das vocals a, o y u, asinas
como en posicin final de silaba y de parola. Contino sespecifican as normas duso dos diferents grafemas.
2.2.2.1. C c
A letra c (ce) sescribe, per un regular, debant das vocals e y i ta representar o fonema //16: arrocegar, cacinglo, calcil, cecina, cencero, cenisa,
cerenyo, cibo, cillo, esbance, etc.
A letra c represienta lo fonema velar oclusivo ixordo /k/ en os siguients
contextos fonicos:
a) debant de vocal a, o y u: abracar, acarralar-se, escuitar, breca, cadiello, cambin, chemeco, coixo, colla, escodar, escurzn, limaco, picueta, etc.
b) a final de silaba: actor, aracnido, defecto, factor, octaedro, tecnico,
trachecto, vector, etc.
16. /s/ en benasqus.
12
Propuesta Ortografica
c) a final de parola: chemec, patac, badoc, troc, vivac, porc, etc. En bells
casos, como cloc, sanluc, poc y tampoc, sescribir, encara que ye muda en
quantos dialectos (y en atros mantiene a vocal final: samuco, poco, tampoco).
d) debant de consonant liquida, con soniu /k/: clau, clot, crapacn,
crebaza, etc.
Con tot y con ixo, bi ha bella excepcin en lemplego de c debant das vocals e y i, como son os casos de zebra, azuzena, bronze, benzina, enzima, etc.17
En os casos de grupos consonanticos cultos an que i hai dos letras c
seguitas (que ye siempre debant de e, i), la primera se pronunciar /k/ y la
segunda //18: acceso, accident, occident, occipital, Occitania, etc.
Ta las vocalizacions deste y atros grupos consonanticos, se veiga en
lapartau 3.2. lo que se i diz al respecto.
2.2.2.2. Z z
A letra z (zeta) represienta lo son interdental fricativo ixordo // debant
das vocals a, o y u: azulenco, bardizal, barza, dezaga, esvezar, estirazo, panizo,
ruixiazo, tozuelo, zaguera, zarbatana, zolle, zuro, etc. En a variedat benasquesa se pronunciar esta letra con o fonema alveolar fricativo ixordo /s/.
As excepcions a este regle vienen dadas per una serie de parolas que,
seguindo criterios etimolochicos, historicistas y de regularidat internacional,
sescriben con z debant das vocals e y i, como azembla, azeotropo, enzima,
zebra, zelo, zizanya, etc.19
Tamin semplega esta letra debant de consonant liquida: Alquezra,
Almizra, etc.
Sescribir z a final de parola quan no corresponda a lo digrafo -tz: alavez, alfalz, calz, carnuz, falz, Oz, luz, paz, etc.
2.2.2.3. Digrafo tz
Lo digrafo tz se realiza en a mayora das variedatz como //, excepto
en benasqus, que se fa /ts/. Ye emplegau en a formacin do morfema da
13
20. Excepto en aquellas parolas con la seqencia vocal tonica+nt, ya san adchectivos, substantivos u participios de pasau activo como fuent, calient, comerciant, etc., que farn el suyo
plural nts: fuents, calients, comerciants, etc.
21. Sha descrito ista fenomenolocha en bellas parolas en dialecto cheso y en parlas locals
semontanesas.
22. Excepto limperativo de qualques variedatz, que ye -t: puyat, fet, tenit, etc. Manimenos,
existen as formas analochicas en tz: puyatz, fetz, tenitz/tenetz, etc.
23. Per eixemplo en bell texto de Documentos lingsticos del Alto Aragn, en a edicin de Navarro Toms, an que i trobamos formas deste morfema, como totz, en Nocito en lanyo
1262. Tamin se troba formas como dotze, dotzena u setzeno en as obras de Ferrandez
dHeredia.
24. En a mayora de parlas benasquesas, os plurals de participios, asinas como de bells adchectivos y substantivos, siguen un modelo au>ats, eu>ets, iu>its, parello al que se troba en
dialectos arcaizants (to>tos) pero con a caracteristica formacin de plural benasquesa: substitucin -o>-s por perda de vocal final, que se troba tamin, menos sistematica, en a resta do
14
Propuesta Ortografica
As voces nueit y leit farn es plurals con este digrafo encara que, en bell
caso, se podrn pronunciar con consonant final /s/: nueitz /nueis/ y leitz
/leis/. As correspondients formas dialectals nuet/nit y let fan os plurals regulars: nuetz (/nue/), nitz (/nits/ ~ /ni/), letz (/le/ ~ /Kets/).
As formas rematatas en vocal tonica + rt, dialectalismos u arcasmos,
tamin farn o plural con -tz: cortz, partz, hibertz, abesurtz, chizartz, biscortz, esportz, confortz, pillartz, etc., encara que as variants dialectals sin
apocope vocalica, como corte, esporte, y parte/parti farn o plural regular:
cortes, esportes, partes/partis.
Digual traza, aquells extrancherismos, especialment galicismos, que
shayan adaptau a la morfolocha propia de laragons con desinencias -t, escribirn o plural con este digrafo tz: briquetz, carnetz, chaletz, demoretz, tricotz, complotz, debutz, bidetz, balletz, etc. Pero no pas quan no les pertoque
etimolochicament: caf> cafs, comit>comits; anque cafetet, cafetera.
As excepcions son qualques extrancherismos no adaptaus a la morfolocha propia, rematatos en -t, que farn o plural como en a suya luenga
dorichen, isto ye, en -ts: bits, chats, jets, tests, etc. Quan a silaba final ye
atona, tamin se seguir iste criterio: accesits, deficits, habitats, pivots, superavits, tickets, etc.
Ta os plurals mercs y vusts, se veiga 2.2.11.2.
2.2.2.4. K k
A letra k (ca) represienta en totz es casos o fonema velar oclusivo
ixordo /k/, y semplega en parolas foranas que en a suya luenga dorichen tienen ixe grafema, exotoponimos y antroponimos, asinas como ta
bell termino scientifico y de terminolocha internacional, como en os siguients casos: kafkiano, kaiser, Kant, karate, keniata, rock, Tokio, kilometro, etc.
dominio lingistico. Por tanto, estos plurals no se grafiarn con o digrafo, y se diferenciarn de formas verbals homofonas: forats, querits (diferent de queritz), trobats (diferent de
trobatz), perdets (diferent de perdetz), vestits (substantivo y participio, diferent de vestitz),
etc. Manimenos, tamin existe a formacin regular de plurals: foraus, trobaus, perdeus, vestius, etc.
15
2.2.2.5. Digrafo Qu qu
Lo digrafo qu ye a representacin grafica do fonema velar oclusivo
ixordo /k/ debant das vocals e, i: baruquero, vesque, vetiquera, qualsequiera,
nevusquiar, que, queso, qui, etc.
Lo digrafo qu tiene pronunciacin [kw] debant das vocals a y o en
quantas voces patrimonials, cultismos, extrancherismos y latinismos quan
en as luengas dorichen tienga grafa qu-, como qualcn, quatre, Pasqua,
quad, quark, quorum, ubiquo, ventriloquo, etc. Como ya sha sinyalau en
2.1.5., se marcar la dieresi sobre a u quan esta sone debant das vocals e y
i: aqicultura, enqesta, qestin, etc.25, excepto en aquellas voces consideradas latinismos estrictos como quid u quidam.
Manimenos, aquellas voces que tienen C en letimo sescribirn con
esta letra: cuenta (<COMPUTARE), cuallar/callar (<COAGULARE),
cuesta (<COSTA), picueta (<PICARE), etc.
2.2.2.6. Digrafo Ch ch
Lo digrafo ch represienta lo fonema palatal africau ixordo /tR/ en qualsiquier posicin: adchectivo, achuntar, alforcha, anchel, Chaca, cheografa,
chent, chirmn, choven, Chus, chusto, napech, reloch, salvache, trachinar, etc.
En ladaptacin darcasmos, que no han de desplazar necesariament
a las formas modernas, se substituir con este digrafo as grafas palatals meyevals (por un regular <j>, <i>, <tj>, <tg>, <dg>, <g>, estas debant de e y i,
anque en ocasions en atros contextos): chuche, archent, boscache, pontache,
choya, alienichena, etc. En ocasions ya sen troba en os textos antigos con o
digrafo: cirurchano, chitar, punchar, tocho, achaquia, fanocha, etc.
2.2.3. Letras h y j
2.2.3.1. H h
A letra h (hache) semplega en aragons con os siguients condicionants: en as voces populars y en qualcunas cultas ye muda, mientres que
en muit pocas voces populars y en qualques extrancherismos represienta lo
fonema velar fricativo ixordo /x/.
16
Propuesta Ortografica
2.2.3.1.1. H muda
Ye muda en as solucions etimolochicas, esto ye, quan en latn sescriben con H, quan letimo griego poseye o espritu aspro, u o chermanico poseye aspiracin: haber, halo, hereu, hibierno, hixopo, hombre, hu, huerto,
vehclo, etc. Tamin en ye en aquells casos en que letimo ye H-: hiena,
hierba, hielmo, etc., asinas como los suyos derivaus: enhierbar, etc.
Si letimo latino tiene H- sescribir como hue en es derivaus directos: huerto, hue/huei, huembro, etc. Tanto en posicin inicial como en os
suyos derivatos, si desarrolla una consonant velar, esta sescribir unicament
en os derivaus no diftongaus: gombrera, gortet, etc.; manimenos: huembrera,
hortolano, deshuembrar, etc.
Ye muda, antiparti, en os helenismos cultos presos a travis do latn:
harmona, hepatico, hermeneutico, hierarqua, hieroglifico, himeneu, hormona, etc.; en chermanismos: harpa, hielmo, etc. y en os prefixos dorichen
griego: haplo-, hema(to)-, hemo-, hetero-, hexa-, hidro-, higro-, hipo-, holo-,
homo-, etc.
Tamin ye muda en qualques extrancherismos, cultismos, antroponimos y exotoponimos, asinas como es suyos derivaus, que en a luenga dorichen tiengan o grafema h (u esprito aspro) y no se realice foneticament:
hamaca, Herrera, herreriano, hind, Holanda, Honduras, hondurenyo, huracn, hugonot, Hongra, husar, haitiano, Helena, Henrique, etc. Aquells extrancherismos, cultismos, antroponimos y exotoponimos (y os suyos
derivaus) en que a letra h forme parte de bell digrafo u trigrafo, shabr a
pronunciar seguntes os regles dixas luengas: Bach, alzheimer, Shakespeare,
Schumann, Washington, etc.
Semplega como elemento diacritico final, sin valor fonematico, en
intercheccions monosilabicas: Ah!, Oh!...
Como se veye, a letra h puede ir, ams den posicin inicial y final, en
posicin interior: adherir, ahiere/ahier, anhel(o), bohemio, cohesin, exhalar, exhumar, menhir, nihilismo, ohm, tahitiano, vehclo, whisky, etc. En
muitos casos se troba en posicin interior por composicin u derivacin:
aldohexosa, anhidro, cianhidrico, deshonra, filharmona, chentilhombre, oligohalino, perihelio, etc. As familias lexicas derivadas de HABERE
(-HIBERE quan ye prefixato) y HAERERE mantienen la <h> interior en
17
totz es casos: prohibir, cohibir, inhibir, adhibir, exhibir, deshibir, adherir, cohesin, coherent, inherent, etc.
Tamin susar h en a preposicin dialectal dorichen arabe hasta, pero
no en atras voces patrimonials dixe orichen: albaca, almada, zaurn, etc. En
as familias lexicas dEspanya y Occitania (espanyol, espanyolismo, occitano...)
se prescindir de lh, porque, estando etimolochica, provienen de luengas
an que sescriben sin ella. Tampoco no sescribirn con h, encara que la tienen etimolochicament, bells adverbios y substantivos derivaus da voz latina
HORA: norabuena, agora, ara, ora, aora, allora, alora... pero s os dems derivaus dixe etimo: hora, horario, deshorar, etc.
Sescribir con a grafa castellana lampre huelga (postverbal de holgar < FOLLICARE), voz duso comn ta un significau que no cuenta por
agora con un significant propio que sirva dalternativa cheneralizable. Igualment sescribe con h- la voz dorichen espanyol hicienda, que sacompanya
de cognatos en cataln (hisenda) y occitano (isnda).
No contendrn h os significants que no la presienten en o suyo etimo,
como as intercheccions ola!, ala!, al!, u arcasmos como uebos (necesidatz)
u az (formacin militar de batalla), y as parolas con etimo incierto u desconoixiu.
2.2.3.1.2. H velar
A letra h represienta lo fonema velar fricativo ixordo /x/ en os siguients
casos:
Extrancherismos y voces con influencia forana que contiengan en a
luenga dorichen o fonema /h/: halma, heus, hardware, haima, dirham, mahatma, suahili, haixs, handicap, hangar, holding, Hawaii,
Hegel, hitleriano, hockey, saharaui, hippie, etc. Quantas voces dialectals u vulgars castellanas que se troban en rechistros dialectals orals
(y que provienen detimos latinos con F- u chermanicos con H-) se
podrn transcribir con ista letra ta contextos costumbristas: huerga,
holgorio, huerza, halar, hoder, etc.
Expresions y intercheccions con o fonema /x/: ha ha, he he, hibo,
holio, etc.
Voces patrimonials que han sufierto bell proceso de desfonolochizacin, por castellanizacin sistemica, con o fonema /x/: hopar,
18
Propuesta Ortografica
halma, harcia, holio. En caso dexistir solucions lexicas no desfonolochizadas, se considerar a estas como normativas: xoriar/ixoriar, pixauto/pixaito, chabaln, alberche, xauto/ixauto, xasco/ixasco,
xada/ixada/xata/ixata, xuela/ixuela, abadeixo, viello, tellau/tellato,
xambre/ixambre, saboneta, xabrir/ixabrir, chergn/chargn, charapote,
xarmiento, xeta/ixeta, chibar, chubo, xenzo/ixenzo, chinchol, alchez,
parlache, orache, etc.
2.2.3.2. J j
A letra j (i larga) sadmite en lalfabeto aragons ta representar os fonemas /x/ y /tR/ en extrancherismos, terminos scientificos y toponimos u antroponimos, asinas como los suyos derivaus, que no son propios da nuestra
luenga ni tienen adaptacin fonetica. Asinas, escribiremos j con realizacin
/tR/ en voces como joule, junior, banjo, jet set, Nueva Jersey, Johannesburgo,
Jordi, jaguar, judo, jacuzzi, jockey, etc., mirando dadaptar-las al sistema
fonolochico de laragons.
Responden a la realizacin /x/ os antroponimos foranos (quan no tiengan una forma propia u se quiera respectar a suya grafa) u exotoponimos
si no tienen adaptacin, asinas como los suyos derivaus: Jan, Julio Caro
Baroja, Cajamarca, Juan Ramn Jimnez, jabugo, etc.
2.2.4. Letras m y n. Digrafo ny. Cheminata nn
2.2 4.1. M m
A letra m (eme) semplega en aragons ta representar o fonema bilabial nasal /m/: bolomaga, chema, chirmn, cremar, malmeter, mayenco, mica,
millor, minglana, molsa, urmo, etc.
Bi ha bellas particularidatz en lemplego dista letra:
a) Sescribe siempre m debant de b y p: ambolla, dimpus, embarzar-se,
rempuixar, empilmar, emplir, fambre; excepto quan se tracte de parolas compuestas que contiengan n en o primer formant: bienplegau, bienpensant.
Debant de v y m, se veiga 2.2.4.2.
b) A prencipio de parola, va debant de n en os helenismos mnemotecnia, mnemotecnica y mnemotecnico.
19
26. Por un regular en as formas de present y de futuro (incluidas as de verbos auxiliars), con
salvedatz en quantos localismos.
27. Por un regular en as formas de preterito imperfecto y condicional (incluidas as de verbos auxiliars), con salvedatz en quantos localismos.
20
Propuesta Ortografica
cara que a forma latina sescriba con PH: anfora, anfiteatro, anfetamina, cloranfenicol, etc.
2.2.4.3. Digrafo ny
Lo digrafo ny represienta en aragons o fonema palatal nasal //. Ye
lo digrafo historico en aragons meyeval y semplega en qualsiquier posicin: anyo, anyenco, banyar-se, ventanyn, calcanyo, carranyar, esterrenyar,
montanya, nyudo, prinyn, tenya, etc. Asinas como en posicin final en as
formas ribagorzanas bony, codony, estany, sobrepuny, etc.
I hai bell caso a on que, por derivacin u composicin, apareixen os
dos grafemas chuntos sin que constituigan un digrafo, como desenyermar.
2.2.4.4. Cheminata nn
La consonant cheminata nn, propia actualment da variedat belsetana28
y de qualques cultismos y extrancherismos, sescribir sin punto volato ni
baixo entre as dos enes: baranna, cannabis, capanna, connotacin, connumerar, escannar, henna, innato, ninno, penna, tanno, Tendennera, lanna,
etc. Sescribe tamin con cheminata nn letnonimo hunnos.
2.2.5. Letra r. Digrafo rr
2.2.5.1. R r
A letra r (erre) represienta lo fonema vibrant simple /3/ en posicin intervocalica: agora, acirn, bagueras, barana, caramuello, lenera, pareix, etc.
En posicin inicial de parola y dimpus das consonants alveolars l, s
y n, represienta lo fonema vibrant multiple /r/: rai, ran, rebasto, recullir, remango, ricio, ringlera, robn, rotiu, rustior, ruixiazo, alredor, enruena, Israel, etc. Ta las formas darticlo con vibrant simple ([3o], [3a], [3os], [3as]),
se veiga 2.2.6.1.
En posicin final absoluta lo fonema vibrant, alofono /r/, tamin sescribe con r, ya sa la suya realizacin fonetica [3] u []: abetar, afloixar,
baixar, bullir, fer, fortor, menister, muller, muyir, pior, quefer, etc. Este fonema se fa mudo en posicin final absoluta en muitas parlas locals, y en
21
quasi totas quan se tracta dinfinitivos verbals con encliticos: fer-lo, trobar-te, minchar-ne, dir-le, etc.
En posicin final seguiu de s, o fonema se torna latent y no se pronuncia en quasi denguna parla, anque en ocasions a suya pronuncia se materializa. Manimenos, sescribir en totz es casos: fenars, colors, ulors, pallars,
valors, etc. Tamin saplicar este criterio quan -rs provienga de plurals sobre
desinencia -ero: corders, diners, pallers, florers, piquers, etc. Igualment en a
forma verbal quiers (< quieres), que se pronuncia /kies/.
Debant u dezaga datra consonat tamin se grafiar r: barfulaire, crepa,
quatre, enreligar, enronar, escurzn, forca, frent, gabarda, gorga, gudrn,
hombre, puerto, sobranyo, etc.
En ocasions, a /3/ intervocalica desapareix en a pronuncia, circumstancia que no debe fer-se notar en a escritura si no ye ta marcar ixa pronuncia a exprs. Alavez, sern grafas correctas encara, sisquiera, quiero,
quiera, mira; y sern formas coloquials enc, sisqui, y as formas verbals
quio, quia, mia.
2.2.5.2. Digrafo rr
Lo digrafo rr represienta lo son vibrant multiple /r/ en posicin intervocalica: agerro, arrocegar, arrullar, barraina, barrn, carral, carranyar,
charrar, correu, esbarre, escarrar, ferrero, zorrera, carrota, etc.
Tamin sescribirn con este digrafo as parolas compuestas en que o
primer elemento remate en vocal y o segundo prencipeye per r, siempre
que no i meye un guin: altorribagorzano, baixorribagorzano, bancarrota,
codirroya, corresponder, gullirroya, hemorrachia, pitarroi, etc.
2.2.6. Letra l. Digrafo ll
2.2.6.1. L l
A letra l represienta lo fonema liquido alveolar /l/: almendrera, alredol,
caixal, calso, clau, dolent, floixo, galapatons, lan, laminero, limaco, luna, plorar, tabla, etc.
En o caso dos articlos, a letra l puede representar tamin, adems do
fonema /l/, a pronuncia como vibrant simple [3]: lo ([lo] y [3o]), la ([la] y
22
Propuesta Ortografica
[3a]), los ([los] y [3os]) y las ([las] y [3as]). Si se deseya reflectar en a grafa
la pronuncia dialectal, podr escribir-se con a forma anormativa ro, ra, ros,
ras. Sacceptar la grafa con consonant vibrant en toponimia.
Ta las palatalizacions de l- en posicin inicial (cheneral en ribagorzano y en bell caso en o fovano), en os grupos consonanticos bl, cl, fl, pl,
gl, rl, y en posicin final y interior, en qualques casos, como en a toponimia, sadmitir en a escritura lo digrafo ll, pero no se considera una grafa
normativa ni recomendada. Asinas pues, sadmitir que sescriba cllau, llullo, fllama, pllorar, cacingllo, parllar, lluego, etc. quan se quiera reflectar una
pronuncia dialectal, frent a las formas canonicas clau, lulo, flama, plorar,
cacinglo, parlar, luego...
2.2.6.2. Digrafo ll
Lo digrafo ll represienta graficament o fonema palatal lateral /K/ de
cullir, lloza, millor, llebre, tiello, muller, palla, viello, etc. Asinas mesmo,
sescribirn con ll final, encara que en a mayor parte dos dialectos se pronuncie con [l], o pronombre personal de tercera persona ell, asinas como
los adchectivos bell y aquell y os suyos plurals (ells/ellos, bells/bellos,
aquells/aquellos).
Tal caso das palatalizacions en as modalidatz ribagorzanas, se veiga
lo punto anterior.
Ta representar a ele cheminata vichent actualment en belsetn, y en
decadencia en atras parlas centrals, semplegar <ll>: payella, bella, bellota,
etc.
2.2.7. Letra F f
A letra f represienta lo fonema labiodental fricativo ixordo /f/ en qualsiquier posicin adintro da parola, ya sa inicial, intervocalica, debant de
consonant, dezaga de consonant u en posicin final: alfalz, afalagar, floixar,
buf, feniant, feniandiza, trunfera, etc.
Os helenismos que contienen <>, transcritos en latn con <PH>,
sadaptarn con f: filosofa, farmacia, anfiteatro, anfora, etc.
En casos dequivalencia acustica entre /f/ y //, sutilizar la grafa etimolochica: fenollo/fenullo, Felipe, fiemo, Peralta dAlcofea, etc.
23
Propuesta Ortografica
grafas vacilants dende antigo29. As formas apocopadas de parolas rematadas en -to conservan por escrito a -t final: sant, cient, tant, muit, molt, feit,
etc.
A forma historica do prefixo -ment (<MENTE, abl. de mens, mentis)
mantin a grafa con -t muda: malament, lochicament, posiblement, casualment, continament, evidentment, especialment, etc.
Tamin esta letra forma parti do digrafo tz: podetz, chiquetz, litz,
setzn, etc.
En aquells dialectos en os que a segunda persona de plural dos imperativos se faya con o morfema -t, sescribir asinas: puyat-os-ne, fet, venit,
etc.30, ya sa la suya realizacin [t], [3] u []31.
2.2.11.2. Letra D d
Represienta lo fonema interdental oclusivo sonoro /d/ en qualsiquier
posicin: dient, adchectivo, desfer, adultre, adchunto, almendrera, Andreu,
etc.
Encara que dialectalment se realice con [] u [3] a final de qualques
parolas que etimolochicament lis corresponda <t>, se grafiarn con esta
consonant: mocet, pocot, pintaparet, alazet, pinguet, vallet, pot, etc. Pero sescribe con -d a parola dorichen francs sud, encara que se realice como [3],
y os suyos derivaus: sudeste, sudamericano, Suduruel, etc.
Os derivaus de MERCEDE(M), sescriben sin consonant final, ya que
no la presientan ni en as parlas vivas ni, por un regular, en a documentacin
historica: merc, vust. Os suyos plurals son mercs, vusts.
Os cherundios das variedatz ribagorzanas sescribirn con -nd encara
que no se pronuncie a consonant interdental: puyand, fend, ind, anand, venind, etc., asinas como es cherundios imperfectivos: charrin-charrand, coixin-coixiand, etc.
29. Encara que pont se troba en bells documentos, a forma habitual en aragons clasico ye
pon; o mesmo podemos decir de souen (con u/v antietimolochica), rarament souent, que
form derivaus como souinyiar u souenear.
30. Vid. lapartau 2. 2. 2. 3.
31. Se pare cuenta, manimenos, da existencia de limperativo analochico con morfema -tz,
[]: itz-os-ne, marchatz, fetz-nos, etc.
26
Propuesta Ortografica
2.2.12. Letra X x
A letra x puede representar o fonema prepalatal fricativo ixordo // u
o grupo consonantico /ks/.
Quan represienta lo fonema prepalatal fricativo ixordo en posicin interior u final de parola, ha dir precediu da vocal (u semivocal si se da lo
caso) <i>, ya sa la suya realizacin [], [j], u vacilant como alomorfo, per
lo que se puede considerar, en estos casos, como un digrafo: baixar, bruixa,
caixa, madeixa, pix, abaixo/abaix, releix, Arueix, peix, etc.
Por efecto da palatalizacin gosa contaminar-se a pronunciacin vocalica, por lo que se recomienda que as seqencias interiors vacilants [e],
[i], [ej], [et], [it] (u mesmo [es], [is]) sescriban siempre con -eix-. Valgan como eixemplo as siguients familias lexicas: deixar, amaneixer, apareixer, pareixer, eixemplo, perteneixer, teixir/teixer, atardeixer, leixiva,
escarneixer, releix, queixar, esclareixer, amareixer, eixe... y en cheneral os
verbos incoativos (funeixcas, estreteixcan, restrenyeixen, aclareixes...); pero no
pas as que, por razn etimolochica, no vacilan: guixa, guixn, pixar,
mixn/mixino, bixordera, grixolera, estixeras, etc.
En posicin inicial existe en aragons dos solucions dialectals, la una
con protesi de vocal palatal u cambio da vocal do prefixo EX- (ix- en aragons moderno, ex- en aragons meyeval) y latra sin protesi u con aferesi.
Ortograficament se consideran correctas as dos solucions: xada/ixada (u
xata/ixata), xota/ixota, xuela/ixuela, xordiga/ixordiga (u xordica/ixordica),
xamplar/ixamplar, etc. En toponimia do territorio historico aragons se
documenta la vacilacin Ex-/X-, por o que ye acceptable larcasmo grafico
Ex-, con pronuncia palatal, siempre que se documente que ixa ye a forma
mes adequada: Exeya.
Tamin existe fenomens diatopicos de vacilacin entre os fonemas //
y /t/, denominaus en quantos ambitos xeada y cheada respectivament, que
debern grafiar-se seguntes os usos chenerals y etimolochicos:
Ta la cheada: xordica, buixo, teixidor32 (nunca ch-).
Ta la xeada: chabaln, dicherir, orichen33 (nunca x-).
27
En atras ocasions, en cultismos y voces internacionals, a letra x represienta lo grupo consonantico /ks/, por lo que sescribir sin refuerzo vocalico: sexo, saxofn, taxi, axial, etc.
Como regle cheneral, a grafa ix en interior de parola represienta lo fonema palatal, mientres que a grafa x represienta lo grupo /ks/; ta conoixer
a pronuncia de voces con a seqencia consonant+ix, en primeras ser /ks/ en
cultismos, y o fonema palatal en voces patrimonials y semicultismos, pero
sern os diccionarios normativos os que laclararn definitivament. A seqencia <guix> corresponde a la pronuncia [gi] en as voces patrimonials
(guix, guixa, guixn, guixeta); si sen das bell caso de pronuncia [gwi], a
grafa correcta habra destar <gix>.
2.2.13. Letra Y y
A letra y represienta lo fonema palatal sonoro //34 u lo semiconsonant
[j] en buyol, vayana, royo, veyer, yera, yeti, yodo, etc. En enyermar, desenyermar y atros casos de derivacin u composicin, no i hai digrafo ny, sino
la chuntura dos grafemas <n> y <y>.
Quan este soniu derive da seqencia inicial H-, sescribir hie- encara que se pronunciar /e/: hiena, hierba, hielmo, etc., asinas como los
suyos derivaus: enhierbar-se. Tamin sescribir hie- en os helenismos hieratico, hieroglifico, etc.
Si letimo tiene tonica, se grafiar ye-: yermo, yeugua, yerro, etc.
Como se veye, o verbo errar presienta una irregularidat en as formas an que
recaye a tonicidat en o lexema: yerro, yerras, yerra, yerran, yerre, etc.
Sadmitir la epentesi consonantica en voces como diya, mataciya,
piyor, etc., pero no pas en voces gramaticals como *miya, u formas derivadas como *diyario, *empiyorar, etc. Con tot y con ixo, as formas mes comuns son sin epentesi: da, mataca, pior.
Quan se tracte da conchuncin copulativa cheneral, se grafiar con
esta letra, <y>, a la que corresponde una pronuncia vocalica /i/, anque por
fonosintaxi pueda realizar-se con mayor u menor carga consonantica. En
34. Consideramos a existencia de dito fonema por aquells casos an que apareix chunto con
a vocal /i/ u lo soniu semiconsonant [j] en voces como cayiu, muyiu, royisco, etc.
28
Propuesta Ortografica
A familia lexica dACCORDARE produz as formas cultas con reduccin (acordar, acuerdo, etc.) y atras semicultas con alc- (alcordar, alcuerdo,
etc.).
3.1.2. Se mantienen os grupos explosivos CT-, PT-, MN-, PN-, PS-,
GN-, CN-: ctonico, pterosaurio, mnemotecnico, pneumotorax, psicologo,
gnostico, cnidario, etc.
3.1.3. Se mantienen os grupos heterosilabicos -BV-, -BC-, -BD-,
-BN-, -BT-, -GD-, -GM-, -GN-, -CN-, -CC(e, i)-, -CD-: obviedat, obcecarse,
hebdomadario, abnegato, obtusanglo, amigdala, segmento, magnetico,
aracnido, acceder, anecdotico, etc.
3.1.4. Se mantienen os grupos implosivos -BS-, -PS- y -DS-: abstracto,
observatorio, biceps, adstrato, adsorber, etc.
3.1.5. Se mantienen os grupos heterosilabicos -CT-, -CC-, -PT-,
-PC-:
3.1.5.1. En latinismos con -ct-: lector, sector, secta, tractor, exacto, afectar, respectar, vector, olfactivo, tractar, etc. En aquells casos en que -CT- ha
evolucionau enta /k/ (/ks/ en benasqus) sescribir -cc-: accin, infeccin,
etc.
En o caso da familia de TRACTARE y TRAHERE, se conservar o
grupo en tractar, maltractar, tractamiento, tracto, contracto, retracto, tractor,
traccin, etc. Se reducir en os semicultismos retrato (imachen) y a suya familia: retratista, retratar, etc.
3.1.5.2. En latinismos con grupo -cc-, /k/ (/ks/ en benasqus), debant
de vocal palatal (provenient de -CTY-): accin, equinoccio, infeccin, etc.,
encara que se reduce en bells semicultismos (se veiga 3.2).
Ixe mesmo grupo -cc- puede proceder de -CC(e, i)-: occident, accesit, acceptar, acceso, etc.
3.1.5.3. En helenismos con -ct-: cataracta, dialecto, deictico, didactico,
eclectico, electrn, autoctono, etc.
3.1.5.4. En latinismos con -pt-: acceptar, apto, inepto, adaptar, adoptar, Neptuno, rapto, ruptura, optar, optimo, etc.
3.1.5.5. En latinismos con -pc- (provenient de -PT- latina): nupcial,
interrupcin, recepcin, excepcin, capcin, etc. Un caso especial ye a fami30
Propuesta Ortografica
lia derivata de SCRIPTU, ya que sescribir sin -p- en os semicultismos escritor, escritura, escriturar y escriturario. Se conserva en circumscripto, circumscripcin, inscripcin, inscripto, descripcin, etc.
3.1.5.6. En helenismos con -pt-: haptoglobina, cripta, coleoptero, heptasilabo, optica, etc.
Manimenos, saccepta la escritura con vocalizacin en u do primer
elemento do grupo consonantico exclusivament en quantas formas, vid.
3.2.
3.1.6. Se mantienen os grupos heterosilabicos -PN-, -PS-: hipnotizar,
apnea, hipsometrico, etc.
3.1.7. Se mantienen os grupos heterosilabicos -bch-, -dch-, -nchprocedents de -BJ-, -DJ-, -NJ-: obchectivo, adchectivo, conchuntura, etc.
3.1.8. Se mantienen os grupos heterosilabicos -DM-, -DQ-, -DV-:
administrador, adquirir, adverbio, etc.
A transformacin do prefixo AD- en al- puede dar-se en os semicultismos alvertir, almirar y almitir, y as suyas familias lexicas; manimenos,
coexisten as familias das formas cultas advertir, admirar y admeter/admitir.
3.1.9. Se mantienen os grupos heterosilabicos -MN-, -MM-: amnesia, columna, alumno, immobil, commemorar, commutar, etc.
Presientan o grupo -mm- aquellas voces procedents dos prefixos
CUM- y IM- (alomorfo de IN-) debant de m-, que ya lo presentaban en
latn (vid. 2.2.4.2.).
3.1.10. Se mantiene lo grupo heterosilabico -SC-: adolescent, ascensor,
etc.
3.1.11. Grupos de tres consonants:
Se conservarn siempre, en totz es casos, os grupos -RCT-, -BSC-,
-BST-, -NSC-, -NST-, -NSP-, -RSP-, -RST-, -MPS-: arctico, antarctico,
abscisa, obstruyir, inscripto, transcendent, constant, instantanio, instructor,
inspiracin, perspectiva, supersticioso, intersticial, metempsicosi, etc.
Se conservarn noms en tecnicismos y se simplificarn en voces duso
comn os grupos -NCT-, -MPT-, -LPT-, -RPT-: functor, esfincter, asimptota, simptoma, etc. Manimenos caye a consonant meya en semicultismos:
funcin, punto, tintura, chuntar, tentativa, imprenta, asunto, perentorio, es31
cultor, absorcin, etc. A familia derivata de IUNCTU(M), IUNGERE, reducir sistematicament o grupo -NCT- en -nt-: chunto, adchuntar, subchuntivo, conchunto, dischuntivo, etc.
3.2. Vocalizacions de -CT- y -PTA forma normativa ser con conservacion destos grupos; manimenos, saccepta la escritura con vocalizacion da -c- u da -p- en -u- exclusivament en as parolas siguients: acceutar, acceutable, inacceutable, adautar,
carauter, cauto (planta con punchas), correuto, incorreuto, defeuto, efeuto,
fautura, fauturar (totas dos en luengache mercantil), pauto, pautar (totas
dos en luengache churidico) y trautor, trautorista (vehclo agricola y o suyo
conductor), que podrn estar emplegadas, en as accepcions indicadas, como
doples formas das normativas y recomendadas.
No shan a confundir con estos os casos do meyevalismo reuto, reutar
(<REPUTARE, provocar a combate u duelo), reuto (<REDITU(M),
renda u beneficio dun cabal) y de parolas como conduta (abono, quota),
semicultismos que presientan vocalizacions u reduccions dende antigo.
Manimenos, s que tendrn caracter de formas normativas bellas parolas con reduccin historica do grupo per perda da -C- (u da -P-) y que
se farn patents en o diccionario normativo, como licin, aficin, bendicin,
maldicin, suspicin, conduta, cativo, cetro, receta, etc.
Propuesta Ortografica
aspacio, aspaciet
decamn
dencima
dezaga
difuera/defuera
endentro/endintro
enfn
engus (de)
entabant
entremistanto
manimenos
nian
noms/noms
sindembargo
sobretot
soque/suque/sique/soco (que)
talqual/tarqual
tanimientres
Y tamin as formas lexicalizadas santmigalada, santchuanada, santantonada, santchuanista, santchorchada, santmartn, santmilorche, santpalermo,
etc.
Sescribir porque/perque quan se tracte duna conchuncin que introduzca una subordinada causal: Lo va fer asinas perque no se podeba fer
datra traza.
33
34
Propuesta Ortografica
Sescribir si no (se no en belsetn) quan se tracte da unin de conchuncin condicional y ladverbio de negacin: Si no fueses tant floixo ya habras rematau de carriar es materials.
4.3. Escritura con guions
Sescribir con guin:
a) Locucions lexicalizadas: fito-fito, fitero-fitero, china-chana, fuchisfuchis, a-saber-lo36, (a) punto-da/punto-diya, punto-y-coma, va-y-viene, zigazaga, cutio-cutio, trinla-tranla, asinas-asinas, etc.
b) Cherundios imperfectivos: charrin-charrand, garrin-garriand, coixin-coixiand, etc.
c) Reiteracin: camn-camn, barranco-barranco, bueno-bueno, etc.
d) Verbos con pronombres atonos encliticos: fer-lo, charrand-ne, vesie, etc.
e) Nombres propios compuestos por aposicin: Francho-Chabier, Xabierre-Gai, etc.
Sescribir sin guions as formas a on que selida en a pronuncia (u se
relaxe con una pronuncia i) a preposicin de, que se restaurar en a escritura: arco de Sant Chuan ['a3kosan'tRwan], pa forro de bota [pa'foro'ota],
etc. Si se quiere reflectar a pronuncia popular, en textos dialectals, caldr escribir-las con guin: pa forro-bota, arco-Sant Chuan, etc.; u apostrofau: pa
forroi bota, en a vidai Dios, etc.
5. Accentuacin
Como en belatras luengas, a tonicidat ye una caracteristica pertinent
en aragons, de traza que dos parolas pueden contener os mesmos fonemas
y diferenciar-se por a vocal tonica, que ye a que poseye una mayor intensidat en a pronuncia.
35
A necesidat demplegar sinyals graficos ta marcar a tonicidat das parolas se chustifica en que ye posible que lo discurso escrito no siga facilment interpretable, porque a intensidat, como atros elementos prosodicos,
no se reflecta en a escritura. No pareix convenient de planteyar que totz es
fablants duna luenga han de marcar permanentment a tonicidat, por activa
u por pasiva (metendo tillas en uns puestos s y en atros no), por si una persona que no conoix a luenga ha de leyer un texto.
Lo feito de que parellas u tros de parolas se distingan por a tonicidat
exclusivament, no presuposa que se puedan emplegar en contextos sintacticos identicos. Ni sisquiera la posibilidat remota de que una frase remirada
pueda causar un equivoco, puede chustificar que totz es fablants sigan obligaus a tillar siempre parolas que rarament podrn estar malinterpretadas.
Se recomienda luso daccentos graficos en as silabas tonicas en es siguients casos:
Parolas agudas que rematan en vocal sola u seguida de <n> u de <s>,
especialment si se tracta de formas verbals: trob, dentrars, etc.
Parolas con hiato quan a vocal zarrada ye tonica: fera, vehclo, pal,
Sanc, etc.
Como marca diacritica, en os pronombres interrogativos y exclamativos (qu, cmo, qun/qundo, qun/quinto, qul...) y en os siguients
monosilabos: s (verbo), d (verbo), d (verbo), s (adverbio y substantivo), asinas como as formas verbals baixorribagorzanas y s (sinonimos de ye, yes).
En totz es dems casos, ser daplicacin o criterio danfibolocha u a
voluntat de facilitar a lectura quan se considere por parte de qui escribe,
siempre en a vocal tonica. Esta opcionalidat no podr interpretar-se, en
garra caso, como licencia ta que individualment u colectiva se pueda formular u practicar leis daccentuacin diverchents da norma.
Como norma cheneral, no ye obligatorio describir accentos graficos
en garra ocasin, encara que se permite de fer-lo, siempre en a vocal tonica,
quan se deseye aclarar a tonicidat u facilitar a lectura. Seguntes este criterio, no tendra guaire sentiu daccentuar voces monosilabicas, fueras dos
casos de diacrisi que se citan.
36
Propuesta Ortografica
6. Os sinyals de puntuacin
A puntuacin en os textos escritos ye muito important ta una correcta
lectura, interpretacin y comprensin. A puntuacin favoreix a organizacin do discurso, das oracions y os suyos elementos, a entonacin y o sentiu, lo tipo de discurso y o estilo.
Os sinyals de puntuacin emplegaus en aragons son os siguients:
a) Sinyals simples:
. punto
; punto-y-coma
: dos puntos
... puntos supensivos
, coma
b) Sinyals doples:
? sinyals dinterrogacin
! sinyals dexclamacin
() parentesis
[ ] gafetz
- guions
cometas
Lo punto, lo punto-y-coma, os dos puntos, os puntos suspensivos y a
coma sirven ta indicar as pausas en o discurso escrito. Cal deixar dezaga
dells un espacio a no estar que, en o caso do punto, sa punto-final u
punto-aparti:
I heba chent de muitos puestos: Bielsa, Echo, Bens, Chistau... Tamin
ibyere yo, y mi chirmn, que veniba dende Fonz.
No bi estabai en o lugar, que me clamoron pa fer una borda. Ni menos
que mesperabai ixa garbaixada.
Os sinyals dinterrogacin y exclamacin obligatorios son os que zarran clausulas enfatizants: <?> y <!>. Os sinyals dapertura, <> y <>, son
voluntarios y se pueden usar a criterio de qui escribe.
Quan susen sinyals doples (u os finals en interrogacin y exclamacin) se deixar espacios entre os sinyals y as parolas precedent y conse37
Propuesta Ortografica
6.2. A coma
a) A coma <,> marca, como sinyal grafico en o texto escrito, una pausa
breu adintro de lenunciato:
Sali de casa, i torn a latrol da.
Lhan cletau con unas arambres de punchos, que lis fan cerina os chabalins.
b) Tamin semplega en enumeracions, deseparando es suyos miembros, menos o zaguero, que, per un regular, ser precediu per una conchuncin copulativa u dischuntiva:
I hai muita fruita: melons, manzanas, ciresas, chordons y cirgellos.
As vals dAns, Aragn, Tena, Broto, Bielsa, Chistau y Bens boguean con
Francia.
Ni tu, ni yo, ni dengn atro les dir que no lhan conseguiu.
Chueves lardero, viernes ueguero, sabato crespillero, domingo carnicero.
Si a enumeracin viene rematada por lalcorzadura etc. u por puntos
suspensivos, no se mete a conchuncin:
I hai muitas clases de paixaricos: chincharanas, gais, cardelinas, gurrions,
pinchans...
Soi estato en mutas ciudatz de Francia: Pars, Tolosa, Lorda, Bordeus,
etc.
c) Se fa servir a coma ta deseparar elementos gramaticalment equivalents en un mesmo enunciau, menos en os que bi apareixca bella conchuncin:
No ye facil por lo fro, por lo chelo, por a nieu y, en definitiva, por a carretera.
Siempre yera con puya, baixa, traye esto y traye latro.
Manimenos, semplega la coma debant da conchuncin quan a seqencia que le sigue indica un conteniu diferent a os anteriors:
Escribi una novela, una obra de teatro, quantas poesas, y a la fin da
suya vida lo crem tot.
d) Se i meter coma debant da conchuncin quan o zaguer elemento
tienga relacin con o primero y no pas con os intermeyos:
39
Propuesta Ortografica
baldes, de
redolons, a
vueltas, a
6.3. Os dos puntos
Os dos puntos <:> semplegan en os siguients casos:
a) Dimpus danunciar una enumeracin:
As ciudatz candidatas son: Balbastro, Monzn y Chaca.
b) Dimpus duna enumeracin, antes de lanaforico que substituye a
os suyos miembros:
Lulos darto, ans y caf: os ingredients do pacharn.
c) Debant das citas textuals, an que a primer parola gosa ir en mayuscla (a lo menos si bi ye asinas en lorichinal):
Como dici Groucho Marx: O matrimonio ye a primer causa desvorcio.
d) Dezaga das formulas de cortesa en documentos u cartas; a siguient
frase prencipia en latra linia con a mesma sangra y en mayusclas:
Apreciato sinyor:
O motivo da present...
Quiesto Francho:
Malegro que te vaya tot bien...
e) Antes das explicacions que sofreixen a la oracin anterior:
Bi heba chent de muitas nacionalidatz: franceses, angleses, alemans...
Puetz prencipiar per dibuixar bella cosa facil: un cerclo per eixemplo.
f ) En textos churidicos y administrativos, se mete os dos puntos dezaga do verbo que sinyala lobchecto prencipal do documento. Lo verbo
se mete siempre en mayusclas, y dezaga contina lo texto:
SOLICITA:
Que san tenitas en cuenta las alegacions presentatas per lo nuestro defendito a la sentencia emitita con data d11 de chuliol de 2008.
42
Propuesta Ortografica
6.4. Lo punto-y-coma
Lo punto-y-coma <;> sinyala una pausa intermeya entre a coma y o
punto. Semplega en diferents casos:
a) Ta deseparar os elementos duna serie quan i hai comas incluitas en
ellas:
Os eixemplos replegaus son: ves-ie tu, pero con o tuyo auto; no i yera alavez; i hai muitas cosas tuyas, viene a buscar-las; no quereba ir-ie; etc.
b) Ta deseparar oracions chuxtapuestas, sobre tot si en beluna bha
bella coma:
A filla heba aprebau a selectividat; tocaba de trasladar-se enta la ciudat.
Bailabai lAlacai en Puyeta; all conoixii a me muller.
c) Se mete punto-y-coma debant das locucions conchuntivas pero,
anque, encara que, manimenos, a la fin, etc. si o periodo anterior ye largo,
mas que ta meter una coma y menos que ta ficar un punto-seguiu:
Fa aire, manimenos no fa fro.
Yera la segunda vegada que len deciban; encara que contin sin fer-les
mica caso.
Lo senador prometi a propuesta lechislativa pa latrol da, antes dir-sene de vacacions. A la fin la va presentar meses dimpus.
6.5. Os puntos suspensivos
Os puntos supensivos <...> semplegan en as siguients situacions:
a) Sinyalan una interrupcin con final impreciso. Dezaga dells, si no
se tanca lenunciau y si contina lo texto en a mesma linia, se deixa un espacio, y a siguient parola prencipeya per minuscla:
Sinti un truco fuerte... prencipi a tener miedo.
Manimenos, si se zarra lenunciau, a siguient parola comencipia por
mayuscla:
A fiesta contin... Lamaneixer amostr as conseqencias.
b) Tamin semplegan en substitucin da parola etcetera:
I hai diferents realizacions: palatals, prepalatals, fricativas, oclusivas...
43
Propuesta Ortografica
Propuesta Ortografica
Et aprs aquesto (...) estando en el dito corral estreytas sende afogoron ciertas et sende fizieron menos en aquella vegada fasta en numero de vint cabeas.37
As letras u numeros denumeracions, listas, etc. pueden ir entre os parentesis u debant do parentesi de tancada:
Alomorfos:
a) Masculino singular.
b) Femenino singular.
c) Masculino plural.
d) Femenino plural.
Si cal colocar sinyals de puntuacin dezaga de lenunciau inserto entre
parentesis, se colocan dezaga do que fa de tancada:
Len va preguntar a su chirmn gran (en edat y en estatura), qui no va
saber qu contestar.
Estudi lo BUP (Bachillerato Unificato Polivalent)?
Lo texto incluito adintro dos parentesis puede tener a suya puntuacin propia, que sigue os regles chenerals indicaus:
Yera un lector empedernito (de totz es cheneros literarios: prosa, novela, teatro, asayos...), y a suya biblioteca yera grandisma.
Saliba a fer-se una gambada con luna plena y tot pleno de nieu (te pareix a tu normal?), porque deciba que se i viyeba como si fues de das.
6.8. Os gafetz
Os gafetz tienen un emplego parello al des parentesis, ya que dan informacin suplementaria u aclaratoria. Asinas, semplegan os gafetz ta dar
informacin adintro dun parentesi:
As traduccions ta laragons (feitas gracias a Johan Ferrandez dHeredia
[Munebrega, 1310 - Avinyn, 1396]) son pioneras en a traduccin de clasicos
ta las luengas romances meyevals.
37. Jos Antonio Fernndez Otal, Documentacin Medieval de la Corte del Justicia de Ganaderos de Zaragoza.
47
38. M Teresa Iranzo Munio, La peripecia del Puente de Piedra de Zaragoza durante la Edad
Media.
48
Propuesta Ortografica
49
Propuesta Ortografica
a) Locucions lexicalizadas: fito-fito, fitero-fitero, china-chana, fuchisfuchis, a-saber-lo, (a) punto-da/punto-diya, punto-y-coma, va-y-viene, zigazaga, cutio-cutio, trinla-tranla, asinas-asinas, etc.
b) Cherundios imperfectivos: charrin-charrand, garrin-garriand, coixin-coixiand, etc.
c) Reiteracin: camn-camn, barranco-barranco, bueno-bueno, etc.
d) Verbos con pronombres atonos encliticos: fer-lo, charrand-ne, vesie, etc.
e) Nombres propios compuestos por aposicin: Francho-Chabier, Xabierre-Gai, etc.
6.10. As cometas
Con o nombre de cometas se conoixen os siguients sinyals: , , " "
y . En cheneral ye indistinto lemplego das diferents cometas doples, encara
que caldr distinguir-las si cal emplegar-ne mas duna en o mesmo texto:
Sabes qu me dici?: Ixo tha costau ixe talavarte?. Y me lo dici do
millor modelo de moto do mercau.
6.10.1. As cometas doples
Semplegan en as siguients circumstancias:
a) Ta reproducir citas textuals, sigan da extensin que sigan:
Interrogau sobre si heba participau en lasesinato, va responder: S.
Yo lo sinti, tos dici: Itz-os-ne a escape.
Bi ha uns versos de Rosario Ustriz que dicen:
Ya, de cardoneras, / cuelgan los rampallos / de boletas royas / que adornan los arbols.
b) Quan sintroduz una intervencin do narrador no se zarran as cometas, si no que se i mete entre guions:
Ya tos advirti chil lo guarda que medrara larriu y arramblara
con tot.
c) En os textos narrativos semplegan as cometas ta reproducir os pensamientos dos personaches, y diferenciar-los asinas dos dialogos, que sintroducen con un guin:
51
Propuesta Ortografica
53
54
Propuesta Ortografica
6.13.2. Preposicions
6.13.2.1. Preposicin mes articlo42
Solo son susceptibles destas apostrofacions as preposicions a, de, enta,
ta, pa y por/per. Existe dos opcions, seguntes as diferents variedatz dialectals, con apostrofacin u sin ella:
Con apostrofacin:
Preposicin a, noms con formas de masculino: al, as/als.
Preposicin en, en bellas parlas dialectals: no/nel, nos/nes ta masculino; na, nas ta femenino, encara que se recomiendan as formas sin apostrofar.
Preposicin de: do/del, dos/des/dels ta masculino; da, das ta femenino.
Preposicin pa, noms con formas de masculino: pal, pas/pals.
Preposicions ta y enta: to/tal, ento/ental, tos/tas/tals, entos/entas/entals ta masculino; ta, enta, tas, entas ta femenino.
Preposicin por/per no sapostrofar soque con formas de masculino:
pol/pel, pels/pes, encara que se recomiendan as formas sin apostrofar.
Sin apostrofacin:
Preposicin a: a o/a lo, a os/a los ta lo masculino, a la/a las ta femenino.
Preposicin en: en o/en lo/en el, en os/en los/en es/en els ta masculino;
en a/en la, en as/en las ta femenino.
Preposicin de: de lo, de los ta masculino; de la, de las ta femenino.
Preposicin pa: pa o/pa lo, pa os/pa los ta masculino; pa a/pa la, pa
as/pa las ta femenino.
Preposicions ta y enta: ta o/ta lo, enta o/enta lo, ta os/ta los, enta os/enta
los ta masculino; ta la, enta la, ta las, enta las ta femenino.
42. Se remere o dito anteriorment sobre larticlo lo, la, los, las que equivale a las realizacions
[lo], [la], [los], [las] y [3o], [3a], [3os], [3as].
55
56
Propuesta Ortografica
(h)a-
(h)e-
(h)i-
(h)o-
(h)u-
me maboco
mhas
mesbota
mhebas
minvento
mhipoteco
moloraba
mhonr
mubri
mhumill
te tamanas
thabrs
testimas
thernias
tixugas
thidratas
todio
thomologo
tuloras
thumanizas
se saniebla
shabilita
sestoza
sheleniza
simmobiliza
shibridaba
soxichenaba
shomenachea
sunifica
shumidificaba
44. Encara que tamin existe a forma sin apostrofar: ibi ye, ibi yera, bi ye, bi yera...
57
Propuesta Ortografica
60
Propuesta Ortografica
h) En os casos an que se chuntan tres consonants, a primera gosa perteneixer a la silaba anterior y as dos zagueras a la siguient: am-prar, gar-dancha, sem-brar, etc.
Encara que no pas siempre: ins-pec-cin, sub-cons-cient/sub-con-scient, etc.
i) En as parolas an que se chuntan quatre consonants, as dos primeras fan parte da primer silaba, y as dos segundas da siguient: ins-tructor, subs-tra-to, ads-tra-to, etc. Manimenos, as formas prefixadas u
compuestas pueden crebar-se por os formants: in-struc-tor, sub-stra-to,
ad-stra-to, etc.
j) As siglas y acronimos no pueden deseparar-se a la fin da linia, a no
estar que san lexicalizaus: ov-ni, la-ser, si-da, etc.
46. A suya conchugacin se far como la dos verbos en -iar: yo nucleyo, etc.
62
Propuesta Ortografica
adequau, se mantendr la vocal: bascula, fecula, calculo, loculo, coagulo, virgula, etc.
7.7. Desinencias -IS (-LYSIS, -IPSIS y atros)
En aragons, os semicultismos y voces populars han evolucionau da
siguient forma:
-IPSIS > ix: eclix (y eclixar)
-LYSIS > lis: anals, parals
En aragons meyeval a solucin que se troba a ixambre ye sin a -s zaguera. Per tanto, se proposan as siguients solucions:
a) Voces populars: parals (y paralisar), anals (y analisar), etc.
b) Voces con -LYSIS: dialisi, microlisi, catalisi, etc.
Atros cultismos sadaptarn con -si, -xi u -poli finals: apocalipsi, diocesi,
dieresi, chenesi, elipsi, hipnosi, sintaxi, profilaxi, metamorfosi, amniocentesi,
metropoli, acropoli, etc. Manimenos, puede haber-ie bella excepcin, como
cheminis. Lo sufixo -ITIS (que significa inflamacin) se conserva sin modificacions: larinchitis, otitis, apendicitis, etc.
7.8. Sufixo -ELLU(M)
Bellas voces que rematan con o sufixo -iello, -iella (u tamin por desinencia etimolochica), han sufierto a castellanizacin enta la forma -illo,
-illa; se constata que se tracta de parolas diferents en cada parla local y que
no existe denguna tendencia lexica concreta, sino un avance mes da glotofachia. Se recomienda la grafa historica y propia distas formas: castiello,
cadiello, mantiello, auguatiello, canciello, corrotiella, capiella, corbiella, espatiella, morciella, portiella, vetiella, etc. En ocasions se troba formas populars, y mesmo historicas, que presientan una ultracorreccin u asimilacin
de desinencia (como coniello u marabiella) que no lis corresponde, por o
que shan de potenciar as formas etimolochicas documentadas: conello/conil,
marabilla, etc.
63
8. Numerals
Contino presentamos una tabla con a propuesta ta os nombres dos
adchectivos y pronombres numerals cardinals. Se piense que ye un modelo
tal que adaptar as diferents solucions locals:
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
64
zero
un, uno
dos
tres
quatre, quatro
cinco, cinc
seis, sies, sieis
siet, siete, set
ueito, ueit
nueu, nou
diez, deu
once
dotze
tretze
catorce
quince
decisis, decisiis, setze
decisiet, decisiete, dechiset
deciueito, dechiueit
decinueu, dechinou
vint, vinte, vente
vintiun(o), ventiun(o)
vintids, ventids
vintitrs, ventitrs
vintiquatre, ventiquatre, ventiquatro
vinticinco, venticinco, vinticinc
vintisis, ventisis, vintisiis, vintisis
vintisiet(e), ventisiet(e), vintiset
vintiueito, ventiueito, vintiueit
vintinueu, ventinueu, vintinou
trenta
Propuesta Ortografica
31
32
40
41
50
60
70
80
90
100
101
102
110
115
120
130
200
202
300
400
500
600
700
800
900
1000
1100
1200
1300
1400
1500
1600
1700
2000
3000
500000
Normas:
Dende 0 dica 30 y as decenas redondas (40, 50,...) sescriben en una
sola parola: quatre, dotze, vintisiet...
Entre 31 y 99, sescriben en dos parolas deseparadas por a conchuncin copulativa (y/e) os que no son decenas redondas (u multiples
de 10): trenta y tres, setanta y ueito, quaranta y dos... Sescribe con
guion as formas que prescinden de conchuncin: trenta-dos, quaranta-quatre, sixanta-nueu...
As centenas (entre 100 y 999) sescriben en chunto: cient, cincocientos, noucientos... Se pueden asimilar a este sistema os numeros entre
1100 y 1600: dotzecientos, quincecientos...
Ta os milars u millars, sanyadir mil: cinco mil, trecientos mil, ciento
vintisis mil...
A resta de numeros se formar con composicin das variants anteriors: tretze mil quatrecientos vintids, setanta y ueito mil docientos novanta y tres...
As formas milln, billn, trilln... son substantivos que se pueden
combinar con es atros numerals: tres millons, vintisiet millons quaranta y dos mil trecientos cinquanta y tres...
Propuesta Ortografica
2. En a inicial, entendendo esta como a primer letra simple u o primer formant dun digrafo, de:
Nombres propios de persona: Chaime, Cesar-Augusto, Garcs, Izuel,
Santolaria... Quan un apelliu contienga mes duna parola, sescribirn todas con inicial mayuscla: La Coma, DAndreu, Os Molins, etc.
Nombres propios danimals, cosas y conceptos singularizaus: Dumbo,
Oripelo, Arca do Previlechio, Superman, etc.
Toponimos, denominacions darias cheograficas concretas u puestos
virtuals: Autura, Echo, Graus, Uerva, Europa, Orient, Asia Central,
Internet, Facebook... Quan un toponimo contienga mes duna parola, a primera dellas y os substantivos, adchectivos y verbos sescribirn con inicial mayuscla: A Nau, Sant Chuan de Plan, Oz de Tena,
Villanueva de Sixena, Roda dIsabena, etc.
Nombres de divinidatz, personaches mitolochicos y sers imachinarios: Pateta, Totn, Dios, Chesucristo, Al, Yav, Buda, Zeus, Odn,
etc.
Marcas comercials, nombres de partius, asociacions, ordens relichiosas y similars: Renault, Fanta, Acer, Colacao, El Bunyero, Partiu
Popular, etc.
Nombres de constelacions, nebulosas y astros: Os Fustetz, Onsa
Mayor, Chupiter, Luna... Ta la Tierra, o Sol y a Luna, quan no se refiera a ells sino a fenomens relacionaus, sescribirn en minuscla: con
os pietz en a tierra, banyos de sol, claro de luna...
Tractamientos de respecto escritos en alcorzadura: Sr. (sinyor), D.
(don), V. (vust), Excmo. (excelentismo), M. Exc. (muit excelent),
etc.
Nombres dos signos zodiacals: Cheminis, Aquario...
Festividatz: Nadal, Santchuanada, Semana Santa, Primer Viernes de
Mayo, A Morisma, etc.
Nombres dos puntos cardinals quan son referitos explicitament: Ueste,
Norte, Sud, Este. Quan son usaus como referencias orientativas sescriben con minuscla: En o norte dItalia, mirando-se tal sud, etc.
67
Nombres dedatz, eras y epocas historicas, cronolochas, fitas historicas y movimientos artisticos, culturals, relichiosos u politicos: a
Edat de Piedra, o Paleolitico, o Pleistoceno, a Edat Meya, o Franquismo,
a Republica, as Cruzadas...
Titols dobras artisticas (libros, discos, esculturas, pinturas...), premios, gualardons y escaicimientos culturals, artisticos, esportivos,
etc. an que ir en mayuscla la primer letra da primer parola y a inicial de cada substantivo u pronombre, adchectivo y verbo que en
formen parti: A Biblia, Lo Pensador, os Chuegos Olimpicos, o Premio
Ana Abarca de Bolea, etc. Si susan cometas u modificacions tipograficas, como a letra cursiva, se mete mayuscla en a inicial do titol:
Viache tal centro da Tierra, Rotas de viache por o Viello Sobrarbe, etc.
3. Tamin sescribe con mayusclas as cifras romanas, alcorzaduras y
simbolos scientificos y tecnicos: XVII, Km, Na...
4. Con a totalidat das letras en mayuscla sescriben as siglas y acronimos: COI, ONG, UCI, ISBN... Manimenos, sescribe como substantivos
comuns os ya lexicalizaus: laser, radar, ofimatica... Os acronimos de mes de
quatre letras sescribirn como nombres propios: Unesco, Adena,... Ta expresar pluralidat en as siglas se grafiar una <s> minuscla en a suya fin:
UVIs, ONGs... Lo chenero gramatical dun acronimo u duna sigla ye o
mesmo da primer parola representada.
Anque pueda existir bell costumbre social datros usos das mayusclas,
en a inicial de nombres comuns no debe emplegar-se nunca. Veigamos bells
casos en os que gosa existir confusin:
Os nombres dos das da semana: luns/lunes, martz/martes, mierques/miercols, chueus/chueves/chous, viernes, sabado/sabato/sapte, dominche/domingo.
Os nombres dos meses: chiner(o)/chenero, febrer(o), marzo, abril,
mayo, chunio/chunyo, chulio/chuliol, agosto, setiembre, octubre, noviembre, aviento/deciembre.
Os nombres das estacions de lanyo: primavera, verano/vrano/estivo/estiu, santmigalada/agerro, hibierno/hibert.
As notas mosicals: do, re, mi, fa, sol, la, si.
68
Propuesta Ortografica
Os nombres comuns y adchectivos que provienen de nombres propios u marcas: adn, donchun, zeppeln, braille, semontano, hertz,
etc.
Os nombres dos aires y atros fenomens atmosfericos: zefiro, fagenyo,
ausn...
Os nombres chenericos que acompanyan a nombres propios y os
tractamientos: don Manuel, seror Chuana, mosen Chaime, carrera
Mayor, plaza de Calasanz, etc.
Os nombres das relichions y creyencias: cristianismo, vud, budismo,
etc.
Os nombres detnias, culturas, pueblos, luengas y chentilicios: os
berbers, loccitano, os eslaus, a civilizacin etrusca...
Os titols y cargos de dignidat: reina, marqus, president, consellera,
ministra, etc.
69
Anexo I
que sescriben con grafa qua, qe,
Relacin de
qi, quo ta representar a pronuncia /kw/:
parolas47
47. A falta da publicacin definitiva en o Diccionario ortografico, an que amaneixer lo repertorio completo y definitivo, este listato sirve de modelo ta posibles variants dialectals.
Tamin ye extensible a las familias lexicas.
70
Propuesta Ortografica
c) qi-: aqicultura, aqifero, aqifugo, obliqidat, propinqidat, siliqiforme, ubiqismo, ubiqista, ubiqidat.
d) quo: aliquota, aquoso, aquosidat, iniquo, obliquo, propinquo, quocient, quondam, quorum, quota, sequoya, siliquoso, ubiquo, ventriloquo.
Anexo II
Relacin de parolas48 que sescriben con ze y zi ta
representar as seqencias /e/ y /i/49:
a) ze: alazet, almagazn/almazn, almagazenar/almazenar, azuzena,
azebrau/azebrato, azembla, azeotropo, azepina, azerbayans, azerio, benzn,
bronze, bronzeyar, buldozer, eczema, hidroxibenzn, kamikaze, neozelands,
nitrobenzn, pizzera, pizzero, rezelo, rezelador, rezelar, zebra, zeb, zefiro,
zena, zelo, zelador, zelands, zelant, zelar, zelosa, zeloso, zelota, zen, zenit,
zenital, zeolita, zeolitico, zeppeln, zero, zeta, zetiella, zeugma.
b) zi: aguazil, almuezn, azimo, azimut, azina, benzil, benzina, bronzista, coenzima, diazina, enzima, fanzn, fenotiazina, hertziano, heterozigoto,
hidrazida, hidrazina, homozigoto, isoenzima, isoniazida, jazzista, jazzistico,
magazn, monazita, nazi, nazismo, nitrobenzina, organzn, oxazina, piperazina, pirazina, proenzima, prometazina, razzia, tartrazina, tiazina, topazio,
trapezio (y fam.), wurtzita, zanzibars, ziga-zaga, ziggurat, zignematoficia, zigodactil, zigoma, zigomatico, zigomorfo, zigospora, zigoto, zimasa, zimbabws, zimochn, zinc, zincato, zincografo, zincografa, zingaro, zircn,
zirconio, zirconia, zirconico, zirconita, zizanya, zizanyero.
48. A falta da publicacin definitiva en o Diccionario ortografico, an que amaneixer lo repertorio completo y definitivo, este listato sirve de modelo ta posibles variants dialectals.
Tamin ye extensible a las familias lexicas.
49. /se/ y /si/ en a variedat benasquesa.
71
abaix ........................................27
abaixo ......................................27
abant........................................33
abanzar ....................................10
abella .......................................10
abellot......................................25
abesurt .....................................25
abesurtz ...................................15
abet....................................10, 25
abetar.......................................21
abetz ........................................14
abnegato ..................................30
abracar .....................................12
abril .........................................68
abscisa......................................31
absolver....................................10
absorcin .................................32
abstracto ..................................30
acaniciau....................................7
acarralar-se...............................12
acceder.....................................30
accentos ...................................40
acceptar ...................................30
accesit ......................................30
accesits.....................................15
acceso.................................13, 30
73
acceutable ................................32
acceutar ...................................32
accident ...................................13
accin ......................................30
Acer .........................................67
achacillato................................60
achaquia...................................16
achiperres.................................40
achuntar ..................................16
achuste.....................................24
acirn ......................................21
aclareixes..................................27
Acnur.......................................58
acomete ...................................57
aconsellar .................................24
acordar.....................................30
acotolar....................................25
acropoli....................................63
actor...................................12, 25
acuerdo ....................................30
ad hominem ............................20
adn.........................................69
adaptar.....................................30
adautar.....................................32
adchectivo ........16, 26, 31, 46, 60
adchuntar ................................32
adchunto .................................26
adebant....................................33
adems.....................................33
adems.....................................33
Adena ......................................68
adequar....................................70
adeu.........................................33
adherir ...............................17, 18
adhibir .....................................18
adintro.....................................33
adis ........................................33
74
admeter....................................31
administrador ..........................31
admirar ....................................31
admirato ..................................60
admitir.....................................31
adolescent ................................31
adoptar ....................................30
adornan ...................................51
adquirir....................................31
adsorber ...................................30
adstrato ..............................30, 61
adultre .....................................26
adv. ..........................................38
adverbials.................................41
adverbio .............................31, 52
Adverbios.................................49
advertir ....................................31
advirti ....................................51
advocacin.................11 (n.p. 15)
advogaca .............11, 11 (n.p. 15)
advogar......................11 (n.p. 15)
advogau .....................11 (n.p. 15)
aerolito...................................3, 9
aerostato ....................................9
afalagar ....................................23
afectar ......................................30
afelio..........................................3
aficin................................32, 52
afloixar.....................................21
afogoron ..................................47
aforro.......................................33
agafar .......................................24
agn ....................33, 34 (n.p. 35)
agora ............................18, 21, 49
agosto ......................................68
agrcola ....................................52
aguaitando ...............................53
aguaitar....................................60
aguardar .................................7, 8
aguazil .....................................71
Agero .....................................53
agerro ...............6, 22, 24, 53, 68
agulla .......................................24
Ah............................................17
ahier ........................................17
ahiere .......................................17
aiguota.......................................8
aintro.......................................33
aire...........................................43
airot .........................................25
Asa............................................7
aixatz .......................................14
ala............................................18
Al ...........................................67
Alacai.......................................43
alambique ................................10
alasveces...................................33
alavegada..................................33
alavez ...........................13, 33, 43
alazet............................25, 26, 71
Alazet.......................................52
albaca.......................................18
albalot......................................25
albarda .....................................10
albarquera ................................10
alberche ...................................19
Albert Einstein.........................46
alcavuet....................................25
alchez.......................................19
alcordar....................................30
alcuerdo ...................................30
aldohexosa ...............................17
aldredes....................................33
alegacions.................................42
alemans....................................42
alfalz ..................................13, 23
alforcha ..............................16, 40
alforchas...................................52
Algete ......................................24
aliaga .......................................44
alienichena...............................16
aliniar ......................................62
aliquota....................................71
allagalto ...................................33
all ...........................................43
allora........................................18
alma.........................................40
almada .....................................18
almagazn ................................71
almagazenar .............................71
almazn....................................71
almazenar.................................71
almendrera .........................22, 26
almirar .....................................31
almitir......................................31
Almizra ....................................13
almuezn ..................................71
almut .......................................25
almutz......................................14
al............................................18
Alomorfos................................47
alora.........................................18
Alquezra...................................13
alredol................................22, 33
alredor ...............................21, 33
altas .........................................46
altiloqencia ............................70
altiloqent ...............................70
altorribagorzano.......................22
alum ........................................20
alumno ....................................31
75
alvertir .....................................31
alzheimer .................................17
amn........................................33
amana ......................................40
amaneixer...........................27, 43
amareixer .................................27
ams ........................................33
ambolla....................................19
ams ........................................33
amigdala ..................................30
amigo.......................................46
amigos .....................................46
amistat ...............................25, 41
amistatz ...................................14
amnesia....................................31
amniocentesi............................63
amostraban ..............................40
amostr....................................43
amplo ......................................52
amprar .....................................61
ampre ........................................7
an que......................................52
Ana Abarca de Bolea ................68
anals .......................................63
analisar ....................................63
anand.......................................26
anchel ......................................16
Andreu.....................................26
Andreva ...................................62
anecdotico ...............................30
anfetamina...............................21
anfiteatro ...........................21, 23
anfora ................................21, 23
Angeles, Los.............................24
angleses....................................42
anglo........................................62
anglucioso................................24
76
angular.....................................62
anhel(o) ...................................17
anhidro ....................................17
animalot ..................................25
ans ..........................................42
anit ..........................................33
anitarde....................................33
Ans ....................................6, 39
antarctico.................................31
antes ..................................43, 46
antes d'ahier.............................34
antes d'ahiere ...........................34
antes mas .................................34
antes mes .................................34
antigo.................................50, 52
antigedat................................24
antims ....................................33
antims ....................................33
antiparte ..................................33
antiparti...................................33
antiquario ................................70
antiquato .................................70
antiquau ..................................70
antis d'ahier .............................34
antis mas..................................34
anueit ......................................33
anuet........................................33
anuitardi ..................................33
anvista .....................................20
anyatas.....................................44
anyenco ...................................21
anyo.........................................21
anyos .......................................46
aora..........................................18
apareixer ..................................27
apart ........................................33
aparte.......................................33
aparti .......................................33
apendicitis................................63
apnea .......................................31
apocalipsi .................................63
aprebau....................................43
Apreciato .................................42
aprs ........................................47
apto ...................................24, 30
aquarela ...................................70
aquario.....................................70
Aquario....................................67
aquarium .................................20
aquartelar.................................70
aquatico ...................................70
aqeducto ................................70
aqicultura...................16, 53, 71
aqifero..............................53, 71
aqifugo ..................................71
aquell.......................................23
aquella .....................................47
aquellos....................................23
aquells......................................23
aquesto ....................................47
aqu......................................8, 38
aquosidat .................................71
aquoso .................................8, 71
ara............................................18
aracnido .............................12, 30
Aragn ...............................39, 46
aragons...................................47
aram ........................................20
arambres ..................................39
arbols .......................................51
Arca d'o Previlechio .................67
archent.....................................16
archivo.....................................11
arco de Sant Chuan..................35
arctico......................................31
argello....................................53
argir .......................................53
arramblara ..............................51
arredol .....................................33
arreguero....................................8
arribista....................................11
arriu.........................................51
arrocegar ............................12, 22
arrociegas .................................60
arrullar.....................................22
articlo ......................................62
articulacin ..............................62
arto ......................................6, 42
Arueix......................................27
a-saber-la ...................35 (n.p. 36)
a-saber-las..................35 (n.p. 36)
a-saber-lo ...........................35, 51
a-saber-los..................35 (n.p. 36)
asayos.......................................47
ascensor ...................................31
ascientifico...............................25
asesinato ..................................51
Asia..........................................67
asimptota .................................31
asinas......................33, 41, 44, 50
asinas-asinas .......................35, 51
aspaciet ....................................33
aspacio .....................................33
aspirant/s .................................54
asunto......................................31
ataque ......................................52
atardeixer .................................27
atra ..........................................33
atro ..........................................39
atros.........................................46
Augua ......................................40
77
auguatiello ...............................63
ausn ..................................53, 69
auto ...................................25, 43
autoctono ................................30
Autura ....................................67
aventar.....................................11
aviento .........................41, 58, 68
avinatau .............................11, 20
Avinyn ...................................47
avisos .......................................54
avrispa .....................................11
avrispero ..................................11
Awatif ......................................12
axial .........................................28
az .............................................18
azebrato ...................................71
azebrau ....................................71
azembla..............................13, 71
azeotropo ...........................13, 71
azepina.....................................71
azerbayans ..............................71
azerio .......................................71
azimo.......................................71
azimut......................................71
azina ........................................71
azulenco...................................13
azut..........................................25
azuzena ..............................13, 71
babiaca.......................................7
babieca.......................................7
Bach ........................................17
Bachillerato..............................47
badinas ......................................7
badoc.......................................13
bagueras...................................21
Bailabai....................................43
baixa ........................................39
78
baixabas ...................................49
baixar............4, 21, 27, 44, 52, 59
baixau ................................48, 58
baix ........................................48
baixo..........................................6
baixorribagorzano ....................22
Balbastro..................................42
baldes, de .................................42
balletz ......................................15
bancarrota................................22
banjo .......................................19
banyar-se..................................21
banyos .....................................67
barallato...................................34
barana......................................21
baranna..............................10, 21
bardizal ....................................13
bardo ...................................4, 10
barfulaire .................................22
barraina ...................................22
barranco...................................10
barranco-barranco..............35, 51
barranquera................................5
barrn......................................22
baruquero ................................16
barza ..................................10, 13
bascula .....................................63
basket ......................................52
basquinya.................................10
bastant .....................................25
batacln ...................................60
be ............................................58
beber........................................10
bella ........................................23
bellota.....................................23
belaltro ....................................34
belatro .....................................34
belan......................................34
bell.......................................5, 23
bella .........................................42
Bellas .......................................41
bellos .......................................23
bellota......................................10
bells .........................................23
belotro .....................................34
beln .......................................34
Bens .................................37, 39
bendicin.................................32
benmanau................................20
benzn .....................................71
benzil.......................................71
benzina ..............................13, 71
berbers .....................................69
Betlem .....................................20
b'ha .........................................58
b'heba......................................58
bi .............................................58
bi ha.............................37, 41, 42
Bi ha ........................................51
bi ye ..........................57 (n.p. 44)
bi yera .......................57 (n.p. 44)
biblia .......................................10
Biblia .......................................68
bibliografa...............................52
biblioteca ...........................10, 47
biceps.......................................30
bidetz.......................................15
biega ........................................10
Bielsa......................37, 38, 39, 41
bien....................................42, 44
bienmandau.............................20
bienmirau ................................20
bienpensant .............................19
bienplegau .........................19, 20
biens ........................................34
bienvenida ...............................45
Bienvenida ...............................45
big bang...................................10
biga..........................................10
billn .......................................66
billota ......................................10
bi'n ..........................................58
biolocha..................................10
biquadrato ...............................70
biquadrau ................................70
biquarz.....................................70
biscortz ....................................15
bispe ........................................10
bits...........................................15
bixordera..................................27
Bobaral ....................................38
boguean ...................................39
boguiar ......................................8
bohemio ..................................17
boletas .....................................51
bolis.........................................44
bolomaga .................................19
bombers...................................45
bony ........................................21
borda ...................................7, 37
Bordeus ...................................39
borguil .....................................24
boscache ..................................16
bota .........................................35
botana......................................10
botellada ..................................34
botero ......................................10
boxeo .......................................10
boyero........................................8
bozar........................................10
braille.......................................69
79
bram ........................................20
Brasil .......................................40
Brasilia.....................................40
breca ........................................12
brenca......................................40
brendar ....................................10
briquet.....................................10
briquetz ...................................15
bronze................................13, 71
bronzeyar .................................71
bronzista ..................................71
Broto .......................................39
bruixa ......................................27
buco ........................................10
Buda ........................................67
budiello ...................................10
budismo...................................69
buega ...................................8, 10
buei......................................8, 10
buen ....................................8, 10
buenismo .................................52
Bueno ......................................44
bueno-bueno......................35, 51
buenya .................................8, 10
buf...........................................23
buixeta.....................................40
buixo..................................10, 27
buldozer...................................71
bulevard...................................11
bullir........................................21
bunker .....................................10
BUP.........................................47
buscar-las .................................43
buyol .......................................28
byte..........................................10
cabazo......................................57
cabeza ......................................10
80
cabidar.......................................7
cabo .........................................10
cacingllo ..................................23
cacinglo ...................................12
cadiello ..............................12, 63
caf ....................................15, 42
cafs.........................................15
cafetera ...................................15
cafetet ......................................15
caiga ........................................40
caixa ........................................27
caixal........................................22
caixeta......................................34
Cajamarca................................19
cal............................................46
Calasanz...................................69
calcanyo...................................21
calcil ........................................12
calculo .....................................63
caleba.......................................44
calient....................4, 14 (n.p. 20)
calients ......................14 (n.p. 20)
calivo .......................................11
callar ........................................16
callen .......................................50
callo .........................................44
caloi ...........................................7
calso.........................................22
calz ..........................................13
cambin.............................12, 20
camn-camn ......................35, 51
campo................................34, 38
canabla.....................................60
canciello...................................63
candidatas ................................42
cangrena ..................................60
cannabis...................................21
cantasetz ..................................14
cantem.....................................20
canya .......................................40
cap...........................................24
capable.....................................49
capanna ...................................21
capcin ....................................30
capiella.....................................63
capital ......................................40
caramuello ...............................21
carauter....................................32
cardelinas .................................39
cardonera .................................48
cardoneras................................51
Carmen....................................49
carnetz .....................................15
carnicero ..................................39
carnuz......................................13
carral........................................22
carranyar ............................21, 22
carrera......................................69
carretera .............................39, 46
carriar ......................................35
carrota .....................................22
carrut.......................................25
carta.........................................40
casa.............34, 39, 40, 41, 46, 49
caserola ......................................6
caso....................................43, 46
castiello....................................63
casualment...............................26
catalisi......................................63
cataracta...................................30
cativo .......................................32
catorce .....................................64
catorcecents .............................65
catorcecientos ..........................65
causa ........................................42
cauto........................................32
cecina.......................................12
celostato.....................................9
cencero ....................................12
cenisa.......................................12
cenobio......................................9
cent..........................................65
cent deu ...................................65
cent dos ...................................65
cent quince ..............................65
cent trenta................................65
cent un(o) ................................65
cent vint ..................................65
Central ....................................67
centro ......................................68
centumviro ..............................20
centurin .................................52
ceprenar ...................................60
cerclo .................................42, 62
cerenyo ....................................12
cerina.......................................39
cerrullo ....................................41
cerulio........................................9
Cesar .......................................40
Cesar-Augusto .........................67
cetro ........................................32
chabaln .......................10, 19, 27
chabalins..................................39
Chaca.................................16, 42
Chaime ..............................67, 69
chaletz......................................15
chandro ..................................38
charapote .................................19
chargn....................................19
charrand-ne........................35, 51
charrar .....................................22
81
charrar-ne ................................44
charrin-charrand ..........26, 35, 51
charrutero ..................................7
chats ........................................15
chelo ..................................39, 44
chema ......................................19
chemec.....................................13
chemeco...................................12
cheminis ..................................63
Cheminis .................................67
chenero ....................................68
cheneros...................................47
chenesi.....................................63
chent ......5, 16, 20, 25, 37, 42, 58
chentilhombre .........................17
cheografa ................................16
chergn....................................19
Cherusalem..............................20
Chesucristo ..............................67
chibar ......................................19
chicota .....................................40
chicotz .....................................52
Chiflaba...................................53
chil.............................49, 51, 52
Chil .......................................45
china-chana........................35, 51
chincharanas ............................39
chinchol...................................19
chinebra...................................60
chinebro ..................................10
chiner(o)..................................68
chiquet.......................................5
chiquetz .............................14, 26
chirmn..................16, 19, 37, 47
chirmans ..................................40
chistabn ..................................10
Chistau ..............................37, 39
82
chitar .......................................16
chizart......................................25
chizartz ....................................15
choven.....................................16
Chorche...................................45
chordons..................................39
chous .......................................68
chovinismo ..............................11
choya .......................................16
Chuan................................35, 40
Chuana....................................69
chubo.................................10, 19
chuche .....................................16
chudgar....................................24
Chuegos Olimpicos .................68
chueus .....................................68
chueves ....................................68
Chueves ...................................39
chugando.................................52
chugar......................................24
chuguete ..................................58
chulet.......................................25
chulio ......................................68
Chulio .....................................40
chuliol................................42, 68
chunio .....................................68
chuntar ....................................31
Chuntatz..................................52
chunto .....................................32
chunyo.....................................68
Chupiter ..................................67
Chus...........................16, 44, 48
chusto ......................................16
cianhidrico...............................17
cibada ........................................4
cibo..........................................12
ciel.............................................7
cielo ...........................................7
cient.............................26, 65, 66
ciento diez ...............................65
ciento dos ................................65
ciento quince ...........................65
ciento trenta.............................65
ciento un(o) .............................65
ciento vint(e)/vente..................65
ciento vintisis mil ...................66
ciertas ......................................47
cigenya.....................................8
cillo..........................................12
cinc..........................................64
cincents....................................65
cincents mil .............................65
cincientos.................................65
cincientos mil ..........................65
cinco........................................64
cinco mil..................................66
cincocientos .......................65, 66
cincocientos mil.......................65
cinquanta ...........................65, 70
cinqenta ...........................65, 70
circummarino ..........................29
circumscripcin .......................31
circumscripto ...........................31
circumvalacin.........................20
circumvalar ..............................20
circumvolucin ........................20
ciresas ......................................39
cirgello...................................53
cirgellos..................................39
cirurchano ...............................16
ciudadano ................................25
ciudat.................................25, 43
ciudatz ...............................39, 42
civilizacin...............................69
clamado ...................................38
clam-los .................................50
clamoron .................................37
claro.........................................67
clases........................................39
clasicos.....................................47
clau ..............................13, 22, 41
cletau .......................................39
cllau.........................................23
cloc ..........................................13
cloranfenicol ............................21
clot ..........................................13
clown ...................................5, 12
club .........................................10
cnidario ...................................30
coagulo ....................................63
coche .......................................40
cochn......................................60
codirroya..................................22
codony.....................................21
coenzima..................................71
coherent...................................18
cohesin.............................17, 18
cohibir .....................................18
COI.........................................68
coixin-coixiand.............26, 35, 51
coixo........................................12
Colacao....................................67
coleoptero ................................31
colla .........................................12
colors .......................................22
columna...................................31
comentarios .............................40
comerciant.................14 (n.p. 20)
comerciants ...............14 (n.p. 20)
comit......................................15
comits ....................................15
83
commemorar .....................20, 31
commutar ..........................20, 31
como..................................47, 52
Como ................................38, 42
cmo .......................................36
Cmo ......................................49
complegar ................................60
complotz..................................15
con que....................................34
con qu....................................34
concello ...................................50
conchunto ...............................32
conchuntura ............................31
concurso-oposicin ..................50
condicionals.............................52
conduta..............................32, 32
conello .....................................63
conil ........................................63
confortz ...................................15
connivencia..............................29
connotacin.............................21
connumerar .............................21
conoixii ..................................43
conque ...............................34, 41
conseguiu.................................39
consellera .................................69
conseqencia............................70
conseqencias ....................43, 50
conseqent...............................70
considerato ..............................46
constant ...................................31
Consult ..................................52
contar.....................................44
contestar ..................................47
contest .............................38, 49
continament ............................26
continas ...................................45
84
contin ....................................43
contracto..................................30
contribuir ................................10
convencer.................................41
convocato ................................50
corbiella ...................................63
cordero ....................................44
corders .....................................22
coro ...........................................3
corral .......................................47
Corre .......................................45
corresponder ............................22
correu...........................22, 40, 62
correua.....................................62
correuto ...................................32
corrotiella.................................63
cort ..........................................25
corte ........................................15
cortes .......................................15
cortz ........................................15
cosa ..............................41, 42, 45
cosas ..................................43, 49
costau ......................................51
craba ........................................10
crabito .....................................44
crapacn ...................................13
crebaza.....................................13
cremar......................................19
crem.......................................39
crepa ........................................22
crepusclo..................................62
crespillero ................................39
creyar .........................................9
creyeba.....................................40
creyer ...................................9, 52
cripta .......................................31
cristianismo .............................69
crompar..................................49
cromp ....................................41
Cromp ...................................44
crudo .......................................53
Cruzadas..................................68
ctonico.....................................30
cuallar ......................................16
cuelgan ....................................51
cuello .........................................7
cuenta ................................16, 42
cuerpo......................................52
cuesta.......................................16
cueva........................................53
cullir ........................................23
curriclo ....................................46
curriculum ...............................20
cutio-cutio .........................35, 51
D. ...........................................67
d'a ...........................................55
dalla...........................................4
dan que....................................34
dan qu....................................34
D'Andreu ................................67
d'antes mas ..............................34
d'antes mes ..............................34
d'antis mas...............................34
dar ...........................................50
darn .......................................58
d'as ..........................................55
data..........................................42
dau ..........................................58
Dawud.....................................12
d ............................................36
de bislai....................................34
de contino................................34
de dems..................................52
de raso .....................................34
de rigodn ...............................34
de seguida ................................34
de seguro..................................34
de vegada .................................34
de vez.......................................34
debaixo ....................................53
debant......................................59
debe.........................................52
debeba .....................................45
debutz......................................15
decamn .............................33, 50
dechinou..................................64
dechiset....................................64
dechiueit..................................64
deciba...........................41, 44, 47
deciban ....................................43
decides .....................................45
deciembre ................................68
decinueu ..................................64
decir...................................44, 58
decir-la.....................................41
decir-me ..................................49
decir-te ....................................44
decisis.....................................64
decisiis....................................64
decisiet.....................................64
decisiete ...................................64
deciueito ..................................64
defecto .....................................12
defendeba ................................52
defendito .................................42
defeuto.....................................32
deficits .....................................15
definitiva..................................39
defuera.....................................33
deictico ....................................30
deixada ....................................40
85
deixar.......................................27
deixar .....................................40
deixar-me.................................53
d'el...........................................55
delinqencia ............................70
delinqent............................8, 70
deliqescencia ..........................70
deliqescent .............................70
d'els .........................................55
demanda-vos............................50
dems ......................................52
demoretz..................................15
dencima ...................................33
dende.......................................37
dengn...............................39, 45
denominar-se ...........................44
dentrars ..................................36
derivadas..................................50
d'es ..........................................55
desacidificar .............................61
desafectar .................................61
desafinau..................................61
desalienar .................................61
desansar ...................................60
deschunyir ...............................62
descripcin...............................31
desenhierbar.............................60
desenquadernar........................70
desenquadrar............................70
desenuebrar..............................60
desenyermar .......................21, 28
desesmar ..................................25
desespedar................................25
desespero .................................25
desespesar ................................25
desestabilizar ............................25
desestanyar...............................25
86
desfer .................................26, 62
deshibir....................................18
deshonra ..................................17
deshorar...................................18
deshuembrar ......................17, 60
deshumanizato.........................60
d'espeso ...................................34
despidi ...................................40
desquartizar .............................70
desuesar ...............................8, 60
deu ..........................................64
dezaga ..........................13, 24, 33
d'Heredia.................................47
da................................28, 39, 43
dialecto ....................................30
dialisi .......................................63
diaple.........................................7
das ..........................................47
diazina .....................................71
dibuixar .............................42, 44
dicen........................................51
dicen-nos .................................50
dicherir ....................................27
dici .............................38, 40, 48
Dici........................................41
diciemos ..................................44
dici .....38, 42, 49, 51, 51, 51, 52
Dici .......................................45
didactico ..................................30
dient ........................................26
dieresi ......................................63
diez ..........................................64
diferents...................................43
difuera .....................................33
di-li'n...................58, 49 (n.p. 39)
dimpus .................19, 40, 43, 44
Dimpus..................................46
diners.................................22, 34
dio ...........................................34
diocesi......................................63
Dios.........................................67
dioses .......................................52
dir ..........................................39
dirham.....................................18
diran .......................................20
dirianos....................................20
dir-le........................................22
dischuntivo ..............................32
dito.............34, 38, 38, 41, 44, 47
diya..........................................28
diz............................................38
do ............................................68
d'o ...........................................55
d ............................................36
docents ....................................65
docents dos ..............................65
docientos .................................65
docientos dos ...........................65
docientos novanta y tres ...........66
dolent ................................22, 25
dolor........................................40
dominche.................................68
domingo ............................39, 68
don ..........................................69
dona'ls-ie ...................49 (n.p. 39)
donchun.................................69
d'Oro.......................................52
dos .....................................64, 65
d'os..........................................55
dos mil.....................................65
dotze ............................14, 64, 66
dotzecents ................................65
dotzecientos .......................65, 66
Dumbo....................................67
duumviro.................................20
e ..............................................29
..............................................36
-ebatz.......................................50
Echo ..................................37, 67
eclectico ...................................30
Eclesiasts ................................46
eclix .........................................63
eclixar ......................................63
economa ...................................9
eczema .....................................71
edat..........................................47
Edat de Piedra..........................68
Edat Meya ...............................68
efeuto.......................................32
eixe ..........................................27
eixemplo ............................27, 42
eixemplos.................................43
Eixep .......................................24
el ................34, 46, 47, 57, 57, 58
El.............................................48
El Bunyero...............................67
-electric-...................................50
electrolisi....................................9
electrn....................................30
elipsi ........................................63
ell.......................................23, 48
Ell............................................44
ella ...........................................49
ellos .........................................23
ells ...........................................23
eloqencia................................70
eloqent...................................70
embarzar-se..............................19
embolicar.................................10
emitir.......................................60
emitita .....................................42
87
emocin...................................40
empedernito ............................47
empilmar .................................19
emplir ......................................19
en que......................................34
encara.....................22, 38, 41, 43
Encara......................................34
encetada...................................57
enclavillarn.............................52
encorrer .....................................4
endentro ..................................33
endintro...................................33
enemigos..................................46
enfn ........................................33
enguerar...................................60
engus ......................................33
enhierbar .................................17
enhierbar-se .............................28
enolocha ...................................9
enquadernacin .......................70
enquadernador.........................70
enquadernar .........................8, 70
enquadrar ................................70
enqesta.............................16, 53
enreligar...................................22
enronar ....................................22
enruena....................................21
ensalada ...................................40
enta....................................43, 55
ent'a.........................................55
enta alto...................................34
enta aqu..................................34
enta baixo ................................34
enta debant ..............................34
entabant...................................33
enta'l........................................55
enta'ls ......................................55
88
ent'as .......................................55
enta's .......................................55
ent'o ........................................55
ent'os .......................................55
entremistanto...........................33
enuebrar ....................................8
envasador .............................6, 20
enverenar .................................20
enyermar..................................28
enzima ...............................13, 71
equabilidat ...............................70
equable ....................................70
equacin ..................................70
equador....................................70
equalizador ..............................70
equalizar ..................................70
equanime .................................70
equanimidat.............................70
equant......................................70
equatorial.............................8, 70
equatoriano..............................70
eqestre ...................................70
equinoccio ...............................30
es .......................................35, 47
s .............................................36
esbance ....................................12
esbarre .....................................22
esvezar .....................................13
esboldregar...............................10
esbotador .................................10
esbotar .....................................10
Esbot .....................................53
escalfar .......................................7
escalivador ...............................11
escannar...................................21
escarneixer ...............................27
escarrar ....................................22
esclareixer.................................27
escodar.....................................12
escolastica ................................24
escopoln.................................54
escribi.....................................50
Escribi....................................39
escrito ................................40, 57
escritor.....................................31
escritura ...................................31
escriturar..................................31
escriturario...............................31
escudo......................................52
escudos ....................................52
escuitar...............................12, 60
escultor...............................31-32
escuras .....................................34
escurzn.............................12, 22
esfilorchar ................................62
esfincter ...................................31
esfollinar ..................................62
esgarrapar.................................62
esgollariar...................................8
esgranar ...................................62
esguadernar................................7
eslaus .......................................69
esmangau.................................62
espacio ...............................24, 52
Espanya ...................................18
espanyol...................................18
espanyolismo ...........................18
esparvel ................................7, 11
esparver(o) ...........................7, 11
espatiella ..................................63
especialment ............................26
esporte .....................................15
esportes....................................15
esportillar.................................62
esportz .....................................15
esquadra...................................70
esquadrilla................................70
esquadrn ................................70
esqualido..................................70
esqualo.....................................70
esquarterar ...............................70
esquarterizar.............................70
esquiruelo ................................54
esta ..........................................52
estabai......................................37
estaban-se ................................50
estando ....................................47
estany.......................................21
estar ...................................52, 53
estatico.....................................24
estato .......................................39
estatura ....................................47
este ..........................................52
Este....................................44, 67
esterrenyar ...............................21
esti .........................................52
estirazo.................................7, 13
estiu.........................................68
estivo .......................................68
estixeras ...................................27
esto ....................................39, 49
estoi .........................................49
estreteixcan ..............................27
estreytas ...................................47
Estudi ....................................47
estudiar ....................................41
esvorcio....................................42
etc......................................39, 43
etimo .......................................52
etrusca .....................................69
-eua..........................................62
89
Europa .................................7, 67
europea ....................................62
europeu....................................62
-eva..........................................62
evidentment.............................26
exacto ......................................30
excarcelar .................................61
excavar .....................................61
excepcin .................................30
Excmo. ....................................67
Exeya .......................................27
exhalar .....................................17
exhibir .....................................18
exhumar...................................17
exprs.......................................34
expresident...............................61
externo.....................................44
fa .......................................43, 68
Fa ............................................43
fabiaca .......................................7
Facebook..................................67
facil ..............................42, 49, 39
factor .......................................12
fagonyada ................................11
fagenyo ........................8, 11, 69
faixa .........................................53
falta .........................................52
falz...........................................13
fambre .....................................19
fan .....................................39, 52
fanocha ....................................16
Fanta........................................67
fanzn.......................................71
far.....................................44, 45
Far....................................44, 45
fars .........................................45
farmacia ...................................23
90
farto...........................................4
fato ..........................................41
fautura .....................................32
fauturar....................................32
Fe ............................................44
feba....................................44, 52
feban........................................20
febanos ....................................20
febrer(o)...................................68
fecula .......................................63
feit ...........................................26
feitas ........................................47
feito .............................38, 49, 58
Felipe.......................................23
fe-lo .........................................45
Fe-lo ........................................45
fem ..........................................20
Femenino...........................47, 47
fenars .......................................22
fend .........................................26
fendo .......................................53
Fendo-lo ..................................50
feniandiza ................................23
feniant ...............................23, 41
fenollo .....................................23
fenotiazina ...............................71
fenullo .....................................23
fer .........21, 33, 33, 37, 49, 52, 59
ferfet ........................................25
fera .........................................36
fer-les.......................................43
fer-lo ......................22, 35, 51, 58
Ferrandez .................................47
ferrero......................................22
ferrico ......................................29
fer-se........................................47
ferum.......................................20
fesen ........................................20
fet ....................... 26, 14 (n.p. 22)
fetz........................ 5, 14 (n.p. 22)
fetz-nos......................26 (n.p. 31)
fideu ........................................62
fiemo .......................................23
fiesta ........................................43
figuera......................................24
filharmona ..............................17
filla ..........................................43
filosofa ....................................23
fin ............................7, 39, 41, 43
finestra.....................................38
fisica ..........................................3
fitero-fitero ........................35, 51
fito-fito ..............................35, 51
fizo-le.......................................50
flama..........................................4
fllama.......................................23
floixar ......................................23
floixo .................................22, 35
floreix ......................................44
florers.......................................22
flum.........................................20
Fonz.........................................37
forana ........................................4
forats .........................15 (n.p. 24)
foraus ........................15 (n.p. 24)
forca ........................................22
formacin ................................52
forro ........................................35
fortor .......................................21
francs .....................................52
franceses...................................42
Francho ...................................42
Francho-Chabier ................35, 51
Francia.....................................39
Franquismo..............................68
frent...................................22, 44
freqencia ............................8, 70
freqent .............................53, 70
fricativas ..................................43
fro ...............................39, 43, 53
fruita........................................39
fuchis-fuchis.......................35, 51
fue................................40, 44, 52
fuella..........................................7
fuent..........................14 (n.p. 20)
fuents ........................14 (n.p. 20)
fuerte .......................................43
fues ....................................38, 47
fueses .......................................35
fui..............................................7
funcin ....................................31
functor.....................................31
fundador..................................46
funeixcas ..................................27
fusilamiento .............................44
Fustetz .....................................67
gabarda ....................................22
gabardera .................................10
gais ..........................................39
galapatons................................22
gambada ..................................47
gan.........................................52
garbaixada................................37
Garcs......................................67
gardancha ................................61
garra ........................................50
garrampa....................................4
garrin-garriand ...................35, 51
Gioconda.................................52
glera.........................................24
gnostico .............................24, 30
91
goguera ......................................8
golet.........................................11
gollar .........................................8
gollet..........................................8
golliar ........................................8
gomas ......................................44
gombrera..............................8, 17
gorga..................................22, 24
gortet ...................................8, 17
gosan .......................................41
gosaralla .....................................8
gotet ........................................25
goyo...................................38, 49
gracias ................................47, 48
gran .........................................47
grandiloqent ..........................70
grandisma ................................47
grau .........................................24
Graus.......................................67
gribar .......................................10
griso.........................................24
grita .........................................45
Grita ........................................45
gritar ......................................44
grixolera...................................27
Groucho ..................................42
guaire...................................7, 60
guambre.....................................8
guapa .......................................40
guarda......................................51
gudrn.....................................22
ge.............................................8
gelo....................................8, 11
gembre...............................8, 11
gi .............................................8
guerra ......................................40
Guerra .....................................50
92
guito ................................5, 8, 24
guix .........................................28
guixa ..................................27, 28
guixeta .....................................28
guixn................................27, 28
gullibaixo ...................................8
gullirroya .................................22
gurrions ...................................39
ha .........18, 34, 40, 46, 51, 52, 57
haber .......................................17
haberba....................................50
habitats ....................................15
habra ......................................41
habran ....................................20
habras .....................................35
hai..........................39, 43, 49, 52
haima.......................................18
haitiano ...................................17
haixs .......................................18
halar ........................................18
halma.................................18, 19
halo .........................................17
hamaca ....................................17
han ....................................39, 58
Han .........................................50
handicap ..................................18
hangar......................................18
haplo- ......................................17
haptoglobina............................31
harcia.......................................19
hardware ..................................18
harmona ...........................17, 56
harpa .......................................17
has ...........................................38
hasta ........................................18
hawaiano .................................12
Hawaii .........................12, 18, 59
he.......................................18, 57
heba..........34, 38, 41, 42, 43, 45,
51, 58, 59
heban.................................20, 46
hebdomadario..........................30
hebetz ................................58, 60
hebrea ......................................62
hebreu......................................62
Hegel .......................................18
Helena .....................................17
hema(to)- ................................17
hemo- ......................................17
hemoglobina ........................9, 10
hemorrachia .........................3, 22
henna.......................................21
Henrique .................................17
hepatico ...................................17
heptasilabo...............................31
heredat.....................................56
hereu........................................17
hermeneutico...........................17
Herrera ....................................17
herreriano ................................17
hertz ........................................69
hertziano..................................71
hese..........................................48
hespital ....................................54
hetero- .....................................17
heterozigoto .............................71
hetz..........................................38
heus .....................................4, 18
hexa-........................................17
hialuronico ................................7
hiato ..........................................7
hibert.......................................68
hibertz .....................................15
hibierno..............4, 10, 17, 56, 68
hibo .........................................18
hicienda ...................................18
hidrazida..................................71
hidro- ......................................17
hidroxibenzn ..........................71
hie- ..........................................28
hiedra ........................................7
hielmo............................7, 17, 28
hiena ..............................7, 17, 28
hierarqua.............................7, 17
hieratico...............................7, 28
hierba .......................7, 17, 28, 56
hierbero ...............................7, 54
hieroglifico .....................7, 17, 28
higro-.......................................17
himeneu...................................17
hind.......................................17
hioides .......................................7
hioscina .....................................7
hipnosi.....................................63
hipnotizar ................................31
hipo-........................................17
hipodromo.................................9
hipotenusa .................................9
hippie ......................................18
hipsometrico............................31
hitleriano .................................18
hixopo .....................................17
hockey ...............................18, 59
hoder .......................................18
Holanda...................................17
holding ....................................18
holgorio ...................................18
holio ..................................18, 19
holo-........................................17
hombre ..............................17, 22
homeopata................................9
93
homo-......................................17
homozigoto..............................71
Honduras.................................17
hondurenyo .............................17
Hongra ...................................17
honor.......................................56
Hopa .......................................38
hopar .......................................18
hora .........................................18
horario.....................................18
hormona ..................................17
hortolano .................................17
hu ............................................17
hue.................................8, 17, 38
Hue .........................................34
huei .........................................17
huelga ......................................18
huembrera ...............................17
huembro ........................8, 17, 54
huembros.................................56
huerga......................................18
huerto ..................................8, 17
huerza ......................................18
huest........................................25
hugonot ...................................17
humor......................................56
hunnos...............................21, 29
huracn....................................17
husar........................................17
i..................29, 38, 39, 43, 49, 52
I...............................................39
i hai .........................................43
I hai .........................................43
I heba.................................37, 59
i viyeba ....................................47
iba ...........................................58
Iba ...........................................49
94
ibatz.........................................14
ibi ye .........................57 (n.p. 44)
ibi yera ......................57 (n.p. 44)
ibn ...........................................4
ib'ye ...................................41, 57
ib'yera......................................57
ib'yere ......................................37
idealizacin ..............................56
identidatz.................................14
ie .............................................29
-iello ........................................50
ignio ........................................62
igu'e.........................................57
igu'eba .....................................57
igu'era......................................57
im............................................58
immetabolizable.......................20
immigrant................................20
immobil .............................31, 20
immunizar ...............................20
impli ......................................57
important ................................46
imprenta ..................................31
inacceutable .............................32
inadequacin ...........................70
inadequato...............................70
inadequau ................................70
incomodo ................................44
inconseqent............................70
incorreuto ................................32
ind ...........................................26
indefinitos................................46
indo-ie .....................................45
ineloqent................................70
inepto ......................................30
inequacin ...............................70
infeccin ..................................30
infreqent ................................70
ingredients ...............................42
inherent ...................................18
inhibir......................................18
iniqua ......................................70
iniquo ......................................71
innato ................................21, 29
inqestionable..........................70
inscripcin ...............................31
inscripto.............................31, 31
inscrutable ...............................25
inspeccin................................61
inspiracin ...............................31
instabilidat...............................25
instantanio ...........................9, 31
instructor ...........................31, 61
inte ..........................................44
inter-........................................50
Internet....................................67
interrogativas ...........................52
Interrogau................................51
interrupcin.............................30
intersticial ................................31
intresada ..................................46
inusitada ..................................60
invicto .....................................20
Ip.............................................24
ir..............................................44
ir-ie ..............................41, 43, 50
ir-se-ne.....................................43
ISBN .......................................68
-ismo .......................................50
isoenzima.................................71
isoniazida.................................71
isoquanta .................................70
Israel ........................................21
ista ...........................................34
iste ...........................................44
It(em) ......................................46
Italia ........................................67
item .........................................20
it-o'ne ......................................58
itz-os-ne...............26 (n.p. 31), 51
ixa ..........................37, 40, 49, 53
Ixa ...........................................46
Ixabierre...................................10
ixabrir ......................................19
ixada ..................................19, 27
ixambre..............................19, 52
ixamplar...................................27
ixasco.......................................19
ixata ...................................19, 27
ixauto ......................................19
ixe ................................34, 51, 52
Ixe ...........................................52
ixenzo ......................................19
Ixes ....................................40, 52
ixeta .........................................19
ixo ...........................................49
Ixo ...........................................51
ixordica....................................27
ixordiga....................................27
ixordo ......................................38
ixoriar ......................................19
ixos ..........................................46
Ixos..........................................34
ixota.........................................27
ixuela .................................19, 27
ixufrar......................................60
Izuel.........................................67
jabugo ............................4, 19, 52
jacquard...................................70
jacuzzi......................................19
Jan..........................................19
95
jaguar.......................................19
jazzista .....................................71
jazzistico ..................................71
jet ............................................19
jets ...........................................15
jockey ......................................19
Johan .......................................47
Johannesburgo .........................19
Jordi.........................................19
joule.........................................19
Juan Ramn Jimnez ...............19
judo .....................................4, 19
Julio Caro Baroja .....................19
junior.......................................19
Kafkiano ..................................15
kaiser .......................................15
kamikaze..................................71
Kant ........................................15
karate.......................................15
keniata .....................................15
kilometro .................................15
kilopondio .................................4
kiwi .........................................12
Km ..........................................68
'l ..................................34, 55, 57
l' ..............................................57
l'1 ............................................58
l'11 ..........................................58
La Coma..................................67
la otro........................54 (n.p. 41)
la uno ........................54 (n.p. 41)
laco ............................................7
laganya.......................................6
l'agulla .....................................54
l'aire...................................54, 56
l'alba ........................................54
l'altra .........................54 (n.p. 41)
96
laminero ..................................22
lampago ...................................24
lan ...........................................22
lanna........................................21
l'arcn......................................54
lardero .....................................39
larinchitis.................................63
las ......................................42, 47
laser ...................................61, 68
l'atra ..........................54 (n.p. 41)
l'augua .....................................56
le..................................38, 49, 57
Le ............................................38
lechionarios..............................52
lechislativa ...............................43
lector..................................30, 47
Lei ...........................................53
leit .....................................15, 25
leito .........................................45
leitz..........................................15
leixiva ......................................27
le'n ...................38, 40, 43, 49, 58
Le'n .........................................47
l'encendallo..............................54
lenera.......................................21
les ......................................39, 52
l'escuitetz .................................57
l'esmo ......................................54
let ......................................15, 25
letz...........................................15
leyer.........................................49
leyer-la .....................................49
l'habil ......................................54
l'habilidat.................................54
l'habitat ...................................54
l'has ...................................57, 58
l'helio.......................................54
l'herencio .................................54
l'hibierno ...........................54, 56
l'himen ....................................54
l'hombre ..................................54
l'hotel ......................................54
l'humorista ..............................54
l'humus....................................54
li ..................................38, 57, 57
libro .........................7, 44, 45, 49
licin .......................................32
lifara ..........................................4
limaco ................................12, 22
li'n ...........................................58
lingistica...........................24, 53
linia .....................................9, 62
l'inte ........................................54
liquable....................................70
liquacin..................................70
liquadora .................................70
liquar .......................................70
liqefaccin .............................70
liqescencia..............................70
liqescent.................................70
lirico ..........................................9
lis .......................................39, 48
lit.............................................25
literarios...................................47
litz ...........................................26
liviano......................................60
l'ixufre .....................................54
llebre....................................5, 23
lloza .........................................23
lluego.......................................23
llullo ........................................23
Lo Pensador .............................68
locativos...................................49
lochicament .............................26
locucions..................................41
loculo.......................................63
l'oloraba...................................57
lo'n ..........................................58
lonchitudinal ...........................25
lonchitut..................................25
l'onso.......................................54
loquacidat ................................70
loquaz ......................................70
l'orache ....................................54
Lorda .......................................39
los ................................34, 40, 51
Los Angeles..............................24
'ls.............................................55
l'ubago.....................................54
luciba.......................................48
luengas...............................40, 47
lugar ..................................34, 37
Lulos........................................42
luna..............................22, 47, 67
Luna ........................................67
lunes ........................................68
luns..........................................68
l'urmo......................................54
luz............................................13
M. Exc.....................................67
m/s ..........................................53
m'aboco...................................57
-macula- ..................................50
madeixa ...................................27
madurada.................................41
magazn ...................................71
magnetico ................................30
mahatma..................................18
mai ............................................7
maitn ................................44, 45
mala...................................34, 53
97
Mateva.....................................62
matrimonio..............................42
mayenco ..................................19
mayo........................................68
Mayor......................................69
mayuscla ..................................62
me ..............37, 40, 43, 44, 49, 51
Me ...........................................41
medrara ..................................51
melons .....................................39
memorandum ..........................20
menhir.....................................17
menister...................................21
menos ................................37, 47
mercau.....................................51
merc.......................................26
mercs................................15, 26
mes.........................40, 45, 46, 46
m'esbota ..................................57
meses .......................................43
mesmo .....................................41
m'esperabai ..............................37
M'estimo .................................44
metamorfosi.............................63
metat .......................................25
metempsicosi ...........................31
metropoli.................................63
meyant.....................................50
meyevals ..................................47
M'ha........................................49
m'has .......................................57
m'hebas ...................................57
m'hipoteco...............................57
m'honr...................................57
m'humill................................57
mi ..........................37, 40, 44, 68
ma ..........................................38
mixn .......................................27
mixino .....................................27
mnemotecnia ...........................19
mnemotecnica .........................19
mnemotecnico ...................19, 30
mbil .......................................10
mocet.......................................26
mocetz .....................................14
modals .....................................49
modelo ....................................51
modem ....................................20
mo'l .........................................58
m'oloraba.................................57
molsa .......................................19
molt.........................................26
mo'n ........................................58
monazita..................................71
mont....................................5, 25
montanya.................................21
Monzn ...................................42
morciella..................................63
morir .......................................40
Morisma ..................................67
mosen ......................................69
mosquera ...................................6
motivo .....................................42
moto........................................51
mover ......................................10
m'ubri ....................................57
muergo ....................................24
muguet ....................................25
muit.........................................26
muita ...........................39, 52, 52
muitas ..........................39, 42, 43
Muitas .....................................44
muito.......................................49
muitos..........................37, 52, 57
99
mula ........................................41
muller ......................4, 21, 23, 43
mullers.....................................60
Mundial...................................50
Munebrega...............................47
mutas.......................................39
muyir.......................................21
Na ...........................................68
n'a ...........................................55
nacionalidatz............................42
Nadal.......................................67
nafra ..........................................4
naixito .....................................46
napech .....................................16
n'as ..........................................55
navarro-aragons ......................50
nazi..........................................71
nazismo ...................................71
ne...........................44, 52, 57, 58
neglichencia .............................34
neglichent ................................25
negrut ......................................25
n'el ..........................................55
neozelands..............................71
Neptuno ..................................30
n'es ..........................................55
Nevar .....................................45
nevar ......................................45
nevusquiar ...............................16
Newton....................................12
newtoniano..............................12
n'hai ........................................57
n'heba......................................57
ni .............................................39
Ni ......................................37, 39
n'i ............................................58
nian .........................................33
100
nieu ...................................39, 47
nihilismo .................................17
ninno.......................................21
ninos........................................52
ninviar ...............................20, 46
nit......................................15, 25
nitrobenzn..............................71
nitrobenzina.............................71
nitz ....................................14, 15
n'o ...........................................55
noguera......................................7
no'l ..........................................58
nom.........................................20
noms ......................................33
noms ................................33, 52
no'n ...................................40, 58
No'n ..................................40, 41
norabuena................................18
normal .....................................47
norte........................................67
Norte .......................................67
nos ...............................34, 44, 52
n'os..........................................55
notorio.....................................34
nou ..........................................64
noucents ..................................65
noucientos .........................65, 66
novalla ...............................11, 20
novanta....................................65
novela...........................39, 47, 49
novia........................................40
noviembre................................68
nucleyar ...................................62
nucliar .....................................62
nuclio...................................9, 62
nueit...................7, 15, 25, 34, 41
nueitz.......................................15
nuestras....................................50
nuestro.....................................42
nuet ...............................7, 15, 25
nuetz..................................14, 15
nueu ........................................64
Nueva Jersey ............................19
numero ..............................47, 52
nunca.................................45, 52
nunca/mai................................52
nupcial.....................................30
nusatros .............................40, 45
nyudo ......................................21
obcecar-se ................................30
obchectivo ...............................31
obliqua ....................................70
obliquar ...................................70
obliqidat ................................71
obliquo ....................................71
obra .........................................39
observatorio .............................30
obstruyir ..................................31
obtusanglo ...............................30
obviedat ...................................30
occident .............................13, 30
occipital ...................................13
Occitania ...........................13, 18
occitano .............................18, 69
oclusivas...................................43
octaedro...................................12
octubre ....................................68
Odn........................................67
ofimatica..................................68
Oh...........................................17
ohm ...................................17, 20
ola............................................18
olfactivo...................................30
oligohalino...............................17
Olimpicos................................68
olivera ..................................4, 11
once.........................................64
oncecents .................................65
oncecientos ..............................65
ONG.......................................68
ONGs .....................................68
-ons .........................................50
Onsa Mayor.............................67
Onset.......................................53
onso.........................................20
Onso........................................52
optar ........................................30
optica.......................................31
optimo.....................................30
ora ...........................................18
orache ......................................19
oracions ...................................52
ordenamos ...............................46
orella..........................................7
organzn...................................71
orichen...............................27, 52
Orient......................................67
Oripelo ....................................67
oro...........................................56
Os Molins................................67
OTAN .....................................58
otitis ..................................60, 63
ovni .........................................61
oxazina.....................................71
Oz ...........................................13
Oz de Tena...............................67
Oza..........................................48
pa...........................37, 43, 49, 55
pa forro de bota .......................35
pa l'atro'l da............................43
pacharn ..................................42
101
pagus......................................34
pai.........................24, 38, 40, 44,
pais ..........................................40
pas ....................................46, 60
paixaricos.................................39
paixariquet...............................25
pa'l...........................................55
palatals.....................................43
Paleolitico ................................68
palla.........................................23
pallars ......................................22
pallers ......................................22
pa'ls .........................................55
panizo......................................13
panmitico ................................20
Panyart ....................................25
parals ......................................63
paralisar ...................................63
pareix .................................21, 47
pareixer ....................................27
paret ........................................25
paretons ...................................20
paretz.......................................14
Pars ...................................39, 52
parlache ...................................19
parllar ......................................23
parola...................................6, 41
part..........................................25
parte ........................................15
partes .................................15, 54
parti.........................................15
participau ................................51
participios................................52
particla.....................................62
partis........................................15
Partiu .................................46, 67
partos.......................................52
102
partz ........................................15
pas ...........................................38
pa's ..........................................55
pasqua .....................................70
Pasqua .....................................16
pasqual.....................................70
patac ........................................13
Pateta.......................................67
pal .........................................36
Paulo, So ...............................40
pautar ......................................32
pauto .......................................32
Pavlo........................................11
payella.....................................23
paz .....................................13, 40
Pedro .......................................52
peirot .......................................25
peito ........................................24
peix..........................................27
pe'l...........................................55
pe'ls .........................................55
penna.......................................21
pensabas...................................41
pens .......................................52
Pens .................................49, 52
per....................34, 42, 45, 55, 59
Per ...........................................41
per que.....................................34
per qu.....................................34
Peralta d'Alcofea ......................23
perdets.......................15 (n.p. 24)
perdetz.......................15 (n.p. 24)
perdeus ......................15 (n.p. 24)
Perdi ......................................34
perdito .....................................52
perentorio ................................31
perihelio...................................17
pernil .......................................20
pero..............................41, 43, 52
perpendiclo..............................62
perque................................33, 38
perqu......................................34
perqus ....................................34
persona ....................................46
perspectiva ...............................31
perteneixer ...............................27
pe's ..........................................55
pesca ........................................40
pescau ......................................44
pete..........................................44
petret .......................................25
picueta ...............................12, 16
pida .........................................40
piet ..........................................25
pietz.........................................67
pillartz .....................................15
Pill .........................................40
pilotn.....................................44
pinchans ..................................39
pingino ....................................8
pinguet ....................................26
pintaparet ................................26
pintau ......................................34
pioneras ...................................47
pior....................................21, 28
piperazina ................................71
piquers.....................................22
pirazina....................................71
pitarroi...............................22, 60
pivots.......................................15
pix ...........................................27
pixacans ...................................60
pixaito .....................................19
pixar ........................................27
pixauto ....................................19
pixot ........................................25
piyor ........................................28
pizzera ....................................71
pizzero .....................................71
plaza ........................................69
plazas .......................................50
Pleistoceno...............................68
plen .........................................20
plena........................................47
pleno .......................................47
pleta.........................................24
Plever .....................................45
pllorar......................................23
ploraban ..................................40
plorar.......................................22
plural .......................................47
plusquamperfecto ....................70
pneumatico..............................24
pneumona ..............................24
pneumotorax......................24, 30
pobret ......................................25
pobrotz ....................................14
poc...........................................13
poco.........................................13
pocot .......................................26
podeba.....................................33
podem .................................4, 20
podetz......................................26
podi .......................................41
podra ......................................44
poema......................................52
poesas .....................................39
po'l ..........................................55
polimorfismo ...........................44
politicomilitars.........................50
Polivalent .................................47
103
polpillo ....................................24
pon ..........................................25
pontache ..................................16
Popular ....................................67
poquetz....................................14
por..............34, 39, 41, 52, 55, 68
por que ....................................34
por qu ....................................34
porc .........................................13
porque .........................33, 41, 47
porqu .....................................34
porqus....................................34
porta-avions .............................60
portatz-mo'l.............................58
portiella ...................................63
posasen ....................................41
posiblement .............................26
positivo....................................52
post- ........................................25
postdata ...................................62
postelectoral.............................62
postguerra ................................62
postitol ....................................62
postmoderno............................62
postnatal ..................................62
postoperatorio..........................62
postraumatico ..........................62
pot...........................................26
preguntar .................................47
pregunt ..................................38
preinscripcin ..........................60
Premio .....................................68
prencipiaba ..............................44
prencipiar ................................42
prencipi..................................43
prepalatals................................43
prescolar ..................................25
104
preseguera ................................24
present ...............................42, 48
presentar ..................................43
presentatas ...............................42
preset .......................................25
president ..................................69
pretar .........................................4
preto ........................................44
Previlechio ...............................67
primavera...........................44, 68
primer................................42, 52
Primer Viernes de Mayo...........67
primeras...................................41
prinyn....................................21
pro a fes ...................................34
problema .................................50
proenzima................................71
profesor....................................50
profilaxi ...................................63
prohibir ...................................18
prometazina .............................71
prometis .................................41
prometi..................................43
pronombres .............................46
propiament ..............................44
propinqua ................................70
propinqidat............................71
propinquo................................71
propuesta .................................43
prosa........................................47
prou.........................................41
proveito ...................................11
pseudonimo .............................24
psicologo..................................30
psicopata..................................24
psicosi......................................24
psiquiatra.................................24
pteranodon ..............................24
pterodactilo..............................24
pterosaurio...............................30
Ptolomeu .................................24
publicato..................................52
puedes......................................14
puent .......................................25
puerto......................................22
puestos.....................................37
puetz........................................14
Puetz........................................42
punchar ...................................16
punchos ...................................39
punto.......................................31
punto-da ...........................35, 51
punto-diya .........................35, 51
punto-y-coma ....................35, 51
punyada...................................60
puput.......................................25
puya.........................................39
puyand.................................4, 26
puyar .................................44, 46
puyat .........................14 (n.p. 22)
puyat-ne ..................................26
puyatz........................14 (n.p. 22)
Puyeta......................................43
puyetz ......................................14
puyo ..........................................7
quad...................................16, 70
quaderno .................................70
quadra .....................................70
quadrachenario ........................70
quadranglo...............................70
quadrangular............................70
quadrant ..................................70
quadrar ....................................70
quadratico................................70
quadrato ..................................70
quadratura ...............................70
quadrau ...................................70
quadriceps................................70
quadricla..................................70
quadricular ..............................70
quadrifona ..............................70
quadriga...................................70
quadrilatero .............................70
quadrilla ..................................70
quadro .....................................70
quadrn ...................................70
quadrumn ..............................70
quadrupedo .............................70
qual .........................................70
qul .........................................36
qualcn ........................16, 34, 70
qualidat....................................70
qualificar..................................70
qualisquier ...............................70
qualitativo................................70
qualque....................................70
qualsequier...............................70
qualsequiera .............................16
qualsiquier ...............................70
quan.............................40, 49, 70
Quan .................................44, 46
qun ........................................36
quando ....................................70
qundo ....................................36
quantas ....................................39
quanta ....................................70
quantico...................................70
quantificar ...............................70
quantioso.................................70
quantitativo .............................70
quantitativos ............................49
105
quanto .....................................70
quaquero..................................70
quaranta.............................65, 70
quaranta dos mil .....................66
quaranta y dos..........................66
quaranta y un(o) ......................65
quaranta-quatre........................66
quaranta-un(o).........................65
quarenta.............................65, 70
quarenta y un(o) ......................65
quaresma..................................70
quark .................................16, 70
quartal .....................................70
quartel .....................................70
quartern.................................70
quarteta ...................................70
quarteto ...................................70
quartico ...................................70
quartilla ...................................70
quarto......................................70
quartos.....................................70
quarz........................................70
qusar ......................................70
quasi ........................................70
quaternar .................................70
quaternario ..............................70
quatre .........16, 22, 50, 64, 66, 70
quatrecents...............................65
quatrecientos............................65
quatremudar ............................70
quatribarrada ...........................70
quatrienio ................................70
quatrifolia ................................70
quatrilln.................................70
quatrimestral............................70
quatrimestre.............................70
quatrimotor .............................70
106
quatrimudar.............................70
quatriple ..................................70
quatriplicar ..............................70
quatro ................................64, 70
quatrocientos ...........................65
quatrn....................................70
qu .............34, 36, 44, 45, 47, 51
Qu ...................................38, 45
qued ......................................44
qestacin................................70
qestin ...................4, 16, 53, 70
quefer ......................................21
queixar.....................................27
quera..........................................5
quereba ....................................43
quereban..................................50
queretz ...............................14, 60
Queretz....................................53
queriban ..................................20
querim .....................................20
querits .......................15 (n.p. 24)
queritz .......................15 (n.p. 24)
querrs.....................................45
Querrs....................................45
querran ...................................20
queso .......................................16
qui ...............................16, 38, 47
Qui..........................................46
quid .........................................16
quidam ....................................16
quinto ....................................36
quiera.................................22, 44
quieren ....................................34
quiero ..........................22, 40, 58
quiers .................................22, 40
Quiesto....................................42
qun .........................................36
quince......................................64
quincecents ..............................65
quincecientos .....................65, 66
quincena ....................................5
quiral .........................................3
quocient...................................71
quondam .................................71
quorum........................16, 20, 71
quota ...................................8, 71
rabanyo....................................10
rabentar ...................................10
radar ........................................68
rai ................................21, 44, 44
rampallos .................................51
ran ...........................................21
rapto ........................................30
rat............................................25
razzia .......................................71
re .............................................68
realizacions...............................43
rebasto .....................................21
rebost.......................................25
recepcin .................................30
receptaclo.................................62
receta .......................................32
recullir .....................................21
redolons, a ...............................42
regalo.......................................49
reglas........................................44
reglotar ....................................60
regular .....................................41
regulars ....................................52
rei ..............................................7
reina ........................................69
reipetit .....................................25
releix........................................27
reloch.......................................16
remango...................................21
rematau....................................35
Remerando ..............................52
rempuixar ................................19
Renault ....................................67
repatn.......................................4
repent ......................................25
replegaus..................................43
Republica.................................68
requadrar .................................70
requadro ..................................70
requesta ...................................60
res ............................................40
respectar...................................30
responder .................................51
restrenyeixen ............................27
resuelto ....................................46
retaliniar ..................................62
retracto ....................................30
retratar.....................................30
retratista...................................30
retrato......................................30
reumatico...................................3
reutar .......................................32
reuto ........................................32
revista ......................................52
reyal...........................................9
rezelador ..................................71
rezelar ......................................71
rezelo .......................................71
ricio .........................................21
ricos.........................................40
ringlera ................................7, 21
robn..................................10, 21
rock .........................................15
Roda d'Isabena ........................67
romances..................................47
107
rorqual.....................................70
Rosario ....................................51
rotar...........................................7
Rotas .......................................68
rotiu.........................................21
rotuladors ................................44
royas ........................................51
royo .........................................28
rugby .......................................24
ruixiazo ..............................13, 21
ruptura ....................................30
rustior......................................21
's..............................................55
sabado................................34, 68
sabato.................................39, 68
sabeba ......................................48
saber.............................10, 44, 47
Sabes..................................44, 51
saboneta...................................19
sacre.........................................60
s'acumularn............................54
saharaui ...................................18
Saliba .......................................47
salimos.....................................52
Sali.........................................39
salut .........................................25
salvache....................................16
samuco ....................................13
s'aniebla ...................................57
sanluc ......................................13
sant..........................................26
Sant .........................................35
Sant Chuan de Plan .................67
santantonada............................33
santchorchada ..........................33
santchuanada ...........................33
Santchuanada...........................67
108
santchuanista ...........................33
santmartn ...............................33
santmigalada ......................33, 68
santmilorche ............................33
Santolaria.................................67
santpalermo .............................33
So Paulo ................................40
s'aprestoron..............................52
sapte ........................................68
saquet ........................................8
Sanc.......................................36
saxofn ....................................28
sayetas......................................52
scena........................................25
sceptico....................................25
Schumann ...............................17
sciatico.....................................25
sciencia ....................................25
scientifico...........................46, 58
scindir......................................25
scipionista ................................25
scirro........................................25
scirrosi .....................................25
scisma ................................25, 58
scita .........................................25
sciurido....................................25
se ....33, 38, 40, 41, 44, 46, 47, 50
Se.......................................40, 44
s .......................................36, 44
se no ........................................35
sebo-can...................................45
Secrum ....................................20
secta.........................................30
sector .......................................30
segmento .................................30
segunda....................................43
segunt ......................................25
seicientos .................................65
seis...........................................64
se'l ...........................................34
selectividat ...............................43
se'ls ..........................................58
Selva ........................................48
Semana Santa...........................67
sembrar....................................61
semontano ...............................69
s'emplega .................................52
se'n.........................40, 52, 58, 59
senador ....................................43
sentencia ..................................42
sentiba .....................................38
sep ...........................................24
septemviro ...............................20
sequaz ......................................70
seqela ...............................53, 70
seqencia .................................70
sequera.......................................5
sequoya ....................................71
ser ..........................................41
sera .........................................44
seror.........................................69
sesenta .....................................65
s'esponch................................48
s'estoza.....................................57
set ......................................19, 64
setanta .....................................65
setanta y ueito..........................66
setanta y ueito mil....................66
setcents ....................................65
setenta .....................................65
setiembre .................................68
setze ...................................14, 64
setzecents .................................65
setzecientos ..............................65
setzn.......................................26
sexo..........................................28
s'ha ..........................................46
s'habilita ..................................57
Shakespeare..............................17
s'han ........................................46
s'heleniza .................................57
s'hibridaba ...............................57
s'homenachea...........................57
s'humidificaba .........................57
si.................41, 45, 47, 48, 51, 68
Si............................35, 40, 45, 49
s..............................................36
S .............................................51
si no.........................................35
Si nunca...................................52
san ..........................................42
sas...........................................45
sida ..........................................61
siecents ....................................65
sieglo .......................................46
sieglo .......................................46
sieicientos ................................65
sieis..........................................64
Siempre....................................39
sies...........................................64
siet ...........................................64
siete .........................................64
sietecientos...............................65
significato ................................52
sigunt.......................................25
silencio.....................................44
siliqua ......................................70
siliqiforme..............................71
siliquoso...................................71
s'immobiliza ............................57
simptoma.................................31
109
sin............................................43
Sin ...........................................50
sindembargo ............................33
singular ....................................47
sino....................................34, 41
sintaxi ......................................63
sinti........................................51
Sinti .......................................43
sinyal .....................................5, 7
sinyalato...................................46
sinyor.......................................42
sique ........................................33
sisanta ......................................65
sisquiera...................................22
sixanta .....................................65
sixanta-nueu ............................66
sobn .......................................25
sobo.........................................24
sobranyo ..................................22
Sobrarbe.......................46, 38, 68
sobre ..................................50, 51
sobre-.......................................50
sobrepuny ................................21
sobretot....................................33
Socialista..................................46
soco .........................................33
soflamau ..................................60
software ...............................5, 12
Soi ...........................................39
sol ......................................67, 68
soleba.......................................53
SOLICITA ..............................42
son ...................40, 42, 43, 47, 58
soque .......................................33
sospeitosas................................34
sosprendito ..............................49
sostras ......................................24
110
s'oxichenaba.............................57
Sr. ......................................38, 67
stare .........................................58
statuymos.................................46
su.......................................38, 47
suahili ......................................18
sub- .........................................50
subchuntivo .............................32
subconscient ............................61
subseqent ...............................70
substrato ..................................61
sud.....................................26, 67
Sud ..........................................67
sudamericano...........................26
sudeste .....................................26
Suduruel ..................................26
s'unifica ...................................57
superavits .................................15
Superman ................................67
supersticioso ............................31
supra........................................46
suprimito .................................38
suque .......................................33
sus ...........................................40
suspicin..................................32
suya....................................39, 47
suyo .........................................46
ta ....40, 41, 44, 47, 49, 50, 52, 55
Ta ......................................41, 52
t'a ............................................55
ta alto ......................................34
ta aqu......................................34
ta baixo ....................................34
tabla.........................................22
tahitiano ..................................17
ta'l .....................................55, 68
talavarte .............................51, 52
taller ........................................40
talqual......................................33
ta'ls ..........................................55
t'amanas...................................57
Tamin ....................................37
tamin .....................................52
tampoc.................................4, 13
tampoco...................................13
tanimientres.............................33
tanno .......................................21
tant ..............................26, 35, 40
tanta.............................34, 40, 41
tantas .......................................52
tanto ..................................34, 49
tantost .....................................25
tardi.........................................53
tarqual .....................................33
tartir ..........................................5
tartrazina .................................71
t'as ...........................................55
ta's ...........................................55
taxi.................................5, 28, 49
te ..............40, 41, 42, 44, 45, 46,
47, 49, 58
Te ......................................41, 49
teatro..........................3, 9, 39, 47
tecnico .....................................12
teixer........................................27
teixidor ....................................27
teixir ........................................27
te'l ...........................................58
Tella...................................46, 50
tellato.......................................19
tellau........................................19
temporals .................................49
Tena.........................................39
Tendennera..............................21
teneba ......................................34
tener ........................................43
tenetz...................14 (n.p. 22), 41
tenit...........................14 (n.p. 22)
tenitas ......................................42
tenitz .........................14 (n.p. 22)
tentativa...................................31
tenya........................................21
termino....................................38
terraquio ..................................29
Teruel ......................................50
t'estimas...................................57
tests .........................................15
texto ........................................38
t'ha ....................................49, 51
t'habrs ....................................57
t'has .........................................34
t'he ..........................................58
t'hernias ...................................57
t'hidratas..................................57
t'homologo ..............................57
t'humanizas..............................57
tiazina ......................................71
tickets ......................................15
tieda...........................................7
tiello ........................................23
tiempo .....................................34
tiengo ......................................40
tiens.........................................41
tierra ........................................67
Tierra.......................................68
tintura......................................31
tit.............................................25
t'ixugas ....................................57
t'o ............................................55
toca..........................................34
tocaba ......................................43
111
tocho .......................................16
t'odio .......................................57
Tokio .......................................15
Tolosa ......................................39
to'n..........................................58
topazio.....................................71
tornar .....................................52
torn..................................39, 49
torroco.......................................7
tos ................................38, 51, 51
t'os...........................................55
tot...25, 39, 40, 42, 44, 47, 51, 52
totas.........................................59
Totn.......................................67
totz ..............................14, 41, 47
tozuelo.....................................13
traccin....................................30
trachecto..................................12
trachinar ..................................16
tracta .......................................46
tractamiento ............................30
tractar ......................................30
tractau .....................................50
tracto .......................................30
tractor......................................30
traduccin................................47
traduccions ..............................47
tramva ....................................20
transaccin...............................61
transatlantico ...........................61
transbordar ..............................61
transcendent ............................31
transexual.................................61
transfusin ...............................61
transiberiano............................61
transporte ................................61
transubstanciacin ...................61
112
trapezio....................................71
trasladar ...................................61
trasladar-se...............................43
traspasar...................................61
trautor .....................................32
trautorista ................................32
traye.........................................39
Traye-les-ne..............................50
traza.........................................33
trazas .......................................49
treballar ...................................10
trecents ....................................65
trecientos .................................65
trecientos cinquanta y tres........66
trecientos mil ...........................66
tren..........................................50
trencauesos.................................8
trenta .......................................64
trenta y tres..............................66
trenta y un(o)...........................65
trenta-dos...........................65, 66
trenta-un..................................65
tres...........................................64
tres mil.....................................65
tres millons ..............................66
trescolar ...................................61
tresminar .................................61
tresoro......................................46
trespuntiau...............................61
tretze..................................14, 64
tretze mil quatrecientos ............66
tretzecents................................65
tretzecientos .............................65
tricolotiau ..................................7
tricot........................................25
tricotz ......................................15
trigau/s ....................................54
trihidrato .................................60
trilln ......................................66
trinla-tranla........................35, 51
triumvirato ..............................20
trobaban ..................................20
trobabanos ...............................20
trobabas .....................................7
troballar ...................................41
trobar.......................................34
trobarem ..................................20
trobar-te...................................22
trobasen ...................................20
trobato.....................................25
trobats .......................15 (n.p. 24)
trobatz .......................15 (n.p. 24)
trobau ................................46, 57
trobaus ......................15 (n.p. 24)
trob ..................................36, 52
troc ..........................................13
truco........................................43
trunfera....................................23
tu .....................39, 41, 41, 43, 47
t'uloras.....................................57
tuyas ........................................43
tuyo .........................................43
ubaga .......................................10
ubierto.....................................46
ubiqua .....................................70
ubiqidat .......................8, 53, 71
ubiqismo................................71
ubiqista..................................71
ubiquo ...............................16, 71
Ubre ........................................38
ubrir ..........................................7
UCI .........................................68
UE...........................................58
uebos .......................................18
uebra..........................................8
uego...........................................8
ueguera ......................................8
ueguero....................................39
ueit ..........................................64
ueitcents ..................................65
ueito...............................8, 46, 64
uella...........................................8
uello.....................................8, 54
uellos .......................................34
uembra ......................................8
Uerva.......................................67
Uesca .............................8, 46, 56
uescano ......................................8
ueso ...........................................8
Ueste .......................................67
ufano .......................................48
uitanta .................................8, 65
uitcientos .................................65
ulor............................................5
ulors ........................................22
unaltro.....................................34
unas .........................................39
unatra ......................................49
unatro......................................34
Unesco.....................................68
ungla..........................................7
unidat ......................................56
Unificato..................................47
uno ..........................................64
unotro......................................34
uns...........................................51
urmo........................................19
Ustriz .....................................51
UVIs........................................68
V..............................................67
va ...............33, 34, 43, 44, 47, 51
113
vacacions..................................43
vacal.........................................11
vacivo ......................................11
vagn .......................................11
vagoneta...................................11
valen ........................................40
valle .........................................38
vallet ........................................26
valors .......................................22
vals.....................................11, 39
valsurriana ...............................11
van...........................................41
variatos ....................................40
variedatz ..................................14
vasuera.....................................11
vasura ......................................11
Vatimala ..................................53
vaya .........................................42
vayana......................................28
va-y-viene...........................35, 51
vector.................................12, 30
vedeta ......................................11
vediello ..............................11, 38
vegada ..............11, 43, 47, 49, 53
vegadas ....................................59
vehclo .........................17, 36, 62
vehicular ..................................62
veigan ......................................50
venden .....................................58
veniba ................................37, 44
veniban ....................................34
venind......................................26
venir.......................11, 41, 44, 45
venisetz ....................................38
venit ........................................26
ventanyn ................................21
vente........................................64
114
venticinco ................................64
ventids ...................................64
ventinueu.................................64
ventiquatre...............................64
ventiquatro ..............................64
ventisis ...................................64
ventisiet(e) ...............................64
ventitrs ...................................64
ventiueito.................................64
ventiun(o)................................64
ventriloqua...............................70
ventriloquo ........................16, 71
verano......................................68
verdadero .................................25
verdat.......................................25
verdatz .....................................14
vergenya.................................53
vermello...................................11
vermutz....................................14
versos .......................................51
verza ........................................11
ves-ie ............................35, 43, 51
vespa........................................11
vespeta .....................................11
vesque ................................11, 16
vestits ........................15 (n.p. 24)
vestitz ........................15 (n.p. 24)
vestius........................15 (n.p. 24)
vetiecho..............................11, 38
vetiella .....................................63
vetiello .....................................11
vetiquera ..................................16
vetz ..........................................14
veyeba......................................52
veyer ............................11, 28, 52
veyeses .....................................49
veyito.......................................52
viache.................................52, 68
Viache......................................68
vico..........................................11
vid. ....................................38, 46
Vid. .........................................59
vida..........................................39
vidiello.....................................11
vidon .......................................50
viello ........................5, 19, 23, 60
Viello.......................................68
viene ..................................40, 43
Viene .......................................40
viengo ......................................11
viernes..........................39, 41, 68
Villanueva de Sixena ................67
vinclo.......................................11
vint ....................................47, 64
vinte ........................................64
vinticinc...................................64
vinticinco.................................64
vintids..............................64, 66
vintinou...................................64
vintinueu .................................64
vintiquatre ...............................64
vintisis....................................64
vintiset.....................................64
vintisiis...................................64
vintisis....................................64
vintisiet....................................66
vintisiet millons .......................66
vintisiet(e)................................64
vintitrs....................................64
vintiueit ...................................64
vintiueito .................................64
vintiun(o) ................................64
virgula......................................63
virtut .......................................25
virtutz ......................................14
-vis- ........................................50
visir..........................................11
visto.........................................57
vitesa........................................11
vivac ........................................13
viy ..........................................49
viyeba.................................47, 59
Vladimir ..................................11
voda.........................................11
volandrina................................11
vomecar ...................................11
vomegar ...................................11
votura ................................11, 44
vrano .......................................68
vrioleta.....................................11
vrioln ......................................52
vud ..................................11, 69
vuedo.......................................11
vueitre..................................8, 11
vuelta ...................................8, 11
vueltas, a ..................................42
vuestra .....................................49
vuestro .......................................8
vuitrino......................................8
vust ........................................26
vusts .................................15, 26
Wagner ....................................12
wagneriano ..............................12
Wahid......................................12
Walia .......................................12
Wamba ....................................12
Washington .............................12
Washington .............................17
washingtoniano........................12
watt .........................................12
Westfalia ..................................12
115
whisky................................12, 17
Windsor...................................12
Winston...................................12
Witiza......................................12
wolfram ...................................12
wolframita .................................5
wurtzita ...................................71
Xabierre-Gai ......................35, 51
xabrir .......................................19
xada ...................................19, 27
xambre.....................................19
xamplar................................5, 27
xarmiento ................................19
xasco........................................19
xata ....................................19, 27
xauto........................................19
xenzo .......................................19
xeta ..........................................19
xordica.....................................27
xordiga.....................................27
xoriar .......................................19
xota..........................................27
xuela ..................................19, 27
xufrina .......................................7
ya ...............35, 41, 44, 45, 46, 58
Ya ............................................51
Yav .........................................67
yayo ...........................................5
ye..........34, 36, 39, 40, 41, 42, 46
yeguamen ................................24
yera ..................28, 39, 40, 43, 47
Yera ........................43, 46, 47, 53
yeran..................................20, 49
yermo ......................................28
yerra ........................................28
yerran ......................................28
yerras .......................................28
116
yerre.........................................28
yerro ........................................28
yes ..........................36, 38, 41, 49
Yes ...........................................45
yeti...........................................28
yeugua .....................................28
yo...........................37, 39, 44, 49
Yo...........................41, 44, 48, 51
yodo ........................................28
zag-..........................................50
zagalona ...................................40
zaguera...............................13, 24
zanzibars.................................71
zapo .......................................5, 7
Zaragoza ..................................50
zarbatana .................................13
zaurn ......................................18
zebra ..................................13, 71
zeb .........................................71
zefiro..................................69, 71
zena ........................................71
zelador .....................................71
zelands ...................................71
zelant .......................................71
zelar .........................................71
zelo ....................................13, 71
zelosa ......................................71
zeloso.......................................71
zelota .......................................71
zen ...........................................71
zenit.........................................71
zenital ......................................71
zeolita ......................................71
zeolitico ...................................71
zeppeln .............................69, 71
zero ....................................64, 71
zeta ..........................................71
zetiella......................................71
zeugma ....................................71
Zeus.........................................67
ziga-zaga.......................35, 51, 71
ziggurat....................................71
zignematoficia..........................71
zigodactil .................................71
zigoma .....................................71
zigomatico ...............................71
zigomorfo ................................71
zigospora..................................71
zigoto.......................................71
zimasa......................................71
zimbabws ...............................71
zimochn .................................71
zinc..........................................71
zincato .....................................71
zincografa ...............................71
zincografo ................................71
zingaro.....................................71
zircn.......................................71
zirconia ....................................71
zirconico ..................................71
zirconio....................................71
zirconita...................................71
zizanya ...............................13, 71
zizanyero..................................71
zolle .........................................13
zoom........................................20
zorrera......................................22
zuro .........................................13
zurret .......................................25
117
INDICE
Preamblo de Manuel Castn
Prologo de Juan-Jos Segura ...........................................................i-xxxiv
Introduccin ..................................................................................
1. Alfabeto aragons
.................................................................
6
6
6
7
7
7
7
8
9
9
10
11
11
12
12
13
13
15
119
16
16
16
16
17
18
19
19
19
20
21
21
21
21
22
22
22
23
23
24
24
24
24
24
25
25
26
27
28
29
29
29
120
30
30
Indice
30
30
30
30
30
30
30
31
31
31
31
31
31
31
32
32
33
34
35
5. Accentuacin.............................................................................
35
6. Os sinyals de puntuacin...........................................................
6.1. Lo punto............................................................................
6.2. A coma ..............................................................................
6.3. Os dos puntos....................................................................
6.4. Lo punto-y-coma ...............................................................
6.5. Os puntos suspensivos........................................................
6.6. Os sinyals dinterrogacin y dexclamacin.........................
6.7. Os parentesis......................................................................
6.8. Os gafetz............................................................................
6.9. Guions (guion largo y guion curto) ....................................
6.9.1. Guion largo.............................................................
6.9.2. Guion curto ............................................................
6.10. As cometas .......................................................................
6.10.1. As cometas doples ..................................................
6.10.2. As cometas simples.................................................
37
38
39
42
43
43
44
46
47
48
48
49
51
51
52
121
58
58
58
59
59
59
59
61
61
61
62
62
62
62
63
63
8. Numerals ..................................................................................
64
66
Anexo I ..........................................................................................
70
Anexo II .........................................................................................
71
73
122
52
53
53
54
54
55
55
56
56
56
Con o patrocinio de