Marek Skawiski POSTAWY MODZIE Y NA PODHALU I ORAWIE W ramach midzynarodowego programu badawczego pn.

Polskie pogranicza, pod koniec listopada 1995 roku przeprowadzone zostay badania ankietowe wrd modzie y szk podstawowych, ponadpodstawowych i rednich na Podhalu i Orawie. Zastosowany przy tym dobr szk zapewni w ostatecznym rezultacie reprezentatywno wynikw dla caego, szeroko rozumianego Podhala. wiadomie, badaniami nie zostay objte szkoy podstawowe na Spiszu, a to ze wzgldu na fakt, i zr nicowanie tytuowych postaw, jeli wystpuje to raczej na linii Orawa - Podhale ni Orawa - Spisz. Za jeli chodzi o szkoy ponadpodstawowe, to modzie spiska zostaa objta badaniami gdy uczszcza ona do szk nowotarskich. cilej rzecz biorc, materia badawczy zebrano w nastpujcych placwkach: Szkoa Podstawowa nr 1 w Jabonce Orawskiej (24 uczniw), Szkoa Podstawowa nr 5 w Nowym Targu (30 uczniw), Zasadnicza Szkoa Rolnicza w Jabonce Orawskiej (18 uczniw), Zesp Szk Zawodowych w Nowym Targu (28 uczniw), Liceum Oglnoksztacce w Jabonce Orawskiej (53 uczniw), I Liceum Oglnoksztacce oraz Liceum Zawodowe przy ZSZ w Nowym Targu (49 uczniw). cznie w szkoach podstawowych badaniami zostao objtych 54 uczniw, a w szkoach ponadpodstawowych 148 uczniw. W w/w szkoach ankiety wypeniali rwnie dyrektorzy i wychowawcy klas: w szkoach podstawowych 4 osoby, a w szkoach ponadpodstawowych 9 osb. Na Orawie, w programie badawczym wzio udzia 95 uczniw i 7 osb z kadry pedagogicznej, a na Podhalu 107 uczniw i 6 pedagogw. Dodatkowo objto badaniami 63 studentw Wydziau Historycznego Uniwersytetu Jagielloskiego (kierunki: etnologia i historia) oraz po jednym przedstawicielu organizacji spoecznych tj. Zwizku Polskiego Spisza i Towarzystwa Przyjaci Orawy. cznie kwestionariusze wypenio 280 osb: 226 w wersji W I, a 54 w wersji W II. Og pyta zawartych w ankiecie mo na podzieli na kilka blokw dotyczcych r nych zagadnie. Kilkanacie pyta powiconych jest stosunkowi respondentw do szeroko rozumianej problematyki europejskiej, a zwaszcza do kwestii integracji europejskiej. Zr nicowanie odpowiedzi mo na analizowa na dwch paszczyznach tj. na paszczynie regionalnej oraz zale nie od rodzaju szkoy. Analiza odpowiedzi na poszczeglne pytania i zr nicowania tych e odpowiedzi daa nastpujcy obraz: wrd modzie y regionu dominuje pozytywne nastawienie do procesw integracyjnych zachodzcych w Europie, ale jest to postawa raczej na tak, za nastawienie eurosceptyczne, cho stosunkowo rzadkie, czciej wystpuje na Orawie ni na Podhalu i czciej pojawia si w szkoach podstawowych ni w zawodowych i rednich. Najbardziej symptomatyczne s odpowiedzi na pyt. 1. tj. czy idea zjednoczonej Europy jest mo liwa do spenienia. Na Orawie w Szkole Podstawowej a 60% uczniw nie miao zdania, 1/4 odpowiedziaa tak, a 1/8 nie. W Liceum Oglnoksztaccym tylko 32% uczniw uznao ide zjednoczonej Europy za realn, za po 34% bd uznao j za nierealn, bd nie miao

zdania. Zdecydowany eurooptymizm dominowa wrd uczniw ZSR (89%). Reasumujc, modzie Orawy zachowuje pewn rezerw w swych opiniach na temat integracji europejskiej. Sytuacja na Podhalu przedstawia si nastpujco: w Szkole Podstawowej nr 5, 43% uczniw nie miao zdania, 30% udzielio odpowiedzi twierdzcej, a 27% zaprzeczyo, co oznacza w praktyce rwnowag pogldw. W Liceum Oglnoksztaccym i Liceum Zawodowym okoo poowy uczniw uznao zjednoczenie Europy za mo liwe, podczas gdy 1/5 bya przeciwnego zdania, a 1/3 zdania nie posiadaa. W Szkole Zawodowej odpowiedzi powy szych udzielio odpowiednio 2/3, 0 i 1/3 respondentw. Z przytoczonych powy ej rezultatw wynika, e modzie podhalaska wykazuje dalej idcy optymizm w porwnaniu z modzie Orawy. Abstrahujc od regionu i przyjmujc za kryterium rodzaj szkoy stwierdzi nale y, e modzie szk zawodowych bardziej optymistycznie zapatruje si na przyszo integracji europejskiej (3/4 respondentw) ni uczniowie szk rednich (pow. 1/3) i podstawowych (ponad 1/4). Stosunkowo wska grupa pyta dotyczya aspiracji modzie y. Niezale nie od regionu i rodzaju szkoy dominuj wrd modzie y postawy prorodzinne. Najwyraniej szereg negatywnych zjawisk obecnych w yciu polskiej modzie y oraz kryzys instytucji rodziny, na obszarze bada nie wystpuj z takim nasileniem jak w innych regionach kraju. Orawa, Podhale i Spisz to obszary z dominacj ludnoci autochtonicznej, a zarazem spoecznoci wiejskiej o ugruntowanym systemie wartoci, gdzie instytucje wychowawcze takie jak rodzina, Koci i szkoa wsppracuj ze sob. Zarazem spoecznoci te s dosy hermetyczne co, do pewnego stopnia tumaczy stosunkowo du y stopie eurosceptycyzmu (p. wy ej). Szereg wydarze politycznych, a zwaszcza wybory w latach 1989 - 1995, pokazao, e postawy polityczne s tu rwnie jednoznaczne, dodajmy, jednoznacznie prawicowe i konserwatywne jak nigdzie indziej w Polsce. Kolejne zespoy pyta dotycz takich zagadnie jak: stosunki narodowociowe, postawy ludzi pogranicza oraz szeroko rozumiany stosunek do Polski. Poniewa obszar na ktrym przeprowadzono badania jest specyficzny ze wzgldu na sw histori oraz warunki spoecznopolityczne, konieczne jest pewne wprowadzenie. Orawa, Podhale i Spisz pod wzgldem geograficznym tworz do jednolity region, ktry jest zarazem jednorodny etnicznie i jzykowo. Zamieszkuje ten teren ludno polska posugujca jzykiem polskim, a cilej gwarami z grupy dialektw maopolskich. Pod wzgldem etnograficznym, ludno autochtoniczna to Grale Podhalascy, Orawscy i Spiscy czyli trzy z trzynastu obecnie wyr nianych grup Grali Polskich (Kamocki, 1984). Zwartych mniejszoci etnicznych i jzykowych na tym terenie brak, a granica etniczna polsko-sowacka jest przesunita na poudnie w stosunku do granicy pastwowej midzy Polsk a Sowacj. Mimo cigoci osadniczej etnikum polskiego oraz przy braku obcego elementu etnicznego w pewnych okresach, w polskich czciach Orawy i Spisza miay miejsce incydenty na tle narodowociowym, nie zwizane bynajmniej z etnicznoci co raczej ze wiadomoci narodow ludnoci zamieszkujcej te tereny. O ile Podhale nale ao do Polski praktycznie zawsze (w okresie zaborw jako cz Galicji), o tyle kwestia przynale noci politycznej Orawy i Spisza przedstawia si nieco inaczej. Grna Orawa nale aa do Pastwa Polskiego do I poowy XVI wieku. Terminem Grna Orawa oznacza si obszar poo ony w dorzeczu rzek Biaej i Czarnej Orawy, a zarazem midzy Beskidem ywieckim, a Magura Orawsk i Osobit. Do poowy XVI wieku obszar ten by praktycznie niezamieszkany. Kolonizacj Grnej Orawy zainicjowali Thurzonowie po przejciu Dolnej Orawy (politycznie nale cej do Wgier). Wraz z kolonizacj Grna Orawa przesza zarazem w skad Krlestwa Wgier. Kolonizacja Grnej Orawy trwaa okoo sto lat i

odbywaa si na prawach wooskim i kopieniackim. Wski pas poudniowej czci Grnej Orawy skolonizowany zosta przez element etniczny sowacki i, w maym stopniu ruski oraz polski. Natomiast rozlegy obszar od rde Biaej Orawy po rda Orawicy skolonizowali Polacy napywajcy gwnie z obszaru ywiecczyzny, w pewnym stopniu rwnie z dbr suskich, jordanowskich i z Podhala (Trajdos, 1993). Wsie zao one przez Polakw charakteryzoway si niemal wycznoci polskiego elementu etnicznego co potwierdziy pniejsze badania (Semkowicz, 1932; Stieber, 1947; Gotkiewicz, 1960). Autochtoniczno, masowo oraz cigo osadnictwa polskiego sprawiy, e pomimo nie sprzyjajcych warunkw spoeczno-politycznych zosta utrzymany polski charakter etniczny i jzykowy tej ludnoci, a kultura materialna i duchowa Grali Orawskich jest integraln czci kultury Grali Polskich. A do dnia dzisiejszego sowacki element etniczny prawie nie napyn do wsi polskich, czy to nale cych obecnie do RP, czy te do Sowacji. Dlatego granica etniczna jest tu granic ostr . Aktualnie Grna Orawa liczy ok. 105 tysicy mieszkacw, z czego 25,5 tysica po stronie polskiej, a 79,5 tysica po stronie sowackiej. Praktycznie cao ludnoci Polskiej Orawy tworzy polski element etniczny, za z niemal 80 tysicy mieszkacw sowackiej czci Grnej Orawy 30 tysicy stanowi ludno etnicznie i jzykowo polska, skupiona gwnie w 11. wsiach (ponad 26 tysicy osb tj. 95% ludnoci tych wsi) i czciowo w miejscowociach sowackich, gwnie w miastach (zwaszcza w Namiestowie, gdzie stanowi 25 - 30% ogu ludnoci).(Skawiski 1996). Do 1870 roku ludno polska na Sowacji, a wczenie na Wgrzech figurowaa w statystykach jako Polacy, w liczbie ok. 100 tysicy (Orowicz, 1921). Potwierdziy to badania jzykowe embery (embera, 1876), a odnonie Orawy rwnie innych jzykoznawcw i historykw czeskich i sowackich (Polivka, 1885; Vazny, 1934; Kavuljak, 1927; Niederle, 1903). O etnicznej polskoci Orawy mwi te wyniki konskrypcji z 1772 r. (Petrov, 1924) oraz konskrypcji jzefiskiej (Niederle, 1903), a tak e szczegowe badania geografw wgierskich Pestyego i Szontagha (Petrov, 1927; Skawiski, 1996), za na Spiszu szczegowe badania jzykowe przeprowadzi Samo Czambel (Czambel, 1906). Niemniej jednak w 1880 roku wadze wgierskie usuny Polakw z urzdowej statystyki, zaliczajc ich w poczet Sowakw. Bya to realizacja programu politycznego wychodzcego z zao enia, e w sytacji gdy niemo liw jest madziaryzacja Polakw, nale y ich zesowakizowa, czynic tym samym bezpodstawnymi ewentualne dania Galicji i zmniejszajc liczb licznych w wczesnych Wgrzech mniejszoci narodowych. Ksi om i nauczycielom sowackim pozwolono rozwin dziaalno narodow na etnicznie polskich terenach Spisza i Orawy. Daremnym by ich trud jeli chodzi o jzykowe i kulturowe oblicze tej ludnoci; podwa ono natomiast wiadomo narodow zwaszcza poprzez wyrugowanie polskoci z kociow i szk (Pavlik, 1992; Trajdos, 1987). Dziaalno spoeczna podjta w 1897 roku, a szczeglnie nasilona od 1910 r. doprowadzia do odbudowy polskiej wiadomoci Grali Spisza i Orawy. W 1918 roku za dali oni wczenia etnicznie polskich obszarw b. Grnych Wgier do Polski. Niestety, wyznaczona arbitralnie granica pozostawia (wg stanu na 1920 rok) 155 tysicy Polakw na Sowacji, podczas gdy w granicach Polski znalazo si ich 25 tysicy. Polityka wynaradawiania Polakw na terytorium Sowacji jest kontynuowana (Trajdos, 1994, 1995), a bya ona tak e prowadzona w polskich czciach Orawy i Spisza w okresie II wojny wiatowej, gdy obszar ten znalaz si pod okupacj sowack. Osadnictwo polskie na Spiszu datuje si na okres od XIII wieku. Politycznie, obszar Zamagurza Spiskiego i Ziemi Lubowelskiej do 1312 r. znajdowa si w granicach Polski. O ile dominium lubowelskie w latach 1412-1769 ponownie nale ao do Polski, to Zamagurze Spiskie i to tylko czciowo wrcio do Macierzy dopiero w 1920 roku.

Elementem osadniczym kolonizujcym Zamagurze Spiskie by prawie wycznie element polski, a w niewielkiej czci rwnie Rusini (3 wsie - obecnie na terenie Sowacji), za dolina Popradu w obrbie Spisza poni ej miasta Poprad - elementem niemieckim, polskim i ruskim. Na terenie b. powiatw starowiejskiego (Zamagurze), lubowelskiego i kie marskiego masowy napyw ludnoci sowackiej mia miejsce dopiero po 1945 roku i to praktycznie nie obejmujc Zmamgurza. Polski Spisz (14 tysicy mieszkacw) jest etnicznie i jzykowo prawie w caoci polski (nie liczc spoecznoci cygaskiej w Czarnej Grze), za po sowackiej stronie Spisza mieszka ok. 45 tysicy Polakw (Skawiski, 1996a). Dziaalno sowakizacyjna prowadzona od I poowy XIX wieku, a nasilona po 1880 roku doprowadzia do deformacji wiadomoci narodowej w stosunku do ich pochodzenia etnicznego. Sprzyjaa temu okupacja sowacka na Polskim Spiszu w latach 1939-1945. Natomiast zorganizowana dziaalno sowacka w polskich czciach Spisza i Orawy po II wojnie wiatowej jest wynikiem porozumie politycznych, gdy wykreowanie organizacji sowackiej w Polsce byo warunkiem gwarancji praw dla Polakw na Zaolziu (Kamiski, 1990). W rzeczywistoci nie ma problemu Sowakw po stronie polskiej. Jest natomiast problem Polakw po stronie sowackiej. Nauka sowacka po II wojnie wiatowej systematycznie negowaa rwnie polsko gwar Grali Spiskich, Orawskich i Czadeckich wprowadzajc enigmatyczny termin goralske narecia slovenskeho jazyka nie przystajce zreszt w aden sposb do sowackiego systemu dialektalnego (por. np. Atlas Slovenskej Socialistickej Republiky, Bratislava, 1980).Obecnie sowacka dialektologia ponownie przyjmuje polsko gwar gralskich (Dudasova-Krissakova, 1993). wiadomo narodowa ludnoci etnicznie polskiej jest zjawiskiem zo onym. Dziaalno sowakizacyjna Kocioa, szkoy i urzdw pastwowych wpyna na wytworzenie si poczucia sowackiego, ale raczej w formie wiadomoci pastwowej, przy zachowaniu, do pewnego stopnia wiadomoci pokrewiestwa etnicznego z Polakami i swej jzykowej odrbnoci od Sowakw. Dodajmy, e polscy Grale na Sowacji przez samych Sowakw s postrzegani jako Polacy. wiadomo polskoci jzyka ojczystego oraz pokrewiestwa etnicznego z Polakami, wrd rodakw na Sowacji odbudowuje si w cigu ostatnich paru lat na skutek otwarcia granic i nasilenia kontaktw z Polakami, zwaszcza na Podhalu. Znam dobrze to zjawisko z autopsji (Skawiski, 1996a). Kwestia Polakw na Sowacji jest nadal otwarta i powinna by postawiona otwarcie jako zasadniczy element w stosunkach polsko-sowackich, co wymaga jednak e zmiany stanowiska nie tylko przez wadze w Bratysawie, ale i w Warszawie (Trajdos, 1990; Skawiski, 1996a). Po nakreleniu, acz w du ym skrcie skomplikowanej problematyki pogranicza polskosowackiego przejd do omwienia wynikw bada nad zagadnieniem to samoci narodowej i stosunku do innych narodowoci wrd modzie y Podhala i Orawy. Uwzgldni nale y fakt, e wrd ludnoci autochtonicznej, w rodowisku wiejskim postawy te w du ej, a nawet w przewa ajcej mierze s rezultatem wychowania i odzwierciedleniem postaw rodzicw. W przypadku uczniw szk zawodowych zr nicowanie regionalne nie jest wyranie widoczne. Nieco inna sytuacja wystpuje w przypadku uczniw szk rednich, a zwaszcza szk podstawowych. O ile uczniowie szk nowotarskich wykazuj pozytywne nastawienie w stosunku do osb innej narodowoci, o tyle w przypadku uczniw w Jabonce to nastawienie, acz pozytywne jest nieco sabsze, a wrd uczniw w jaboczaskiej szkole podstawowej wida tendencje nieprzychylne w stosunku do obcych. Inn narodowoci jest dla nich najczciej narodowo sowacka. Skomplikowana historia, a zwaszcza splot wydarze po drugiej wojnie wiatowej znajduj tu odzwierciedlenie. Wanie postawy uczniw szkoy podstawowej s najsilniej nacechowane sposobem mylenia rodzicw; zreszt zupenie

zrozumiaym. I tak, wedug tych uczniw jzyk ssiedniego kraju (dla nich sowacki) raczej nie powinien by nauczany w szkoach, cho zarazem mniejszo narodowa powinna mie mo liwo nauki w swym jzyku. Jest to tylko potwierdzenie znanego na Orawie faktu, ze osoby deklarujce sowack wiadomo narodow nie s postrzegane jako mniejszo narodowa, bo te istotnie, w sensie etnicznym Sowakw tam prawie nie ma (rozpowszechnione na Orawie powiedzenie brzmi: Z ciebie taki Sowak jak ze mnie wity turecki.). Modzie we wszystkich szkoach przeciwna bya r nicowaniu szk na pograniczu wzgldem szk w gbi kraju, a uczniowie Szkoy Podstawowej raczej przeciwni byli potrzebie opanowania jzyka mniejszoci przez urzdnikw pastwowych, a wrd kryterium doboru kolegw preferowana bya przez nich narodowo polska (podobnie wrd uczniw szk zawodowych na Orawie i Podhalu; za w liceach tym kryterium by charakter). Odnonie konstytucyjnych gwarancji praw mniejszoci to uczniowie szk zawodowych, a w Jabonce rwnie szkoy podstawowej byli ostro nie za, za licealici oraz uczniowie SP 5 w Nowym Targu byli zdecydowanie za. W opinii respondentw, prawa mniejszoci narodowych w Polsce s raczej przestrzegane. Ciekawe zr nicowanie pogldw wystpuje w kwestii celowoci asymilacji mniejszoci narodowych. W Jabonce licealici ostro nie przychylaj si do takiej mo liwoci, a uczniowie Szkoy Podstawowej zostawiaj ten problem samej mniejszoci. W Nowym Targu jest na odwrt: to licealici s przeciwni takiej ewentualnoci podczas gdy smoklasici s ostro nie za. Generalnie, w opinii respondentw organizacje mniejszociowe sprzyjaj porozumieniu. Jedynie wrd jaboczaskich smoklasistw opinie na ten temat byy podzielone. Jest to zrozumiae gdy w stosunkach midzy osobami deklarujcymi wiadomo sowack, a Polakami na Orawie raczej trudno wyczu ducha porozumienia. Syntetyczny obraz stosunku do innych narodowoci wrd modzie y na obszarze bada przedstawia si nastpujco: nastawienie modych Orawiakw do osb innej narodowoci (rozumieli pod tym pojciem Sowakw) jest pene rezerwy. Dotyczy to zwaszcza uczniw Szkoy Podstawowej. Jak ju bya mowa jest to odzwierciedlenie opinii wyniesionych z domu rodzinnego i nie nale y si temu dziwi. Zrozumiae s rwnie postawy modzie y. Najpeniej wida je w odpowiedziach na pytanie o cechy osoby innej narodowoci, tu Sowaka. O ile uczniowie szk ponadpodstawowych w obu miejscowociach oraz uczniowie nowotarskiej SP nr 5 z reguy uchylali si od odpowiedzi, to uczniowie Szkoy Podstawowej w Jabonce wartociowali Sowakw wycznie negatywnie u ywajc przy tym ostrych sformuowa. Zestawmy te wypowiedzi jaboczaskich smoklasistw z ich odpowiedziami na inne pytanie. Oto ci uczniowie na pytanie Czy mieszkacy pograniczy czciej podkrelaj sw przynale no narodow? odpowiadaj, e tak, bd nie uzasadniajc swej opinii, bd motywujc j nastpujco: nie chc by uznani za Sowakw, albo chc udowodni, e s Polakami. Cho pytanie dotyczyo pograniczy jako takich respondenci odnieli je do konkretnej sytuacji swego regionu. A sytuacja wygldaa nastpujco: szko polsk otwarto w Jabonce dopiero w 1955 roku, zabroniono dziaalnoci Zwizku Grali Spisza i Orawy, wprowadzono (w imi czego?) podwjne nazewnictwo, deklarowanie narodowoci sowackiej przynosio profity materialne. Jednym sowem obszar etnicznie polski na terenie PRL ulega sowakizacji, rwnolegle z rozpowszechnieniem opinii, e teren ten jest etnicznie sowacki, co w aden sposb nie odpowiadao prawdzie. Std bior si odpowiedzi, e polsko swoj mieszkacy tej ziemi podkrelaj, eby udowodni e s Polakami, eby ich nie uzna za Sowakw. Jest to potwierdzenie faktu, e bycie Polakiem na tym terenie dro ej kosztowao ni deklarowanie sowackoci. Kolejna grupa pyta dotyczy szeroko pojtego stosunku do Polski.

Charakterystyczny jest fakt, e za gwne zagro enie dla kraju uznana zostaa mo liwo powrotu komunizmu (raczej w sensie peni wadzy ekipy o tym rodowodzie - badanie przeprowadzono bezporednio po wyborach prezydenckich) - uczniowie szk podstawowych w Jabonce i w Nowym Targu byli prawie jednomylni. Poczucie i wiadomo przynale noci narodowej jest powszechne, a najsilniejsze wrd licealistw. Bycie Polakiem dla uczniw szk podstawowych zwizane jest z poczuciem polskoci, a dla uczniw szk rednich z faktem urodzenia si i zamieszkiwania w Polsce. Zarazem by Polakiem to dla uczniw szk ponadpodstawowych kocha swj kraj. Opini t podzielaj uczniowie SP w Jabonce. Ich rwienicy z Nowego Targu wy ej stawiaj fakt urodzenia si w Polsce. Wsplnota narodowa jest dla modzie y orawskiej i podhalaskiej wsplnot kultury, tradycji i obyczajw. To czyni j zdoln do przetrwania. Za elementami charakterystycznymi dla Narodu Polskiego s, w oczach tej modzie y symbole narodowe, a zwaszcza Hymn Pastwowy. Ojczyzna, dla uczniw szk ponadpodstawowych to kraj w ktrym si yje, a kojarzy Ona im si najczciej z domem rodzinnym. smoklasici odpowiadali wprost, e z Polsk. Ziemia rodzinna to miejsce zamieszkania i urodzenia. Natomiast o ile uczniowie szk zawodowych nad prac w rodzinnej miejscowoci raczej przedkadaj wyjazd do Stanw Zjednoczonych, to w pozostaych dwch typach szk wystpuje zr nicowanie regionalne: Podhalanie preferuj wyjazd za wod podczas gdy Orawiacy bardziej przywizani s do rodnej ziymi. Posiadanie krewnych w USA jest na Podhalu niemal powszechne. Orawiacy rwnie czsto posiadaj krewnych na Sowacji. Jzykiem kontaktw z krewnymi za granic jest dla mieszkacw obu regionw prawie wycznie jzyk polski. Polak postrzegany jest jednoznacznie pozytywnie przez uczniw szk podstawowych. Uczniowie szk rednich maj zdania podzielone. Polak na pograniczu jest jednoznacznie pozytywnie postrzegany przez smoklasistw, a uczniowie szk rednich postrzegaj Polaka na pograniczu raczej pozytywnie. Odpowiedzi na powy sze pytania byy zr nicowane raczej ze wzgldu na rodzaj szkoy. Jak zatem przedstawia si zr nicowanie regionalne? Najwicej na ten temat mwi odpowiedzi na pytanie: co odczuwa Pan(i), gdy kto mwi o Panu(i) - Polak (Polka)? Na Orawie modzie jednoznacznie deklaruje poczucie dumy, a na Podhalu nad tym uczuciem przewa a obojtno. Do tego doda mo na, e orawscy smoklasici wrd postaci historycznych obok Jzefa Pisudskiego (tak jak na Podhalu), najbardziej ceni Piotra Borowego - Orawiaka bardzo zasu onego dla polskoci Orawy. Tak oto przedstawiaj si wyniki bada, ktre objy modzie Podhala, Spisza i Orawy. Jak zatem przedstawia si typowy respondent? W kategorii szk podstawowych jest to ucze w wieku 14 lat, wyznania rzymsko-katolickiego, narodowoci polskiej, z obojga rodzicw tej e narodowoci. Rodzice takiego ucznia na Orawie maj wyksztacenie zawodowe, a na Podhalu rednie bd wy sze (uczniowie SP 5 w wikszoci s z Nowego Targu). Ucze szkoy zawodowej najczciej nie mia ukoczonych 18 lat i pochodzi z miejscowoci liczcej poni ej 5 tysicy mieszkacw. Jest wyznania rzymsko-katolickiego. Jego rodzice na Orawie najczciej maj wyksztacenie podstawowe, a na Podhalu i Spiszu zawodowe. Jest narodowoci polskiej podobnie jak jego rodzice. Ucze taki, o ile pochodzi z Orawy, w sposb dostateczny wada jzykiem niemieckim; w tym samym stopniu, ale nieco rzadziej mwi po sowacku. Jeli natomiast jest z Podhala bd ze Spisza dostatecznie opanowa rwnie jzyk rosyjski, rzadziej angielski. Licealista to z reguy osiemnastolatek pochodzcy ze wsi liczcej poni ej 2 tysicy mieszkacw, rzadziej 2-5 tysicy. Jest rzymskim katolikiem. Najwicej wyjtkw (8%) wystpio w Nowym Targu. Chodzi o osoby nieokrelonego wyznania albo indyferentne

religijnie. Na Orawie ojciec respondenta skoczy tylko szko podstawow, bd zawodow, podobnie jak matka. Na Podhalu dominuje wyksztacenie zawodowe i wy sze. Tak ucze jak i rodzice s narodowoci polskiej. Jednostkowe przypadki deklarowania narodowoci sowackiej wystpuj w Jabonce. Najczciej licealista wada jzykiem niemieckim, w miar dobrze na Podhalu i Spiszu, gorzej na Orawie. W dalszej kolejnoci uczniowie deklaruj znajomo jzyka rosyjskiego i angielskiego; na Orawie i Spiszu stosunkowo czsto rwnie sowackiego. Na zakoczenie nasuwaj si nastpujce wnioski. Modzie Podhala, Orawy i Spisza cechuje si wpojonym systemem tradycyjnych wartoci. Jest to rezultat wychowania w spoecznociach wiejskich, w regionach silnie zintegrowanych, jednorodnych wyznaniowo i tradycyjnie konserwatywnych. Dotyczy to zwaszcza Orawy. Orawiacy czciej i silniej podkrelaj polsk to samo narodow. wiadomo narodowa mieszkacw Orawy jest odzwierciedleniem ich pochodzenia etnicznego. Jest to polska wiadomo narodowa. Dotyczy to zarwno modzie y jak i rodzicw. O ile etnikum sowackie jest prawie nieobecne, o tyle odsetek ludnoci poczuwajcy si do sowackiej to samoci narodowej oceniam na 2 3% na Orawie i 10 - 15% na Spiszu. Odsetek ten stale si zmniejsza, nie tylko dlatego, e wspomniane zjawisko dotyczy raczej osb starszych, ale rwnie dlatego, e u podstaw deklaracji narodowoci sowackiej le ay w przeszoci pobudki materialne. Motywacja taka od 1990, a zwaszcza od 1993 roku staje si nieaktualna. Nasilenie kontaktw z Polakami sprzyja budzeniu si polskiej wiadomoci narodowej wrd ludnoci etnicznie polskiej na Sowacji. Obecnie przybiera to posta wiadomoci polskoci jzyka ojczystego oraz pokrewiestwa etnicznego z Gralami Polskimi mimo cigle rozpowszechnionej sowackiej wiadomoci pastwowej tj. poczucia wizi ze Sowacj jako krajem urodzenia i zamieszkania. Pierwszoplanowym zadaniem jest utrzymanie jzykowej polskoci terenw zamieszkanych przez rodakw po drugiej stronie granicy. Praca ta ma sens, a Polska winna udzieli tym ludziom pomocy w utrzymaniu to samoci i odbudowie wiadomoci narodowej, zwaszcza gdy oni sami zaczynaj znajdywa odpowied na pytanie jakie w analogicznej sytuacji postawi Orawiak - ks. Ferdynand Machay w 1911 r. - Co my za jedni? Literatura: 1. Czambel Samo, Slovenska rec a jej miesto v rodinie slovanskych jazykov, Turciansky Svaty Martin,1906. 2. Dudasova-Krissakova Julia, Goralske narecia, Bratislava, 1993. 3. Gotkiewicz Marian, Poznajemy Grn Oraw, Krakw, 1960. 4. Kamiski Marek Kazimierz, Polsko - czechosowackie stosunki polityczne 1945-1948, Warszawa, 1990. 5. Kamocki Janusz, Z etnografii Karpat Polskich, Warszawa - Krakw, 1984. 6. Kavuljak Andrej, Hrad Orava, Turciansky Svaty Martin, 1927. 7. Niederle Lubor, Narodopisna mapa uherskych Slovaku, Praha, 1903; zob. te : Niederle Lubor, Nova data k vychodni slovenske hranici v Uhrach [w:] Narodopisny Vestnik Ceskoslovensky, II (1907), 1-3. 8. Orowicz Mieczysaw, Ilustrowany przewodnik po Spiszu, Orawie, Liptowie i Czadeckiem, Krakw, 1921. 9. Pavlik Eduard, Polske vplyvy a Spisska Magura [w:] Spis i Orava, R.II: 1992, Bratislava. 10. Petrov Alexiej L., Narodopisna mapa Uher podle uredniho lexikonu osad z 1773 r., Praha, 1924.

11. Petrov Alexiej L., Sbornik Fr. Pestyho. Helyseg nevtara. Seznam osad v Uhrach z r. 186465, Praha,1927. 12. Polivka Juraj, Polstina v horni stolici Oravske [w:] Listy Filologicke a Pedagogicke, XII (1885). 13. Semkowicz Wadysaw, Materiay do dziejw osadnictwa Grnej Orawy, T. 1. Zakopane, 1932; T.2., 1939. 14. Skawiski Marek, Grale orawscy w czeskiej i sowackiej literaturze naukowej [w:] Orawa, 1996, nr 34. 15. Skawiski Marek, Przeszo i dzie dzisiejszy Polakw na Sowacji [w:] Na Spiszu, 1996, nr nr 1 - 3. 16. Stieber Zdzisaw, Z jzykowej przeszoci Orawy [w:] Jzyk polski, XXVII, maj-czerwiec 1947. 17. Sembera Alois Vojtech, Mnoho-li jest Cechu, Moravanu a Slovaku a kde obyvaji? [w:] Casopis Musea Kralovstvi Ceskeho, 1876. 18. Trajdos Tadeusz M., Dzieje i kultura Orawy, Krakw, 1993. 19. Trajdos Tadeusz M., Polacy na Sowacji [w:] Regionalizm - regiony - Podhale, Zakopane, 1995. 20. Trajdos Tadeusz M., Spisz rodkowy i pnocny w naszym stuleciu, Warszawa, 1987. 21. Trajdos Tadeusz M., Stan bytu narodowego Polakw na Sowacji [w:] Myl Polska, 1994, nr 4. 22. Trajdos Tadeusz M., Zamagurze Spiskie, fenomen przetrwania polskoci, Szczawnica, 1990. 23. Vazny Vaclav, Nareci Slovenska [w:] Ceskoslovenska vlastiveda. Dil III., Praha, 1934.
POSTAWY MODZIE Y NA PODHALU I ORAWIE, Orawa, R. 9: 1997, s. 7184; te :. [w:] To samo narodowa modzie y na pograniczach, Z. Jasiski, A. Kozowska (red.), Opole 1997, s. 215222.