Kapitulli I

Prmbajtja e kapitullit:

Hyrje Evoluimi i Sistemeve operative Arkitektura e Sistemeve operative Koordinimi i aktiviteteve n Kompjuter

25.05.2004

Sistemet operative

Hyrje
Aplikacionet pr shfrytzimin e resurseve t kompjuterit (shemb. Workstation, Domen shfrytzimi n grupe) Aktivitetet e shfrytzuesit gjat puns n kompjuter Shkalla e lart e koordinimit t punve evitimi i pengesave ndrmjet shfrytzuesve, komunikim t shpejt dhe t besueshm Kto koordime mirmbahen nga nj sistem softverik t quajtur Sistem Operativ (Operating System)

25.05.2004

Sistemet operative

Evoluimi i Sistemeve operative

Analizimi n baz t procesorve

Sistemi i procesorve t thjesht (Single-Processor Systems)

1940-1950, Sisteme t paprshtatshme, makina glomaze, leximi nga kartelat e perforuara Puna (Job)- Ekzeketumi i secilit program, instruksion Shfrytzimi i vetm nj personi Setup Programi i par gjat ekzekutimit Eleminimi i ndarjes fizike (minimizimi i komponentave) Batch processing ekzekutimi i punve duke i bashkuar ato si nj grumbull (batch) t thjesht, t cilat do t ekzekutohen pa ndrhyrjen e shfrytzuesit - Queue job- puna n radh Queue rend ruajtje (depo) e organizimit n t ciln objektet (punt) jan t renditura n mnyrn: first-in, first-out (FIFO modeli)
25.05.2004 Sistemet operative 3

Punt: programi, shnimet dhe udhheqja

Rezultati

Domeni i shfrytzuesve Domeni i makins

Puna me queue
Ekzekutimi i puns

Prpunimi n radh (grumbull) Batch processing

25.05.2004 Sistemet operative 4

 Pamundsia e komunikimit t drejtprdrejt me programet nevoja e prkufizimit t nj procesimi t ri Interactive processing ekzekutimi i punve n bashkveprim me domenin e makins
Punt: programi, shnimet, udhheqja dhe rezultati

Domeni i shfrytzuesve Domeni i makins

Ekzekutimi i programit

Interactive processing
25.05.2004 Sistemet operative 5

 Real-time processing Koordinimi i punve ndrmjet makins dhe ambijentit Time-sharing Ndarja e kohs n intervale (pjes) pr kryerjen e vetm nga nj shrbimi n koh t caktuar. Multitasking Kryerja e m shum shrbimeve n t njjtn koh

Sistemi me shum procesor (Multiprocessor Systems)

Networks systems (Ndarja e: printerve, pakove softverike, pjeseve te memorieve periferike etj. - Interneti) Software-i cili kontrolon rrjetat Sistemi operativ i rrjetave t gjra Shembull i SO me shum procesor Rrjeti kompjuterik

25.05.2004

Sistemet operative

Arkitektura e Sistemeve operative

Klasifikimi i softverit (sunrise sunset) Softveri (Software) Softveri Aplikativ dhe softveri sistemor Softveri Aplikativ programet per kryerjen e detyrave te pjesshme n kompjuter (programet pr shkruarjen e tekstit; sistemeve te bazave te shenimeve; per publikime te ndryshme, dhe lojrat) Softveri sistemor kryen ato detyra q jan m t shpeshta dhe m t prgjithshme, dmth. Sigurojne ambijenti n t cilin jeton softveri aplikativ Softveri i shrbimeve (dobis) (utility software) porgramet q merren me aktivitet e instalimit t programeve n kompjuter, q nuk prfshihen n sist. Operativ (Formatimi i diskets, komunikimi me modem etj)
25.05.2004 Sistemet operative 7

Ndarja e softverit Softveri Aplikativ Sistemor Sistemi operativ Shelli Kerneli

Softveri i dobis

25.05.2004

Sistemet operative

Komponentat e Sistemit Operativ Shell pjesa e sistemit operativ e cila definon ndrmjetsuesin (interface) ndrmjet sistemit operativ dhe shfrytzuesve (users) Detyra kryesore e Shell-it prkujdesi ndaj komunikimit t shfrytzuesve n kompjuter, e kjo n shumicen e rasteve kryhet prmes GUI-s Window manager komponenta kryesore e GUI-s e cila koordinon punt ndrmjet dritareve q shfaqen n ekran dhe aplikacioneve Kernel pjesa e brendshme e sistemit operativ e cila kujdeset pr pjest e softverit q kan rol primar n sistemin operativ (menaxhimi i sistemit t puns me fajlla dhe direktoriume file manager) Organizimi File Folder, Path. Device drivers njsi softverike (pjes e Kernel-it) q komunikon me kontrollert me qllim t bartjes s informatave n kompjuter (me monitor, shtyps, njsit memorike etj) Memory manager -Virtual memory memorja e rrejshme shtes e prkohshme Boot strapping procedura e par q kryhet kur kompjuteri filon punn (starton)
25.05.2004 Sistemet operative 9

Shell-i si ndrmjetsues n mes t Shfrytzuesit dhe sistemit operativ

Shfrytzuesi Shfrytzuesi

Sistemi operativ

Shell
Shfrytzuesi Shfrytzuesi

25.05.2004

Sistemet operative

10

Shemb. Ngritja e kompjuterit

(Boot process)

BIOS

ROM

RAM

OS

HDD

RAM

SHELL User Interface operative Sistemet

RAM

IO

25.05.2004

11

Koordinimi i aktiviteteve n Kompjuter

Procesi (Process) njri prej koncepteve fundamentale q njihet si bashksi e rregullave t thjeshta t cilat ndryshojn n varsi prej kalimit t kohs Process state procesi i cili tregon gjendjen momentale t nj aktiviteti Dallimi ndrmjet programit dhe procesit (nj program shum procese) Interprocess communication Komunikimi ndrmjet proceseve Administrimi i proceseve Process table katalogu i programeve q jan n ekzekutim Time slice (quantum - 50 milisekonda) ndarja e kohs n segmente t ngushta
25.05.2004 Sistemet operative 12

 Process switch procedura e ndrrimit t proceseve Interrupt shenja q lajmrohet n fund t quantum-it Modeli Klient-Server (Client/Server) File menager programi i cili siguron informata nga memory manager per proceset e ekzekutuara Rregullat e komunikimit n modelin Klient-Server

Krkesat

Klienti
Shrbimet
25.05.2004 Sistemet operative

Serveri

13

Sistemi Operativ DOS

"Microsoft Disk Operating System" or MS-DOS Pasardhs i CP/M (Control Program for Microcomputers) N vitin 1980, IBM s pari prdori sistemin operativ MS-DOS 1 Sistemi standard operativ Sistem operativ tekstual Komandat udhheqin kompjuterin pr kryerjen e punve Kto komanda kryejn punt si: Rregullimin e datotekve dhe direktoriumeve Udhheqja me punn e diskut Konfigurimi i harduerit Optimalizimi i shfrytzimit t memories Prshtatja e DOS-it krkesave t shfrytzuesve, etj.
Sistemet operative 14

25.05.2004

SO DOS mund ta ndajm n tri pjes Sistemin e hyrje/daljeve (BIOS (IO.SYS) dhe Sistemi operativ (MSDOS.SYS)) Procesorin e komandave (menaxhimi i komandave urdhrave COMMAND.COM) Veglat tjera jo t domosdoshme (externals command - format.com) Procedura e startimit t MS-DOS-it (POST) ROM BIOS gjen Track 0 dhe Sektorin 0 t diskut Thirren IO.SYS and MSDOS.SYS IO.SYS and MSDOS.SYS ekzekuton CONFIG.SYS dhe ngrite ne RAM IO.SYS IO.SYS ngrite COMMAND.COM dhe i jep kontrolen atij i cili e ekzekuton AUTOEXEC.BAT dhe prfundimisht kthehet komandn tek shfrytzuesi Mnyra e prdorimit Linja komanduese (Rregullat e emerimit 8+3) MS-DOS Shell (Programi ku komandat jan t vendosura n meny)
25.05.2004 Sistemet operative 15

Komandat e DOS-it
Emri i komands parametrat CLS, DIR, CD, COPY etj. Ushtrime /elsat ENTER

Komandat e fajllit BATCH CALL (Thirrja e nj batch-programi prej ndonj tjetri) CHOICE (Ofron mundsi e paraqitjes se zgjedhjeve n batch program) ECHO (Shfaqja e porosive n ekran)
GOTO (Drejton programin n linjn e caktuar, pra ne label) IF (degzimi i kushtzuar n programin batch) PAUSE (Suspendon prpunimin e programit batch dhe e shfaq porosin q krkon t shtyp cilindo tast pr t vazhduar) REM (Prfshirja e komenteve n fajllat batch) Shembuj (Detyra) :

25.05.2004

Sistemet operative

16

Sistemi operativ WINDOWS

Historiku i shkurtr (DOS-i, OS/2) Veorite (GUI Graphics User Interface, multitasking, stabiliteti) Versionet e sistemit operativ Windows: Windows 3.11 (fillimi i viteve 90-ta) Windows 95 (gusht 1995, butoni start, FAT16) Windows 98 (Konvertues i FAT16 ne FAT32, 70MB memorje me shum se Win95 pr instalim) Windows NT (Versioni i modelit client/server, NTFS New technology file system) Windows 2000 Professional Windows 2000 Server Windows XP Windows 2003(Versioni m i ri i Sistemit operativ te Microsftit)
25.05.2004 Sistemet operative 17

Windows 2000
Multipurpose OS, prkrahje client/server modelit dhe lidhjeve peer-topeer, TOC (Total cost of ownership). Windows 2000 version (Professional, Server, Advanced Server, Datacenter Server) FAT-i dhe NTFS-ja Puna n sistemin operativ Windows (Shembuj) Rrjetimi n Windows 2000 Konceptet e prgjithshme (Protokoli, Mediumi, shtresat e OSI modelit, DNS dhe DHCP-ja) Modeli Workgroup dhe Domen Prparsit dhe mangsit e ktyre modeleve (Lajmrimi i shfrytzuesve, thjeshtsia n implementim, mnyra e ruajtjes s siguris, menaxhimi etj.)
25.05.2004 Sistemet operative 18

Modeli i Workgroup it dhe domain

25.05.2004

Sistemet operative

19

Arkitektura e SO Windows
Arkitektura e kompjuterit Shtresa kryesore (Layered Windows)
User model Kernel model

enviroment subsystem

integral subsystem

Windows 2000 Excutive

Device drivers

Microkernel

HAL (Hardware Abstraction Layers

25.05.2004

Sistemet operative

20

Windows 2000 Arkitektura

25.05.2004

Sistemet operative

21

Sistemi operativ UNIX

Historik i shkurtr 1969 UNIX zhvilluar nga AT&T Bell Labs 1980 UC Berkeley BSD UNIX 4.2 bhet versioni m i perdorshm 1982 U krijua Sun Microsystems 1988 Versione t ndryshme t UNIX-it kombinohen n SVR4 Versionet e Unix-it (SunOS, Linux, Solaris, SCOUNIX) SO UNIX mund t ndahet n: Kernel-i (Programi i par q ekzekutohet, kontrolli i Input/output-it) Programet q ekzekutohen nga vet makina dhe ato nga shfrytzuesi Sistemin e fajllave nga baza e shnimeve
25.05.2004 Sistemet operative 22

Sistemi operativ UNIX

Security Policy n UNIX Disa veori t UNIX-it ( setuid/setgid, chroot etj.) Puna me procese n UNIX Unix si SO multitasking Proceset dhe programet Sistemi i fajllave ne UNIX Disa komanda standarde te UNIX-it ls shfletimi i direktorijumeve dhe fajllave ps shtyp listn e programve q jan t ekzekutuara n at moment etj.
25.05.2004 Sistemet operative 23

Sistemi operativ UNIX

25.05.2004

Sistemet operative

24

Sistemi operativ UNIX

Versionet e SHELL-it (rasti Solaris) Bourne shell ($) Program origjinal i SHELL-it M s shpeshti haset te versioni Solaris I zhvilluar nga Stephen Bourne for AT&T M s shpeshti i shfrytzuar nga administratort e sistemit Korn shell ($) Prsosje e Bourne shell-it Zhvilluar nga Stephen Korn at Bell Labs Vegla t shtuara si aliaset dhe historiku i dokumentave M s shumti i shfrytzuar n industri dhe shfrytzues standard C shell (%) Bazuar n gjuhn programuese C Zhvilluar nga Sun's Bill Joy

25.05.2004

Sistemet operative

25

Sistemi operativ UNIX

File System Sistemi i ngjashm i menaxhimit t fajllave sikurse tek sistemet operative t tjera. Urhdhrat pr pune me fajlla

25.05.2004

Sistemet operative

26

Sistemi operativ UNIX

Sintaksa e shfytzimit t urdhrave nga vija komanduese

25.05.2004

Sistemet operative

27

Fundi
Literatura: J. Glenn Brookshear, Computer Science Addison-wesley (kapitulli 3) Remzi Ademi MS-DOS 6.2 (Vetm pr pjesn e batch fajllave) Windows 2000 Core requirements, Microsoft Corporation (Chapter 1) Literatur nga Interneti pr sistemin operativ UNIX

Fund Prishtin, 25.05.2004

25.05.2004

Sistemet operative

28