I Psychoanaliza Jak pisaa Shoshana Felman, literatura to jzyk, ktrego uywa psychoanaliza, by mwi o sobie samej, by sam siebie

nazywa. Literatura nie jest wic po prostu poza psychoanaliz, skoro motywuje ona i zamieszkuje nazwy jej podstawowych poj [jak na przykad kompleks Edypa, narcyzm, masochizm, sadyzm], skoro stanowi ona wewntrzne odniesienie, za pomoc ktrego psychoanaliza nazywa swoje odkrycia. Ale zwizki midzy psychoanaliz dotycz take innych obszarw. Przede wszystkim: podmiotu, relacji podmiotu ze wiatem oraz struktury i tropologii tekstu literackiego. W pierwszym, heroicznym etapie rozwoju psychoanalizy bohaterem analizy nieodmiennie by pisarz, do ktrego psychiki starano si zajrze poprzez tekst. Wspczenie to ju nie pisarz jako taki, ale podmiot obecny w tekcie oraz sama praca tekstu skrywajcego niejawne treci przyciga zainteresowanie badaczy. Jeli dzi jeszcze psychoanaliza nie stracia swojego krytycznego potencjau, to dlatego e: Podaje w wtpliwo kartezjask koncepcj podmiotu, ktry jasno i wyranie rozpoznaje si we wasnych wytworach. Czy to w wersji Freudowskiej, czy Lacanowskiej podmiot jest przesunity wobec samego siebie i nie wie nigdy, kim jest ani co mwi. Istnieje bowiem sfera niepoddana kontroli podmiotu i t sfer jest Niewiadomo. U Freuda jest ona odgrodzona od wiadomego Ja cenzur, ktra tumi niewygodne treci. U Lacana jest ona ustrukturyzowana jak jzyk, co oznacza, e przemieszcza podmiot midzy obcymi znaczcymi (signfiants), w ktrych nie moe si on odnale. Niewiadomo potraktowana jest jako dyskurs. Freud nie odkry niewiadomoci, ale pierwszy wskaza jej dyskursywn natur: to, e mwi ona poprzez nasz mow, e odzywa si we snach i odsania w pomykach jzyka. Twrczo literacka przypomina obronn dziaalno psychiki, poniewa w obydwu wypadkach midzy wiatem a Ja umieszczony zostaje filtr fantazji, ktry zapobiega doznawaniu przykroci. Tekst literacki nie jest autonomicznym artefaktem, lecz odsya do twrcy, a cilej, do jego niewiadomych fantazji, dziki ktrym rozwizuje on dotkliwe problemy wasnej psyche. Tekst literacki traktowany jest jako symptom, na podstawie ktrego dociera si do ukrytego sensu. W wypadku psychoanalizy Jungowskiej rol symptomw odgrywaj symbole, za rol ukrytego sensu archetyp. Tekst literacki wykazuje strukturaln analogi z marzeniem sennym. Oznacza to, e analiza snu moe sta si wzorcem analizy literackiej, a wwczas jej celem staje si odksztacenie znieksztacenia, jakiemu zostaje poddana ukryta tre snu w procesie pracy marzenia sennego. Jako e praca marzenia sennego ma charakter tropologiczny, analityk musi zmierzy si z maskujc retoryk tekstu, ktra przemieszcza prawdziwe znaczenie. Tekst literacki, jako analogon aparatu psychicznego, jest traktowany jako pole napi i konfliktw, do ktrych ujawnienia i umierzenia w spajajcej interpretacji zmierza interpretator. Nie oznacza to jednak, e kady tekst, podobnie jak kady sen, moe zosta wyjaniony. Na pytanie, czy kady sen moe zosta wyjaniony, naley odpowiedzie przeczco. Zarwno sny, jak i teksty, charakteryzuj si odpowiedni si oporu przeciwko interpretacji, dlatego interpretator skazany jest jedynie na stawianie hipotez muskajcych swymi przypuszczeniami budow aparatu psychicznego i gr aktywnych w nim sil. Tekst literacki mona traktowa jako element interpretacyjnej transakcji midzy pacjentem (pisarzem) a terapeut (czytelnikiem). Interpretacja polega na skonstruowaniu opowieci, ktra odsania sens niedostpny pisarzowi. Relacj midzy autorem a czytelnikiem mona opisywa w kategoriach przeniesienia (Ubertragung, transference), kiedy to czytelnik odpowiada na pragnienie autora wpisane w tekst. Tak jak ten sam bodziec [moe] mie wiele przedstawie, tak te kady prawdziwy twr poetycki jest rezultatem wicej ni jednej pobudki oywionej w duszy poety i dopuszcza wicej ni jedn interpretacj. II. Fenomenologia Do niewtpliwych osigni fenomenologii, gwnie Romana Ingardena, w badaniach literackich naley wprowadzenie do sownika teoretycznoliterackiego kategorii wiata przedstawionego (definiowanego jako korelat aktw quasisdw (wykraczajcych poza opozycj sdw prawdziwych i faszywych), konkretyzacji (jako wypeniania lekturowego scenariusza), czyte1nika implikowanego (zaoonej przez autora instancji odbiorczej). Fenomenologowie odrzucili psychologiczn i biograficzn kategori autora, zastpujc j podmiotem aktw intencjonalnych, utrwalonych w tekcie i domagajcych si twrczej aktywnoci czytelnika. Jak pisa Sartre, autor pisze si do wolnoci czytelnika, i domaga si jej, aby jego dzieo zaistniao. Wprowadzajc na teoretycznoliterack scen czytelnika w gwnej roli, fenomenologowie starali si jednak, w myl zalece Husserla dbajcego o czysto opisu, unika posdzenia o dowolno odczytywania. Jest pewne pisa Iser e kada odpowied na tekst jest subiektywna, lecz nie oznacza to, e tekst znika w prywatnym wiecie swych indywidualnych czytelnikw. Lekturze nie zagraa to niebezpieczestwo, albowiem sumowanie znaczenia tekstu nie jest kwesti jednostkowych kaprysw, lecz wypeniania warunkw wpisanych w struktur samego dziea. Sens dziea powstaje na przeciciu dwch perspektyw: tekstu i recepcji, czyli zoonego oddziaywania samego dziea oraz recepcji historycznie uwarunkowanego czytelnika. W ten sposb fenomenologia sytuuje si na przeciwlegym biegunie strukturalizmu, jeli chodzi o genez znaczenia: dla strukturalistw znaczenie wytwarzane jest poprzez relacje wewntrzsystemowe (wewntrztekstowe), dla fenomenologw przez akt wiadomoci intencjonalnej. Opozycja systemu (tekstu) i aktu (intencji) tworzy najoglniejsze ramy dwudziestowiecznych teorii literatury. Obecnie fenomenologia utracia sw niegdysiejsz dynamik, a rodowisko fenomenologiczne nie bierze ju tak oywionego udziau w dyskusjach na temat literatury. Za najciekawsz, krytyczn kontynuacj myli Husserla naley uzna hermeneutyczne dociekania Hansa-Georga Gadamera i Paula Ricoeura, ktre wiele take zawdziczaj wczesnym rozprawom ucznia Husserla Martina Heideggera, oraz prace Hansa Roberta Jaussa, ktry udanie zastosowa Gadamerowsk koncepcj fuzji horyzontw do bada historycznoliterackich. Teorie Ingardena, cho nale niewtpliwie do kanonu wiedzy teoretycznoliterackiej, nie znajduj dzi wielu zwolennikw, co naley tumaczy ich nik przydatnoci w procesie interpretacji poszczeglnych tekstw i znikomym zainteresowaniem dla kontekstualnego usytuowania literatury. Nadzieje Husserla na stworzenie bezzaoeniowego fundamentu wszelkich nauk take w wietle rozwoju dwudziestowiecznej filozofii i wiedzy o literaturze okazay si ponne. Upad te jeden z najwaniejszych pewnikw fenomenologii Husserlowskiej przekonanie, i teori definiujemy przez idealn tre moliwego poznania, a take przewiadczenie, i krlestwo prawdy obiektywnie dzieli si na obszary odpowiadajce okrelonym dyscyplinom naukowym. Intensywny rozwj bada interdyscyplinarnych oraz intensywna nieufno wobec Teorii nie daj si uzgodni z fenomenologicznym postulatem czystego opisu ejdetycznego.

III Formalizm rosyjski Dokonania teoretyczne formalistw rosyjskich, zarwno w okresie wczesnym (19161924) (punkty 16), jak i pnym (19251929) (punkty710), mona sprowadzi do nastpujcych gwnych tez. Przeycie artystyczne to przeycie formy (Szkowski), ktra stawia opr (Jakobson). Literatur, jak sugerowa to onegdaj Mal1arm, robi si nie z myli, lecz z jzyka. To nie z myli robi si wiersze. Robi si je ze sw. Materiaem poezji s nie obrazy i nie emocje, lecz sowo (yrmunski). Istniej dwa podstawowe uycia jzyka: poezja i proza. Poezja to jzyk w jego estetycznej funkcji (Jakobson). Proza to jzyk w funkcji komunikacyjnej. Poezja uniezwykla komunikacj jzykow. Przedmiotem teorii literatury jest literacko, czyli dominanta (Jakobson) funkcji estetycznej (autotelicznej). Teoria zajmuje si funkcj jzyka w dziele literackim, a nie jego pozajzykowym uwarunkowaniem (genez). Literacko definiuje si poprzez odczuwalno formy (Eichenbaum), czyli chwyt (Szkowski). Chwyt to konstrukt artystyczny utrudniajcy widzenie rzeczywistoci. Zadaniem poezji (i szerzej: sztuki) jest wyzwalanie rzeczy z automatyzmu percepcji (Szkowski). Chwyty; ktre ulegy systematyzacji, to formy literackie (tropy retoryczne, strategie narracyjne, gatunki, style), uzalenione od kontekstu historycznego. Chwyt jest jedynym bohaterem bada literackich (Jakobson). Formy literackie podlegaj nieustannej zmianie, zarwno w porzdku synchronicznym (literatura danej epoki), jak diachronicznym (tradycja). Literatur danej epoki tworzy system wzajemnych odniesie intertekstualnych. Oznacza to, e nie da si rozpatrywa zjawisk literackich poza ukadem ich wzajemnych odniesie (Tynianow). Tradycja jest dynamiczn przestrzeni intertekstualn, w ktrej wyczerpane formy zostaj zastpione nowymi (parodia), wprowadzonymi z peryferii do centrum systemu (kanonizacja). Formalizm powsta jako teoria esencjalistyczna i powoli ewoluowa w stron historycznoci rozumianej wszelako immanentnie, ograniczonej do zmian w obrbie systemu literackiego. Formalici unikali badania odniesie tekstu literackiego pozaliterackiej rzeczywistoci, cho Szkowskiego teori chwytu mona interpretowa jako nowoczesn teori dowiadczenia estetycznego jako takiego. Wysunicie chwytu literackiego na czoo najwaniejszych zagadnie literaturoznawczych oznaczao brak zainteresowania ideologicznymi i spoecznymi kontekstami literatury, co stao si powodem ostrej krytyki marksistowskiej, a nastpnie wraz z intensywn kampani antyformalistyczn w Rosji Sowieckiej upadkiem caej szkoy. Podobny scenariusz metodologiczny cho bez ingerencji wadzy politycznej odnajdziemy po latach w dwch odmiennych kontekstach: w amerykaskiej wersji formalizmu, czyli New Criticism, oraz we francuskim strukturalizmie szczeglnie w teorii literatury rozwijanej przez Grarda Genettea. Cho formalici byli twrcami teorii literatury, nie traktowali teorii czoobitnie i autonomicznie. Eichenbaum pisa: W naszej pracy naukowej uznajemy teori wycznie jako hipotez robocz, za ktrej pomoc fakty zostaj wydobyte na wiato dzienne, usensownione, to znaczy uwiadomione jako prawidowe, i staj si przedmiotem analizy. W ten sposb formalici postpowali podobn drog co Husserl, wedle ktrego akt wiadomoci nadawa sens kademu zjawisku pojawiajcemu si w jej polu. Rnili si jednak od Husserla (i innych fenomenologw) tym, e zajmowali si analiz pojedynczych zjawisk w tym wzgldzie, w jakim ujawniaj one swoj wyjtkowo na tle systemu literackiego.

IV Formalizm amerykaski New criticism Tezy Nowej Krytyki literatury, nawet wziwszy pod uwag rnice w pogldach jej przedstawicieli, s do spjne i atwe do streszczenia: Jzyk poetycki (emotywny wedug Richarda) zasadniczo rni si od jzyka referencjalnego (symbolicznego), podobnie jak sowo poetyckie rni si od sowa prozaicznego. Sowo w sensie poetyckim jest rzecz sam w sobie i zawiera wszystkie swoje znaczenia, podczas gdy sowo w sensie prozaicznym jest jednopaszczyznowe i funkcjonalne. Rozrnienie to, obecne take w postaci opozycji poetyki i retoryki, jest fundamentalne dla kadej postawy formalistycznej czy szerzej modernistycznej. Z tego powodu mona miao stwierdzi, e Nowa Krytyka jest literaturoznawczym odpowiednikiem modernistycznych teorii estetycznych. Utwr poetycki odsya do wyobraniowego ycia [imaginative life] poety, ktre scala w sobie rozbiene dowiadczenia. Nie jest jak utrzymywali niektrzy romantycy poezj serca i wzrusze, lecz intelektu i wyobrani. Jako taki utwr poetycki jest autonomiczn, samowystarczaln caoci, zbudowan z wewntrznych napi (ironii i paradoksw). Do jego odczytania niepotrzebna jest znajomo kontekstu pozaliterackiego. Jak pisa Eliot, nie potrzebuj dla zrozumienia Lucy Poems [Wordswortha] adnego innego wiata, prcz tego, ktre wiersze te z siebie emanuj. Odrniajc si od jzyka prozaicznego, jzyk poezji podobnie jak w teorii rosyjskich formalistw zrywa z nawykami potocznej komunikacji. Niemal wszelka dobra poezja zbija nas z pantayku. Nie jest take poezja podporzdkowana adnemu zewntrznemu celowi, i dlatego jest autoteliczna. Poezja znajduje swj prawdziwy poytek w swej doskonaej bezuytecznoci. Krytyk zajmuje si odsanianiem organicznej jednoci dziea poprzez scalanie jego pozornej niespjnoci. Podobnie myla o interpretacji Gadamer, kiedy pisa w ksice o Celanie, e w efekcie rozumienia w tekcie wszystko si wygadza i napina, spjno wyranie wzrasta, wzrasta oglna moc zobowizywania interpretacji. Na biegunie cakiem przeciwlegym umieci si dekonstrukcjonizm szukajcy miejsc niespjnych i osabiajcych organiczn jedno dziea. Krytyka, jako dziaalno naukowa i obiektywna (a nie: impresjonistyczna i subiektywna), nie interesuje si ani intencj poety, ani te realnym wpywem na czytelnika, albowiem liczy si jedynie tekst sam w sobie. Krytyk powinien raczej odnosi si do natury przedmiotu ni do efektu, jaki wywouje w podmiocie. Z tego powodu nie rozumienie wiersza jest istotne, ale przyjemno, jak on sprawia w lekturze (jako autonomiczny, pikny przedmiot), podobnie jak celem ycia nie jest zrozumienie wiata, ale zachowanie odpornoci i rwnowagi oraz to, aby y tak dobrze, jak si da. Odbir wiersza powinien by wic kontemplatywny i bezinteresowny, pozbawiony jakichkolwiek odniesie do sytuacji spoecznej pisarza i czytelnika. Spoeczna funkcja krytyki polega na wydobyciu dla wasnej publicznoci tego, czego ona pragnie, organizowaniu tego, co moe stworzy, a mianowicie smaku epoki. Jakkolwiek mona krytykowa filozoficzne i estetyczne przesanki tkwice podstaw Nowej Krytyki, to jednak nie mona zaprzeczy, e dziki niej zarzucono redukcjonistyczn i impresjonistyczn postaw wobec dziea literackiego i stworzono w Ameryce warunki do penej profesjonalizacji i formalizacji bada literackich jako osobnej dyscypliny.

V Bachtin Bachtinowska antropologia kultury i literatury daje si podsumowa w nastpujcych punktach: Sens ma charakter podmiotowy a nie strukturalny. Czowiek jest istot dialogow, to znaczy definiuje wasn tosamo przez odniesienie do cudzych sw. Podobnie nie istnieje czysta wiadomo, ktra jak utrzymywa Husserl dana jest sobie samej w akcie niezakconej percepcji. Zarwno wiadomo, jak i tosamo czowieka s trwale zmediatyzowane i nie daj si okreli w oderwaniu od rozbrzmiewajcej wok niego mowy. W tym sensie Bachtin mieci si w nurcie antykartezjaskiej filozofii hermeneutycznej. Kultura jest przestrzeni rnorodnych, cierajcych si ze sob d y s k u r s w , co oznacza, e nie istnieje jeden jzyk opisujcy rzeczywisto. To czy Bachtina zarwno z pragmatyzmem, jak i z badaniami kulturowymi. W istocie, literaturoznawstwo powinno zacieni zwizek z histori kultury. Jzyk nie jest systemem abstrakcyjnych kategorii, lecz nonikiem ideologii, czyli wiatopogldu. Nie ma sw, ktre wolne byyby od wiatopogldowego nacechowania (nie istniej sowa niczyje), a to z tego powodu, e jzyk definiuje si nie przez swoj systemowo, lecz zwizki podmiotu mwicego z rzeczywistoci przeniknit innymi jzykami, innymi gosami. Dzieo literackie nie jest tworem zamknitym i autonomicznym, lecz wielogosow i rnojzyczn wypowiedzi zanurzon w prozaicznym ywiole mowy codziennej. Dzieo literackie jest wypowiedzi tworzc ogniwo w acuchu obcowania jzykowego i yje jedynie w kontakcie z innymi dzieami. Analiz wypowiedzi ze wzgldu na jej intertekstualne (rnojzyczne) usytuowanie zajmuje si nie stylistyka, lecz m e t a l i n g w i s t y k a . VI Hermeneutyka Hermeneutyka najoglniej oznacza sztuk i teori interpretacji. Zarwno z historycznego, jak i systematycznego punktu widzenia naley wydzieli trzy podstawowe znaczenia tego terminu, w zalenoci od celu i istoty hermeneutycznego przedsiwzicia Mamy wic: Sztuk interpretacji tekstw. Tu najwaniejszym pytaniem jest pytanie o znaczenia tekstu, o to, jak je objani (zaoywszy, e tkwi one ju gotowe w tekcie) lub jak je skonstruowa (przy zaoeniu, e interpretacja jest tworzeniem znaczenia). Sztuka interpretacji dzieli si z grubsza na dwie szkoy: odtwrcz, ktra zakada, e trzeba wypracowa szczegowe techniki egzegetyczne pozwalajce na odtworzenie pierwotnego sensu, oraz twrcz, ktra zakada, e sens rodzi si w kadym kolejnym akcie interpretacji. Pierwsza z nich bardziej esencjalistyczna opiera si na przekonaniu, ze istnieje wierna i prawdziwa wykadnia tekstu, zgodna z jego rdow intencj ulokowan bd to w autorze (intentio auctoris), bd to w samym tekcie (intentio operis). Druga bardziej pragmatyczna stoi na stanowisku, e nie istnieje gotowa prawda tekstu do odkrycia, za interpretator narzuca tekstowi sens zgodnie z wasn postaw i sytuacj. Esencjalici nazywaj pragmatystw relatywistami, a pragmatyci esencjalistw metafizykami. Porednim rozwizaniem jest hermeneutyka Gadamera: interpretacja zaley od usytuowania interpretatora, ktry wszelako uzaleniony jest od swojego przedmiotu. Sytuacj t stara si podda refleksij teoria interpretacji. Pyta ona o to, jak w ogle moliwa jest interpretacja (a take: jak w ogle moliwe jest rozumienie) jako szczeglny rodzaj poznania i jakie s najoglniejsze reguy uprawomocnienia wynikw interpretacji. Pytania te prowadz do sporw na temat tego, czy teoria interpretacji jest w ogle potrzebna sztuce interpretacji. Zwolennicy teorii przekonuj swoich oponentw, e kady powinien wiedzie, co robi, i troszczy si o intersubiektywne uzasadnienie efektw swego dziaania (kto tego nie robi, jest relatywist), tymczasem zwolennicy sztuki interpretacji odpowiadaj, e ich interesuje przede wszystkim ciekawa interpretacja, ktra powie innym co o nich samych. Teoretycy wierz, e mog wyj z wasnej sytuacji interpretacyjnej i podda nieuwikanej refleksji samych siebie, antyteoretycy uwaaj, e jest to zasadniczo niemoliwe, bo nic, cznie z teori, nie jest wolne od interpretacji. Przeniesiony na grunt ycia spr ten pokazuje, e istnieje egzystencjalny wymiar hermeneutyki, w ktrym interpretacja nie jest form wiedzy, lecz ycia. Nie chodzi tu o objanianie tekstw, lecz o to, jak w ogle mog y w wiecie, ktry jest moim wiatem, i jak mog istnie wrd znacze wytwarzanych przez innych. W ten sposb zakrelone zostaj trzy podstawowe wymiary hermeneutyki: egzegetyczny, epistemologiczny i egzystencjalny. Sztuka interpretacji zakada, e teksty skadajce si na nasz kultur domagaj si interpretacji, ktra rekonstruuje lub konstruuje ich znaczenia. Teoria interpretacji zakada, e interpretacja jest szczeglnym rodzajem poznawania wiata. (interpretuj, bo wymaga tego moj wiedza na temat wiata). Hermeneutyka egzystencjalna zakada, e interpretacja jest sposobem bycia-w-wiecie (interpretuj, bo wymaga tego wiat, ktrego jestem czci). W dwudziestowiecznej hermeneutyce (Gadamer, Ricoeur), ktra powstaa w wyniku sprzeciwu wobec epistemologicznych roszcze rozumu, nakadaj si na siebie wykadnia pierwsza i trzecia. Egzegeza odsya do egzystencji i odwrotnie: ycie duchowe interpretatora ma zasadniczy wpyw na sens komentowanych przez niego tekstw. Ale istnieje take olbrzymi obszar teoretyczny, w ktrym nadal stawiane s pytania podstawowe: czym jest interpretacja i jakie s metody uzasadniania jej wynikw? VII Strukturalizm (I) Wczesny strukturalizm w wiedzy o literaturze rozwin si gwnie dziki inspiracjom jzykoznawcw przede wszystkim badacza szwajcarskiego Ferdinanda de Saussurea, a take rosyjskiego Nikoaja Trubieckiego. W wypadku de Saussurea najbardziej wpywowa okazaa si koncepcja systemu jzyka, a take oglna idea jzykoznawstwa jako nauki obje sformuowane w wydanym ju po mierci uczonego Kursie jzykoznawstwa oglnego (1916). Gdy za chodzi o Trubieckiego szczeglnie inspirujca staa si jego teoria fonologiczna. Najwaniejszym zadaniem dla de Saussurea byo wyznaczenie oglnych waciwoci abstrakcyjnego systemu jzyka, ktry przeciwstawia konkretnej mowie uyciu jzyka w aktach wypowiedzi. Myl teoretyczna de Saussurea miaa charakter dualistyczny podstawow zasad konstrukcji systemu jzyka, a take samego jzykoznawstwa byy w jego ujciu opozycje, dostrzegane na rnych poziomach: poczwszy od opozycji binarnej okrelajcej rnice dwikowe w jzyku (rnice fonemw), poprzez dualistyczn budow samego znaku jzykowego (zoonego z tego, co znaczce, signifiant, i tego, co znaczone, signifie, a wic cigu dwikowego i pojcia), a do wspomnianej opozycji systemu (jzyka) i mowy (langue/parole) oraz opozycji synchronii i diachronii. Skoncentrowana na wewntrznej organizacji systemu jzykowego teoria de Saussurea miaa charakter synchroniczny (a wic pomijaa zmiany jzyka w czasie), izolowaa przy tym jzyk od przedmiotw i zjawisk zewntrznych (co byo widoczne ju w samej strukturze znaku czcego dwiki i pojcia, a nie na przykad oznaczniki i oznaczane przedmioty). De Saussurea nie interesowali te uytkownicy jzyka ani funkcjonowanie jzyka w yciu spoecznym. Jego gwnym celem byo stworzenie obiektywnej nauki o jzyku, za oglny system jzyk a przyjty jako podstawowa kategoria w przeciwiestwie do zrnicowanej, nie zawsze przewidywalnej i trudnej do opanowania mowy mg rwnie zagwarantowa pojciow czysto tej nauki. Idc tropem de Saussurea, strukturalici literaturoznawcy rwnie interesowali si systemowymi waciwociami jzyka literatury, koncentrujc si na jego wewntrznej organizacji niezalenej od rzeczywistoci pozajzykowej, uytkownikw jzyka, zmian historycznych, a take indywidualnych wypowiedzi. Pocztkowo ich celem byo rwnie zbudowanie nauki o literaturze opartej na mocnych podstawach. Bardzo szybko jednak cel ten zdominoway zadania praktyczne zwaszcza analiza strukturalna dziea literackiego a refleksja teoretycznoliteracka zostaa poszerzona perspektyw historyczn i komunikacyjn. Pierwsza ze szk powstaych na gruncie strukturalizmu Praska Szkoa Strukturalna postawia sobie przede wszystkim za cel adaptacj koncepcji de Saussurea do literaturoznawstwa i jej rozwinicie z uwzgldnieniem specyfiki literatury. Strukturalici prascy przyjli, e jzyk poetycki skonstruowany jest analogicznie do jzyka oglnego (to znaczy wystpuj w nim poziomy: fonologiczny, morfologiczny, leksykalny i skadniowy), rni si jednak od jzyka oglnego swoj autotelicznoci (to jest zdolnoci do uwydatniania samych znakw jzykowych) oraz moliwoci aktualizacji ktrego z poziomw (wysunicia go na pierwszy plan). Najwaniejszym zadaniem dla badaczy tej szkoy (zwaszcza dla Jana Mukaovskiego i Romana Jakobsona) stao si okrelenie specyfiki jzyka poetyckiego a wic jego oglnych, uniwersalnych i ponadczasowych cech. Obaj badacze odkrywali te cechy w funkcjonalnoci jzyka poetyckiego w jego funkcji estetycznej (Mukaovski) bd funkcji poetyckiej (Jakobson). W jednym i drugim wypadku funkcja ta (skierowujca uwag na sam znak jzykowy) nie bya jednak odizolowana od innych funkcji penionych przez wypowied literack. W koncepcji Mukaovskiego zostaa ona powizana rozmaitymi relacjami z funkcjami praktycznymi jzyka: przedstawiajc, ekspresywn oraz impresywn (wyrnionymi za jzykoznawc niemieckim Karlem Bhlerem). Gdy za chodzi o Jakobsona do ukadu tego dodatkowo dochodzia jeszcze funkcja fatyczna i funkcja metajzykowa. W jednej i drugiej koncepcji funkcja estetyczna lub poetycka wchodzia w dynamiczne zalenoci z pozostaymi funkcjami, wytwarzajc szczeglnego rodzaju napicia pomidzy autotelicznoci (eksponowaniem samych znakw poetyckich jako takich) a komunikacj (ich nastawieniem na porozumienie).

I konsekwentnie za najistotniejsz waciwo jzyka poetyckiego uznane zostao zarwno przez Mukaovskiego, jak i Jakobsona dominowanie nim funkcji estetycznej/poetyckiej (kierujcej uwag odbiorcy na sam znak jzykowy) oraz wchodzenie tej funkcji w dynamiczne relacje z pozostaymi funkcjami jzykowymi (komunikacyjnymi). Wedug badaczy z Pragi, struktury literackie (artystyczne) charakteryzoway si skomplikowanymi ukadami wewntrznymi poszczeglnych elementw, nie byy za tylko ich sum. Waciwe byy im przede wszystkim wewntrzne napicia powstawanie zakce i ksztatowanie si na nowo. Uniwersum literackie tworzyy struktury wyszego rzdu (tradycja literacka, jzyk poetycki) oraz struktury niszego rzdu (dziea/utwory literackie). Relacja midzy tymi strukturami bya hierarchiczna. W schykowym okresie dziaalnoci badacze Szkoy Praskiej zwrcili rwnie uwag na to, e nie tylko organizacja wewntrzna struktur literackich ma charakter systemowy, ale e takie waciwoci mona rwnie dostrzec, gdy chodzi o sfer semantyczn. Kolejnym zadaniem miaa sta si wic strukturalna analiza znaczenia literackiego kierunek, ktry zosta precyzyjnie nakrelony (na przykad przez Mukaovskiego w pracy O jzyku poetyckim). Projekt ten nie zosta jednak do koca zrealizowany. Badacze czescy przyjli te konsekwentnie perspektyw funkcjonaln i semiologiczn. Bardzo istotne w ich refleksji teoretycznej byo rwnie ujmowanie literatury w aspekcie komunikacyjnym. Dzieo literackie miao wic charakter znakowy, a jego specyfik okrelao penienie rozmaitych funkcji jzykowych w podstawowym ukadzie komunikowania: nadawca komunikat odbiorca (u Mukaovskiego) oraz nadawca komunikat odbiorca + kontekst, kontakt, kod (u Jakobsona). Rwnie wanym przedsiwziciem stao si dla badaczy Szkoy Praskiej okrelenie podstawowych zasad metodologii historii literatury. Podj si tego zadania w szczeglnoci Felix Vodika, opracowujc szczegowy projekt metodologiczny dla bada historycznych. Po zakoczeniu oficjalnej dziaalnoci Szkoy Praskiej w pnych latach czterdziestych idee czeskich strukturalistw w latach pidziesitych i szedziesitych kontynuowa Roman Jakobson, zwaszcza w pracach Poetyka w wietle jzykoznawstwa oraz Poezja gramatyki i gramatyka poezji, podtrzymujc cis zaleno i wspdziaanie metod lingwistycznych i analizy stylistycznej oraz wersologicznej poezji. Myl t podjli rwnie francuscy strukturalici w poowie lat szedziesitych (midzy innymi Roland Barthes i Grard Genette), goszc z kolei cise pokrewiestwo midzy metodami analizy strukturalnej a krytyk literack jako analizowaniem form jzykowych, nie za treci przekazywanych przez literatur. Jedn z najsynniejszych teorii nurtu lingwistycznego strukturalizmu staa si koncepcja Tzvetana Todorova zawarta w jego Poetyce (1968), w ktrej z kolei stanowczo rozdziela on poetyk (wanie jako badanie form jzykowych) i interpretacj (jako analizowanie treci przekazw literackich). VIII Semiotyka Semiotyka jako oglna wiedza o znakach rozwina si ju w staroytnoci. Wtedy te wprowadzono podstawowe rozrnienia na oznaki i znaki, zdefiniowano znak, a take sam semiotyk. Pierwsze stulecia w rozwoju semiotyki upyny midzy innymi pod znakiem sporw na temat naturalnej lub konwencjonalnej natury znakw. Wspczesna wiedza o znakach uksztatowaa si przede wszystkim pod wpywem dwch tradycji: semiotycznej na gruncie filozofii i logiki (pragmatyzm Charlesa Sandersa Peircea i filozofia neopozytywistyczna Ludwiga Wittgensteina i Rudolfa Carnapa), oraz semiologicznej na gruncie jzykoznawstwa oglnego (Ferdinanda de Saussurea). Myl Peircea kontynuowali midzy innymi Charles Kay Ogden i Ivor Armstrong Richards oraz Charles Morris, ktry dokona podziau semiotyki na semantyk, syntaktyk i pragmatyk. Na gruncie wiedzy o literaturze perspektyw semiologiczn przyjy waciwie wszystkie orientacje i szkoy strukturalistyczne w szczeglnoci za Praska Szkoa Strukturalna. W perspektywie tej dzieo literackie uznawane byo za szczeglnego rodzaju twr znakowy uczestniczcy w aktach komunikacji. W latach szedziesitych istotny wpyw na wiedz o literaturze wywary take pogldy semiologa francuskiego Emilea Benvenistea zwaszcza jego przekonanie o koniecznoci przejcia od semiologii systemu jzykowego do semiologii wypowiedzi, a take podjte przez niego prby opisu struktur semantycznych jzyka. Najwaniejsze dokonania teorii literatury zorientowanej semiotycznie i semiologicznie wizay si z pracami Jurija M. otmana i tak zwanej Szkoy z Tartu, Umberto Eco i semiotycznej teorii interpretacji oraz Rolanda Barthesa i analizy semiologicznej mitu. Jurij M. otman upowszechni na gruncie semiologicznej teorii literatury kategori modelu / modelowania artystycznego i koncepcj wtrnego systemu modelujcego (kadego innego ni jzyk naturalny systemu semiotycznego, skonstruowanego jednak na wzr jzyka naturalnego jako najdoskonalszego z systemw semiotycznych), przeanalizowa rwnie procesy powstawania znaczenia w literaturze, uznajc je za rodzaj przekodowa wewntrznych (w ramach tego samego systemu) lub zewntrznych (pomidzy rnymi systemami). Za pomoc tych kategorii zinterpretowa na przykad romantyzm literacki (jako system o dominujcych przekodowaniach wewntrznych) oraz realizm (nastawiony na przekodowania zewntrzne). Szczegowo opisa rwnie waciwoci tekstu artystycznego i okreli oglne cechy kultury jako systemu semiologicznego. Umberto Eco wykorzysta teori semiotyczn do gruntownej analizy natury interpretacji i zalenoci midzy trzema rodzajami intencji zaangaowanymi w procesy interpretowania literatury intencj autorsk, intencj dziea oraz intencj czytelnika. Uwydatni on znaczenie czytelnika i inwencji czytelniczej w procesie odczytywania znacze dziea literackiego, jednak odegna si stanowczo od cakowitej swobody interpretacyjnej. Wprowadzi rwnie kategori czytelnika modelowego jako wpisanego w struktur dziea autorskiego projektu czytelnika poprawnie odczytujcego znaczenia tego dziea. Roland Barthes z kolei zmobilizowa analiz semiologiczn dla potrzeb teorii mitu i ukrytych ideologii rzdzcych wspczesnymi mitami. Zarwno mit, jak i literatur okreli jako systemy drugiego stopnia, ktre wyposaone s w nadbudowane systemy znaczeniowe typu ideologicznego. Przyznawa jednak literaturze, a zwaszcza poezji, szczegln rol w demaskowaniu mechanizmw kradziey jzyka dokonywanej w celach mistyfikacji i manipulacji ideologicznej. IX Strukturalizm (II) Powojenny strukturalizm francuski zainspirowany zosta przede wszystkim myl antropologa i filozofa Claudea Lvi-Straussa, ktry przenis na grunt bada etnograficznych teorie jzykoznawcze de Saussurea i Trubieckiego, powoujc do ycia now dyscyplin humanistyczn a n trop logi strukturaln. Lvi-Strauss rozszerzy pojcie jzyka na rozmaite przejawy aktywnoci kulturowej czowieka (na przykad rytuay, obrzdy, praktyki religijne, relacje pokrewiestwa w plemionach prymitywnych, sposoby jedzenia, tworzenie mitw itp.). Jego celem na wzr de Saussurea byo znalezienie i opisanie owego jzyka, to znaczy ukrytych systemw rzdzcych wszelkimi kulturowymi praktykami. Poszukujc dowodw na systemow organizacj kultury, twrca antropologii strukturalnej stara si okreli jednostki elementarne waciwe poszczeglnym typom zachowa kulturowych (przez analogi do fonemw) i tak na przykad za jednostki elementarne mitw uzna mitemy (pojedyncze zdarzenia stanowice samodzielne caoci w przebiegu fabuy mitu). Zdaniem filozofa, dziki takim analizom mona byo jednoczenie odkry u ni- wersal n e struktury rzdzce ludzkim umysem. Goszc tez o jzykowym charakterze umysu i o rzdzcych nim nieuwiadamianych strukturach typu jzykowego, Lvi-Strauss nada jednoczenie strukturalizmowi rang systemu filozoficznego. Ostatecznie filozof uzna, e to wanie mity stanowi uniwersalny jzyk kultury, jej ukryt i nieuwiadamian struktur one bowiem powstaway we wszystkich krgach kulturowych, ich mitemy okazyway si na og zblione do siebie (zmieniay si w nich na przykad imiona i atrybuty postaci, ale przebiegi zdarze byy bardzo podobne) i mona je byo uzna za uwewntrzniony system nakazw i zakazw spoecznych. Tak zwana szkoa narratologii francuskiej (Roland Barthes, Claude Brmond, Tzvetan Todorov, Algirdas J. Greimas), zainspirowana zarwno myl Claudea Lvi-Straussa, jak i badaniami nad bajk magiczn rosyjskiego folklorysty Wadimira Proppa oraz najnowszymi zdobyczami jzykoznawstwa strukturalistycznego (w szczeglnoci gramatyk transformacyjno-generatywn Noama Chomskyego), opracowaa wstpny projekt analizy strukturalnej opowiada. Analiza strukturalna opowiadania miaa by pierwszym krokiem na drodze do skonstruowania gramatyki opowiadania (hipotetycznego modelu kompetencji narracyjnej, to znaczy zdolnoci do wytwarzania wszelkich moliwych opowieci literackich), a w dalszej konsekwencji gramatyki literatury, to znaczy regu rzdzcych powstawaniem wszelkiej literatury. Z kolei polska szkoa komunikacji literackiej, z inspiracji myl strukturalistw praskich, a take semiologii i socjologii literatury oraz teorii lektury (od Romana Ingardena przez Jeana Paula Sartrea, a do prac niemieckich estetykw recepcji Hansa Roberta Jaussa i Wolfganga Isera) skupia si na gruntownych analizach literackiej sytuacji komunikacyjnej (zwaszcza ukadu relacji midzy obrazem nadawcy a projektem odbiorcy wpisanymi w reguy konstrukcji dziea literackiego).

Schyek strukturalizmu w badaniach literackich zaowocowa rozmaitymi badaniami nad tak zwan intertekstua1noci na przykad typologiami odniesie i zalenoci midzytekstowych oraz sformuowaniem oglnych zasad semantyki intertekstualnej, dokonanymi przez badaczy francuskich przede wszystkim Grarda Genettea i Michela Riffaterrea. X Poststrukturalizm Dystans czasowy dzielcy nas od pierwszych przejaww poststrukturalizmu pozwaa ju zobaczy jego wewntrzne zrnicowanie, uchwyci dynamik, a nawet dostrzec wyrane fazy rozwojowe. Niektrzy badacze s zdania, e niemal od samego pocztku (a przynajmniej od lat siedemdziesitych) poststrukturalizm by nurtem niejednorodnym. Od pocztku bowiem patronowali mu myliciele, ktrzy prezentowali nie tylko rne pogldy, ale take kierowali si odmiennymi celami. Byli to przede wszystkim: Jacques Derrida, Roland Barthes i Michel Foucault oraz Julia Kristeva. W artykule Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych oraz w ksice pod tytuem O gramatologii Jacques Derrida zainicjowa dekonstrukcyjn krytyk strukturalizmu, a take caego nowoczesnego paradygmatu wiedzy, ktrego strukturalizm by, w jego przekonaniu, najdoskonalszym wcieleniem. Gwnym celem Derridy byo nadwtlenie konstrukcji pojciowych zachodniej metafizyki, co porednio mogo si dokona poprzez krytyczne analizy dzie de Saussurea i Lvi-Straussa, a take poprzez podwaenie kategorii znaku i struktury kluczowych poj strukturalizmu. Roland Barthes z kolei podj si krytyki tradycyjnego modelu literaturoznawstwa kulminujcego w strukturalizmie, dyskredytujc zwaszcza pokusy uczynienia z wiedzy o literaturze mocnej nauki. Gwnymi obiektami jego atakw stay si: statyczne ujcie dziea literackiego (jako depozytu sensu), mimetystyczna idea interpretacji (jako biernego odtwarzania prawdy utworu literackiego lub zawartej w nim intencji autorskiej), restrykcyjnie potraktowana kategoria autora (jako stranika sensu zawartego w dziele literackim) oraz sama kategoria prawdy, traktowana jako jeden dogmatw krytyki literackiej. Julia Kristeva poddaa krytyce nowoczesn ideologi dominujc w dotychczasowej wiedzy o literaturze. Ideologia ta prowadzia w jej przekonaniu do uprzedmiotowienia dziea literackiego i odebrania twrczych moliwoci praktyce interpretacyjnej. Promujc, gwnie na gruncie francuskim, myl Michaia Bachtina, przyczynia si badaczka w najwikszym stopniu do kariery teorii intertekstualnoci w wiedzy o literaturze. Michel Foucault z kolei skierowa uwag badaczy literatury i krytykw na badanie napi pomidzy podmiotem a dyskursem, za dziki uwanej analizie mechanizmw wadzy ukrytych w jzyku zainspirowa polityczny i etyczny zwrot literaturoznawstwa. Dlatego te historycy poststrukturalizmu skonni s rozrnia co najmniej dwie jego gwne odmiany: tekstua1n (z inspiracji Derridy, Barthesa oraz Kristevej) oraz wiatow (z inspiracji Foucaulta). O ile w wypadku pierwszej waciwej na przykad wczesnym odmianom krytyki dekonstrukcyjnej nacisk kadziony by przede wszystkim na analizy tekstw, o tyle w drugiej zwizanej przede wszystkim z tak zwanym Nowym Historyzmem lub pniejsz faz w rozwoju dekonstrukcjonizmu amerykaskiego istotny sta si wzgld na etyczno-polityczne konsekwencje strategii analitycznych i praktyk interpretacyjpych. Zwolennicy takiego podziau zwracaj rwnie uwag na to, e dopiero zmierzch klasycznej dekonstrukcjonistycznej Szkoy z Yale umoliwi otwarcie literaturoznawstwa amerykaskiego na problematyk spoeczn, ideologiczn i wysun na plan pierwszy cele praktyczne. Natomiast przeciwnicy takiego rozrnienia krytykuj jego arbitralno, argumentujc, e w rozmaitych dokonaniach krytycznych poststrukturalizmu obydwa te aspekty byy zawsze nierozdzielne, motywacje za etyczno-polityczne od samego pocztku przywiecay wszelkim wysikom jego twrcw, a zwaszcza Derridzie i klasycznym dekonstrukcjonistom amerykaskim. Co wicej, twierdz oni, e to wanie owa ,klasyczna dekonstrukcja najbardziej oskarana o tekstualny narcyzm i polityczny indyferentyzm umoliwia gruntowne przeobraenia w amerykaskiej wiedzy o literaturze, dajce si najtrafniej wyrazi przez tytuy dwch ksiek amerykaskiej dekonstrukcjonistki uczennicy Derridy Barbary Johnson: przejcie od rnicy krytycznej do wiata rnic. Inna prba periodyzacji poststrukturalizmu rozrnia take dwa etapy nurtu, cho nieco inne s w tym wypadku wzgldy przemawiajce za tym podziaem. Wymienia si tutaj najczciej: Faz I (zwan take negatywn lub krytyczn) przypadajc mniej wicej na lata 19661985. W fazie tej, zwizanej gwnie z dekonstrukcj Jacquesa Derridy oraz z klasycznym dekonstrukcjonizmem amerykaskim tak zwanej Szkoy z Yale (Paul de Man, Joseph Hillis Miller, Barbara Johnson), a take z myl pnego Barthesa i Foucaulta dominowa sceptycyzm oraz postawy polemiczno-krytyczne. Przebiegaa ona szczeglnie pod znakiem krytyki strukturalizmu oraz caego nowoczesnego paradygmatu naukowej wiedzy o literaturze (obiektywnej, autonomicznej, uniwersalnej, posugujcej si neutralnym metajzykiem), ktrej model przynis strukturalizm. O ile jednak w pocztkowym okresie tej fazy na plan pierwszy wysuna si krytyka teorii literatury jako takiej, o tyle jej okres kocowy, lata 19821985, a zwaszcza synna dyskusja ,,Za i przeciw Teorii toczca si w Stanach Zjednoczonych na amach czasopisma Critical Inquiry, zwrci uwag na gwny wtek poststrukturalistycznej krytyki teorii literatury: to znaczy krytyk teorii interpretacji, a przede wszystkim nakadanych przez teori restrykcji ograniczajcych swobod praktyk interpretowania literatury. Faz II (okrelan te ,,pozytywn) po 1985 roku. W tej fazie, nazwanej take czasem post-poststrukturalizmem (ktrej pocztek wyznaczy zmierzch klasycznego dekonstrukcjonizmu amerykaskiego), przewaay tendencje do wypracowywania nowych programw i poszerzania obszarw badawczych humanistyki w duchu pluralizmu metodologicznego. Krytyka nowoczesnego modelu wiedzy / teorii literatury w pierwszym okresie poststrukturalizmu uwiadomia potrzeb gbokiej przemiany refleksji teoretycznoliterackiej przede wszystkim konieczno rezygnacji z idei teorii systemowej, caociowej, uniwersalnej (niezrnicowanej historycznie i kulturowo), obiektywnej i autonomicznej (oddzielonej od wpyww etyki i polityki). W drugiej fazie poststrukturalizmu wyran przewag zdobyy wic tendencje etyczno-polityczne, a take historycystyczne, kulturalistyczne, intertekstualne, neopragmatystyczne, feministyczne itp. Zaowocoway one midzy innymi rozkwitem tak zwanej krytyki genderowej (bada nad spoeczno-kulturowymi determinacjami pci), a take tak zwanej krytyki mniejszoci (zwaszcza etnicznych, rasowych, a take pciowych oraz seksualnych itp.) oraz krytyki queerowej. Na plan pierwszy wysuny si tutaj wielo i rnorodno praktyk czytania. Coraz czciej mwi si take obecnie o gbokiej reorientacji refleksji teoretycznoliterackiej w stron kulturowej teorii literatury. Za najwaniejsze konsekwencje poststrukturalizmu naley wic uzna odpowiednio: w fazie I gruntown rewizj zaoze strukturalizmu w wiedzy o literaturze i caego tradycyjnego modelu literaturoznawstwa oraz paradygmatu wiedzy tworzcego ich fundamenty; w fazie II zmian modelu wiedzy o literaturze; w szczeglnoci za: rezygnacj z tworzenia mocnej (systemowej, oglnej, uniwersalnej, obiektywnej, caociowej itp.) i autonomicznej teorii / nauki o literaturze, a w zamian zwrot ku praktykom interpretacji otwartym na wpywy etyczne i polityczne oraz nowe konteksty (kulturowe, etniczne, rasowe, pciowe, seksualne itp.), oraz rezygnacj z tworzenia metajzykw naukowych w wiedzy o literaturze (,literacko i narracyjno dyskursu teoretycznoliterackiego). Najoglniej rzecz ujmujc, wiedza o literaturze po przeomie poststrukturalistycznym w duym stopniu zrezygnowaa z fundamentalizmu poznawczego i esencjalizmu, a wic take z tworzenia schematw o charakterze systemowym, na korzy tendencji pragmatystycznych, pluralistycznych i historycystycznych. Obecnie najczciej przyjmuje si, e wyniku poststrukturalistycznej krytyki tradycyjnego (nowoczesnego) modelu wiedzy o literaturze teoria literatury przyja posta teorii kulturowej zrnicowanego uniwersum dyskursw kulturowych wspomagajcych praktyki interpretacji literatury. XI Dekonstrukcja I. Dekonstrukcja Jacquesa Derridy jest filozofi, dla ktrej literatura jest uprzywilejowanym miejscem refleksji nad tym, co si nieustannie i nieoczekiwanie wydarza w wiecie. W zwizku z tym mona zasadnie odnosi to, co Derrida mwi o literaturze, do tego, co mwi o rzeczywistoci, i odwrotnie. W obydwu wypadkach kluczowymi kategoriami s: idiomatyczno, instytucjonalno, radykalny kontekstualizm, afirmacja, inwencja. Nie istnieje literacko sama w sobie, gdy nie istnieje ahistoryczna esencja literatury. Istota literatury, jeli zgodzi si, e sowo to posiada jak istot, zostaje wytworzona jako zbir obiektywnych regu w osobliwej historii >>aktw<< zapisywania i czytania. Tekst literacki jest wic zarazem osobliwy jednostkowy idiomatyczny, a jednoczenie naley do skonwencjonalizowanej instytucji literatury. Nie sposb ostatecznie ograniczy kontekstw danego tekstu (to oznacza wanie synne zdanie nie istnieje poza-tekst) i w zwizku z tym wyczerpa jego znaczenia. Nie istnieje ostateczny, finalny kontekst tekstu, w zwizku z czym interpretacja pozostaje zawsze niedokoczona. Kada lektura, cho wspiera si na skrupulatnych reguach hermeneutycznych, jest nieprzewidywalnym zdarzeniem lub jak mwi Derrida jednostkowym dowiadczeniem. Czytanie jest afirmatywne, albowiem mwi tak czytanemu tekstowi i w ten sposb kontrasygnuje sygnatur wpisan w tekst przez samego pisarza. W tym sensie dekonstrukcja daje pocztek krytyce etycznej opartej na odpowiedzialnoci za tekst czytany. Odpowiedzialno w takim ujciu to podkrelanie niepowtarzalnoci wasnej odpowiedzi, wasnej powinnoci interpretacyjnej wobec czytanego tekstu. Bdziesz mnie czyta tak, e czytelnik twojego tekstu dostrzee twj szacunek wobec mnie: tak brzmi dekonstrukcyjne przykazanie lektury.

Dekonstrukcja jest inwencj: wynajduje nowe sposoby mwienia o wiecie (i literaturze), ktre umoliwiaj pojawienie si czego innego ni do tej pory, czego niespodziewanego. W tym sensie, nie pozwalajc adnej instytucji na ostateczn stabilizacj, dekonstrukcja wprawia je w permanentny stan kryzysu. Wedug Derridy, najlepiej wida to na przykadzie literatury: kady nowatorski tekst rozregulowuje stabiln instytucj literatury i w tym sensie wynajduje nowe reguy. W tej perspektywie dekonstrukcja jest nazw dla dialektyki tradycji i innowacji, ktr znamy choby z teorii formalistycznych. II. Z kolei dekonstrukcja Paula de Mana wskazuje na to, e literacki jest kady tekst, ktry ukrycie lub jawnie oznacza swj wasny tryb retoryczny i prefiguruje wasne niedoczytanie jako odpowiednik swej retorycznej natury. Retoryczno tekstu sprzeniewierza si jego gramatycznoci i w konsekwencji referencjalnej oczywistoci. Skoro figuratywno (= retoryczno = niepewna referencjalno) wbudowana jest w jzyk jako taki, znika rnica midzy literatur a fIlozofi: wszelka filozofia w takim stopniu, w jakim zaley od figuracji, skazana jest na literacko. Z tego powodu lektura tekstw literackich i nieliterackich jest procesem negatywnym, w ktrym rozumienie gramatyczne jest za kadym razem przekrelane i zastpowane przez retoryczne. Podobnie uwaa J. Hillis Miller, dla ktrego dekonstrukcja jest antymetafizycznym sposobem czytania. Metafizyczny model literatury zakada, e znaczenie dziea literackiego ugruntowane jest poza nim samym (w rzeczywistoci), za dekonstrukcja metafizyki oznacza podwaenie referencjalnego modelu lektury i odsonicie figuralnego wymiaru tekstu, uniewaniajcego jego organiczn jedno. Zarwno de Man, jak i Hillis Miller umieszczaj dekonstrukcyjne lektury poza opozycj hermeneutyki (definiowanej jako ustalanie znaczenia tekstu) oraz poetyki (rozumianej jako teoria wytwarzania znaczenia). Wprawdzie chodzi zawsze o lektur konkretnego tekstu (jak w hermeneutyce), to jednak stawk czytania nie jest jak to ujmowa Gadamer odsanianie poetyckiego uobecniania sensu w sowach, lecz testowanie retorycznych waciwoci konkretnego tekstu. XII Feminizm Feminizm pierwotnie by ruchem o charakterze przede wszystkim socjopolitycznym, nastawionym na walk z przejawami nierwnoci kobiet wobec mczyzn w przestrzeni spoecznej i kulturowej, a take wobec prawa. W tej formie siga swoimi korzeniami do XVIII wieku, rozwijajc si nieprzerwanie do dzisiaj. W latach szedziesitych XX wieku obok feminizmu stricte socjopolitycznego wyodrbnia si nowa forma feminizm akademicki, rwnie rozwijajcy si do dzisiaj. Nie stronic od zaangaowania politycznego, feminizm akademicki jest przede wszystkim nurtem o charakterze intelektualnym. Tworzy on podbudow mylow dla ruchw socjopolitycznych oraz interpretuje rozmaite zjawiska dotyczce sytuacji kobiet zarwno spoecznej, jak i kulturowej. Na gruncie feminizmu akademickiego rozwiny si najpierw tak zwane badania kobiece (Womens Studies), obejmujce histori i teori feministyczn, a nastpnie take krytyka feministyczna i genderowa. Feminizm akademicki przybra od pocztku posta interdyscyplinarn, czc w sobie dyscypliny humanistyczne, zwaszcza za socjologi, psychologi, filozofi, wiedz o kulturze, histori sztuki, muzykologi, teatrologi, filmoznawstwo i oczywicie wiedz o literaturze. Na gruncie wiedzy o literaturze badania kobiece skoncentroway si na gromadzeniu wszelkiej moliwej wiedzy na temat obecnoci kobiet w kulturze literackiej. W ramach tych bada zaczto opracowywa now histori literatury pisan z perspektywy kobiet, bardzo czsto usuwanych na margines przez patriarchalny dyskurs historycznoliteracki. Krytyka feministyczna przybraa na pocztku posta rewizjonistyczn. Nurt rewizjonistyczny nastawiony by przede wszystkim na obnaanie mechanizmw represji wobec kobiet, na demaskowanie i pitnowanie wszelkich przejaww mskiej dominacji w dyskursie teoretyczno- i krytycznoliterackim oraz na krytyk kanonu literackiego ustanawianego z perspektywy mskiej. Tendencje rewizjonistyczne pojawiay si w pracach wielu badaczek feministycznych, szczeglnie w kocu lat szedziesitych i w pierwszej poowie lat siedemdziesitych. Drug z wanych orientacji krytyki feministycznej staa si ginokrytyka, nazwana tak przez badaczk amerykask Elaine Showalter w 1979 roku, okrelajca zarwno wczeniejsze, jak i wspczesne oraz pniejsze formy krytyki feministycznej o charakterze pozytywnym, a nawet afirmatywnym. Ginokrytyka unikaa postaw krytycznych i rewizjonistycznych wobec modeli patriarchalnych i dyskursu androcentrycznego. W zamian koncentrowaa si na rozmaitych moliwociach okrelenia specyfiki kobiecoci konstytutywnych cech typowo kobiecych dowiadcze zwaszcza wszystkich tych, ktre wizay si z pisaniem, interpretowaniem i badaniem literatury. Najwaniejsze odmiany ginokrytyki korzystay z dowiadcze teorii biologistycznych i naturalistycznych, z psychologii i psychoanalizy, z teorii lingwistycznych i tekstualnych oraz z bada kulturowych. Ginokrytyka bya jednym z najwaniejszych nurtw feministycznych w kocu lat siedemdziesitych i w latach osiemdziesitych. Naley do niej zaliczy oprcz Elanie Showalter take Patrici Meyer-Spacks, Ellen Moers, Nin Baym, Sandr M. Gilbert i Susan Gubar, Margaret Horman. Na gruncie ginokrytyki amerykaskiej rozwina si koncepcja arachnologii (Nancy K. Miller), za na gruncie ginokrytyki francuskiej najbardziej wpywowa okazaa si koncepcja criture feminine (Hlne Cixous, Luce Irigaray, Julia Kristeva). Arachnologia Nancy K. Miller bya w pewnym sensie teori specyficznie kobiecego procesu twrczego w literaturze. Sformuowana w polemice z ide tekstu Rolanda Barthesa (w pomyle ktrego autor znika w sieci uplecionego tekstu) teoria ta prbowaa wytropi lady eskiego podmiotu twrczego usuwanego z pola widzenia przez tradycyjne koncepcje twrczoci literackiej. Dla Miller najwaniejszymi wyznacznikami kobiecego tkania tekstu byo zaznaczanie przez kobiet wyrazistych ladw autorstwa (nierozdzielno podmiotu i przedmiotu), a take jednoczesno sfery pracy twrczej i sfery ycia rodzinno-domowego (rwnie obecna w metaforze sieci pajczej). Miller odwoywaa si te do mitu Arachne, przeciwstawiajc go mitowi Ariadny. Teoria criture feminine powstaa na gruncie francuskiej krytyki feministycznej, towarzyszc modnej w pnych latach szedziesitych i latach siedemdziesitych i propagowanej zwaszcza przez mylicieli poststrukturalistycznych (Rolanda Barthesa i Jacquesa Derrid) idei criture pisania lub pisarstwa jako synonimu prawdziwej twrczoci literackiej. Przedstawicielki criture feminine Hlene Cixous, Luce Irigaray oraz Julia Kristeva nastawione byy przede wszystkim na praktykowanie kobiecego stylu pisania, unikajc raczej formuowania jego teorii gest ten bowiem by, ich zdaniem, waciwy dla perspektywy mskiej. Istotna bya dla nich rwnie kwestia rde kobiecej twrczoci i jej odrbnoci od pisania mskiego (criture masculine). Prbujc okreli kobiece rda literatury, feministki francuskie odwoyway si zwaszcza do koncepcji psychoanalitycznych (Freuda i Lacana). Ich styl pisania wyrnia si zmysowoci, niecigoci, emocjonalnoci i erotyzmem. Praktyki pisarskie i pogldy feministek francuskich bardzo wyranie korespondoway z atmosfer poststrukturalizmu i filozofii ponowoczesnej, a w ich pracach dao si rozpozna zwaszcza inspiracje Jacquesa Derridy, Michela Foucaulta, Gillesa Deleuzea czy Rolanda Barthesa. W szczeglnoci wpywowa okazaa si tutaj Derridowska dekonstrukcja, analizujca zarazem poddajca krytyce dualistyczne i hierarchiczne systemy pojciowe zachodniej metafizyki obecnoci, ustanawiajce midzy innymi niszo kobiet wobec mczyzn oraz przyczyniajce si do dominacji patriarchalizmu w tradycyjnej refleksji filozoficznej (fallogocentryzmu wedug terminu Derridy). W kwestionowaniu opozycji-hierarchii w kulturze zachodniej feministki okazyway si nierzadko duo bardziej radykalne od mczyzn. Wraz z przemianami poststrukturalizmu francuskiego, a zwaszcza amerykaskiego (w latach osiemdziesitych), rwnie oblicze krytyki feministycznej zmieniao si gruntownie zaczo ewoluowa w stron tak zwanych bada kulturowych. Krytyka feministyczna przybraa wwczas orientacj polityczn i etyczn, a w pracach takich badaczek (wywodzcych si z krgu amerykaskiego dekonstrukcjonizmu) jak Barbara Johnson czy Gayatri Chakravorty Spivak przerodzia si w konsekwentn krytyk wszelkich form dyskryminacji spoecznej i kulturowej, dokonywan poprzez lektury tekstw literackich.

XIII Gender i queer Wprowadzenie do dyskursu humanistycznego kategorii pci spoeczno-kulturowej (gender) odegrao bardzo wan rol z co najmniej kilku powodw. Przede wszystkim dlatego e kategoria pci (sex) ujmowaa wycznie biologiczne aspekty ycia czowieka i jego cechy anatomiczne. Natomiast uycie pojcia gender jako kategorii analitycznej przyczynio si do poszerzenia naszej wiadomoci o wiedz dotyczc rozmaitych atrybutw, zachowa czy rl przypisywanych kobiecie lub mczynie, a uksztatowanych przez kultur oraz przez instytucje spoeczne, polityczne, normy prawne itp. Dziki temu take zwrcono uwag na rozmaite formy nierwnoci i dyskryminacji ze wzgldu na pe (zarwno esk, jak i w nastpnej kolejnoci msk). Ponadto widzenie przestrzeni spoeczno-kulturowej (w tym take sztuki i literatury) poprzez kategori gender pozwolio zobaczy funkcjonujce w owej przestrzeni ideologie, okrelone wzorce interpretowania, utrwalone stereotypy i konwencje. Dziki temu mona byo rwnie zauway, w jak duym stopniu kulturowe zrnicowania i determinacje pciowe wpywaj na nasze ycie i w jaki sposb tworz spoeczne ramy postrzegania kobiet i mczyzn. Genderowa krytyka literacka (Gender Criticism) postawia przed sob zadanie polegajce na przeczytaniu na nowo tekstw literackich (szczeglnie kanonicznych) pod ktem wytwarzania w nich rnic pciowych. Podejmuje si w tym wypadku szczeglnie takie problemy, jak narzucanie bd tumienie pciowoci przez konwencje kulturowe, sposoby okrelania pci przez jzyki i dyskursy, mechanizmy definiowania pci, tworzenia pl semantycznych rozbudowanych wok eskich lub mskich rl pciowych itp. Bada si take specyficzne nacechowanie pciowe tekstw literackich ich upciowienie (gendered), wyraajce si midzy innymi w ustanawianiu wasnej pci przez autork / autora (a take przez podmiot liryczny, narratora czy posta) w tekcie literackim oraz w swoistym negocjowaniu rl pciowych czy w kwestionowaniu stereotypw pciowych. Istotne staj si w tym wypadku odpowiedzi na pytania, w jaki sposb autorka / autor przyporzdkowywani przez spoeczestwo do okrelonych pci biologicznych nacechowuj pciowo swoje teksty czy na przykad realizuj stereotypy zwizane z dan pci, czy te staraj si te stereotypy pokona, w jaki sposb dokonuje si owa negocjacja wasnej pciowoci z potencjalnymi odbiorcami, itp. Literackie badania queerowe i krytyka queerowa korzystaj z wczeniejszych dowiadcze bada i krytyki gejowsko-lesbijskiej, poczonych z inspiracjami pyncymi ze strony bada i krytyki genderowej oraz z impulsami filozoficznymi ze strony filozofii ponowoczesnej. W tym nurcie bada queer, w ktrym przewaaj wpywy bada gejowsko-lesbijskich, analizuje si przejawy homoseksualnoci utajonej bd jawnie manifestowanej w tekstach literackich. Z kolei w nowszych odmianach queer, inspirowanych filozofi ponowoczesn oraz pogldami Judith Butler poszukuje si raczej w literaturze elementw dekonstruujcych wszelkie normatywne tosamoci (pciowe lub seksualne), bada si rwnie przejawy tosamoci pynnych lub niestabilnych. XIV Pragmatyzm Pragmatyzm jest filozofi: Antyesencjalistyczn, bo odrzuca istnienie niehistorycznych bytw o niezmiennych esencjach. Antyfundamentalistyczn, poniewa nie wierzy w istnienie transcendentnych (pozahistorycznych) lub transcendentalnych (pozaempirycznych) zasad, ktre nie byyby efektem konwencjonalnych praktyk spoecznych. Antyreprezentacjonistyczn, gdy nie uwaa, e celem wiedzy jest adekwatne przedstawienie rzeczywistoci. Antyteoretyczn, jako e nie wierzy w moliwo zbudowania jakiejkolwiek teorii na temat wiata, w ktrym jestemy zanurzeni. Pragmatyzm jest filozofi wprowadzajc na miejsce dychotomii podmiotowo-przedmiotowej holistyczn zasad dowiadczenia i opisu rzeczywistoci, bez ktrego ani dowiadczenie, ani rzeczywisto nie ma adnego sensu. W zwizku z tym jest filozofi: Historyczn, bo nie istniej uniwersalne, niekontekstowe jzyki opisu rzeczywistoci. Perspektywiczn, bo kady opis jest stronniczy, wytwarzany w danej sytuacji. Dowiadczaln, bo o wartoci jzyka opisu nie stanowi jego adekwatno wobec faktw, lecz uyteczno dla nowego dowiadczenia. Interpretacyjn, bo kady opis jest wyprbowywaniem jzyka, a nie aplikacj gotowych regu. O literaturze i interpretacji pragmatyci powiadaj, co nastpuje: Stanley Fish: Literatura nie jest esencjaln, ale konwencjonaln kategori, ktrej zawarto i zakres s bezustannie kwesti debaty i rozstrzygni pomidzy historycznie uwarunkowanymi podmiotami. Z tego powodu granica pomidzy literatur a tym, co ni nie jest, jest cigle negocjowana na nowo. Nie istniej teksty literackie same w sobie, ktre kryyby w sobie jak prawd do odkrycia. Teksty literackie s zawsze ju zinterpretowane, bo napisane zostay w jakiej konwencji (lub wielu konwencjach), i staj si przedmiotem interpretacji w granicach wsplnoty interpretacyjnej. Interpretacja nie jest odkrywaniem prawdy tekstu, lecz racjonalnym testowaniem znaczenia, ograniczonym z jednej strony przez instytucj literatury (konwencje i reguy interpretowanych tekstw), z drugiej za przez wsplnot interpretacyjn, do ktrej bezwzgldnie naley kady interpretator. Sia interpretacji ley nie w adekwatnoci wobec przedmiotu (ta jest nie moliwa), lecz w perswazyjnoci dokonanego opisu, ktry odpowiada nie tyle samej rzeczywistoci, ile innemu opisowi. Interpretacja jest raczej wynalezieniem nowego jzyka (redeskrypcj), w ktrym mona zmieni nasze sposoby mwienia o wiecie (literaturze), ni adekwatn wypowiedzi na temat wiata (literatury). XV Historyzm Poetyka historii Haydena Whitea dowodzi, e kady tekst historiograficzny wspiera si na gbokich strukturach dyskursywnych (trybach narracyjnych), ideologicznych i retorycznych (tropach). Historia staje si sensowna, gdy zostanie wykreowana przez dyskurs nasycony wartociami moralnymi i estetycznymi, w zwizku z czym nie mamy dostpu do samej historii, lecz do jej interpretacji. W perspektywie narratywistycznej narracja historyczna jest form nakadan na rzeczywisto, ktra jako taka przestaje by przedmiotem dyskusji. Zamiast niej dyskutowane s sposoby reprezentacji przeszoci. Poetyka kultury Nowego Historyzmu opiera si na przejciu od formalnych analiz sownych artefaktw do ideologicznych analiz praktyk dyskursywnych oraz odrzuceniu sztywnych i utrwalonych granic midzy tekstami literackimi i nieliterackimi (cznie z tekstem badacza). To, co spoeczne, traktuje si tutaj jako konstrukcj dyskursywn, z drugiej za strony, uycie jzyka rozumiane jest jako spoecznie i materialnie uwarunkowany i ograniczony dialog midzy jego uytkownikami W efekcie wypracowano nastpujce tezy: Literatura nie jest zbiorem ponadczasowych dzie, lecz niestabilnym i agonistycznym polem praktyk sownych i spoecznych. Z tego powodu najciekawsze s teksty niekanoniczne, ktre rzucaj nowe wiato na tradycyjny kanon. Granica midzy tekstami literackimi i nieliterackimi zostaje zamazana. Tekst literacki jest wypowiedzi wyprodukowan i przyswojon wewntrz historii i wewntrz historii innych produktw i przyswoje. Oznacza to, e tekst literacki nie jest odseparowany od rzeczywistoci historycznej i nie jest w tej rzeczywistoci czym wyjtkowym. Oznacza to take, e przedmiotem badacza s wsze1kie lady tekstualne przeszoci (Greenblatt), tworzce urozmaicone kulturowe archiwum. To ono (jego wewntrzna struktura, sposoby jego wyaniania i reprodukcji itd.), a nie poszczeglne teksty jest obiektem zainteresowania New Historicism. Pisanie i czytanie zawsze s historycznie i spoecznie zdeterminowanymi zdarzeniami, ktre rozgrywaj si w wiecie, ale te ktre wpywaj wiat dziki dziaaniu zdeterminowanych pciowo jednostek lub grup. Literatura nie tylko jest wytworem danej epoki, lecz take wytwarza kulturowe efekty i zajmuje stron w konflikcie midzy instytucjami. Badanie literatury wie si z zajmowaniem i okrelaniem pod wzgldem politycznym, seksualnym, ideologicznym wasnego miejsca w danej kulturze. Oznacza to niezdolno do skonstruowania wyczerpujcego opisu, cakowitego wyjanienia, lecz take niezdolno do skonstruowania opisu lub wyjanienia usytuowanego w jakim archimedesowym punkcie poza histori, ktr badam, w jakiej idealnej przestrzeni, ktra przekraczaaby

wsprzdne pci, etnicznoci, klasy, epoki i zawodu. Ta zmienno pozycji wynika take z przekonania, e aden dyskurs fikcyjny czy archiwalny nie daje dostpu do niezmiennych prawd ani te nie wyraa trwaej natury ludzkiej. Badanie literatury jest z definicji zajciem eklektycznym i nie roci sobie pretensji do wycznoci jakiejkolwiek metody. Std Nowy Historyzm korzysta zarwno z marksizmu, jak i z psychoanalizy. Nie stroni te od odczyta Foucaultowskich i feministycznych. Z tego powodu mieci si w szerokim wachlarzu cultural criticism. Cho Whitea i Nowy Historyzm czy niewiara w dotarcie do niedyskursywnej istoty rzeczywistoci i konieczno cigej interpretacji tekstu kultury, to jednak rni ich odmienne podejcie do samego tekstu. Whitea interesuj bardziej teksty produkowane przez historykw, pozbawione kulturowego kontekstu, z kolei nowi historyci interesuj si wszelkimi tekstami osadzonymi w zmiennych praktykach danej kultury. XVI Badania kulturowe Badania kulturowe nigdy nie byy i nadal nie s jednorodn dyscyplin, i uprawiane s bez troski o metodologiczny rygor, co by moe jest powodem ich niezwykej popularnoci, zwaszcza na amerykaskich uniwersytetach, gdzie znajduj sprzyjajcy klimat dziki politycznemu zaangaowaniu zajmujcych si nimi profesorw i skutecznej retoryce political correctness. We Francji sytuacja jest odmienna choby z tego powodu, e istniej nieuniwersyteckie instytucje naukowe typu cole des Hautes tudes en Sciences Sociales (gdzie wykadali i Pierre Bourdieu, i Michel de Certeau), a take Collge de France, gdzie katedr historii systemw mylenia dziery Michel Foucault. Gdybymy jednak postarali si okreli, co czy wszystkie trzy tradycje mylenia (angielsk, amerykask i francusk) i jaki maj one wpyw na mylenie o literaturze, moglibymy pokusi si o nastpujce wyliczenie. Sens w kulturze nie jest tak jak w fenomenologii wytworem aktu czystej wiadomoci, nie jest te jak w hermeneutyce czym, co naley odkry w wiecie lub poza nim, nie jest take wpisany jak w rnych teoriach formalistycznych w teksty lub w relacje intertekstualne ani nie jest te jak w psychoanalizie zepchnity do jednostkowej lub zbiorowej niewiadomoci. W perspektywie bada kulturowych sens jest produktem praktyki spoecznej, a cilej: wielu, nierzadko skonfliktowanych ze sob praktyk spoecznych, z ktrych kada stara si narzuci wasny sposb legitymizacji wytworzonego przez siebie sensu. Literatura nie jest ani zbiorem autonomicznych tekstw, ani ekspresj prywatnej osobowoci czy naladowaniem rzeczywistoci, lecz jedn z wielu (wcale nie najwaniejsz) praktyk symbolicznych (dyskursem) poddanych spoecznym reguom produkcji i kontroli. Autor i czytelnik nie s jednostkami z krwi i koci, lecz speniaj jedynie okrelone funkcje dyskursywne (Foucault), co oznacza, e zajmuj miejsce wyznaczone przez nadrzdn wobec nich ideologi (Althusser), wadz (Foucault) lub struktur spoeczn (Bourdieu). Autor i czytelnik zostaj wezwani do swych rl nie przez swoje prywatne upodobania, lecz przez panujce ideologie oraz sposoby kulturowego usytuowania: pe, przynaleno klasow i etniczn. Kady tekst jest zideologizowany, to znaczy kady kryje w sobie zbir wyobrae na temat wiata i okrela stosunek jednostki do jej wasnego ycia (Althusser). Interpretacja, ktra dotyczy wszelkich rodzajw tekstw i wypowiedzi (jzykowych i obrazowych, nalecych do kultury wysokiej i niskiej, obecnych w dzieach klasykw i yciu codziennym), jest ujawnianiem tych zaoe (Barthes) i umieszczaniem ich w szerszym kontekcie kulturowym. W zwizku z tym badanie literatury nie jest, jak postulowali to reprezentanci New Criticism, interpretacj i analiz dzie literackich samych w sobie, opart na obiektywnych, bezinteresownych sdach, lecz w ostatecznym rozrachunku interwencj polityczn. W latach osiemdziesitych i dziewidziesitych teorie kulturowe, szczeglnie te o nastawieniu ponowoczesnym, podwayy sam moliwo lub potrzeb wyjanie spoecznych. Podajc tropem Foucaulta lub Derridy, poststrukturalici i postmodernici wskazywali, i podzielane dyskursy (lub kultury) tak intensywnie przenikaj nasze postrzeganie rzeczywistoci, e jakiekolwiek tak zwane naukowe wyjanienie ycia spoecznego staje si zwykym wiczeniem w zbiorowej 6kcjonalizacji lub mitotwrstwie. Badania kulturowe zajmuj si tym wanie: wpywem dyskursu na postrzeganie rzeczywistoci, ktre nieuchronnie nawet w twardej wersji naukowej ulega fikcjonalizacji. XVII Postkolonializm Badania postkolonialne skupiaj si przede wszystkim na ideologicznym i politycznym wpywie Zachodu na inne kultury, cilej za: na analizie dyskursu kolonialnego (imperialnego), ktry w taki sposb konstruuje swj przedmiot, by uzasadni podbj, panowanie i administracj podbitej spoecznoci. To nie rzeczywisto jako taka podlega badaniom, lecz jej dyskursywna reprezentacja. Podstawowe przesanki bada postkolonialnych (dzielone cakowicie z badaniami kulturowymi, ktrych badania postkolonialne s osobn czci) s wic nastpujce: Dyskurs (czyli reprezentacja) nie odzwierciedla rzeczywistoci, lecz j konstruuje wedle okrelonej ideologii, czyli zbioru ujednoliconych zbiorowych wyobrae. Dyskurs kolonialny, posugujc si stereotypami i kliszami, pozbawia swj przedmiot tego, co wyjtkowe i osobliwe, i narzuca mu zaprojektowan przez siebie tosamo. Kolonizowany, wbrew wasnej woli, zmuszony jest do przyjcia wizerunku skonstruowanego przez kolonizujcego. Dyskurs europejski (zachodni) konstruuje obraz spoecznoci i kultur nieeuropejskich wedle wzorca politycznego, uzasadniajcego jego wyszo i kolonizacj. Dyskurs zachodni zmierza do supremacji biaej wikszoci kulturowej nad mniejszoci kolorow przez narzucenie jej wasnych wartoci kulturowych, a tym samym wasnego kanonu literackiego. Z tego powodu badania postkolonialne zajmuj si analiz stereotypowych, a te dziki dominujcej grupie lub klasie spoecznej stay si matryc, wedle ktrej powstaj lokalne tosamoci, lub ram okrelajc granice prawomocnego poznania rzeczywistoci skolonizowanej. Wykorzystujc gwn tez bada kulturowych o spoecznej genezie znaczenia, badania postkolonialne ledz strategie konstruowania znacze w kulturach podporzdkowanych imperialnemu centrum. Jak pisa Sald krytyka jest powizana ze wiatem i istnieje w nim o tyle, o ile sprzeciwia si monocentryzmowi, koncepcji, ktra funkcjonuje w poczeniu z etnocentryzmem, zezwalajcym, by kultura chowaa si za szczegln wadz pewnych wartoci nad innymi wartociami. Z tego powodu jedno z gwnych pyta stawianych przez badania postkolonialne brzmi nastpujco: W jaki sposb stosunkowo niewielka grupa wyrafinowanych, kanonicznych tekstw fikcjonalnych w poczeniu z metropolitalnymi instytucjami powoanymi do ich badania znalaza si w centrum sceny teoretycznej?. Przymiotnik postkolonialny, wedle autorw wpywowej antologii The Empire Writes Back. Theory and Practice in Post-Coloniall Literatures (1989), odnosi si do wszelkiej kultury naznaczonej procesem imperialnym od czasw kolonizacji a do dzi. Oznacza to, e badania postkolonialne dotycz z jednej strony wszelkich tekstw czy dyskursw, ktre uczestnicz w opisanym wyej procesie ujednolicania innych kultur oraz z drugiej strony tekstw i dyskursw, ktre si temu procesowi sprzeciwiaj. Ale badania postkolonialne zajmuj si nie tylko hegemoniczn rol Zachodu i ucinionej pozycji kultur Trzeciego wiata. Obejmuj one bowiem take ledzenie dyskursywnych represji wszelkich mniejszoci etnicznych i religijnych strukturach danej zbiorowoci oraz jakichkolwiek relacji midzy centrum kulturowym, ustanawiajcym normy i wzorce zachowa, oraz marginesem, w ktrym dominuje tendencja naladowcza. W ten sposb analizowa mona zarwno rasistowskie wyobraenia danej spoecznoci, jak i pozornie niewinne zalenoci kulturowe midzy dominujcym politycznie i kulturowo Zachodem a pastwami domagajcymi si tosamoci skonstruowanej na jego yczenie.