Artyku Gyrgy Lukcsa Marksizm a historia literatury (Marxismus und Literaturgeschichte) zosta opublikowany w pimie Die Rote Fahne

z 13 padziernika 1922 roku. Podstawa niniejszego wydania: Pisma krytycznoteoretyczne Georga Lukcsa 1908-1932, wybr Stefan Morawski, wyd. Instytut Kultury, Warszawa 1994.

Gyrgy Lukcs

Marksizm a historia literatury

Die Rote Fahne z 25 sierpnia zamiecia niezwykle interesujcy artyku na powyszy temat. Zwaywszy na donioso tego problemu, a zarazem na niejasnoci wok niego narose, nie bdzie chyba rzecz zbdn uzupenienie zaprezentowanego wywodu pewnymi uwagami. I Klasowy sens l'art pour l'art Autor wychodzi od zanegowania tezy sztuki dla sztuki. Dostrzega w niej podobn bro ideologiczn buruazji, jak w uwolnionej od tendencyjnoci nauce. Nie jest to oczywicie niesuszne, cho nieco zbyt arbitralnie powiedziane, to znaczy nie wyczerpuje bynajmniej klasowego sensu samej teorii. Nie wolno bowiem zapomina, e teoria sztuki dla sztuki w adnym razie nie bya pierwotnym hasem buruazyjnego ujcia literatury. Wprost przeciwnie: literatura buruazyjna powstaa jako sztuka tendencyjna w opozycji do sztuki epoki feudalno-absolutystycznej i dopiero stosunkowo pno po raz pierwszy w okresie weimarskim Goethego i Schillera pojawia si teoria czystej, uwolnionej od tendencyjnoci sztuki, dochodzc potem do penego rozkwitu w Paryu po rewolucji 1848 roku oraz rwnolegle w Anglii (kiedy francuski i angielski romantyzm,

przypomnijmy choby V. Hugo, Byrona, Shelley'a i in., by jeszcze bardzo wyranie sztuk tendencyjn). Dopiero pod koniec XIX w. teoria ta nabierze istotnego znaczenia, chocia bynajmniej nie pokrywa si w peni z praktyk najwikszych pisarzy tego okresu: Zoli i Ibsena, Tostoja i Dostojewskiego. Jeli przyjrze si teraz bliej owemu rozwojowi pojmowania literatury w aspekcie ewolucji klasy mieszczaskiej, od razu staje si jasne, e sztuka dla sztuki jest oznak schykowoci buruazji, dowodem na to, e w najlepszych i najdoskonalszych przedstawicielach tej klasy zachwiana zostaa wiara we wasne ideay klasowe. Oczywicie owo zachwianie wiary nie oznacza bynajmniej odwrcenia si od caego buruazyjnego spoeczestwa ani te penego rozpoznania tendencji spoecznych, ktre poza nie wiod. Formy odczuwania bowiem, formy ycia, okrelajce tre ich utworw, pozostay te same. Stay si one jedynie wskutek utraty wiary w ich zdolno przeksztacenia wiata puste w rodku, czysto formalne; stay si one sam literack form. Teoria sztuki dla sztuki jest tylko wyrazem rozpoczynajcego si wanie procesu odchodzenia najlepszych umysw buruazji od oglnej drogi rozwoju ich wasnej klasy. Z punktu widzenia klasy rewolucyjnego proletariatu tendencja ta jest oczywicie reakcyjna. Dla proletariatu jako postpowej klasy spoecznej (tak jak dla postpowej i rewolucyjnej klasy mieszczaskiej XVIII w.) sztuka jest zawsze klasowa, tendencyjna, w niej manifestuje si cel walki danej klasy. Z punktu widzenia klasy mieszczaskiej zjawisko to wiadczy o zachodzcym ju procesie ideologicznego rozpadu. Suszno takiego podejcia mona by oczywicie uzasadni jedynie na drodze obszernej i konkretnej analizy caego zjawiska. Kilka przykadw moe jednak co nieco wyjani w stan rzeczy. Porwnujc powiedzmy Don Carlosa Schillera z jego Wallensteinem i przypatrzywszy si bliej roli i losowi jego jak najbardziej wasnego typu bohatera (markiz Posa w pierwszym, Max Piccolomini w drugim przypadku), dostrzec mona wyran rnic. Schillerowski typ bohatera jest rewolucyjnym wyrazem klasy mieszczaskiej. Bunt Carla Moora wyraa w literacko-mylowej formie pewne istotne odczucia, ktre pchny do czynu rewolucyjn

inteligencj Wielkiej Rewolucji Francuskiej. (Nie jest przypadkiem ani nieporozumieniem, e Konwent nada Schillerowi tytu obywatela Republiki Francuskiej; susznie upatrywano w nim ideologa rewolucji.) Markiz Posa za walczy o realizacj oglnych da rewolucyjnego mieszczastwa, o wolno myli; rwnie jego abstrakcyjnie-okrutny, naiwnie makiaweliczny sposb walki silnie przypomina metody dziaania wielu bohaterw i przywdcw feudalnego z okresu Wielkiej Rewolucji Francuskiej, Max aczkolwiek w zewntrzne formy, jakie ta walka przybiera, odzwierciedlaj maostkowo absolutyzmu wczesnych Niemiec. Piccolomini uczuciach i sposobie mylenia jest bliskim krewnym Carla Moora i Markiza Posy. Ale nie ma ju rewolucyjnych celw, o ktre mgby walczy. Jego idealizm, jego zapa, jego entuzjazm stay si puste. Marzy ju jedynie o Prawdzie i Piknie w sensie oglnym. Pozbawiona duszy i sensu rzeczywisto, ktr, podobnie jak jego starsi bracia, pragnie zwalcza, pod kadym wzgldem ma nad nim przewag. Poeta, ktry go stworzy, pogodzi si z nim jako odporn na zmiany form. Dlatego te Max Piccolomini nie jest ju centralnym punktem sztuki, jak to byo w przypadku Carla Moora i Markiza Posy; spad do roli postaci epizodycznej. Jego przeznaczeniem nie jest ju wyrana, otwarta walka o wspomniane ideay, lecz bezpodstawne marzenie o nich, marzenie, ktre zakoczy moe jedynie rozpaczliwa i bezsensowna mier, umieranie w piknie. Pomidzy Don Carlosem a Wallensteinem stoi rok 1793 i 1794. Apogeum rewolucji buruazyjnej wyraajce si terrorem i przeraenie klasy mieszczaskiej konsekwencjami zastosowania jej wasnej broni, konsekwencjami jej wasnej walki. Jej pogodzenie si z form wadzy monarchii militarystycznej, aby przeforsowa rzeczywiste ekonomiczne interesy klasowe buruazji, sprzeczne z interesami feudalnego absolutyzmu i proletariatu. Z ideaw, ktre miay zmieni wiat, zostaa jedynie ideologia gospodarczego rozwoju kapitalizmu. w pesymizm, owa niewiara, w brak korzeni we wasnej klasie nie by jeszcze w peni uwiadomiony w ruchu l'art pour l'art okresu niemieckiego klasycyzmu. Jeli jednak spojrzymy na wielkich zwolennikw tej teorii z poowy wieku XIX, to sytuacja jest ju o wiele janiejsza.

Wystarczy wspomnie

tylko najwikszych, Flauberta i Baudelaire'a.

Flaubert ze swym sposobem odczuwania jest przedstawicielem pokole, ktre w czasie rewolucji z 1830 i 1848 roku, w imi tradycji wielkiej rewolucyjnej epoki, niejasno i zaciekle burzyy si przeciwko nowej Francji, przeciwko kompromisowi rnorakich grup kapitalistw z wszelkiego rodzaju militarystycznym absolutyzmem. Da on wyraz tej swojej nienawici w kolejnych powieciach (najpikniej w Szkole uczu). Poniewa jednak nienawi ta miaa czysto negatywny charakter, poniewa nie bya zdolna przeciwstawi znienawidzonej teraniejszoci czego pozytywnego, odczucie to musiao si rzeczy wyrazi si w formie czysto estetycznej negacji brzydoty tego ycia. Z oporu Flauberta przeciwko formom ycia jego wasnej klasy zrodzia si romantycznopesymistyczna teoria l'art pour l'art. I tak, w odniesieniu do buruazji przykady takie mona by bowiem mnoy w nieskoczono rwnie w sferze ideologii sprawdziy si sowa Marksa, e wszystkie rodki ksztatowania, jakie wytworzya, buntuj si przeciw jej wasnej cywilizacji, e sama obala wszystkie bstwa, ktre stworzya. Jeli idzie o proletariat powtrzmy ponownie konkluzja ta nie zmienia faktu, e musi on odrzuci teori sztuki dla sztuki jako reakcyjn teori gincej buruazji. Jeli jednak ma zaj wobec niej waciwe stanowisko, to musi prawidowo odczyta cay w fenomen w kontekcie konkretnej rzeczywistoci i znaczenia jego klasowej treci dla buruazji.