SKAZANI NA WYOBRANI

zachowania innowacyjne maych i rednich przedsiebiorstw poligraficznych w wietle bada empirycznych

Wiesaw Cetera

Warszawa 2010

Okadka: Jolanta Merc

Copyright by Promocja XXI Copyright by Centrum Bada i Analiz Oddziau Warszawskiego SIMP

Wydanie I, Warszawa 2010

ISBN 978-83-62763-00-9

Centrum Bada i Analiz Oddziau Warszawskiego SIMP 00-043 Warszawa ul. Czackiego 3/5 02-495 Warszawa Aleje Jerozolimskie 232a (22) 867 17 84 e-mail: cbia@elpis.pl

Druk: Promocja XXI Sp. z o.o. 02-495 Warszawa Aleje Jerozolimskie 232a (22) 867 17 85 e-mail: biuro@elpis.pl

Powstanie ksiki inspirowaa Sekcja Poligrafw SIMP Dzikuj Kolegom Tadeuszowi Chsemu i Bogdanowi Wyrzykowskiemu za skutecz zacht do nadania moim badaniom obecnej formy.

onie Ani

Dzikuj moim wsppracownikom: Barbarze, Wioletcie, Andrzejowi, Maciejowi, Mariuszowi, Mateuszowi i Piotrowi za pomoc w przeprowadzeniu bada i kwerendzie danych.

Spis treci
Wstp 1. Mae i rednie przedsibiorstwa w gospodarce narodowej 1.1. Mae - czyli jakie ? 1.2. Rola MP w gospodarce 1.3. Bariery rozwoju MP 2. Przedsibiorca, innowacje i procesy innowacyjne 2.1. Przedsibiorca a innowacja 2.2. Definicja i klasyfikacja innowacji 2.3. Proces innowacyjny 2.4. rda innowacji 2.5. Przedsibiorstwa innowacyjne i ich zachowania 2.6. Innowacje w MP w okresie transformacji 3. Sektor poligraficzny w Polsce 3.1. Poligrafia w latach 1918-1989 3.2. Przedsibiorstwa poligraficzne w okresie transformacji 3.3. Mae i rednie przedsibiorstwa poligraficzne 3.4. Nakady na B+R w sektorze poligraficznym 4. Badania empiryczne 4.1. Program bada 4.2. Charakterystyka badanych populacji 5. Innowacyjno badanych przedsibiorstw 5.1. Innowacje w badanych MP 5.2. Powody wprowadzania innowacji i ich rda 5.3. Instytucje wsppracujce w procesie wprowadzania innowacji 5.4. Zmiany w strukturze organizacyjnej firm 5.5. Cele podejmowanych dziaa innowacyjnych 5.6. Wykorzystywane technologie informacyjne 5.7. Technologia a zdolnoci produkcyjne przedsibiorstw 5.8. Stosowane technologie pomocnicze 139 142 143 145 149 151 7 11 11 14 23 27 27 30 41 50 52 60 68 68 88 101 111 116 116 118 134 134 135

6. Wpyw menederw na innowacyjno przedsibiorstw 6.1. czenie roli waciciela z funkcj menedera 6.2. Trudnoci w doskonaleniu kierowniczej kadry z punktu widzenia moliwoci wdraania innowacji 6.3. Przygotowanie kadry kierowniczej do wdraania nowych technologii 7. Zagroenia i bariery dla dziaalnoci innowacyjnej 7.1. Zagroenia dla dziaalnoci gospodarczej 7.2. Bariery we wdraaniu innowacji 7.3 Trudnoci w doskonaleniu i unowoczenianiu wyposaenia technicznego 7.4. Trudnoci w pozyskiwaniu funduszy na finansowanie innowacji 7.5. Formy wspierania innowacji 8. Innowacyjno zlikwidowanych przedsibiorstw studia przypadkw 8.1. Drukarnia TRIADA 8.2. Wydawnictwo PAW 8.3. PRINT Polska 8.4. Analiza porwnawcza Wnioski i propozycje Zakoczenie Bibliografia Aneks 1 - Wpyw kryzysu na sektor poligraficzny Aneks 2 - Rynek drukar cyfrowych w USA

157 159 160 161 163 163 164 165 168 170 174 174 179 184 188 194 202 204 213 219

Skazani na wyobrani

Wstp

Wstp
Kada zadrukowana kartka papieru to rezultat wysiku drukarza, grafika i papiernika. Kolorowe czasopisma, gazety, ksiki, a take opakowania mog dowodzi, e przedsibiorstwa poligraficzne w Polsce s w dobrej kondycji. Poligrafia jest dzi obszarem wielkich zmian. Nowe technologie wkraczaj zarwno do samej poligrafii, jak rwnie pojawiaj si w jej otoczeniu. Chiski druk, wynalazek Gutenberga i wspczesn drukarni czy idea zapisywania informacji na papierze. Jednake biorc pod uwag dzisiejsze moliwoci, definiowanie poligrafii jako druku na papierze jest naduyciem. Najoglniej mwic poligrafia jest sektorem zajmujcym si graficznym utrwalaniem informacji. Definicja sektora nie jest bynajmniej zagadnieniem czysto teoretycznym. Przeciwnie, to wanie od niej zaley precyzja i wiarygodno naszych opisw rzeczywistoci ekonomicznej. Niejako idc na przekr tym zastrzeeniom, polska statystyka uparcie dorzuca do brany poligraficznej inne obszary aktywnoci gospodarczej. Przykadowo, w rocznikach statystycznych z lat pidziesitych i szedziesitych do sektora poligraficznego doczano wyroby liturgiczne, za obecnie w danych GUS uwzgldniany jest coraz intensywniej rozwijajcy si obszar zapisywania elektronicznych nonikw danych, ktry z poligrafi (oprcz np. etykiety lub koperty na pyt CD lub DVD) ma niewiele wsplnego. Ponadto, zdecydowana wikszo zakadw poligraficznych w Polsce to mae i bardzo mae przedsibiorstwa, ktre ze wzgldu na przyjte przez GUS kryteria wymykaj si statystyce. Przez czterdzieci pi lat PRL-u poligrafia bya bran reglamentowan. Po nacjonalizacji zakadw drukarskich, wprowadzenie cenzury stao si kolejn barier narzucon prywatnej przedsibiorczoci drukarzy. Niemniej jednak poligrafia w PRL-u miaa si niele. Jej stosunkowo dobra kondycja bya pochodn zwikszajcych si nakadw drukowanych wydawnictw. Bez wtpienia by to okres, kiedy ksiki trafiy pod strzechy. Byy to wprawdzie publikacje, ktre wczeniej starannie przeczytaa cenzura, jednak ich lektura miaa swj udzia w likwidacji przedwojennego analfabetyzmu. Ksiki stay si trwaym elementem polskiej edukacji. Z drugiej strony, poligrafia cierpiaa z powodu utrudnionego dostpu do najnowszych technologii poligraficznych i z czasem jako druku wzbudzaa coraz wiksze zastrzeenia. Byy jednak przedsibiorstwa, ktre nie tylko szczyciy si wielkoci nakadw, ale i jakoci druku.

Skazani na wyobrani

Nowe technologie s dzisiaj znakiem czasu. Postp techniczny i innowacje zmieniaj poligrafi. Producenci przecigaj si w zwikszaniu wydajnoci maszyn, skracaniu czasu przygotowania do produkcji, a co za tym idzie zmniejszaniu kosztw pracy. Z drugiej za strony wysikom tym towarzyszy dbao o jako, komfort pracy i rodowisko naturalne. Zmiany w sektorze poligraficznym determinuje rwnie jego otoczenie. Od kilkunastu ju lat do polskiego sektora poligraficznego bez przeszkd mog trafia najnowsze technologie. Polski drukarz potrafi ju naprawd duo. Jednake w rynkowej gospodarce udana absorpcja nowych technologii jest dopiero pocztkiem drogi do sukcesu. Pomimo to, wikszo dyskusji o przyszoci poligrafii sprowadza si do prognoz technologicznych. Zmiany zachodzce w bezporednim otoczeniu poligrafii, rozwj mediw elektronicznych i globalizacja, to tylko niektre czynniki wpywajce na przyszo sektora. W centrum tych zmian znajduj si mae i rednie przedsibiorstwa poligraficzne, ktre stanowi zdecydowan wikszo sektora. Umiejtno dostosowywania si do zmian technologicznych i nowych potrzeb rynku zdecydowanie wpynie na przyszo polskiej poligrafii. Tym bardziej, e planowanie przyszoci nie moe by oparte jedynie na dowiadczeniach innych krajw, ale w duej czci podstaw planw musz by wasne dowiadczenia i umiejtno kreowania przyszoci. Std te niezwykle wany dla przyszoci poligrafii jest przedsibiorca, waciciel, meneder, ktrego innowacyjno i kreatywno zdecyduje o przyszoci w obliczu kryzysu gospodarczego i zmian technologicznych w sektorze i jego otoczeniu. Prognozujc kondycj sektora poligraficznego w Polsce naley przede wszystkim uwzgldni jego zdecydowanie niski poziom technologiczny i organizacyjny w latach dziewidziesitych ubiegego wieku. W pierwszych latach transformacji za innowacje uznawano pierwsze zastosowania technologii, ktre cho obecne w poligrafii wiatowej od wielu lat, w Polsce byy pionierskimi rozwizaniami. Ponadto poligrafia jako jedna z licznych dziedzin dziaalnoci gospodarczej odczuwa zmiany generowane przez technologie informacyjne. Chodzi tu nie tylko o nowoczesne rozwizania techniczne; np. wydajne maszyny drukarskie, czy elektroniczne technologie przygotowania druku, ale te o zmieniajce si zapotrzebowanie na usugi poligraficzne. Media elektroniczne skutecznie zmieniaj form przekazu informacji i nie jest to ich ostatnie sowo. Wanie te procesy determinuj zmiany w sektorze

Wstp

poligraficznym w Polsce. Ponadto uczestniczymy w procesie zmian, ktre np. w Europie Zachodniej zachodziy przez okres blisko pidziesicioletni, za w Polsce wypeniy niespena dwadziecia lat. Badaniami empirycznymi objto mae i rednie przedsibiorstwa poligraficzne z caej Polski. Byy to pierwsze tego typu badania sektora poligraficznego w Polsce. Wstpne badanie ankietowe zostao zrealizowane w listopadzie 2004 roku. Natomiast w roku 2005 przeprowadziem gwne badanie ankietowe. W roku 2007, dziki uprzejmoci redakcji miesicznika Poligrafika, ponownie wykonano badanie, cho na mniej licznej prbie. Niniejsza praca jest zatem prb okrelenia warunkw, ktre w ocenie autora, powinny sprzyja wikszej innowacyjnoci i szybkiemu rozwojowi maych i rednich przedsibiorstw poligraficznych w Polsce. Wiesaw Cetera

Skazani na wyobrani

10

Mae i rednie przedsibiorstwa w gospodarce narodowej

1. Mae i rednie przedsibiorstwa w gospodarce narodowej

1.1. Mae - czyli jakie ? Wprowadzenie pojcia mae i rednie przedsibiorstwa akcentuje odmienno tych jednostek od duych podmiotw gospodarczych. Okrelenie maa firma jest pojciem wzgldnym z perspektywy globalnej gospodarki. Jako kryteria uycia tego okrelenia su: wielko zatrudnienia, warto rocznego obrotu oraz warto majtku trwaego1. Pochodzenie waciciela (kraj, osoba prawna, osoba fizyczna) nie ma w tym przypadku znaczenia. Okrelenie mae i rednie przedsibiorstwa (MP), ktre tworz swoisty sektor gospodarki narodowej, doczekao si wielu definicji. Na og sektor ten jest wyrniany na podstawie cech ilociowych i jakociowych. Cechy ilociowe s najczciej stosowan podstaw klasyfikacji i cho nie s cech sta przedsibiorstwa poniewa zarwno wielko zatrudnienia, jak i warto sumy bilansowej s zmienne w czasie umoliwiaj jednoznaczn klasyfikacj tych podmiotw. Jednak moliwoci porwnania MP s znacznie ograniczone brakiem wczeniejszej unifikacji skali w rnych pastwach. Istotny jest rwnie fakt, e powysze kryterium pozwala na dokonywanie porwna jedynie w ramach przedsibiorstw z jednego sektora. Mae przedsibiorstwo dziaajce na przykad w sektorze ubezpiecze moe osiga obroty wiksze ni firma redniej wielkoci w sektorze poligraficznym. Kryterium to traci swoj moc take w przypadku jednej brany, o ile przedsibiorstwa posuguj si technologiami rnych generacji. S. Skowroski za uyteczny parametr klasyfikujcy przedsibiorstwa uznawa wielko rodkw zaangaowanych w obrocie2, natomiast W. Czternasty wielko produkcji3. We wczeniejszych prbach klasyfikacji maych i rednich przedsibiorstw wykorzystywano kategorie mikroekonomiczne, prawne i socjologiczne. Prbowano ustanowi klasyfikacj, ktra uatwiaaby dokonywanie analiz w ramach nauk ekonomicznych, prawnych i politycznych4.
Piasecki B. [red.]: Ekonomika i zarzdzanie ma firm. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa d 1999, s. 55. 2 Skowroski S.: Mae przedsibiorstwo. Sposb na efektywno. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1985, s. 92. 3 Czternasty W.: Mae przedsibiorstwa w Polsce na tle przeobrae systemowych (19441991). Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Zeszyty Naukowe (II), 1994(134). 4 Odorzyska E.: Kategoria maych i rednich przedsibiorstw w krajach Europy. Ekonomika i Organizacja Przedsibiorstw, 2000(3).
1

11

Skazani na wyobrani

I tak OECD uywa miary wielkoci zatrudnienia, dzielc na potrzeby sprawozdawczoci przedsibiorstwa na5: - bardzo mae i mae (do 99 pracownikw), - rednie (100-499 pracownikw), - due (ponad 500 pracownikw). W tzw. Raporcie Boltona (The Report of the Committee of Inquiry on Small Firms) opublikowanym w Wielkiej Brytanii w 1971 r. sklasyfikowano mae i rednie przedsibiorstwa wedug nastpujcych cech6: - maego udzia w rynku, - bezporedniego zarzdzania firm przez waciciela lub grup wacicieli, - braku rozbudowanej infrastruktury administracyjnej. Natomiast w Raporcie Schleyera z 1992 r., ktry dotyczy maych przedsibiorstw i rzemiosa, uwzgldniono nastpujce cechy charakteryzujce mae przedsibiorstwa7: - cisy zwizek midzy wacicielem-zarzdc a przedsibiorstwem, - decydujce zdanie waciciela w organizowaniu procesu wytwrczego, - posiadanie przez waciciela zarwno umiejtnoci zarzdzania, jak i specjalistycznej wiedzy dotyczcej przedmiotu dziaalnoci przedsibiorstwa, - olbrzymi udzia czynnika pracy w poczeniu z nowoczesnymi technikami produkcji i zarzdzania. Z kolei definicja maego i redniego przedsibiorstwa stosowana w Unii Europejskiej opiera si na wielkoci zatrudnienia, wartoci sprzeday i sumie bilansowej. Terminologia stosowana w Polsce, wprowadzona ustaw Prawo o dziaalnoci gospodarczej z 19 listopada 1999 roku8 uwzgldnia definicj obowizujc w Unii Europejskiej. Zgodnie z powysz definicj rednie przedsibiorstwo to takie, ktre zatrudnia mniej ni 250 pracownikw, jego obrt jest mniejszy ni 50 mln euro, a suma bilansowa nie przekracza 43 mln euro. Natomiast przedsibiorstwa mae zatrudniaj mniej ni 50 pracownikw, maj obrt nieprzekraczajcy 10 mln euro, a suma bilansowa jest rwnie mniejsza ni 10 mln euro. Unia Europejska wyrnia (podobnie jest w polskiej statystyce) rwnie mikroprzedsibiorstwa, ktre zatrudniaj mniej ni 10 pracownikw, a ich obrt roczny i suma bilansowa nie przekraczaj 1 mln euro.9
Grudzewski W.M., Hejduk I.: Mae i rednie przedsibiorstwa w gospodarce rynkowej w Polsce.Wysza Szkoa Handlu i Prawa, Warszawa 1998, s.12. 6 Tame. 7 The European Observatory for SMEs, Fifth Annual Report 1997. European Network for SME Research, October 1997. 8 Dz.U. z 1999 r. nr 101, poz. 1178. 9 Zacznik I do rozporzdzenia KE 364/2004, art. 2.
5

12

Mae i rednie przedsibiorstwa w gospodarce narodowej

Jednoczenie z kategorii maych i rednich przedsibiorstw zostay wyczone firmy, w ktrych co najmniej 25% kapitau lub praw gosu jest kontrolowane bezporednio lub porednio, wsplnie lub indywidualnie, przez jeden lub kilka organw pastwowych10. Pojcie mae i rednie przedsibiorstwo jest obecne w ustawodawstwie europejskim. Na przykad w art. 137, pkt 2. Traktatu o Unii Europejskiej stwierdzono, e ewentualne dyrektywy wydane przez Rad Europejsk w dziedzinie bezpieczestwa i zdrowia pracownikw nie mog narzuca ogranicze administracyjnych, finansowych i prawnych w sposb, ktry utrudniaby tworzenie oraz rozwj maych i rednich przedsibiorstw. Natomiast w art. 157 Traktatu, wrd przedsiwzi podejmowanych w celu zapewnienia warunkw konkurencyjnoci przemysu Wsplnoty, wymienia si tworzenie klimatu sprzyjajcego inicjatywom i rozwojowi przedsibiorstw, zwaszcza maych i rednich11. Poza tym art. 163 wspomnianego Traktatu dotyczcy bada i rozwoju technicznego deklaruje pomoc dla maych i rednich przedsibiorstw w ich wysikach badawczych, rozwijaniu techniki, jak rwnie dla ich wzajemnej wsppracy12. Eurostat udostpnia dane statystyczne zgodnie z klasyfikacj przedsibiorstw wedug kryterium zatrudnienia13: - mikroprzedsibiorstwa: 1-9 pracownikw, - mae przedsibiorstwa: 10-99 pracownikw, - rednie przedsibiorstwa: 100-499 pracownikw.

Tame, art. 3. Traktat o Unii Europejskiej: Art. 157 ust. 2: Pastwa czonkowskie porozumiewaj si midzy sob [] i koordynuj swoj dziaalno. Komisja moe podejmowa wszelkie poyteczne inicjatywy wspierajce tak koordynacj. Art. 157 ust. 3: Wsplnota przyczynia si do osigania celw okrelonych w ust. 1 przez polityk i dziaania podejmowane na podstawie innych postanowie Traktatu. 12 Tame, art. 163. 13 Europejski Urzd Statystyczny (European Statistical Office) jest organem pomocniczym Komisji Europejskiej z siedzib w Luksemburgu. Powsta w 1972 r., zastpujc Statistical Office of the European Community (istniejcy od 1959 r.). Zasady dziaalnoci Eurostatu zostay ustanowione na mocy jednolitego aktu europejskiego w 1987 r. Eurostat zajmuje si przygotowaniem prognoz i analiz statystycznych oraz koordynowaniem prac narodowych urzdw statystycznych w celu unifikacji stosowanych metod bada.

10 11

13

Skazani na wyobrani

Tak wic podstawy klasyfikowania maych i rednich przedsibiorstw nie s w gospodarce wiatowej jednakowe14. Wymienione metody klasyfikacji zostay poddane krytyce przez B. Snaitha i J. Walkera15. W dynamicznie rozwijajcej si globalnej gospodarce, w ktrej technologie informacyjne stwarzaj due moliwoci wsppracy oraz wirtualnych powiza wewntrz firmy, a take midzy podmiotami, kryteria ilociowe (wielko zatrudnienia i warto sumy bilansowej) nie s odpowiednie. Uwaam, e w najbliszym czasie, w perspektywie kilku lat, konieczne bdzie wprowadzenie przejrzystej klasyfikacji przedsibiorstw, uwzgldniajcej zarwno cechy ilociowe, jak i jakociowe, takie jak sposb zarzdzania, struktura wewntrzna, sektor czy wpyw nowych technologii na rozwj firmy. 1.2. Rola MP w gospodarce Sektor maych i rednich przedsibiorstw ma due znaczenie gospodarcze i spoeczne. W Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych od lat siedemdziesitych XX wieku jego rola systematycznie si zwiksza. Aktywizujc procesy innowacyjne w sektorze MP i unowoczeniajc struktur przemysow, mae i rednie przedsibiorstwa mog w duym stopniu wpywa na rozwj gospodarczy kraju. Ponadto mae przedsibiorstwa tworz miejsca pracy, a ludziom ambitnym i przedsibiorczym daj szans osignicia sukcesu. W pierwszych latach XXI wieku w Unii Europejskiej, maych i rednich przedsibiorstw zatrudniajcych mniej ni 250 pracownikw byo okoo 23 milionw. Stanowiy one okoo 99% ogu przedsibiorstw, tworzyy 75 milionw miejsc pracy i wytwarzay prawie 60% PKB caej Unii16. Rwnie wan rol mae i rednie przedsibiorstwa odgrywaj w gospodarce Stanw
Longenecker J.G., Moore C.W.: Small Business Management. An Entrepreneurial Emphasis. South Western Publishing Co., Cincinnati 1991, s. 10. Zrnicowan klasyfikacj maych i rednich przedsibiorstw stosuje amerykaska Small Business Administration (SBA). Klasyfikacja ta uwzgldnia wielko zatrudnienia, bran i wielko sprzeday. Wedug SBA mae przedsibiorstwa to: 1) firmy zatrudniajce 250-1500 pracownikw (w zalenoci od brany) w przemyle, 2) firmy zatrudniajce do 500 pracownikw w handlu hurtowym, 3) firmy o rocznej sprzeday midzy 3,5-14,5 mln USD w handlu detalicznym,4) firmy o rocznej sprzeday midzy 3,5-14,5 mln USD w usugach, 5) firmy o wpywach nieprzekraczajcych w cigu ostatnich 3 lat 17 mln USD w budownictwie. 15 Snaith B., Walker J.: The Theory of Medium Enterprice. June 2002, http://www.m-institute.org/__data/assets/pdf_file/344/Durham_TOME_Paper.pdf 16 Piasecki B. [red.]: Ekonomika i zarzdzanie ma firm. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa d 1999, s. 77-79.
14

14

Mae i rednie przedsibiorstwa w gospodarce narodowej

Zjednoczonych 25,8 miliona tych przedsibiorstw stanowi 99,7% wszystkich pracodawcw (stan na rok 2005)17. W polskiej gospodarce sektor maych i rednich przedsibiorstw mia historycznie rn rang. Struktura polskiej gospodarki zostaa na dugie lata okrelona przez ustaw o przejciu na wasno pastwa podstawowych gazi gospodarki narodowej. Wedug przepisw ustawy o nacjonalizacji z 3 stycznia 1946 roku wszelkie zakady przemysowe, handlowe, komunikacyjne i banki zatrudniajce powyej 50 pracownikw na jedn zmian staway si wasnoci oglnonarodow. W ten sposb utworzono sektor gospodarki uspoecznionej. Metody zarzdzania gospodark zgodne z doktryn ekonomii socjalizmu utrwalay podzia na uspoeczniony sektor duych przedsibiorstw oraz sektor prywatny z przewag maych zakadw rzemielniczych18. Na funkcjonowanie zarwno przedsibiorstw nalecych do sektora publicznego, jak i na firmy prywatne w maym stopniu wpywaa konkurencja. Deficyt towarw i usug nie mia przy tym wpywu na powstawanie nowoczesnych technologii. Natomiast ciar rywalizacji rynkowej przenis si na rynek dbr produkcyjnych19. Polska gospodarka stawaa si w konsekwencji mao wydajna i oderwana od realnej gry rynkowej zmierzaa do nieuniknionej katastrofy. Pierwsze prby zmiany jej struktury podjto na pocztku lat osiemdziesitych ubiegego wieku20. Ustawa z 25 wrzenia 1981 roku o przedsibiorstwach pastwowych21 umoliwiaa sprzeda czci majtku tych przedsibiorstw osobom prywatnym. Natomiast ustawa z 6 lipca 1982 roku okrelaa zasady prowadzenia w Polsce dziaalnoci gospodarczej przez osoby z zagranicy (prawne i fizyczne)22. Wanymi aktami prawnymi bdcymi prb normalizacji sytuacji przedsibiorstw prywatnych byo rozporzdzenie dotyMae i rednie przedsibiorstwa w Stanach Zjednoczonych tworz ponad 50% miejsc pracy w caym sektorze prywatnym, stanowi 97% wszystkich eksporterw, a take generuj wikszo innowacji. Za: Small Business Administration, June 2006. http:// www.sba.gov/ 18 Krajewski M.: Historia gospodarcza Polski do 1989 roku. Zarys problematyki. Wysza Szkoa Handlowo-Ekonomiczna we Wocawku, Wocawek 2000, s. 583. 19 Piasecki B.: Sektor maych i rednich przedsibiorstw w obecnej fazie transformacji gospodarczej. [w] B. Piasecki [red.]: Przedsibiorstwo w procesie transformacji rynkowej. Uniwersytet im. Mikoaja Kopernika, Toru 1993, s. 128129. Podobne pogldy prezentuj: Waniewski P.: Sektor maych i rednich przedsibiorstw w Polsce i w Unii Europejskiej. Kontrola Pastwowa, 2003(4), Kaczor T., Misiag W., Niedzielski A.: Udzia maych i rednich przedsibiorstw w tworzeniu dochodw publicznych. Polska Agencja Rozwoju Przedsibiorczoci, Warszawa 2001. 20 Skodlarski J.: Zarys historii gospodarczej Polski. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa d 2000, s. 576. 21 Dz.U. nr 35 z 1981 r., poz. 201. 22 Dz.U. nr 19 z 1982 r., poz. 146.
17

15

Skazani na wyobrani

czce dostpu firm prywatnych do kredytw dewizowych na zakup rodkw produkcji23 oraz ustawa o spkach z udziaem kapitau zagranicznego24. Jeszcze waniejsz prb dokonania reform gospodarczych byo referendum przeprowadzone 29 listopada 1987 roku. W jego wyniku podjto reformy, ktrych celem byo zrwnowaenie gospodarki, zwalczanie inflacji, urynkowienie cen, a take stopniowa likwidacja rozdzielnictwa materiaw oraz dbr konsumpcyjnych oraz co z punktu widzenia niniejszej pracy jest najwaniejsze stworzenie warunkw do usamodzielnienia przedsibiorstw, jak rwnie likwidacja przepisw i barier utrudniajcych rozwj przedsibiorczoci w kadej formie wasnoci25. Ponadto 23 grudnia 1988 roku przyjte zostay dwie wane ustawy regulujce zasady prowadzenia dziaalnoci gospodarczej. Pierwsza wprowadzaa rwno wszystkich sektorw oraz pozwalaa na prowadzenie dziaalnoci gospodarczej przez rne podmioty. Z kolei druga ustawa liberalizowaa warunki prowadzenia dziaalnoci przez kapita zagraniczny26. W statystkach prowadzonych do 1989 r. nie uwzgldniano maych i rednich przedsibiorstw. Opracowania z lat 1950-1989 zawieraj jedynie dane dotyczce gospodarki uspoecznionej i nieuspoecznionej. Podzia ten daleki jest od przyjtych obecnie kryteriw uwzgldniajcych wielko przedsibiorstwa. Udzia sektora nieuspoecznionego w strukturze dochodu narodowego w latach 19701990 przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1: Udzia sektora uspoecznionego i nieuspoecznionego w strukturze dochodu narodowego wytworzonego
1970 ogem [%] 100 1980 100 1985 100 1986 100 1987 100 1988 100 1989 100 1990 100

gospodarka uspoeczniona [%]

81,0

82,5

81,8

81,8

82,8

81,2

80,8

77,0

gospodarka nie uspoeczniona [%]

19,0

17,5

18,2

18,2

17,2

18,8

19,2

23,0

(rdo: GUS Rocznik statystyczny przemysu 1974, 1982,1986, 1988,1992) Rozporzdzenie Rady Ministrw z 5 wrzenia 1983 roku w sprawie oglnych zasad udzielania kredytw dewizowych przez banki na cele rozwoju produkcji eksportowej i usug eksportowych. Dz. U. nr 56 z 1983 r., poz. 249. 24 Dz.U. z 17 listopada 1986 roku, poz. 249. 25 W gosowaniu wzio udzia 67% uprawnionych. Za reformami gospodarczymi opowiedziao si 66% gosujcych, natomiast na pytanie dotyczce polskiego modelu demokracji odpowiedzi tak udzielio 69%. Ostatecznie zatem na pierwsze pytanie twierdzco odpowiedziao 44% uprawnionych do gosowania, na drugie za 46%. Mimo, e wikszo gosujcych opowiedziaa si za reformami, proces ten nie zakoczy si sukcesem. Wprowadzenie reform wymagao bowiem gosw wikszoci uprawnionych do gosowania. 26 Dz.U. nr 41, poz. 324 i 235.
23

1

Mae i rednie przedsibiorstwa w gospodarce narodowej

Dane te potwierdzaj niezmienny i stosunkowo may, mniej ni dwudziestoprocentowy, udzia sektora nieuspoecznionego w dochodzie narodowym w okresie 1970-1989. Jednoczenie znaczna cz prywatnej gospodarki w Polsce nie bya brana pod uwag w oficjalnych statystykach. W duym przyblieniu mona przyj, e w gospodarce nieuspoecznionej wikszo maych przedsibiorstw funkcjonowaa gwnie w sferze usug (zakady rzemielnicze). Natomiast gospodark uspoecznion tworzyy najczciej przedsibiorstwa due. Rozwj przedsibiorczoci utrudnia obowizujcy ustrj prawny, a take ograniczenia ekonomiczne i prawne, np. reglamentacja rodkw produkcji i surowcw. W latach 1970-1989 udzia sektora uspoecznionego w strukturze dochodu narodowego przekracza 80 procent, ale ju w roku 1990 odnotowano spadek o ok. 4 punkty procentowe, ktry zapowiada gbokie zmiany w strukturze dochodu w przyszoci. W latach dziewidziesitych ubiegego wieku polska gospodarka uwalniaa si wic z krpujcych j przepisw oraz panujcych dogmatw, a zachodzce zmiany zmierzay do unifikacji z zasadami obowizujcymi w Unii Europejskiej27. Konsekwencj zmian byo wprowadzenia kategorii mae i rednie przedsibiorstwa, ktra zastpia uywane dotychczas terminy drobna wytwrczo rzemioso czy prywaciarze. Ten ostatni mia pejoratywne zabarwienie, a odnosi si zarwno do wielkoci, jak i formy wasnoci firmy28. Wielu autorw zwraca uwag na wielowymiarowo uwarunkowa determinujcych powstawanie maych i rednich przedsibiorstw. Czynniki wpywajce na rozwj tego sektora s dostrzegane nie tylko w sferze kapitau materialnego i ludzkiego, ale take spoecznego, ktry jest traktowany jako zbir wartoci i cech opisujcych ludzk wiedz, kwalifikacje i motywacje oraz normy spoecznego zachowania. Transformacja gospodarcza nie moe by postrzegana jedynie jako proces wprowadzania w ycie reform ustrojowych, ale take jako gruntowna zmiana postaw i oczekiwa spoecznych. J. Sau zaakcentowa ograniczone moliwoci wspierania sektora MP przez
Definicj maych i rednich przedsibiorstw zawiera art. 2 (prg zatrudnienia oraz puapy finansowe okrelajce kategori przedsibiorstwa) zacznik do rozporzdzenia Komisji (WE) nr 364/2004 z 25 lutego 2004 roku. Zacznik jest wycigiem z wczeniejszego zalecenia Komisji 2003/361/WE z 6 maja 2003 roku dotyczcego definicji maych i rednich przedsibiorstw. 28 Pierwsze struktury samorzdowe w rzemiole cechy powstay w Polsce ju w XIII i XIV wieku. Przez wieki okrelay one zasady dziaania rzemielnikw w kadej prawie dziedzinie. Uchwalone 7 czerwca 1927 roku prawo przemysowe ustanowio izby rzemielnicze celem reprezentacji zawodowej interesw przemysu rzemielniczego. Rozporzdzenie prezydenta Ignacego Mocickiego z 27 padziernika 1933 roku powoao Zwizek Izb Rzemielniczych. Czciowa nowelizacja prawa przemysowego po II wojnie wiatowej utrzymaa wprowadzony przez PKWN w 1944 r. tymczasowy obowizek przynalenoci rzemielnikw do cechw. T tymczasowo utrzymano do 1988 r.
27

1

Skazani na wyobrani

pastwo29. Ponadto stwierdzi, e pastwo nie moe kreowa skutecznych instrumentw dynamicznego rozwoju gospodarczego. Wan rol w rozwoju maych przedsibiorstw odgrywaj przy tym utrudnienia ekonomiczne i spoeczne, instytucjonalne i organizacyjne, mentalne i behawioralne30. W latach 1989-1991 GUS wyrni ju w statystycznych zestawieniach sektor publiczny i prywatny. Udzia obu sektorw w strukturze produktu globalnego brutto oraz na rynku zatrudnienia przedstawiono w tabeli 2. Dane z lat 1989-1991 potwierdzaj tendencj wzrostow w sektorze prywatnym gospodarki31. Udzia przedsibiorstw prywatnych w produkcie krajowym brutto zwikszy si w tym okresie o 13,5 punktu procentowego, natomiast zatrudnienie w tych firmach zwikszyo si tylko o 6,8 punktu procentowego. Przedsibiorstwa prywatne potrafiy zatem racjonalniej wykorzystywa zasoby pracy.
Tabela 2: Udzia sektora publicznego i prywatnego w strukturze produktu krajowego brutto i rynku pracy w latach 1989-1991
1989 ogem [%] sektor publiczny [%] - [produkt krajowy brutto] sektor publiczny [%] - [pracujcy] sektor prywatny [%] - [produkt krajowy brutto] sektor prywatny [%] [pracujcy] 100 71,4 55,7 28,6 44,3 1990 100 69,1 54,2 30,9 45,8 1991 100 57,9 48,9 42,1 51,1

(rdo: GUS Roczniki statystyczny 1992,1994)

Dynamik zmian w okresie transformacji w Polsce potwierdzi rozwj maych i rednich przedsibiorstw32. T. uczka wyrnia w rozwoju polskiej przedsibiorczoci od lat osiemdziesitych i dziewidziesitych ubiegego wieku wstpn faz rozwoju przedsibiorczoci (1981-1988), faz eksplozji przedsibiorczoci (1989-1992) oraz faz samoregulacji rynkowej (od roku 1993)33. Lata 1989-1992 to okres, w ktrym powstawaa w kraju
Sau J.: Mae i rednie przedsibiorstwa a kapita spoeczny. [w] T. uczka [red.]: Mae i rednie przedsibiorstwa. Szkice o wspczesnej przedsibiorczoci. Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna 2005. s. 47. 30 Tame. 31 GUS w tym okresie grupowa dane dotyczce gospodarki w sektorze publicznym i sektorze prywatnym. Sektor publiczny obejmowa: wasno pastwow (Skarb Pastwa, pastwowe osoby prawne), wasno komunaln (gmin) i wasno mieszan. Sektor prywatny natomiast to wasno krajowa, zagraniczna i mieszana (Rocznik Statystyczny 1992). 32 Romanowska M. [red.]: Strategiczna transformacja polskich przedsibiorstw. Szkoa Gwna Handlowa, Warszawa 2004, s. 24. 33 uczka T.: Bariery rozwoju maych i rednich przedsibiorstw w Polsce. [w] T. uczka [red.]: Mae i rednie przedsibiorstwa szkice o wspczesnej przedsibiorczoci. Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna 2005, s. 27.
29

1

Mae i rednie przedsibiorstwa w gospodarce narodowej

nowa jako gospodarowania, zarzdzania i pracy34. Z kolei lata 1994-1998 J. Chmiel nazwa zotym okresem rozwoju mikroprzedsibiorstw35, za K. Krajewski uwaa, e w roku 1999 mae i rednie przedsibiorstwa przyjy form organizacji uczcej si36. Okres transformacji to ywioowy rozwj drobnych przedsibiorstw37. Zmiany liczby MP przedstawiono w tabeli 3, ktra uwzgldnia klasyfikacj GUS. Liczba zarejestrowanych MP zwikszya si z 2.294.665 w roku 1994 do 3.613.886 w roku 2003. Format poniszej tabeli uwzgldnia zmiany sposobu prezentacji danych przez GUS. Wzrost liczby MP w latach 1994-2003 o 1.319.221 podmiotw nie wpyn na zmniejszenie bezrobocia, ktrego stopa z 14% w roku 1994 wzrosa do 18% w 2003 r. Sytuacja ta bya spowodowana przede wszystkim zmianami strukturalnymi w polskiej gospodarce38. Z danych GUS wynika, e MP w latach 1994-2000 zwikszyy swj udzia w rynku pracy z 19,20% do 23,88%.39 W tym samym okresie due przedsibiorstwa zredukoway swj udzia w tym rynku z 43,58% do 32,88%, zwikszajc jednoczenie wydajno pracy.
Bartnicki M.: Przedsibiorczo i przedsibiorcy wspczesnych organizacji. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2002, s. 64. Zob. te: Sosnowska A. [red.]: Strategie sukcesu maych i rednich przedsibiorstw w okresie akcesyjnym. Instytut Funkcjonowania Gospodarki Narodowej, Warszawa 2005. 35 Chmiel J.: Statystyka mikroprzedsibiorstw w latach 1993-2000. [w] E. Balcerowicz [red.]: Mikroprzedsibiorstwa sytuacja ekonomiczna, finansowanie, waciciele. CASE, Warszawa 2002, s. 55. 36 K. Krajewski wyrni w historii prywatnej przedsibiorczoci w Polsce w latach 1919-1999 dziesi okresw: systematycznego rozwoju prywatnych firm (1919-1939), rozwoju drobnego handlu wymuszonego sytuacj ludnoci w okresie II wojny wiatowej (1939-1945), reaktywowania zakadw przez przedwojennych wacicieli (1945-1946), nacjonalizacji przemysu i drobnej wytwrczoci (1946), pitnowania osb przedsibiorczych i kuactwa (1947-1955), walki aparatu podatkowego z przejawami kapitalizmu (1956-1970), odwily dla dziaalnoci prywatnych wacicieli (1971-1980); wzrostu liczby podmiotw gospodarczych (1981-1988), ywioowego rozwoju drobnych form gospodarowania (19891998), MP jako organizacji uczcej si (od 1999 r.). Krajewski K.: Kreowanie miejsc pracy w maych i rednich przedsibiorstwach. Wynagrodzenia 1999, 19(9). 37 Tame. 38 Czyewski A. B.: Wzrost gospodarczy a popyt na prac. Referat wygoszony na konferencji Reformy strukturalne a polityka pienina. Falenty 24-26 padziernika 2002 r. http://www.nbp.pl/konferencje/falenty2002/pdf_pl/czyzewski.pdf. A.B. Czyewski proponuje ekonometryczny model wzrostu gospodarczego i popytu na prac. Przyczyn wzrostu bezrobocia dostrzega w tym okresie w zwikszaniu wydajnoci pracy, uzyskiwanemu w wyniku skokowej redukcji zatrudnienia. Przedstawiony model ekonometryczny cakowicie pomija wprowadzanie nowych, wydajnych technologii. 39 Balcerowicz E. [red.]: Mikroprzedsibiorstwa. Sytuacja ekonomiczna, finansowanie, waciciele. CASE, Warszawa 2002, s. 217.
34

1

Skazani na wyobrani

W roku 2002 mae firmy tworzyy ju (podobnie jak w UE) 60% PKB, rednie 11%. W roku nastpnym mae firmy miay 57% udzia w tworzeniu PKB, rednie 12%. Sektor MP stanowi zatem znaczc cz polskiej gospodarki. W roku 1996 sektor ten wygenerowa 47.398 mln z, a w 1999 r. 91.332 mln z. Wzrost dochodw sektora publicznego pochodzcych z wpyww z maych i rednich przedsibiorstw potwierdza zmiany strukturalne zachodzce w polskiej gospodarce40. Ponad 99% przedsibiorstw dziaajcych w Polsce w roku 2000 to wanie mae i rednie przedsibiorstwa41, w tym 96% to firmy zatrudniajce nie wicej ni 9 osb, 3,9% to mae przedsibiorstwa zatrudniajce 1049 osb, a tylko 0,1% struktury sektora MP to firmy rednie zatrudniajce 50249 osb42. W kolejnych latach utrzymywaa si rosnca tendencja liczby MP, ktrych w roku 2007 byo ju 3.680.893. Wrd nich zdecydowan wikszo stanowiy przedsibiorstwa zatrudniajce do 9 pracownikw w roku 2007 byo ich 3.502.303. Przedsibiorstwa te (MP) wytwarzaj obecnie prawie poow PKB polskiej gospodarki i tworz 2/3 miejsc pracy43. Skupiaj si przede wszystkim wok duych aglomeracji, ktre stanowi dla nich gwne rynki zbytu. Zdaniem K. Poznaskiej: przetrwanie firm krajowych jest pozytywnie skorelowane zarwno z wielkoci, jak i z gstoci zaludnienia, co sugeruje, e wielko rynku jest znaczcym czynnikiem wpywajcym na sukces firmy44. Istotne jest rwnie jej spostrzeenie dotyczce zwizku midzy przetrwaniem firm a poziomem edukacji: wskaniki przetrwania rosn o 10 punktw procentowych przy wzrocie przecitnej dugoci wyksztacenia o jeden rok45. Struktur maych i rednich przedsibiorstw wedug liczby zatrudnionych w poszczeglnych regionach Polski przedstawiono w tabeli 4. NajKaczor T., Misiag W., Niedzielski A.: Udzia maych i rednich przedsibiorstw w tworzeniu dochodw publicznych. Polska Agencja Rozwoju Przedsibiorczoci, Warszawa 2001. 41 van Ark B., Pitkowski M.: Producivity, Innovation and ICT in Old and New Europe. Gronningen Growth and Development Centre, Groningen 2004. W krajach Unii Europejskiej MP to rwnie 99% ogu przedsibiorstw, pracuje w nich 2/3 zatrudnionych obywateli, wytwarzaj 60% PKB. Dane pochodz z Mae i rednie przedsibiorstwa w Unii Europejskiej. Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Spoecznej i PARP, Warszawa 2002. 42 Opracowano na podstawie danych GUS 2005 oraz Hybel J.: Rola maych i rednich przedsibiorstw w ograniczaniu bezrobocia. Roczniki Naukowe, 2001, 3(1). 43 Rocznik Statystyczny Przemysu. GUS, Warszawa 2007. 44 Poznaska K.: Przetrwanie maych i rednich przedsibiorstw koncepcje i ich weryfikacja empiryczna w gospodarce polskiej. [w] T. uczka [red.]: Mae i rednie przedsibiorstwa. Szkice o wspczesnej przedsibiorczoci. Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna 2005, s. 9-26. 45 Tame.
40

20

Mae i rednie przedsibiorstwa w gospodarce narodowej

wicej maych i rednich przedsibiorstw dziaao w wojewdztwie mazowieckim, lskim, wielkopolskim i dolnolskim. Natomiast najmniej w wojewdztwie opolskim, podlaskim, witokrzyskim i warmisko-mazurskim.
1994
ogem 2 301 972

1995
2 099 577

1996
2 379 949

1997
2 552 649

1998
2 792 697

1999
3 013 876

2000
3 182 577

2001
3 374 956

MP

2 294 665

2 093 148

2 373 484

2 546 405

2 786 462

3 007 444

3 176 161

3 368 366

Tabela 3: Przedsibiorstwa dziaajce w Polsce w latach 1994-2007 wg liczby zatrudnionych

0-5 zatrudnionych

2 109 589

1 921 151

2 191 892

2 359 624

2 591 499

2 865 517

3 029 859

3 206 452

6-50 zatrudnionych

160 602

148 779

157 530

162 178

169 511

113 057

117 200

131 106

0-50 zatrudnionych

2 270 191

2 069 930

2 349 422

2 521 802

2 761 010

2 978 574

3 147 059

3 337 557

51-250 zatrudnionych

24 474

23 218

24 062

24 603

25 452

28 870

29 102

30 809

ponad 250 zatrudnionych

7 307

6 429

6 465

6 244

6 235

6 432

6 416

6 589

stopa bezrobocia (%)

14,00

13,25

11,65

10,35

10,75

15,55

16,15

18,65

2002
ogem 3 468 218

2003
3 581 593

2004
3 576 830

2005
3 615 621

2006
3 636 039

2007
3 685 608

Tabela 3: - cd. (zmieniona klasyfikacja)

MP

3 462 775

3 576 536

3 571 958

3 610 929

3 631 364

3 680 893

0-9 zatrudnionych

3 302 411

3 410 233

3 402 150

3 436 841

3 455 565

3 502 303

10-49 zatrudnionych

131 480

137 974

141 499

145 745

147 393

150 128

50-249 zatrudnionych

28 884

28 329

28 309

28 343

28 406

28 462

ponad 250 zatrudnionych

5 443

5 057

4 872

4 692

4 675

4 715

stopa bezrobocia (%)

19,80

18,00

19,90

17,60

14,90

12,40

(rdo: GUS - raporty Regon 1996-2008)

21

Skazani na wyobrani Tabela 4: Struktura maych i rednich przedsibiorstw wedug liczby zatrudnionych w Polsce w 2004 r.
liczba zatrudnionych 0-9 3 485 970 298 215 180 138 144 817 95 122 246 211 280 324 574 091 84 585 132 861 87 395 219 471 423 819 100 472 103 200 319 890 195 359 10-49 149 159 10 104 7 039 6 113 3 906 11 053 12 928 24 012 3 242 6 222 3 376 9 336 20 798 4 235 5 055 15 209 6 531 0-49 3 635 129 308 319 187 177 150 930 99 028 257 264 293 252 598 103 87 827 139 083 90 771 228 807 444 617 104 707 108 255 335 099 201 890 50-249 30 029 2 192 1 564 1 266 838 2 140 2 411 4 990 740 1 201 730 1 831 3 789 851 1 057 3 029 1 400

wojewdztwo

razem

ogem Polska dolnolskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie dzkie maopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie lskie witokrzyskie warmisko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie

3 670 915 310 965 189 025 152 410 100 011 259 743 296 106 604 334 88 682 140 532 91 633 230 941 449 186 105 718 109 483 338 636 203 510

(rdo: GUS Rocznik Statystyczny 2006)

Reasumujc, w okresie transformacji lawinowo wzrastaa liczba maych i rednich przedsibiorstw. Uwalniajca si z systemowych ram poprzedniego ustroju przedsibiorczo wielu Polakw realizowaa si w dziaalnoci gospodarczej. Mae i rednie przedsibiorstwa potrafiy rozwija dotychczasowe zdolnoci produkcyjne, ale wkroczyy take w nowe, trudno dostpne dotychczas obszary gospodarki. Prawie cztery miliony podmiotw, ktre zatrudniaj dzisiaj mniej ni 250 pracownikw, s najwikszym pracodawc (2/3 miejsc pracy), wytwarzajcym ponad 60% PKB. Nie bez znaczenia jest rwnie fakt, e przedsibiorstwa te s konsumentem nowych technologii tworz rynek, na ktrym w konkurencyjnej walce o przewag wa si losy kondycji caej gospodarki.
22

Mae i rednie przedsibiorstwa w gospodarce narodowej

1.3. Bariery rozwoju MP Odwaga i kreatywno w dziaaniu, zdolno do podejmowania decyzji w zmieniajcym si otoczeniu oraz umiejtno tworzenia nowych wartoci to cechy, bez ktrych mae przedsibiorstwo nie moe istnie i rozwija si. Mae i rednie przedsibiorstwo cile kojarzy si z pojciem przedsibiorczoci. Jest to rodzaj aktywnoci, ktry polega na uruchomieniu nowego przedsiwzicia gospodarczego nastawionego na zysk, samodzielnym kierowaniu nim, a co za tym idzie na podnoszeniu cakowitej odpowiedzialnoci za osigane wyniki46. Przyjcie przez przedsibiorcw modelu organizacji uczcej si jest naturalnym zachowaniem w dynamicznym otoczeniu. Zwrci na to uwag J. Penc: przedsibiorstwo jako system otwarty wzgldem otoczenia musi doskonali swoje struktury, utrzymujc z nim sta wymian47. Obszerne badania przeprowadzone przez K. Koneckiego potwierdzaj skonno firm do zmian w zmiennym otoczeniu48. Organizacja adaptujca si do zmiennych warunkw oraz zapewniajca cige doskonalenie si uczestnikw, czyli nabywanie przez nich nowych umiejtnoci, a take kreowanie moliwoci i wzorcw dziaania, moe przetrwa na konkurencyjnym rynku. Relacje midzy przedsibiorstwem a otoczeniem w nastpujcy sposb uj A. Pomykalski: sposb oddziaywania otoczenia na rozwj organizacji oznacza kierunek i zwrot intensywnoci oddziaywania otoczenia na strategi zarzdzania organizacj49. Stabilno otoczenia korzystnie wpywa zatem na rozwj maych przedsibiorstw. Czynniki wpywajce na przetrwanie i rozwj maych i rednich przedsibiorstw zostay obszernie omwione w pracy pod redakcj F. Bawata50. Istotn determinant rozwoju firmy jest wanie jej otoczenie. F. Bawat wyrni za J.P. Thommenem cztery podstawowe elementy otoczenia: rodowisko naturalne; rodowisko spoeczne, w tym system polityczno-prawny i rodowisko socjalno-kulturowe; rodowisko technologiczne i rodowisko
46

Woodward R. [red.]: Otoczenie instytucjonalne maych i rednich przedsibiorstw. Centrum Analiz Spoeczno-Ekonomicznych, Warszawa 1999, s. 9. 47 Penc J.: Innowacje i zmiany w firmie transformacja i sterowanie rozwojem przedsibiorstwa. Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1999, s. 17. 48 Konecki K.: Odporno na zmian gwne czynniki zmian tosamoci organizacyjnej w polskich przedsibiorstwach przemysowych. Katedra Socjologii Przemysu Uniwersytetu dzkiego, http://kkonecki.fateback.com/publikacje/publikacja9.html 49 Pomykalski A.: Zarzdzanie innowacjami. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 53. 50 Bawat F. [red.]: Przetrwanie i rozwj maych i rednich przedsibiorstw. Scientific Publishing Group, Gdask 2004, s. 23-45.

23

Skazani na wyobrani

ekonomiczne51. Trudno wic pomin w rozwaaniach dotyczcych przedsibiorczoci kontekstu specyfiki transformacji polskiej gospodarki. Na kondycj polskiej gospodarki maj wic zasadniczy wpyw mae przedsibiorstwa, ktre s zarwno producentami towarw i usug, jak i znaczcymi konsumentami dbr inwestycyjnych, innowacji technicznych, organizacyjnych i finansowych. Mae przedsibiorstwa tworz, jako najwikszy pracodawca, atmosfer klski lub sukcesu. Oglny poziom rozwoju tych przedsibiorstw, sposb zarzdzania nimi, wyposaenie techniczne i organizacja pracy, a zwaszcza ich zdolno do opanowania produkcji dojrzaych technologicznie produktw i usug jest istotnym elementem rozwoju gospodarczego52. W roku 1992 waciciele i menederowie MP uznali za najistotniejsze bariery rozwoju nastpujce czynniki:53 - niewystarczajcy popyt na produkty (35,49% odpowiedzi), - brak rodkw finansowych (24,73%), - niewystarczajc powierzchni hal produkcyjnych (12,90%), - nadmierne ograniczenia prawne i organizacyjne (6,45%), - trudnoci w rekrutacji odpowiednich pracownikw (3,76%), - niewystarczajce moliwoci maszyn (3,23%), - ograniczenia w dostawach surowcw (2,69%), - nadmierne zaduenie (1,08%). Wrd badanych, 1,61% respondentw nie zauwayo adnych barier, natomiast brak umiejtnoci menederskich nie by dla nikogo przeszkod. Badanie powtrzono w 1998 r.: 40,43% badanych uznao, e zwikszyy si bariery rozwoju MP; 25,53% stwierdzio odwrotnie, 20,21% wypowiedziao si, e bariery nie zmieniy si, a 13,83% nie udzielio odpowiedzi.54 Ankietowani przedsibiorcy za najistotniejsze przeszkody w dziaaniu firm uznali wwczas:55 - brak rodkw finansowych (58,51% odpowiedzi), - due koszty produkcji (53,19%), - niewystarczajc powierzchni hal produkcyjnych (15,96%),
Tame, s. 40. Haber L. H.: Zachowania przedsibiorcze prba typologii. Przegld Organizacji, 1996(5). Zob. te: Janikowski R.: Zrwnowaony rozwj a nauki techniczne. Oglnopolska Konferencja Naukowa nt. Zrwnowaony rozwj w teorii ekonomii i praktyce, Wrocaw 2006. Piasecki B.: Mae i rednie przedsibiorstwa w Polsce paradygmaty rozwoju. [w] J. Tragalski [red.]: Przedsibiorczo i rozwj firmy. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Krakw 1999. 53 Bawat F. [red.]: Przetrwanie i rozwj maych i rednich przedsibiorstw. Scientific Publishing Group, Gdask 2004, s. 141. 54 Tame, s.142. 55 Tame, s.143.
51 52

24

Mae i rednie przedsibiorstwa w gospodarce narodowej

- niewystarczajc zdolno maszyn (11,70%), - niewystarczajce umiejtnoci pracownikw (10,64%), - nadmierne zaduenie (7,45%), - niewystarczajce umiejtnoci menederskie (6,38%). Nieco ponad 5% badanych (5,32%) nie dostrzego adnych barier, 4,26% nie odpowiedziao na pytania, natomiast 3,19% wskazao inne, zrnicowane przeszkody. Natomiast w 2005 r. do najwaniejszych barier ograniczajcych rozwj sektora MP zaliczono:56 - brak rodkw finansowych na modernizacj i rozwj, - trudny dostp do kredytw bankowych i ich wysokie oprocentowanie, - zoone procedury administracyjne, - wysokie podatki, - brak strategii i polityki rzdu wspierajcej sektor MP, - korupcj i praktyki monopolistyczne oraz brak odpowiedniej infrastruktury. W opinii ankietowanych, zarwno w roku 1992 jak i w 1998, niezmiennie wysok rang mia brak rodkw finansowych. Szecioletnia przerwa midzy przeprowadzonymi badaniami nie wpyna w istotny sposb na hierarchi katalogu barier. W sondau przeprowadzonym w lutym 2006 r. wrd przedsibiorcw oraz organizacji ich zrzeszajcych, za najistotniejsze bariery w rozwoju sektora MP uznano:57 - bariery podatkowe (przedsibiorcy wskazali czterdzieci problemw utrudniajcych rozwj MP), - bariery wynikajce z prawa pracy (44), - bariery prawne (15, w tym korupcja), - bariery w inwestycyjnym procesie budowlanym (25), - bariery zwizane z funkcjonowaniem ustawy o swobodzie dziaalnoci gospodarczej (17). Adresatem tego katalogu barier by rzd, std te wymieniane problemy obejmuj jedynie zagadnienia nalece do kompetencji wadzy wykonawczej. Wikszo z nich mona rozwiza w trybie administracyjnym, a w szczeglnych przypadkach w trybie inicjatyw ustawodawczych rzdu, a nawet organizacji przedsibiorcw. Wspczenie o powodzeniu kadego przedsiwzicia gospodarczego, w tym o sukcesie rynkowym przedsibiorstwa, decyduje przede wszystkim
Dane pochodz z materiaw konferencji nt.: Konkurencyjno sektora MP 2005, ktra odbya si 21 marca 2005 roku w Sejmie RP. 57 Materiay z konferencji nt. Bariery rozwoju przedsibiorczoci. Ministerstwo Gospodarki.Warszawa, luty 2006 r.
56

25

Skazani na wyobrani

jego innowacyjno, ktra ley u podstaw trwaej przewagi konkurencyjnej. W przypadku przedsibiorstw w Polsce innowacje i nowe technologie nabieraj szczeglnego znaczenia bowiem umoliwiaj nie tylko uzyskanie przewagi na rynku lokalnym (krajowym), ale umoliwiaj przetrwanie na rynku UE. Wskazywane w powyszych badaniach bariery w duym stopniu wskazuj wanie na potrzeby zmian technologicznych, ktrych wprowadzenie powinno zmniejszy dystans dzielcy polskie firmy od zachodnich konkurentw. Cytowane wyej wyniki bada potwierdzaj zatem, e menederowie z maych i rednich przedsibiorstw wskazujc bariery w swej dziaalnoci, wymieniaj przede wszystkim czynniki zewntrzne. Wikszo z nich wymienia bariery finansowe: brak rodkw wasnych, trudno dostpne kredyty oraz brak alternatywnych rde finansowania. Przedsibiorcy wskazuj rwnie na niekorzystne uregulowania podatkowe oraz brak ochrony prawnej. W rzeczywistoci szereg przeszkd tkwi rwnie wewntrz firm.

2

Przedsibiorca, innowacje i procesy innowacyjne

2. Przedsibiorca, innowacje i procesy innowacyjne

2.1. Przedsibiorca a innowacja Na rozwoju myli ekonomicznej wyrane pitno odcisn ewolucjonizm. Terminu ewolucja oznaczajcego rozwj (ac. evolutio rozwinicie, otwarcie) uy w tym znaczeniu po raz pierwszy Albrecht von Haller ju w 1744 r.1, opisujc procesy biologiczne. Niecae sto lat pniej, tzn. w 1809 r., Jean Baptiste Lamarck zaobserwowa procesy ewolucyjne w dziedziczeniu cech nabytych2. Adam Smith natomiast zastosowa okrelenie ewolucja w odniesieniu do ekonomii przyrody, co do jednoznacznie wskazuje na rdo jego inspiracji3. Jednak sposb ujcia economy of nature przez Smitha wiadczy w pewnym sensie o mistycznym wymiarze zachodzcych procesw. Wyraenia tego uy bowiem w celu zaakcentowania pozytywnych efektw, ktre s przypadkowe w odbiorze, ale ich sprawc wydaje si by nadprzyrodzona inteligencja (Bg). Rola przedsibiorcy oraz jego wpyw na dokonujcy si postp zostay sprowadzone przez Smitha do metaforycznego pojcia niewidzialnej rki, poniewa gdy kieruje wytwrczoci tak, by jej produkt posiada moliwie najwysz warto, myli o swoim wasnym zarobku, a jednak w tym, jak i w wielu innych przypadkach, jaka niewidzialna rka kieruje nim tak, aby zda do celu, ktrego wcale nie zamierza osign4. Spoeczestwo nie uczestniczy w indywidualnych wysikach przedsibiorcy, jednak w ostatecznym rozrachunku czerpie z nich korzyci. A zatem, kierujcy si egoistycznymi celami i realizujcy indywidualne zamierzenia przedsibiorca, chcc nie chcc, wpywa na poziom satysfakcji spoeczestwa i przyczynia si do postpu.
Albrecht von Haller (17081777) studiowa w Bernie, Tbindze i Bazylei. W latach 17361753 by profesorem anatomii, medycyny i botaniki na Uniwersytecie w Getyndze. Jego podrcznik Primae lineae physiologiae (1747) by uywany jeszcze na pocztku XIX wieku. 2 Jean Baptiste de Lamarck (17441829) sformuowa pierwsz naukow teori ewolucji (zwan teori transmutacji, lamarkizmem). 3 Kwanicki W.: Ekonomia ewolucyjna alternatywne spojrzenie na proces rozwoju gospodarczego. Instytut Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Wrocawski. (http://prev.prawo.uni.wroc.pl/~kwasnicki/todownload/ekonomia%20ewolucyjna.pdf): Jak bardzo s pogmatwane cieki wzajemnych wpyww biologii i ekonomii moe wiadczy chociaby uywanie terminu ekonomia przyrody zarwno przez Adama Smitha, jak i Karola Darwina. Smith czsto pisze economy of nature, zwaszcza w Theory of Moral Sentiments. Jedn z podstawowych i znaczcych publikacji, w ktrej okrelenie to byo uywane, jest The Economy of Nature, opublikowane po acinie przez Linneusza w 1751 roku. 4 Smith A.: Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodw. http://www.hme.net-partner.pl/teksty/smith41_70.pdf
1

2

Skazani na wyobrani

Po raz pierwszy okrelenia przedsibiorca uy R. Cantillon5. Pojcie to wprowadzi jednak do literatury J.B. Say. Uzna on, e przedsibiorca to waciciel w sposb umiejtny kojarzcy rne czynniki produkcji, przemieszczajcy zasoby ekonomiczne z paszczyzny mniejszej na paszczyzn wikszej efektywnoci6. Tym samym pozycja przedsibiorcy zostaa na dugie lata sprowadzona do roli rzemielnika, ktry dc do bogacenia si, mimo woli staje si czynnikiem wpywajcym na proces rozwoju. Pniejsze szkoy ekonomii rnie definioway rol przedsibiorcy oraz inn wag przykaday do jego pozycji. Na przykad J.B. Clark (Distribution of Wealth) uwaa jeszcze w 1894 r., e najistotniejsze pozaekonomiczne czynniki rozwoju to przyrost ludnoci, zmiana upodoba konsumentw oraz zmiany metod produkcji7. Owe zmiany postrzega jako adaptacje wynalazkw efektw niezalenej dziaalnoci naukowej i badawczej, cho takich terminw nikt wwczas nie uywa. Odmienne pogldy reprezentowa J. A. Schumpeter. Jego zdaniem podstawowe czynniki rozwoju tkwiy w samym systemie gospodarczym. Kapitalizm by dla Schumpetera procesem dynamicznym z natury nie mg pozostawa w stanie rwnowagi. Zatem w tak zdefiniowanym systemie, ulegajcym praktycznie cigemu rozwojowi i poddawanym zmianom strukturalnym, rdem niecigoci mg by, zdaniem Schumpetera, jedynie przedsibiorca tkwicy wewntrz tego systemu. Dostrzeg on w przedsibiorcy rwnie rdo gospodarczej inwencji. To przedsibiorca, motywowany chci osignicia zysku w sytuacji chwilowego posiadania monopolu, wprowadza radykalne innowacje, tworzc w ten sposb woln przestrze wok siebie. Rola pioniera pozwala mu na zagospodarowanie, a waciwie na zdobycie wrcz nowego rynku8. J.A. Schumpeter nie ogranicza motywacji przedsibiorcy jedynie do chci osignicia zysku. Uwaa, e najwaniejszym powodem wprowadzania owych eksplozji innowacyjnych jest potrzeba twrczego dziaania, konieczno wyycia si oraz pokazania swoich moliwoci. W definicji J.A. Schumpetera przedsibiorca innowator to pionier, ktry na paszczynie gospodarczej znaRichard Cantillon (ok. 16801734) irlandzki kupiec, bankier i spekulant. Na kilka dziesicioleci przed A. Smithem opublikowa traktat o ekonomii (nazwany pniej kolebk ekonomii politycznej). Za W. Kwanicki: Ekonomia klasyczna spojrzenie z innej perspektywy. Instytut Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Wrocawskiego. http// www.prawo.uni.wroc.pl/~kwasnicki/.../Ekonomia%20klasyczna.pdf 6 Janasz W. [red.]: Innowacje w rozwoju przedsibiorczoci w procesie transformacji. Difin, Warszawa 2004, s. 18. 7 Kwanicki W.: Ekonomia ewolucyjna alternatywne spojrzenie na proces rozwoju gospodarczego. Instytut Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Wrocawski http://prev.prawo.uni.wroc.pl/~kwasnicki/todownload/ekonomia%20ewolucyjna.pdf 8 Schumpeter J.A.: Teoria rozwoju gospodarczego. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1960, s. 138.
5

2

Przedsibiorca, innowacje i procesy innowacyjne

laz moliwoci twrczej samorealizacji. Indywidualne motywacje oraz osobiste cele przedsibiorcy staj si wewntrznym motorem zmian caego systemu gospodarczego, ktry w odpowiedzi na rewolucyjne i nieodwracalne zmiany, w naturalny sposb dc do osignicia rwnowagi, podlega rozwojowi9. Zatem rola przedsibiorcy jest w istocie suebna wobec gospodarki oraz caego spoeczestwa. To jedna z nielicznych postaw, ktra zaspokajajc indywidualne potrzeby, przyczynia si do dobra ogu. Dodatkowo przedsibiorca jest take rdem chaosu na rynku, twrc zakce, ktre w efekcie zwikszaj potrzeby konsumentw i producentw i tym samym wprowadzaj system gospodarczy na ciek rozwoju. Z powyszym procesem wie si pojcie innowacja, ktre pochodzi od aciskiego sowa nouvus nowy10. Jego zakres, potocznie rozumiany, obejmuje z jednej strony niewielkie nawet udoskonalenie wpywajce na przyrost, na przykad, produkcji, z drugiej za masow, radykaln zmian, a nawet rewolucj technologiczn. Terminu tego mona uywa zarwno w odniesieniu do pierwszego zastosowania nowej procedury w popularnym arkuszu kalkulacyjnym, jak i do wykorzystania sieci bezprzewodowych. Pojcie innowacja moe wspczenie obejmowa nowe materiay i produkty, nowe procesy produkcyjne, a take nowe usugi i ich nowe formy, czy nowe sposoby prowadzenia interesw. Sowem wszystko, co ma walor zmiany, a w powszechnym odczuciu zmiany na lepsze. Schumpeter nie skonstruowa matematycznego modelu systemu ekonomicznego. Jednak jego koncepcja stworzya podwaliny teorii rozwoju opierajcego si na procesach innowacyjnych. W koncepcji tej rdem postpu jest przedsibiorca, ktry dc do zaspokojenia swoich ambicji i potrzeb, zakca statyczno systemu gospodarczego, wytrca go z rwnowagi i zmusza do wyrwnania szykw, a to oznacza jedynie uruchomienie mechanizmw polegajcych na niwelowaniu uzyskanej przez niepokornego przedsibiorc przewagi, czyli na rozwoju caego systemu. J.A. Schumpeter utosamia rol przedsibiorcy z wprowadzaniem innowacji w kierowanym przez niego przedsibiorstwie. Jeeli za podstaw dalszych analiz przyjmiemy zdefiniowan przez niego funkcj przedsibiorcy, ktra polega na reformowaniu lub rewolucjonizowaniu wzorca produkcji poprzez wykorzystywanie nowych pomysw czy oglnie mwic nieTame, s. 101: Rozwj w naszym rozumieniu jest szczeglnym zjawiskiem, cakowicie obcym ruchowi okrnemu oraz tendencji do rwnowagi. Jest on ywioow, nie posiadajc charakteru cigego zmian drogi ruchu okrnego, zakceniem rwnowagi, ktra w sposb trway modyfikuje i wytrca z dawnego oyska poprzednio istniejcy stan rwnowagi. 10 Sownik jzyka polskiego. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1978.
9

2

Skazani na wyobrani

rozpoznanej dotd technicznej moliwoci produkcji nowego towaru lub wytwarzania znanego towaru za pomoc nowych metod, poprzez udostpnianie nowych rde poday surowcw lub nowych rynkw zbytu dla wytwarzanej produkcji, poprzez zmiany organizacyjne w przemyle itd.11 to pojcie przedsibiorca byoby rwnoznaczne z terminem innowator. 2.2. Definicja i klasyfikacja innowacji J.A. Schumpeter uznawa innowacj za istot rozwoju gospodarczego i definiowa je jako wprowadzanie nowych kombinacji materiaw i siy znajdujcych si w zasigu naszej wadzy. Takie innowacje obejmoway wic zastosowanie nowego towaru, nowego gatunku jakiego towaru, lub nowej metody produkcji, a take otwarcie nowego rynku, zdobycie nowych rde surowcw lub pfabrykatw oraz wprowadzenie nowych zasad organizacji jakiego sektora przemysu12. Tym samym pojcie innowacji zostao zdefiniowane bardzo szeroko. Z kolei J.A. Allen stwierdzi, e innowacja jest wprowadzeniem do szerokiego uytku nowych produktw, procesw lub sposobw postpowania13. Wedle Ph. Kotlera pojcie innowacji odnosi si do kadego dobra, ktre jest postrzegane przez kogo jako nowe14. Jeszcze inaczej definiuje innowacje E.M. Rogers: innowacj jest idea, praktyka lub obiekt, ktry jest postrzegany jako nowy przez osob lub inn jednostk przyjmujc15. S to do pojemne definicje pojcia innowacja. Zdaniem A. Pomykalskiego, na obecnym etapie bada nad innowacjami brak jest oglnej teorii innowacji, podobnej do teorii ekonomicznej wyjaniajcej i porzdkujcej zjawiska gospodarcze16. Proponowane w literaturze modele opisuj jedynie wybrane fragmenty innowacji17. Model E. Mansfielda nadaje si do empirycznego testowania, ale zajmuje si jedynie zrnicowaniem wydatkw na badania i rozwj (B+R) w rnych firmach w zalenoci od ich wielkoci oraz moliwoci oferowanych przez B+R18.
Schumpeter J.A.: Kapitalizm, socjalizm, demokracja. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 162. 12 Schumpeter J.A.: Teoria rozwoju gospodarczego. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1960, s. 104. 13 Allen J.A.: Scientific Innovation and Industrial Prosperity. Longman, Londyn 1966. s. 7. 14 Kotler Ph.: Marketing. Wydawnictwo Gebethner, Warszawa 1994, s. 322. 15 Rogers E.M: The Diffusion of Innovations. Free Press, Nowy Jork 1983, s.14. 16 Pomykalski A.: Zarzdzanie innowacjami. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 15. 17 ..: . . .-., 1998, 2(3), s. 3. 18 Gomuka S.: Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego. CASE, Warszawa 1998, s. 43.
11

30

Przedsibiorca, innowacje i procesy innowacyjne

W modelu W. D. Nordhausa model innowacji zosta ograniczony do firmy dziaajcej w doskonale konkurencyjnym rodowisku19. Z dotychczasowych rozwaa wynika, e samo pojcie innowacji nie ma jednolitej definicji umoliwiajcej unifikacj podstaw do opracowania teoretycznego ujcia ewentualnej teorii innowacji. A. Jasiski posuguje si definicj innowacji sensu stricto w wskim ujciu pozwalajcym jednoznacznie okreli innowacj jako kad zmian w produkcie lub w technologii jego wytwarzania, opierajc si na nowych, niewykorzystywanych dotychczas zasobach wiedzy. Definicja innowacji sensu largo to wszelkie zmiany w produktach lub w technologii ich wytwarzania, prowadzce do uzyskania przewagi konkurencyjnej20. Wprowadzone zrnicowanie definicji innowacji pozwala podj badania na dwch paszczyznach. Na pierwszej, przedmiotem analiz jest dziaalno naukowo-badawcza oraz transfer wiedzy do gospodarki, mierzone pierwszymi zastosowaniami w skali wiatowej. Zdaniem E. Mansfielda innowacj stanowi pierwsze zastosowanie wynalazku21. Natomiast Ch. Freeman uwaa, e jest to pierwsze handlowe wprowadzenie (zastosowanie) nowego produktu, procesu, systemu lub urzdzenia22. Druga paszczyzna innowacji obejmuje caoksztat procesw gospodarczych (produkcji i usug), w ktrych zachodzce zmiany s postrzegane jako nowe i to zarwno przez ich twrcw, jak i odbiorcw (otoczenie). Rozbudowan definicj, mieszczc si we wczeniejszym okreleniu A. Jasiskiego (sensu largo), przyj J. Panek. Wedug niego, innowacyjno jest pojciem szerokim i rozumiana jest jako zdolno i motywacje podmiotw gospodarczych do ustawicznego poszukiwania i wykorzystywania w praktyce nowych wynikw bada naukowych, prac badawczo-rozwojowych, usprawnie, pomysw i wynalazkw. Innowacyjno oznacza take doskonalenie i rozwj istniejcych technologii produkcyjnych i pomocniczych, eksploatacyjnych i dotyczcych sfery usug, wprowadzanie nowych rozwiza w organizacji i zarzdzaniu oraz doskonalenie infrastruktury, w tym rwnie przetwarzania informacji23.
Tame, s. 47. Jasiski A.H.: Innowacje i polityka innowacyjna. Wydawnictwo Uniwersytetu w Biaymstoku, Biaystok 1997, s. 12. Zob. take: Jasiski A.H. [red.]: Innowacje i transfer techniki w gospodarce polskiej. Wydawnictwo Uniwersytetu w Biaymstoku, Biaystok 2000. 21 Szatkowski K.: Istota i rodzaje innowacji. [w]: M. Brzeziski [red.]: Zarzdzanie innowacjami technicznymi i organizacyjnymi. Difin, Warszawa 2001, s.19. 22 Jasiski A.H. [red.]: Innowacje i transfer techniki w gospodarce polskiej. Wydawnictwo Uniwersytetu w Biaymstoku, Biaystok 2000, s. 10. 23 Panek E.: Program wzrostu innowacyjnoci firmy WIF. [w]: Innowacyjno jako czynnik konkurencyjnoci maych i rednich przedsibiorstw w dobie integracji z Uni Europejsk. Warszawa 1998, s. 69-70.
19 20

31

Skazani na wyobrani

Dla J. Penca innowacja (mylenie i komunikowanie) oznacza zdolno do kreowania nowej wiedzy w celu cznego wykorzystania wpywu i rozwoju otoczenia oraz sytuacji w samej organizacji24. Takie zdefiniowanie innowacji przenosi ciar zainteresowania przede wszystkim na czowieka, na kreatywno pracownikw, ktra powinna wynika z wewntrznej potrzeby i chci [ich] dziaania25. Podobne podejcie do innowacyjnoci reprezentuj W.M. Grudzewski i J.K. Hejduk, wic j ze zdolnoci do kreowania nowej wiedzy. Uwaaj oni, e wewntrzny cykl innowacji przedstawia poczenie midzy twrczym myleniem pracownikw a rozwojem komunikacji midzy nimi. Zawiera w sobie wykorzystanie intuicji pracownikw, wystpujcych emocji i oczekiwania rozwiza idealnych2. W obu cytowanych definicjach innowacja zaley w duym stopniu od postaw pracownikw. S oni, bez wtpienia, wanym elementem procesw innowacyjnych. Ich postawa wobec zmian moe bowiem uatwia postp, jednak rola pracownikw moim zdaniem przeceniona. Innowacje zmieniajce struktur zatrudnienia, wymagajce nowych kwalifikacji, czy wrcz zmiany charakteru pracy, mog budzi obawy pracownikw i napotyka nawet trudnoci podczas wdraania. Osi innowacji, czy raczej procesw innowacyjnych, jest przedsibiorca. Jego rola wykracza daleko poza dziaanie wynalazcy, inicjatora postpu technicznego i menedera zmian. S. Kwiatkowski stwierdzi za J.A. Schumpeterem, e dziaalno gospodarcza wymaga penienia czterech funkcji spoecznych: przedsibiorcy, menedera, kapitalisty i wynalazcy27. Przedsibiorca (nazywany czsto przywdc, kapitanem przemysu czy te kreatywnym niszczycielem) to wanie innowator... 2. Spojrzenie na innowacje przez pryzmat przedsibiorcy jest zgodne z druckerowsk koncepcj okrelajc innowacje jako szczeglne narzdzie w rkach przedsibiorcy, dziki ktremu inicjuje on nowe przedsiwzicia gospodarcze29. T szczegln rol przedsibiorcy potwierdzaj przeprowadzone badania: Z dowiadcze krajw wysoko rozwinitych wynika, e wspczenie motorem postpu technicznego nie jest naukowiec (placwPenc J.: Menaderowie w uczcej si organizacji. Przegld Organizacyjny, 1999(5), s. 8-11. 25 Tame. 26 Grudzewski W. M., Hejduk I.: Kreowanie przedsibiorstwa przyszoci z wykorzystaniem teorii i praktyki organizacji inteligentnej. [w]: Nowoczesne metody zarzdzania przedsibiorstwem. Materiay konferencyjne. II Konferencja Project Management - Perspektywy i Dowiadczenia. Warszawa 1998, s. 6. 27 Kwiatkowski S.: Spoeczestwo innowacyjne. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1990, s. 16. 28 Tame. 29 Drucker P.: Innowacje i przedsibiorczo. Praktyka i zasady. PolskieWydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1993, s. 41. Zob. rwnie: Drucker P.: Natchnienie i fart czyli innowacja i przedsibiorczo. Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa 2004.
24

32

Przedsibiorca, innowacje i procesy innowacyjne

ka naukowa), lecz innowacyjnie zorientowany przedsibiorca (przedsibiorstwo innowacyjne)30. Wymienione oglne definicje omawianego pojcia obejmuj zarwno innowacje produktowe (nowe produkty), jak i procesowe (nowe procesy produkcyjne). W miar wytwarzania coraz bardziej zoonych produktw rnica midzy tymi innowacjami staje si umowna31. Jeli bowiem pierwsze zastosowanie koa byo bez wtpienia innowacj na skal wiatow, rewolucjonizujc transport (cho, na przykad, na dalekiej pnocy zbdn), to pierwsze zastosowanie tranzystora wymagao zmiany caych procesw technologicznych. Co wicej napisa S. Gomuka za nowe produkty naley uzna take produkty zasadniczo istniejce ju wczeniej, ale przeprojektowane, unowoczenione lub ulepszone32. Innowacja zatem to wszystko co postrzegamy jako nowe, niezalene od obiektywnej nowoci danej idei, rzeczy33, jak rwnie rewolucyjne zmiany, ktre wprowadzaj usprawnienia, ulepszenia, nowe metody, technologie i procesy, i tym samym czyni dotychczasowe rozwizania bezuytecznymi. Przykadem powyszych zmian s systemy skadu komputerowego, ktre znalazy zastosowanie w poligrafii na przeomie lat siedemdziesitych i osiemdziesitych i zrewolucjonizoway proces przygotowania druku. Do skadu rcznego (zecer, linotypista) nie ma ju w poligrafii powrotu. Tysice ludzi musiao zmieni zawd i szuka nowego zatrudnienia nawet poza poligrafi. Dzisiaj technologia CtF (cyfrowe nawietlanie materiau wiatoczuego, monta i fotograficzne nawietlanie formy drukowej) jest zastpowana technologi CtP cyfrow obrbk formy drukowej. Zmienia si take technologia druku oraz proces edytorski. Przeobraeniom ulega w zwizku z tym struktura organizacyjna drukarni34.
Jasiski A.H.: Przedsibiorstwo na scenie innowacji. Aspekty teoretyczne. Problemy Zarzdzania 2004, 1(3), s. 7-19. 31 Jasiski A.H. [red.]: Innowacje i transfer techniki w gospodarce polskiej. Wydawnictwo Uniwersytetu w Biaymstoku, Biaystok 2000, s. 10-12. Zob. rwnie: Lee Jen-Fang, Hwa I.F.C.: The Types of Technology and the Network Model of Knowledge Flows. Journal of Technology Management 1997, 2(1), .: . .. . .. 1997(10), s. 110-115. 32 Gomuka S.: Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego. CASE, Warszawa 1998. 33 Rogers E.M: The Diffusion of Innovations. Free Press, Nowy Jork 1983, s. 12. 34 Sorce P., Pletka M.: Digital Printing Success Models: Validation Study. Printing Industry Center at RIT, Rochester 2004. Problematyk zmian w poligrafii prezentuj rwnie: Rothenberg S., Becker M.: The Evolution of Experimental Environmental Programs in the Printing Industry. Printing Industry Center at RIT, Rochester 2003, Rothenberg S., Cost F.: Lean Manufacturing in Small and Medium Sized Printers. Printing Industry Center at RIT, Rochester 2004, Kadam S.R., Evans M.A., Rothenberg S.: A Comparative Study of the Environmental Aspects of Lithographic and Digital Printing Processes. Printing Industry Center at RIT, Rochester, December 2005.
30

33

Skazani na wyobrani

Definicja R. Kocha, wedug ktrej innowacja w procesie to zmiana konkretnego sposobu, w jaki dana usuga jest wiadczona klientowi w przeciwiestwie do strukturalnej zmiany caego systemu dostawy35, zawa pojcie innowacji procesowej jedynie do zmian techniki i organizacji produkcji, pozostawiajc sam produkt bez zmian. Cytowany wczeniej S. Gomuka zwrci uwag, e rnica midzy nowym procesem a nowym produktem jest wyraniejsza na etapie wynalazku ni na etapie jego wdraania. Przykad stosowania nowych sposobw przygotowania materiaw do druku jest dowodem zmian procesowych, ktre spowodoway konieczno wprowadzenia nowego wyrobu nawietlarki CtP. Nowy, zaawansowany technologicznie produkt moe stanowi innowacj w firmach, w ktrych jest elementem procesu produkcyjnego. Innowacja traktowana jako zmiany celowo wprowadzone przez czowieka lub zaprojektowane przeze ukady cybernetyczne, ktre polegaj na zastpowaniu dotychczasowych stanw rzeczy (rozumianych take jako wszelkie informacje, pogldy, zjawiska spoeczne itd.) innymi, ocenianymi dodatnio w wietle okrelonych kryteriw i skadajcymi si w sumie na postp36, jest pojciem dobrze poddajcym si analizie systemowej. Od duszego ju czasu zajmowano si rwnie innowacjami organizacyjnymi, uwzgldniajc zawsze potrzeby prowadzonych wanie bada. C.M. Crawford, D. Dougherty i E. Bowman analizowali innowacje organizacyjne z punktu widzenia produktu37. Natomiast pojcie procesu do definicji innowacji organizacyjnej wprowadzili T. Amabile, J. Johannessen i J. Dolva, R. Kanter, S. Scott i R. Bruce38. Wielowymiarowo innowacji organizacyjnych dostrzeg F. Damanpour39, natomiast R.A. Wolf zaproponowa trzy rKoch R.: Sownik zarzdzania i finansw. Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoy Biznesu, Krakw 1997. 36 Pietrasiski Z.: Oglne i psychologiczne zagadnienia innowacji. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1970, s. 9. 37 Crawford C.M.: Defining the Charter for Product Innovation. Sloan Management Review, 1980, 22(1), s. 3-12. Zob. rwnie: Dougherty D., Bowman E.: The effects of organizational downsizing of product innovation. Management Review, California, 1995, 37(4), s. 2844. 38 Amabile T.: A model of creativity and innovation in organization. Research in Organizational Behavior, [red.] Barry M. Staw and L. L. Cummings.: J.A.I. Press, Greenwich 1988(10), s. 123167. Zob. rwnie: Johannessen J., Dolva J.: Competence and Innovation: Identifying Critical Innovation Factors. Entrepreneurship, Innovation and Change, 1994, 3(3), s. 200222; Kanter R.M.: When a thousand flowers bloom: structural, collective, and social conditions for innovation in organization. Research in Organization Behavior, 1988(10), s. 169-211; Scott S., Bruce R.: Determinants of innovative behavior: a path model of individual innovation in the workplace. Academy of Management Journal, 1994, 37(3), s. 580-607. 39 Damanpour F.: Organizational innovation: a meta-analysis of effects of determinants and moderators. Academy of Management Journal, 1991, 34(3), s. 545-567.
35

34

Przedsibiorca, innowacje i procesy innowacyjne

ne podejcia do badania innowacji organizacyjnych: dyfuzji innowacji, organizacji innowacji i teorii procesw innowacyjnych40. Kade z tych podej wymaga sformuowania odmiennych tematw badawczych oraz okrelenia modeli i przyjcia metod gromadzenia danych. Kade bowiem ma inne ograniczenia. Jednak wnioski z przeprowadzonych bada powinny przyczyni si do budowy spjnego systemu. Z kolei Jen-Fang Lee i I.F. Hwa41, analizujc pojcie innowacji na rnych paszczyznach, zaproponowali wprowadzenie rozrnienia: staa innowacji i sie innowacji. Staa innowacji okrela trwa cech organizacji firmy, ktra jest miar jej skonnoci do wprowadzania innowacji, natomiast sie innowacji to organizacje oraz relacje midzy nimi sprzyjajce innowacjom. Pojcie innowacji powizano z metodami badawczymi ujmujcymi organizacje jako sie pajka42, fraktale43, czy sie globaln44, za procesy innowacyjne potraktowano jako sie powizan elastycznymi poczeniami. Wiedza i dowiadczenie gromadz si w kadym elemencie, a innowacja jest rezultatem intensywnoci relacji midzy elementami. Innowacje i procesy innowacyjne w firmie dynamizuj jej funkcjonowanie, wprowadzajc jednoczenie element ryzyka45. Kosztowne innowacje wymagaj sprawnego kierowania, a przy tym mog zakoczy si niepowodzeniem. Ponadto uzyskana w wyniku ich wprowadzenia przewaga konkurencyjna moe zosta szybko zniwelowana przez naladowcw. Zatem zgodnie z sugesti J. Kaya zdobycie przewagi konkurencyjnej w wyniku realizacji procesw innowacyjnych powinno by wsparte dziaaniami wzmacniajcymi reputacj i architektur firmy46. Innowacyjno jako proces nie jest bowiem wystarczajcym warunkiem (cho, moim zdaniem, koniecznym) osignicia
Wolf R.A.: Organizational innovation: review, critique and suggested research directions. Journal of Management Studies, 1994, 31(3), s. 406430. 41 Lee Jen-Fang, Hwa I.F.C.: The Types of Technology and the Network Model of Knowledge Flows. Journal of Technology Management 1997, 2(1), s. 75121 42 Quinn J.B., Philip A., Sydney S.F.: Management Professional Intellect: Making the Most of the Best. Harvard Business Review 1996, 74(2), s. 7180. 43 Wenger E., Snyder W.: Communities of Practice: The Organizational Frontier. Harvard Business Review, 2000, 78(1), s. 139145. 44 Gassmann O., Zedtwits M.: Organizational of Industrial R&D on a Global Scale. R&D Management, 1998, 28(3), s. 147161. 45 Glinka B., Gudkova S.: Mae przedsibiorstwa w sytuacjach kryzysowych. Problemy Zarzdzania 2003(2), s. 113-117. Zob. rwnie: uczka T. [red.]: Mae i rednie przedsibiorstwa szkice o wspczesnej przedsibiorczoci. Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna 2005. .: p . , 1998, nr 1, s. 32-37. 46 Kay J.: Podstawy sukcesu firmy. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 154.
40

35

Skazani na wyobrani

sukcesu. Organizacje majce dobr reputacj oraz waciw architektur s przy tym bardziej skonne do wprowadzania innowacji. Jednoczenie architektura (rozumiana jako relacje midzy organizacj a jej otoczeniem), oraz reputacja (wspomniane zdolnoci wyrniajce) charakteryzuj si du inercj. J. Kay zwrci rwnie uwag na koszty innowacji. Organizacje zorientowane innowacyjnie, skonne do inwestowania i podejmowania zwizanego z tym ryzyka, ponosz niewspmiernie wiksze koszty ni firmy, ktre now technologi skopioway i w postaci ju gotowego rozwizania wykorzystuj, nie naraajc si na niepewno czy osign sukces. Chcc zatem utrzyma przewag konkurencyjn, wpadaj w syndrom Czerwonej Krlowej postaci z Alicji w Krainie Czarw, ktra ycie zawdziczaa temu, e cigle biega. Gdyby si zatrzymaa, zginaby. Wspomniane firmy bez wprowadzania innowacji po prostu zamieraj. Z czasem aktywno innowacyjna staje si elementem wizerunku i trwa cech reputacji danej firmy47. B. Tether stosuje trzy pojcia innowacji48: - innowacj jako wynalazek (odkrycie), - innowacj jako osignicie technologiczne nowy produkt stanowicy kombinacj znanych lub nowych technologii, tworzcy now jako, - innowacj jako zdolno do tworzenia i modyfikowania nowych produktw czy procesw. Wynalazek staje si innowacj, kiedy po raz pierwszy zostanie wykorzystany w celach komercyjnych. Ilustracj tego stwierdzenia jest przykad telefonu lub odkrycia promieniowania przez Roentgena. O ile telefon jest sum kilku technologii, a promieniowanie R prostym zjawiskiem, ktre przyczynio si do rozwoju nowych technologii, o tyle oba s radykalnymi innowacjami wprowadzajcymi now jako w technice i ekonomii. Natomiast innowacja przyrostowa to konsekwentny przyrost szczegowych rozwiza modyfikujcych now, radykalnie nowatorsk technologi. Nowe technologie, zwaszcza ich zoono, skaniaj do sformuowania definicji innowacji jako zdolnoci do celowej dziaalnoci zmierzajcej do rozwoju technologicznego i organizacyjnego z uwzgldnieniem aspektu ekonomicznego oraz spoecznego. O ile odkrycia mog zdarzy si przypadkiem, czego przykadem byo odkrycie penicyliny przez Aleksandra Fleminga,
Baruk J.: Organizacyjne uwarunkowania dziaalnoci innowacyjnej przedsibiorstwa. [w] M. Brzeziski [red.]: Zarzdzanie innowacjami technicznymi i organizacyjnymi. Difin, Warszawa 2001, s. 67. 48 Tether B.S.: What is Innovation? Approaches to Distinguishing New Products and Processes from Existing Products and Processes. Centre for Research on Innovation & Competition, The University of Manchester, Manchester 2003.
47

3

Przedsibiorca, innowacje i procesy innowacyjne

o tyle szans dostaje tylko przygotowany umys stwierdzi L. Pasteur. Zatem niemal pewna jest teza, e innowacje powstajce wspczenie s efektem zbiorowej pracy zespow specjalistw, jednak bez wtpienia pod kierunkiem liderw49. Komputery cyfrowe ikony ubiegego wieku s dobr ilustracj innowacji realizowanych celowo, w zorganizowanych strukturach. S one innowacjami przyrostowymi nie tylko modernizujcymi podstawowe odkrycie (pprzewodniki), ale take adaptujce do swoich podstawowych funkcji innowacje radykalne (np. wiatowody). Organizacje tworzce takie produkty, zdaniem M. Zollo i S. Winter50, maj zdolno do dynamicznego wytwarzania nowych wartoci (produktw), a take modyfikowania wasnych struktur. W cybernetycznej teorii sterowania funkcj tak peni najprostszy ukad sterowania ze sprzeniem zwrotnym oraz ukadem sterowania pozwalajcym zarwno modyfikowa produkt, jak i proces jego powstania, w zalenoci od warunkw otoczenia. Konceptualizacja nowego produktu, zaproponowana przez P.P. Saviottiego i J.S. Metcalfea, opisuje go pod ktem funkcji, konstrukcji i celu, czy te uytecznoci. Produkt skada si z trzech elementw: wektora opisu technicznego (cech technicznych), wektora funkcji (czy te uytecznoci) oraz relacji midzy nimi. W tak zdefiniowanej strukturze produktu moliwych jest pi typw zmian dotyczcych51: - cech technicznych, - relacji midzy cechami technicznymi, - cech uytecznoci, - relacji midzy cechami uytecznoci, - relacji midzy cechami technicznymi a cechami uytecznoci. Przyjcie tego rodzaju opisu uatwia analiz natury produktu. W granicznym przypadku produkty mog rni si tylko cechami technicznymi, majc identyczne cechy uytecznoci (np. Windows i Linux). Trudno o przykady odwrotne. Przy zachowaniu zgodnoci cech technicznych, zwaszcza w odniesieniu do produktw o duej zoonoci, nieatwo znale odmienne zastosowanie (np. lasery, cho s urzdzeniami o tej samej zasadniczej konstrukcji, to ich rne zastosowania dalmierz czy skalpel wymagaj rwnie zmian w cechach technicznych).
Beatty J.: wiat wedug Petera F. Druckera. Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2004. 50 Zollo M., Winte S.: Deliberate learning and the evolution of dynamic capabilities. Organization Science 2002, 13(10), s. 330-351. 51 Saviotti P.P., Metcalfe J.S.: Theoretical Approach to the Construction of Technological Output Indicators. Research Policy 1984, 13, s. 141-151.
49

3

Skazani na wyobrani

Nie ma jednej klasyfikacji innowacji. Badacze stosuj rne kryteria podziau, odpowiednie do celw podjtych bada. Wystpujce klasyfikacje innowacji dobrze przedstawi J. Penc. Do najczciej uywanych zaliczy podzia ze wzgldu na52: - dziedzin wiedzy (innowacje techniczne, artystyczne, naukowe itp.), - dziedzin dziaalnoci (innowacje funkcyjne, przedmiotowe, technologiczne, organizacyjne, ekologiczne), - kryterium oryginalnoci (innowacje kreatywne, imitujce), - intensywno technologiczn i kapitaow (innowacje lekkie, cikie), - kryterium zoonoci (innowacje niesprzone, sprzone), - miejsce powstania (innowacje krajowe, zagraniczne), - skal wielkoci oraz zakres skutkw (innowacje strategiczne, taktyczne), - warunki psychospoeczne osb realizujcych innowacje (innowacje refleksyjne, bezrefleksyjne, zamierzone, niezamierzone), - mechanizm pobudzania do innowacji (innowacje podaowe, popytowe), - zakres oddziaywania i uzyskiwane efekty (innowacje procesowe, produktowe ten podzia ju przywoaem). Dokonujc przegldu klasyfikacji innowacji, A. Jasiski przytacza za zespoem K. Pavitta pojcie dwuwymiarowej przestrzeni innowacyjnej. W podziale zaproponowanym przez Pavitta i wsppracownikw uwzgldniono dwa wymiary: pierwszy to innowacja (przyrostowa, radykalna, transformacyjna), a drugi to zmiana (produktowa, usugowa i procesowa)53. Dwuwymiarowy, cho nieco inny podzia innowacji zastosowa rwnie Chi-Cheng Chang, definiujc je na paszczynie rynku rozpitej na osi zakresu innowacji i osi siy zmian (rysunek 1). Najmniejszy zakres innowacji oraz maa sia zmian odpowiadaj innowacji funkcjonalnej. Jeli przy tym samym, maym zakresie innowacji, sia zmian bdzie wiksza, to mamy do czynienia z innowacj strukturaln. Natomiast duy zakres innowacji i niewielka zmiana opisuj innowacj przyrostow. Innowacja radykalna wymaga za duego zakresu i rwnie duej siy zmian54. Natomiast G. Zaltman uj innowacje w trzech wymiarach. Pierwszy wymiar zawiera si midzy innowacjami planowanymi i nieplanowanymi, drugi midzy innowacjami instrumentalnymi i ostatecznymi, a trzeci midzy innowacj rutynow i radykaln55. Pierwszy wymiar jest intuicyjnie zrozuPenc J.: Innowacje i zmiany w firmie transformacja i sterowanie rozwojem przedsibiorstwa. Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1999, s. 144. 53 Bessant J., Pavitt K., Tidd J.: Managing Innovation Integrating Technological. Market and Organizational Change. John Wiley & Sons, Nowy Jork 1997, s. 7. 54 Chi-Cheng Chang: Constructing an Innovative Model of Knowledge with Deductive Logic Approach. Institute of Engineering Education, Taiwan 2005. http://www.succeed.ufl.edu/icee/Posters/180_2_(1).pdf. 55 Zhou X., ORiain S., OSullivan D., Cormican K.: Innovation Management Processes. July 2004. https://lion.deri.org/PDFdeliverables/D08.02_v0.2.
52

3

Przedsibiorca, innowacje i procesy innowacyjne

miay. Drugi natomiast to kolejne modyfikacje prowadzce do stanu, w ktrym adna kolejna zmiana nie jest moliwa. Trzeci wymiar zapocztkowuj innowacje przyrostowe wpywajce rwnie na zmiany strukturalnec (cho z zachowaniem specyfiki celu organizacji), kocz natomiast zmiany radykalne wymuszajce zmiany w organizacji (w tym jej celu). Z kolei F. Damanpour wyrni trzy typy innowacji: administracyjne, techniczne i pomocnicze. Innowacje administracyjne determinuj zmiany w strukturze organizacji. Innowacje techniczne wymuszaj zmiany w organizacji na skutek zmiany technologii. Innowacje pomocnicze wczaj do organizacji nowe funkcje, wychodzc daleko poza dotychczasowe cele dziaania56.
Rysunek 1: Klasyfikacja innowacji wedug Chi-Cheng Changa

(rdo: Chi-Cheng Chang.: Constructing an Innovative Model on Knowledge with Deductive Logic Approach)

A. Kleinknecht, J. Reijnen i W. Smits przeprowadzili na pocztku lat dziewidziesitych badania, ktre byy podstaw wprowadzenia nastpujcego rozrnienia innowacji technicznych57:
Damanpour F.: The adoption of technological, administrative and ancillary innovations. Journal of Management, 1987 (13), s. 588-635. 57 Kleinknecht A., Reijnen J., Smits W.: Collecting literature-based innovation output indicators: the experience in the Netherlands. [w] A. Kleinknecht, D. Bain [red.]: New Concept in Innovation Output Measurement. St. Martins Press, Londyn 1993, s. 10-41.
56

3

Skazani na wyobrani

innowacja to nowy albo radykalnie zmieniony produkt (usuga), innowacja to take ulepszony istniejcy produkt (usuga), innowacja to nowy albo ulepszony dodatek do produktu (usugi), innowacja to zrnicowanie istniejcego dotychczas w jednej postaci produktu (usugi), - innowacja to rwnie zmiana procesu (technologii). Ta ostatnia dziedzina zostaa jednak przez autorw sabo zbadana. Niektre przedstawione tu pojcia i definicje innowacji zostay zunifikowane w wydawnictwie Oslo Manual58, ktre jest trzecim podrcznikiem (w ramach serii Frascati Family Manuals) powiconym metodom bada statystycznych z dziedziny innowacji technicznych, odnoszcych si do innowacyjnoci w przemyle oraz w sektorze usug. Przedmiotem tych bada jest dziaalno innowacyjna oraz zachowania innowacyjne przedsibiorstw, czyli zbir czynnikw wpywajcych na innowacyjno na poziomie przedsibiorstwa. Oslo Manual unifikuje terminy, sprowadzajc pojcie innowacji do: produktw, procesw, zmian organizacyjnych i innowacji marketingowych. Przyjcie zunifikowanych metod jest podstaw dokonywania analiz porwnawczych. Prowadzane do 2005 r. badania z wykorzystaniem formularza CIS59 nie byy w peni porwnywalne. Zgodnie z definicj sformuowan w tej publikacji, innowacja techniczna (technologiczna) ma miejsce wtedy, gdy nowy lub ulepszony produkt zostaje wprowadzony na rynek albo gdy nowy lub ulepszony proces zostaje zastosowany w produkcji, przy czym w produkt i proces s nowe przynajmniej z punktu widzenia wprowadzajcego je przedsibiorstwa. Zatem badania statystyczne innowacji uwzgldniaj wszystkie moliwe stopnie nowoci: od wyrobw i procesw nowych na skal wiatow (tzw. innowacje absolutne), przez wyroby i procesy nowe w skali kraju lub rynku, na ktrym operuje przedsibiorstwo, po wyroby i procesy nowe tylko dla danego przedsibiorstwa, lecz ju wdroone w innych przedsibiorstwach, branach lub krajach (tzw. innowacje imitacyjne)60. Dodajmy jeszcze, e Oslo Manual uznaje za przedsibiorstwo innowacyjne takie, ktre w badanym okresie najczciej trzyletnim wprowadzio przynajmniej jedn innowacj technologiczn: nowy lub ulepszony produkt bd nowy lub ulepszony proces, bdce nowoci przynajmniej z punktu widzenia tego przedsibiorstwa61.
Oslo Manual. Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data. 2005 [1997]. 59 W przeprowadzanych do 2005 r. w ramach programu Community Innovation Survey badaniach stosowano rne formularze. 60 Oslo Manual, s. 121. 61 Tame.
58

40

Przedsibiorca, innowacje i procesy innowacyjne

W usugach procesy innowacyjne najczciej dotycz kontaktu klienta i usugodawcy. Klienci w rny sposb zachowuj si w trakcie wiadczenia usugi, zatem wiele innowacyjnych rozwiza (bdcych niekiedy wynikiem twrczego zachowania pracownikw wiadczcych usugi) ma charakter unikalny. Dlatego, o ile innowacje techniczne powstaj jako rezultat celowej i sformalizowanej dziaalnoci62, to innowacje w usugach czsto bywaj efektem romantycznej improwizacji63. Relacja klienta i usugodawcy stanowi take wane rdo innowacji. Zatem to wanie pracownicy, uczestniczcy w tych relacjach, s istotnym elementem zasobw wiedzy przedsibiorstwa, biorc udzia w procesie poszukiwania, tworzenia i wdraania innowacji. Dla potrzeb przeprowadzonych bada przyjmuj za Oslo Manual, e innowacje technologiczne powstaj w wyniku dziaalnoci innowacyjnej obejmujcej wiele dziaa o charakterze badawczym (naukowym), technicznym, organizacyjnym, finansowym i handlowym. Innowacja technologiczna oznacza obiektywne udoskonalenie waciwoci produktu lub procesu bd systemu dostaw w stosunku do produktw i procesw dotychczas istniejcych64. 2.3. Proces innowacyjny Z punktu widzenia bada prowadzonych przez autora konieczne jest zdefiniowanie procesu innowacyjnego oraz okrelenie jego dajcych si zmierzy cech. O ile innowacje traktuje si jako atwo dostrzegalny element ewolucji czy nawet rewolucji (innowacje transformacyjne mog zrewolucjonizowa cae sektory gospodarki lub nawet doprowadzi do ich zaniku), o tyle proces innowacyjny jest zjawiskiem zoonym, przebiegajcym na wielu paszczyznach i niedajcym si jednoznacznie opisa. Z bada J. Utterbacka prowadzonych w roku 1994 wynika, e zagroone mog by cae gazie przemysu, ktre w nastpstwie takich innowacji, zmieniajcych w znaczcy sposb oblicze technicznej i ekonomicznej rzeczywistoci, mog po prostu przesta istnie5.
Hargadon A., Sutton R.I.: Twoja firma te moe sta si fabryk innowacji. Harvard Business Review Polska, 2003(9), s. 99-109. 63 Gallouj F.: Innovation in services and the attendant old and new myths. Journal of Socio-Economics 2002, 31(2), s. 149. 64 Oslo Manual, s. 121. 65 Pomykalski A.: Zarzdzanie innowacjami. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 16. Tez t potwierdza obecny rozwj technik teleinformatycznych, ktre uatwiaj szybkie pozyskiwanie i przetwarzanie informacji na skal dotychczas niespotykan. Rozwj teleinformatyki umoliwi powstanie wiatowych sieci komunikacji cyfrowej. Przy czym wykorzystanie zasobw informacyjnych w gospodarce przyczynio si do istotnych zmian we wszystkich dziedzinach ycia. Technologie informatyczne jako innowacja zrewolucjonizoway wikszo procesw gospodarczych oraz wpyny na losy zarwno poszczeglnych przedsibiorstw, jak i caych bran bez wzgldu na ich wielko (przyp. autora).
62

41

Skazani na wyobrani

Proces innowacyjny mona rozpisa w czasie, rozpoczyna si bowiem w chwili powstania idei, ktra jest nastpnie rozwijana i wprowadzana w ycie, po czym ulega upowszechnieniu. W procesie tym, cho przebiega on w funkcji czasu, jednoznacznie okrelony jest jedynie moment pierwszego zastosowania. Zatem wszystkie informacje zwizane z przebiegiem procesu innowacyjnego s cile zwizane z przyjt procedur badawcz oraz celem, ktremu dane badanie ma suy66. Analizy procesw innowacyjnych dokonuje si obecnie na wielu paszczyznach, przyjmujc rne cele badawcze. Mona do nich zaliczy m.in.: poznanie mechanizmw przebiegu procesw innowacyjnych, zidentyfikowanie dyscyplin o duym stopniu innowacyjnoci, okrelenie czynnikw wpywajcych na przebieg cykli innowacyjnych oraz ich efektywno. Prowadzone s rwnie badania zmierzajce do okrelenia relacji midzy polityk innowacyjn pastwa a innowacyjnoci gospodarki, majce jednak na celu przede wszystkim ustalenie wpywu innowacyjnoci na konkurencyjno gospodarki. Poznanie procesw innowacyjnych jest podstaw sformuowania zada pastwa dotyczcych stymulowania innowacji, a take wyznaczenia kierunkw midzynarodowej wsppracy w tej dziedzinie, jak rwnie organizowania regionalnych oraz krajowych procesw bada i wdroe. Rozlego bada prowadzonych nad procesami innowacyjnymi dostrzeg S. Kwiatkowski. Stwierdzi on m.in., e: Rozwj techniki zaley z jednej strony od innowacyjnych postaw kadr kierowniczych i kwalifikowanych, a z drugiej strony od poziomu reprezentowanego przez sektor B+R. Ogromn rol odgrywa tu system prawny oraz sposb powizania go z odpowiednimi systemami prawnymi na wiecie. System ten obejmuje szeroki zakres zjawisk, od ochrony wasnoci intelektualnej do sposobw opodatkowania dziaalnoci gospodarczej, oraz rodowiska do repartycji zyskw itd 67. Na przebieg procesw innowacyjnych w przedsibiorstwie wpywaj rnorodne czynniki zarwno zewntrzne, tzn.: ekonomiczne, prawne, spoeczne i polityczne, jak i wewntrzne, wynikajce z orientacji samego przed-

42

Janasz W.: Innowacyjne strategie rozwoju przemysu. Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczeciskiego, Szczecin 1999, s. 61-72. Zob. rwnie: McManus P.: The value of life histories in researching the adoption and use of M-Services. Edith Cowan University, Churchlands 2003. 67 Kwiatkowski S.: Spoeczestwo innowacyjne. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1990, s. 175.

66

Przedsibiorca, innowacje i procesy innowacyjne

sibiorstwa68. Moemy zatem przyj, e innowacje s rezultatem procesw technicznych, spoecznych, ekonomicznych, prawnych, kulturowych oraz organizacyjnych, ktre mona ksztatowa69. Z drugiej za strony cechy organizacji i otoczenia oraz relacje midzy nimi powinny stwarza warunki osignicia optymalnej efektywnoci procesw innowacyjnych. Przy czym naley wyjani, e optymalna nie oznacza najlepsza z punktu widzenia przedsibiorstwa. Na optymaln efektywno postrzegan przez pryzmat caej gospodarki wpywaj bowiem rwnie kryteria spoeczne (np. dotyczce zatrudnienia), polityczne i geopolityczne (rozwijanie sektorw o znaczeniu strategicznym), czy te prawne (poszanowanie dla obowizujcych zasad prawnych). Funkcja celu opisana jest trudnym do zdefiniowania wyraeniem zadowolenie spoeczne. Zoono takich procesw dostrzega T. Kotarbiski, ktry napisa: Robot naczeln jest wykrywanie zalenoci, ktre badacz zastaje, zwaszcza zalenoci w postaci praw przyrody70. I cho zdanie to dotyczy prakseologii oraz procesw zwizanych z rozwojem i budow sprawnej organizacji, mona je bez zastrzee przenie na paszczyzn procesw innowacyjnych. J. Penc przytacza kilka definicji procesu innowacyjnego71. Jest to zatem dziaalno twrcza, w ktrej kadzie si wikszy nacisk na wdroenie twrczego pomysu. Jak si wydaje, jest to nieustanny proces, ktry rozpoczyna si od dostrzeenia okazji, potrzeby do zaspokojenia lub problemu do rozwizania. Proces ten zmierza do zakoczenia z chwil podjcia decyzji o wdroeniu okrelonego pomysu, wybranego spord wielu rozwaanych i przystpienia do realizacji72. Przytoczon przez J. Penca definicj autorstwa P. McGowana mona z du dokadnoci odnie do przedsibiorstwa zorientowanego na tworzenie przewagi konkurencyjnej dziki szybko wdroonej innowacji.
Cygan Z.: Innowacyjno a ekonomiczne ograniczenia bezpieczestwa systemw. Transformacje 2001/2002. Zob. rwnie: Hicks D., Hegde D.: Highly Innovative Small Firms in the Markets for Technology. Ivan Allen College School of Public Policy, Georgia 2005, Innovation in the Service Sector. Analysis of Data Collected under the Community Innovation Survey (CIS-2). The University of Manchester & UMIST, Manchester 2002, Jankiewicz S.: Wspieranie rozwoju maych i rednich przedsibiorstw jako priorytet polityki gospodarczej. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Pozna 2004. Woodward R. [red.]: Otoczenie instytucjonalne maych i rednich przedsibiorstw. Centrum Analiz Spoeczno-Ekonomicznych, Warszawa 1999. 69 Pomykalski A.: Zarzdzanie innowacjami. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s.18. Zob.: Zhou X., ORiain S., OSullivan D., Cormican K.: Innovation Management Processes. July 2004. https://lion.deri.org/PDFdeliverables/D08.02_v0.2. 70 Kotarbiski T.: Traktat o dobrej robocie. Ossolineum, Wrocaw 1982, s. 478. 71 Penc J.: Innowacje i zmiany w firmie transformacja i sterowanie rozwojem przedsibiorstwa. Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1999, s. 171. 72 Tame.
68

43

Skazani na wyobrani

Rwnie W. Janasz i K. Kozio zwracaj uwag na fakt, e koncepcje P. McGowana i R. W. Griffina opracowano z perspektywy przedsibiorstwa73. Podkrelaj, e w procesie innowacyjnym mona wyrni cechy, ktre odrniaj go w istotnym stopniu od produkcji przemysowej: proces innowacyjny charakteryzuje interakcyjno i multidyscyplinarno, wyraajce si wielosekwencyjnoci procesw, funkcjonalnoci, odrbnoci, ale zarazem rwnoczesnym sprzeniem i wspzalenoci faz74. Stwierdzaj te, e procesy innowacyjne maj charakter zlokalizowany, a same innowacje wymagaj integracji celw, zada i funkcji w sferze marketingu oraz B+R. J. Penc podzieli proces innowacyjny zgodnie z klasyfikacj R.W. Griffina75, ktry wyrni w tym procesie sze etapw: rozwoju, zastosowania, uruchomienia, wzrostu, dojrzaoci i upadku. R.L. Daft76 wyrni w procesie innowacyjnym pi etapw, tzn.: potrzeby, pomysu, projektu, decyzji o zastosowaniu i wdroenia. Jeli potraktujemy proces innowacyjny jako cig twrczych dziaa, to kady jego etap bdzie wymaga rwnie zdefiniowania oglnych kryteriw inspirujcych wewntrzne dziaania77. Takie podejcie do procesu innowacyjnego np. w przemyle poligraficznym stosuje J.P. van de Capelle.78 Rozwiniciem tego podejcia jest system opracowany przez S. Shingo, ktry podzieli proces innowacyjny na pi etapw79: - wybr najlepszych sposobw mylenia (etap przygotowawczy, klasyfikujcy idee i obserwacje, porzdkujcy relacje przyczynowo-skutkowe midzy wyrnionymi obiektami oraz rnice i podobiestwa), - identyfikacja problemu (etap definiujcy problemy do rozwizania oraz porzdkujcy ich znaczenie i kolejno rozpatrywania), - ustalenie koncepcji dotyczcej wprowadzania ulepsze (etap identyfikacji celw koniecznych do zrealizowania, przegld metod ich osigania oraz wybr optymalnych drg prowadzcych do celu), - opracowanie projektu innowacji (etap selekcji pomysw i wyboru najlepszych idei), - wprowadzenie ulepsze do praktyki etap wdraania.
Janasz W., Kozio K.: Determinanty dziaalnoci innowacyjnej przedsibiorstw. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007, s. 37. 74 Tame. 75 Griffin R.W.: Podstawy zarzdzania organizacjami. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 659. 76 Daft R.L.: Organization Theory & Design. South-Western, Cengage Learning, Mason, OH, 2008, s. 285-314. 77 Bridseye Weil H., Utterback J.M., McGrath D. J.: The Dynamics of Innovative Industries. USA, Cambridge, 2005. http://www-innovation.jbs.cam.ac.uk/publications/downloads/birdseye_dynamics.pdf 78 van de Capelle J.P.: An Examination of New Product Diffusion Models. Printing Industry Center at RIT, Rochester, October 2004. 79 Martyniak Z.: Zaoenia systemu Shingeo Shingo. Organizacja i Kierowanie 1997, 2, s. 4962.
73

44

Przedsibiorca, innowacje i procesy innowacyjne

Szczeglnym rodzajem procesu innowacyjnego uwzgldniajcym specyfik brany jest model przedstawiony przez F. Krawca na przykadzie firmy elektroenergetycznej. W modelu tym proces innowacyjny jest podzielony na dwie fazy. Pierwsza dotyczy strategicznego formuowania celu, w ktrej wyrnia si trzy elementy80: - burz mzgw, dziki ktrej powstaje idea przyszego przedsiwzicia, - techniczne opracowanie przyszej innowacji zakoczone sformuowaniem strategicznego kierunku dziaania, - tworzenie zespow projektowych, ktre uwzgldniajc okrelone kryteria, ustal ostateczn funkcj strategicznego celu. Druga faza obejmuje rozwj nowego produktu lub usugi i zawiera takie elementy jak: ocena pomysu, planowanie i modelowanie, powstanie prototypu i wytwarzanie oraz wprowadzenie innowacji na rynek. Drogi rozwoju nowatorskich pomysw s do zrnicowane. Pocztkiem jest jednak zawsze sam pomys, kocem za jego zastosowanie i to z sukcesem81. Przedstawione modele procesu innowacyjnego w odniesieniu do przedsibiorstwa nie wyczerpuj wszystkich moliwych scenariuszy. Proces innowacyjny mona potraktowa jako cig zdarze lub cig decyzji pokonujcych drog od twrcy do uytkownika. M.A. West i J. Farr82 opracowali model traktujcy proces innowacyjny jako pewien cykl (rysunek 2). Uznali, e wszystkie innowacje s modyfikacjami ju istniejcych. Zatem bez wzgldu na rodzaj innowacji nowy proces innowacyjny zawiera zawsze elementy wczeniejszych procesw. M.A. West i J. Farr zaproponowali cztery fazy procesu innowacyjnego. Pierwsza to faza rozpoznania, w ramach ktrej s formuowane cele oraz podejmowane decyzje odnoszce si do innowacji: adoptowa znan, czy tworzy now. Druga faza procesu to rozpoczcie prac nad kolejn innowacj, polegajcych na dostosowaniu istniejcego rozwizania do potrzeb
Krawiec F.: Zarzdzanie projektem innowacyjnym produktu i usugi. Difin, Warszawa 2000, s. 31. 81 Baszczuk A., Brdulak J.J., Guzik M., Pawluczuk A.: Zarzdzanie wiedz w polskich przedsibiorstwach. Szkoa Gwna Handlowa, Warszawa 2004; Francik A.: Sterowanie procesami innowacyjnymi w organizacji. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Krakw 2003; Janasz W. [red.]: Innowacje w modelach dziaalnoci przedsibiorstw. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego, Szczecin 2003; Salter A., Tether B.: Innovation in Services: Through the Looking Glass of Innovation Studies. Advanced Institute of Management, Researchs Grand Challenge on Service Science, 2006; ..: . , 1997, nr 3, s. 3-10; .: . .-M., 1998, nr 1, s. 62-66. 82 West M.A., Farr J.[red.]: Innovation and Creativity at Work: Psychological and Organizational Strategies. J. Wiley & Sons, Chichester 1990.
80

45

Skazani na wyobrani

organizacji bd na jego rozwijaniu. Zastosowanie to trzecia faza, czyli pierwsze uycie innowacji oraz akceptacja przez organizacj nowego rozwizania. W czwartej fazie stabilizacji mamy do czynienia z rutynowym uyciem nowego rozwizania. Jednoczenie efektywno tej fazy determinuje rozpoczcie kolejnego cyklu.
Rysunek 2: Cykl innowacyjny wedug M.A. Westa i J. Farra

(rdo: M.A. West, Farr J. [red.]: Innovation and Creativity at Work)

Podstawowym zaoeniem tego modelu jest ciga zmiana. Proces innowacji nie koczy si bowiem na fazie stabilizacji. Zmiany efektywnoci organizacji mog nastpowa przy tym nie tylko z powodw wewntrznych, ale i ze wzgldu na przeobraenia otoczenia. Interpretowanie procesu innowacyjnego jako powtarzajcego si cyklu wskazuje na jego zmienno oraz otwarto na przeobraenia otoczenia. R.M. Kanter zauwaya, e w innowacji postrzeganej jako kreatywno, nowoci i zmiany nie mona postrzega statycznie, poniewa: jednostkowa zmiana uruchamia nowe moliwoci, nowe polityki, nowe zachowania, nowe wzory, nowe metodologie, nowe produkty albo nowe pomysy rynkowe83. W poowie lat szedziesitych XX wieku model liniowy wystarczy do opisania procesu innowacyjnego. Model ten wskazywa na innowacje pchane przez nauk, w ktrym rozwj nauki, techniki, odkry i teorii jest rdem procesu. Model liniowy pchany przez nauk zakada proste nastpstwo kolejnych etapw, poczwszy od bada, przez rozwj i projektowanie oprzyrzdowania (przygotowanie produkcji), na wdroeniu i marketin-

4

Kanter R.M.: The Change Masters: Innovation & Entrepreneurship in the American Corporation. Simon and Schuster, Nowy Jork 1983, s. 316.

83

Przedsibiorca, innowacje i procesy innowacyjne

gu skoczywszy. R. Rothwell nazwa go modelem pierwszego pokolenia84. Istnia rwnie model procesu innowacyjnego cignity przez rynek, ktry uwzgldnia konkurencyjno i wyniki bada nad potrzebami rynkowymi. Inne podejcie do analizy procesw innowacyjnych reprezentuje A. Jasiski. Propozycja A. Jasiskiego (inspirowana koncepcj Triple HelixEtzkowitza i Leydesdorffa) wykracza poza ramy procesu innowacyjnego opisywanego z perspektywy przedsibiorstwa85. Taka koncepcja modelu sceny innowacyjnej jest dobr podstaw do szczegowych analiz innowacyjnoci dokonywanych w okresie transformacji. Rozlego omawianej problematyki wymaga jednak uszczegowienia celem uwzgldnienia specyfiki konkretnych sektorw. Wedug A. Jasiskiego gwni aktorzy to przemys (przedsibiorstwa), nauka (sektor bada i rozwoju) oraz rzd (pastwo). Ostateczny efekt tego innowacyjnego spektaklu zaley nie tylko od talentu solistw, ale od umiejtnoci zespoowej gry, w ktrej wzajemne relacje midzy aktorami s rwnie wane jak role najlepszych aktorw. Jak pisze A. Jasiski, jeeli potraktujemy scen innowacji jak scen teatraln, wwczas bdziemy mogli rozrni aktorw pierwszoplanowych i drugoplanowych. Majc trzech gwnych aktorw, nie moemy zapomnie dla kogo graj. W tym przypadku zamy, e widzem jest nabywca/uytkownik innowacji w formie nowego produktu czy procesu technologicznego (rysunek 3)86. Model ten moe stanowi pierwszy, oglny poziom analizy procesu innowacyjnego. W tym miejscu niezbdne wydaje si jednak wprowadzenie pojcia systemu innowacyjnego jako zbioru wymienionych elementw z ustalonymi midzy nimi relacjami, ktrego celem jest sprzyjanie innowacjom oraz ich rozwojowi. W kontekcie politycznym uywany jest termin narodowy system innowacji (NSI), ktry oznacza dynamiczny ukad powizanych ze sob czynnikw instytucjonalnych i strukturalnych. Do elementw NSI E. Oko-Horodyska zalicza instytucje z dziedziny nauki i techniki, przedsibiorstwa i organizacje sfery przemysu i usug oraz instytucje i organizacje zajmujce si prowadzeniem polityki innowacyjnej, a take wpywaniem na przebieg procesw innowacyjnych87.
Rothwell R.: The Changing Nature of the Innovation Process Implications for SMEs, [w] R.P. Oakey [red.]: New Technology-based Firms in the 1990s, Paul Chapman, Londyn 1990, s. 23-30. 85 Jasiski A.H.: Innowacje i polityka innowacyjna. Wydawnictwo Uniwersytetu w Biaymstoku, Biaystok 1997. 86 Jasiski A. H.: Postp technologiczny w okresie transformacji. Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2003, s. 91. 87 Oko-Horodyska E.: Narodowy system innowacji w Polsce. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 1998, s. 75-77.
84

4

Skazani na wyobrani Rysunek 3: Model sceny innowacji wg A.H. Jasiskiego

(rdo:Jasiski A.H.: Przedsibiorstwo na scenie innowacji. Aspekty teoretyczne. Problemy Zarzdzania 2004, 1(3).)

Relacje midzy elementami systemu innowacji s zdeterminowane przez role, jakie peni poszczeglni aktorzy. Przemys zgasza popyt na nowe rozwizania naukowo-techniczne oraz oferuje poda innowacji technicznych (zarwno dla konsumentw, jak i producentw), nauka sprzedaje wyniki prac badawczo-rozwojowych (podejmowanych z wasnej inicjatywy oraz na zamwienie), rzd za peni funkcj regulacyjn w stosunku do caego systemu. W takim ujciu A. Jasiski postrzega uytkownika jako aktywnego widza, ktry nie tylko obserwuje konsumuje wiedz, ale i inspiruje jej rozwj. Natomiast jednostkom infrastruktury transferu techniki przypisuje rol drugoplanow. Ich zadaniem jest uatwienie przepywu wiedzy naukowo-technicznej midzy jej twrcami a potencjalnymi uytkownikami. Poza tym powizania midzy nauk a przemysem maj wedug A. Jasiskiego form niezinstytucjonalizowan (soft) i zinstytucjonalizowan (hard). Te pierwsze to umowy-zlecenia oraz lune relacje, drugie natomiast to struktury instytucjonalne, jednostki infrastruktury transferu techniki, czyli: parki naukowe i technologiczne, inkubatory innowacyjnoci, centra techniczne, organizacje pomostowe i firmy odpryskowe. Analiza systemowa (narzdzie najblisze autorowi niniejszej pracy) wymaga opisywania procesw innowacyjnych jako systemu, w ktrym mona wyrni istotne elementy oraz zdefiniowa relacje midzy nimi88.
Findeisen W. [red.]: Analiza systemowa podstawy i metodologia. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1985.
88

4

Przedsibiorca, innowacje i procesy innowacyjne

Na istotn cech procesu innowacji, czyli na jego ewolucyjny charakter, zwrcono uwag w Oslo Manual. Proces innowacji jest wedug tego podrcznika wynikiem, interaktywnego procesu, w toku ktrego poszczeglni aktorzy i kolejne stadia wpywaj wzajemnie na siebie, prowadzc od pojawienia si (rozwoju) idei innowacyjnych, do opracowania innowacji i wprowadzenia ich do produkcji i na rynek89. W tym kontekcie wiedza oraz gospodarka oparta na wiedzy staj si tem, niejako dekoracj sceny, na ktrej gwni aktorzy twrczo interpretuj swoje role ograniczone przez reysera, czyli pastwo, ktre prowadzi polityk innowacyjn i wsptworzy struktury rynkowe, mechanizmy finansowania dziaalnoci innowacyjnej itp. Z kolei na zoono procesu innowacyjnego zwraca uwag model sprze zwrotnych i interakcji Klinea i Rosenberga (chain-link model of innovation)90. Model ten definiuje dziaalno innowacyjn jako proces ksztatowany przez interakcj czynnikw, takich jak zapotrzebowanie, baza naukowo-techniczn i moliwoci przedsibiorstwa na kadym etapie jego dziaalnoci. Zasadnicz rol w tym modelu przypisano przedsibiorstwu, od ktrego zaley powstanie odpowiednich zwizkw midzy kolejnymi etapami procesu. Jednak z punktu widzenia przedsibiorstwa zwizki te mog mie charakter losowy (niepewno dotyczca wynikw bada, niepewno zwizana z reakcj rynku czy zachowaniem personelu). N. Gilbert, A. Pyka i P. Ahrweiler zaproponowali model procesu innowacyjnego, ktry mia uatwi budow matematycznej struktury pozwalajcej na prognozowanie jego przebiegu91. Proces innowacyjny ma charakter dynamiczny i rozpoczyna si w przedsibiorstwie-aktorze (przedsibiorstwie innowacyjnym) lub w instytucie badawczym. Aktor ten jest w peni autonomiczny. Obserwuje otoczenie i reaguje na nie, majc odpowiednie umiejtnoci nawizywania wsppracy i bdc kreatywnym. Aktor bez tych cech bankrutuje. Przedsibiorstwa innowacyjne dziaaj zgodnie z przyjt strategi: inicjuj badania oraz tworz alianse i dorane sieci powiza. Proponowany model przetestowano w jedynie branach wysokiej technologii: biotechnologii, telekomunikacji i e-handlu. Osignite rezultaty wiadcz jednak o tym, e nie ma uniwersalnego modelu92.
Oslo Manual, s. 127. Tame, s. 129. Gilbert N., Pyka A., Ahrweiler P.: Innovation Networks a Simulation Approach. Journal of Artificial Societies and Social Simulation 2001, 4(3). http://www.soc.surrey.ac.uk/JASSS/4/3/8.html 92 Clarke L.: Zarzdzanie zmian. Wydawnictwo Gebethner & S-ka, Warszawa 1997, s. 93-117. Omwienia innych modeli dokonuj rwnie: Galbraith J.R.: Projektowanie organizacji innowacyjnej. [w] P. F. Schlesinger, V. Sathe, L. A. Schlesinger, J. Kotter [red.]: Projektowanie organizacyjne. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999; Janikowski R.: Zrwnowaony rozwj a nauki techniczne. Oglnopolska Konferencja Naukowa nt. Zrwnowaony rozwj w teorii ekonomii i praktyce, Wrocaw 2006.
89

90 91

4

Skazani na wyobrani

2.4. rda innowacji Chang Chi-Cheng wyrni dwanacie czynnikw majcych wpyw na powstanie innowacji: polityka rzdu, rozwj spoeczny, rozwj talentw, infrastruktura, przywdztwo, literatura, wizja, osobowo, motywacja, kultura organizacyjna, rozwj technologiczny, rodowiska przemysowe93. Podzieli je na czynniki wewntrzne i zewntrzne. Czynniki wewntrzne opisuj firm oraz tworz zbir cech charakteryzujcych organizacj, mona je ksztatowa i zmienia w zaplanowanym kierunku. Na czynniki zewntrzne organizacja nie ma wpywu. Jeli przyj za Chi-Cheng Changiem piciostopniow skal wartoci kadego z czynnikw, to przykadowy opis warunkw sprzyjajcych procesom innowacyjnym przedstawia rysunek 4.
Rysunek 4: Czynniki wpywajce na proces innowacyjny
czynniki zewntrzne polityka rzdu rodowiska przemysowe rozwj technologiczny rozwj spoeczny rozwj talentw

kultura organizacji

infrastruktura

motywacja osobowo czynniki wewntrzne wizja

przywdztwo literatura

(rdo: Chi-Cheng Chang: Constructing an Innovative Model on Knowledge with Deductive Logic Approach)

J. Penc podzieli rda innowacji na egzogeniczne i endogeniczne. Wrd egzogenicznych rde innowacji, wystpujcych na zewntrz organizacji, wyrni krajowe i zagraniczne. rda endogeniczne s natomiast wynikiem prac wasnego zaplecza badawczego i technicznego organizacji94. Ponadto wymieni on czternacie rde pomysw, ktre s rdami informacji dla procesw innowacyjnych. S to95: - wasne przedsibiorstwo, - kadra, - pracownicy,
Chi-Cheng Chang: Constructing an Innovative Model of Knowledge with Deductive Logic Approach. Institute of Engineering Education, Taiwan 2005. http://www.succeed.ufl.edu/icee/Posters/180_2_(1).pdf. 94 Penc J.: Innowacje i zmiany w firmie transformacja i sterowanie rozwojem przedsibiorstwa. Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1999, s. 157. 95 Tame s. 157.
93

50

Przedsibiorca, innowacje i procesy innowacyjne

- klienci i odbiorcy, - przedsibiorstwa konkurencyjne, - dostawcy, - personel zbytu (zagraniczna sie sprzeday), - zjazdy i targi, - fachowe ksiki i czasopisma, - literatura patentowa i normalizacyjna, - studia i prognozy rynku, - obce placwki badawcze, - prospekty i katalogi, - badanie rynku. P. Drucker z kolei wyrni siedem rde informacji towarzyszcej systematycznej innowacji, czyli celowym i zorganizowanym poszukiwaniom nowych rozwiza, ktrych podstaw jest ciga analiza okazji do wprowadzenia innowacji. Do rde tych zaliczy:96 1) nieoczekiwane zdarzenie, 2) niezgodno midzy rzeczywistoci a wyobraeniami o niej, 3) zmiany w strukturze przemysu, 4) demografi, 5) zmiany w sposobach postrzegania, 6) nastrojach i wartociach, 7) now wiedz w dziedzinie nauk cisych oraz potrzeby procesu. Komisja Europejska wskazaa, e rdem innowacji s przede szystkim badania naukowe, a skala wykorzystania jest indywidualn cech kadej organizacji. Umiejtno wykorzystania rezultatw bada decyduje o innowacyjnoci przedsibiorstwa, ktre moe zaadaptowa wiedz, doskonalc swoje techniczne umiejtnoci, tworzy dla niej now nisz lub te wprowadza radykaln zmian budujc now jako i oryginalny model biznesowy. W podrczniku Oslo Manual usystematyzowano podejcie do rde innowacji, opisujc je jako system czynnikw ksztatujcych innowacj. Proces innowacyjny jest pod wieloma wzgldami odmienny w sferze usug ni w przypadku dziaalnoci wytwrczej. Na specyfik procesw innowacyjnych w usugach zwraca uwag R. Kusa97. Innowacyjno w przypadku przedsibiorstw usugowych odnosi si zarwno do produktw jak i do procesu wiadczenia usug, zarzdzania przedsibiorstwem, a take logistyki czy relacji z otoczeniem. Kady z przedstawionych modeli procesu innowacyjnego uwzgldnia elementy uznane przez badaczy za istotne. Analizie dobrze poddaje si model
s.157. Kusa R.: Innowacyjno maopolskich biur podry. Akademia Grniczo-Hutnicza, Krakw http://www.zarz.agh.edu.pl/rkusa/ZZ_P21_06%20InnowacyjnoscMalopolskichBiurPodrozy.pdf
96 Tame 97

51

Skazani na wyobrani

Chi-Chenga Changa. Due moliwoci bada porwnawczych zapewnia model interakcyjnego procesu innowacyjnego (Oslo Manual), ktry unifikuje podejcie do bada i innowacji w krajach Unii Europejskiej. Reasumujc, celowi niniejszej pracy najlepiej odpowiada model sceny innowacyjnej wg A. Jasiskiego. Wyrnione w nim elementy oraz zdefiniowane relacje midzy nimi, a take wewntrzne cechy uytkownika innowacji pozwalaj na dynamiczne okrelenie cech poszczeglnych elementw (aktorw), ktre maj najwikszy wpyw na przebieg procesw innowacyjnych, oraz relacji midzy nimi. 2.5. Przedsibiorstwa innowacyjne i ich zachowania Lata transformacji wiadcz o tym, e w gospodarce rynkowej innowacyjno przedsibiorstw jest najskuteczniejsz metod zdobywania przewagi konkurencyjnej98. W zmaganiach na rynku sukces osigaj te podmioty, ktre szybko reaguj na zmiany zachodzce w otoczeniu oraz potrafi sprawnie dostosowa do nowych wymaga zarwno swoj organizacj, jak i przedstawian ofert. Oglnie rzecz biorc, przedsibiorstwo na rynku konkurencyjnym musi umie modyfikowa swoje cele oraz metody dziaania99. Sta obecno na takim rynku umoliwiaj cige zmiany dokonywane w przedsibiorstwie. Zdolno do efektywnego dziaania oraz do cigego przystosowywania si jest czsto okrelana mianem przedsibiorczoci. P. Drucker jednoznacznie zwiza przedsibiorczo z innowacj: innowacja jest specyficznym narzdziem przedsibiorczoci dziaaniem, ktre nadaje zasobom nowe moliwoci tworzenia bogactwa100. Innowacyjno przedsibiorstw definiuje si zwykle jako zdolno organizacji do cigego poszukiwania oraz adaptowania odpowiednio do swojej praktyki dziaania wynikw bada naukowych, nowych koncepcji, pomyAdamkiewicz-Drwio H.G.: Uwarunkowania konkurencyjnoci przedsibiorstwa. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 99. Zwracaj na to uwag rwnie: Daszkiewicz N.: Internacjonalizacja maych i rednich przedsibiorstw we wspczesnej gospodarce. Scientific Publishing Group, Gdask 2004; Hicks D., Hedge D.: Highly Innovative Small Firms in the Markets for Technology. Research Policy, 2005 34(5), s.703-716. Grzyski M., Woodward R. [red.]: Innowacyjno polskiej gospodarki. Zeszyty Innowacyjne, Warszawa 2004(2); Marciniak S.: Innowacje i rozwj gospodarczy. Kolegium Nauk Spoecznych i Administracji Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2000. 99 Penc J.: Strategie zarzdzania. Perspektywiczne mylenie, systemowa dziaania. Cz. I. Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1994, s. 64. 100 Drucker P.: Innowacje i przedsibiorczo. Praktyka i zasady. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1993, s. 39.
98

52

Przedsibiorca, innowacje i procesy innowacyjne

sw i wynalazkw101. Przedsibiorstwo innowacyjne to takie, w ktrym proces zmiany jest trwaym elementem jego funkcjonowania. Na trwao takiej postawy zwrci uwag Ch. Freeman: nie wprowadza innowacji znaczy umiera102. A. Jasiski uzna, e przedsibiorstwo innowacyjne to takie, ktre spenia nastpujce kryteria: prowadzi prace badawczo-rozwojowe (bd zakupuje projekty opracowane w wyniku prac B+R); przeznacza na t dziaalno stosunkowo duo rodkw finansowych; systematycznie wdraa nowe rozwizania naukowo-techniczne; reprezentuje duy udzia nowoci (wyrobw i technologii) w wolumenie produkcji i cigle wprowadza innowacje na rynek103. Definicja ta zawa pojcie przedsibiorstwa innowacyjnego, umieszczajc je raczej wrd podmiotw o charakterze badawczo-rozwojowym lub w sektorze duych przedsibiorstw prowadzcych wasne badania (np. firmy farmaceutyczne, firmy z sektora technologii informacyjnych). Tymczasem A. Sosnowska, klasyfikujc przedsibiorstwa innowacyjne, obok wielkich korporacji dziaajcych w obszarach wysokiej techniki, wymienia mae i rednie przedsibiorstwa dziaajce w obszarach niszowych, wykorzystujce na rynku miejsca, ktrych z rnych powodw nie zajmuj wielkie korporacje104. Taki podzia wprowadza pewne ograniczenia, nie uwzgldnia bowiem midzy innymi maych przedsibiorstw, ktre dziaaj na przykad w sferze usug. Nastpujce w nich zmiany organizacyjne czy technologiczne, bdce odpowiedzi na potrzeby rynku, a nawet kreujce nowe rodzaje usug na dotychczasowym rynku, powinny by podstaw zaliczenia tych firm do innowacyjnych. Taka sytuacja ma miejsce w przypadku firm poligraficznych wdraajcych technologi druku cyfrowego. Jest on nie tylko alternatyw dla dotychczasowych technologii, ale tworzy rwnie nowe usugi, np. personalizacj105. Na niekompletno powyszej definicji przedsibiorstwa innowacyjnego zwrci uwag rwnie A. Jasiski106. Wskaza on, e obejmuje ona dwa skrajne typy podmiotw. Tradycyjnie to wanie due przedsibiorstwa byy najwikszymi innowatorami. Jednak w ostatnich latach coraz bardziej wzraJanasz W., Lekiewicz I.: Identyfikacja i realizacja procesw innowacyjnych w przedsibiorstwie. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego, Szczecin 1995, s. 46. 102 Freeman Ch.: The Economics of Industrial Innovation. Pinter, Londyn 1982, s. 169. 103 Jasiski A. H.: Przedsibiorstwo innowacyjne na rynku. Ksika i Wiedza, Warszawa 1992, s. 25. 104 Sosnowska A., obejko S., Kopotek A.: Zarzdzanie firm innowacyjn. Difin, Warszawa 2000, s. 17. 105 Cetera W.: Druk cyfrowy w USA. wiat Druku 2007(6). 106 Jasiski A.H.: Innowacje i transfer techniki w procesie transformacji. Difin, Warszawa 2006, s. 43.
101

53

Skazani na wyobrani

sta rola maych przedsibiorstw na scenie innowacyjnej. To wanie w nich uczyniono pierwszy krok w budowie przyjaznego oprogramowania komputerowego i wanie w nich powstay pierwsze mikrokomputery. Istotne z punktu widzenia maych i rednich przedsibiorstw jest ujcie P. Patela i K. Pavitta, ktrzy innowacyjno postrzegaj jako eksport i import produktw wysokiej technologii sprzyjajcy zmianom przyrostowym. Przy czym s to procesy dajce si dobrze opisa w kategoriach statystycznych107. J. Penc i S. Kwiatkowski stwierdzili, e firm innowacyjn cechuje wysoki poziom inteligencji. To inteligencja tworzy i w konsekwencji wykorzystuje w dziaaniu kapita intelektualny108. Zatem jeli innowacje s efektem uczenia si, to na co susznie zwrci uwag A. Jasiski firm innowacyjn mona okreli jako organizacj uczc si109. W rzeczywistoci w krajach wysoko rozwinitych innowacje powstaj dzi w sieciach tworzonych przez producentw, dostawcw, klientw oraz jednostki naukowe. W zwizku z tym w procesie transformacji uwaga innowacyjnie zorientowanych maych i rednich przedsibiorstw powinna by skupiona przede wszystkim na zajciu pozycji klientw w tak zdefiniowanej sieci110. R. Rothwell i W. Zegveld podzielili mae firmy innowacyjne na trzy kategorie111: - mae przedsibiorstwa w przemyle tradycyjnym (tekstylny, obuwniczy, drzewny i metalowy), - nowoczesne, mae jednostki stosujce strategi tzw. niszy rynkowej w przemyle instrumentw naukowych, elektronicznym i projektowania wspomaganego komputerowo, - mae firmy oparte na nowej technice (FONT); przedsibiorstwa te dziaaj zazwyczaj w obszarach okrelanych jako klastry technologiczne.
Patel P., Pavitt K.: Patterns of technological activity: their measurement and interpretation. [w] P. Stoneman [red.]: Handbook of the Economics of Innovation and Technological Change. Wiley Blackwell, Oksford 1995, s. 14-51. 108 Penc J.: Innowacje i zmiany w firmie transformacja i sterowanie rozwojem przedsibiorstwa. Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1999, s.106. Zob.: Kwiatkowski S.: Przedsibiorczo intelektualna. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. 109 Jasiski A.H.: Innowacje i transfer techniki w procesie transformacji. Difin, Warszawa 2006, s. 42. 110 Lee Jen-Fang, Hwa I.F.C.: The Types of Technology and the Network Model of Knowledge Flows. Journal of Technology Management 1997, 2(1). Zob. rwnie: Poznaska K.: Uwarunkowania innowacji w maych i rednich przedsibiorstwach. Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1998. 111 Cyt. za: Jasiski A.H.: Innowacje i transfer techniki w procesie transformacji. Difin, Warszawa 2006, s. 43
107

54

Przedsibiorca, innowacje i procesy innowacyjne

Dysponowanie przez przedsibiorstwo informacjami o nowych rozwizaniach naukowo-technicznych nie jest wystarczajcym warunkiem realizacji procesw innowacyjnych. Na ten fakt zwrci uwag w modelu procesu innowacyjnego Chi-Cheng Changiem, definiujc determinanty zachowa innowacyjnych firm112. Zwracam przy tym uwag, e w firmach w tym rwnie nalecych do sektora maych i rednich przedsibiorstw podejmowaniu kadej decyzji, w tym decyzji o dziaalnoci innowacyjnej towarzyszy niepewno. Jest ona zwizana z czynnikami, na ktre przedsibiorstwo nie ma wpywu, poniewa s poza jego kontrol. R. Griffin podzieli te czynniki na tworzce otoczenie operacyjne oraz oglne113. Otoczenie operacyjne to przede wszystkim odbiorcy, dostawcy i konkurenci. Tworz je rwnie instytucje sfery nauki i techniki oraz instytucje i organizacje zajmujce si wspieraniem i transferem innowacji. E. Stawasz stwierdzi, e otoczenie oglne firmy stanowi rozwizania instytucjonalne, organizacyjne i informacyjne, tworzce szeroko rozumiany system innowacyjny114. T. Pakulska zwrcia uwag, za R. Sternbergiem, na zaleno midzy podatnoci innowacyjn a koniunktur gospodarcz oraz struktur gospodarki, a take na moliwoci adaptacyjne firm, ktre s zwizane zdaniem autorki z miejscem prowadzenia dziaalnoci115. Wprowadzia ona pojcie podatnoci innowacyjnej, definiujc j jako zdolno przedsibiorstwa do produkowania dbr i usug o duym stopniu innowacyjnoci przy jednoczesnym utrzymaniu wysokiego i niezmiennego poziomu produkcji116. Zachowania innowacyjne s moim zdaniem, reakcj przedsibiorstwa na zachodzce w otoczeniu zmiany z uwzgldnieniem moliwoci osignicia wczeniej wyznaczonego celu. Zachowania te s tym bardziej innowacyjne, im sprawniejsze i wydajniejsze s procesy informacyjne wewntrz organizacji. Na rol otoczenia, instytucji zajmujcych si transferem technologii, organizacji branowych czy nawet zwizkw zawodowych zwrci uwag R.G. Lipsey, podkrelajc ich wpyw na ksztatowanie si zachowa inno-

Chi-Cheng Chang: Constructing an Innovative Model of Knowledge with Deductive Logic Approach. Institute of Engineering Education, Taiwan 2005. http://www.succeed.ufl.edu/icee/Posters/180_2_(1).pdf. 113 Griffin R.W.: Podstawy zarzdzania organizacjami. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 103104. 114 Stawasz E.: Innowacje a maa firma. Uniwersytet dzki, d 1999, s. 37. 115 Pakulska T.: Podatno innowacyjna Polski na napyw zagranicznego kapitau technologicznie intensywnego. Szkoa Gwna Handlowa, Warszawa 2005, s. 28. 116 Tame.

112

55

Skazani na wyobrani

wacyjnych117. Badajc intensywno zachowa innowacyjnych w jednorodnym otoczeniu, naley spodziewa si, e due znaczenie bdzie mia wanie przebieg procesw informacyjnych i decyzyjnych, ktre zale od czynnikw wewntrznych samej organizacji. Podobne stanowisko zaja rwnie T. Pakulska, cytujc T. Hagerstranda: Przedsibiorstwo XXI wieku nie moe prowadzi dziaalnoci innowacyjnej bez sprawnie funkcjonujcego systemu informacyjnego, dostosowanego do swoich potrzeb i moliwoci. Te, ktre maj szerszy zasig dziaania i zarazem wykazuj liczne powizania funkcjonalne z firmami na niszych poziomach, tworz kanay, poprzez ktre informacja przenika midzy paszczyznami118. Za M. Paszowskim, T. Pakulska uznaa, e tymi kanaami s: sprawnie funkcjonujca infrastruktura informacyjna i przyjte systemy informacyjne umoliwiajce transfer informacji o potencjalnych moliwociach wdroenia innowacji11. Na rynkowe uwarunkowania dziaalnoci innowacyjnej wskaza rwnie A. Jasiski120. W wymiarze ekonomicznym skonno innowacyjna firmy zaley, zdaniem tego autora, od rozwiza systemowych stosowanych w polityce gospodarczej pastwa. Warunki powstawania innowacji opisa m.in. R. Rothwell, porzdkujc je zgodnie z dekadami upywajcymi od roku 1950121. Innowacje w cigu ostatnich pidziesiciu lat ubiegego wieku ulegy ewolucji od rozwoju opierajcego si na postpie technologii wg podejcia liniowego poprzez integracj w latach osiemdziesitych, a do dziaa innowacyjnych wykorzystujcych pojcie sieci i informatyzacji procesw umoliwiajcych sprawowanie cigej kontroli nad realizowanymi procesami122. Ostatnie dwudziestolecie minionego wieku to zmiana kryteriw rozwoju gospodarczego123. Bya ona wynikiem zmiany roli pastwa, ktre w latach osiemdziesitych ksztatowao dziaania w przemyle, realizujc bezporednio przedsiwzicia w tej dziedzinie. Natomiast w latach dziewidziesitych
Lipsey R.G.: Some implications of endogenous technological change for technology policies in developing countiers. Economics of Innovation & New Technology, 2002, 11/4(5), s. 336. 118 Pakulska T.: Podatno innowacyjna Polski na napyw zagranicznego kapitau technologicznie intensywnego. Szkoa Gwna Handlowa, Warszawa 2005, s. 29. 119 Tame. 120 Jasiski A.H. [red.]: Innowacje i transfer techniki w gospodarce polskiej. Wydawnictwo Uniwersytetu w Biaymstoku, Biaystok 2000, s. 52. 121 Rothwell R.: Developments Towards the Fifth Generation Model of Innovation. Technology, Analysis & Strategic Management, 1992(4), s. 75. 122 Tame. 123 Kozowski J.: Polityka naukowa polityka innowacyjna. Nowe rozwizania. Streszczenie wybranych publikacji zachodnich. Biblioteka Komitetu Bada Naukowych, Warszawa 1995, s. 6.
117

5

Przedsibiorca, innowacje i procesy innowacyjne

uatwiao procesy innowacyjne i koordynowao ich przebieg, tworzc odpowiedni infrastruktur oraz warunki rozwoju124. Zachodzce zmiany wpisyway si w ide nowej ekonomii, ktra sprawno i trwao relacji rynkowych opieraa na elektronicznym przepywie informacji. Zachowania innowacyjne przedsibiorstw opisali rwnie H.B. Weil, J.M. Utterback i D.J. McGrath, umieszczajc mae przedsibiorstwo w centralnej czci swojego modelu125. W zaprojektowanym modelu symulacyjnym uwzgldnili wpyw rnych czynnikw na adopcj innowacji w przedsibiorstwie. Symulacja obejmowaa lata 1990-2020. Model zweryfikowano dla roku 1998, osigajc rezultat zbliony do rzeczywistoci. Dowodw na innowacyjne zachowania przedsibiorstw naley szuka midzy innymi w wydatkach firm na nowe technologie oraz w nakadach na reorientacj ich struktur na cele rynkowe, certyfikaty i wiedz. Takie zachowania opisali m.in. W. M. Cohen i D. A. Levinthal, ktrzy dodatnie sprzenia midzy inwestycjami a wydatkami na B+R dostrzegali przede wszystkim w absorbcji traktowanej jako jeden z dwch typw (innowacje i uczenie si) dziaalnoci naukowo-badawczej126. Prowadzenie bada nad innowacyjnoci oraz zachowaniami innowacyjnymi, a zwaszcza porwnywanie uzyskanych wynikw jest do trudne. Unifikacj w tej dziedzinie wprowadzono, okrelajc standardy metodologiczne127. D.B Audretsch zwrci uwag, e stosowany wskanik wydatkw na B+R okrela wielko wszystkich wydatkw, a nie jedynie tych, ktre pozostaj w bezporednim zwizku z wprowadzanymi innowacjami128. Poza tym wydatki na badania i rozwj maj charakter inwestycji dugookresowych, wic zmierzenie ich bezporednich efektw jest trudne. Przydatn w tym przypadku miar jest liczba zgoszonych patentw. K. Debacker, A. Verbeek, M. Luwel i E. Zimmermann podkrelili przejrzysto tego wskanika129.
Tame. Bridseye Weil H., Utterback J.M., McGrath D. J.: The Dynamics of Innovative Industries. USA, Cambridge, 2005. http://www-innovation.jbs.cam.ac.uk/publications/downloads/birdseye_dynamics.pdf 126 Cohen, W.M., Levinthal, D.A.: Innovation and learning: the two faces of R&D. The Economic Journal, 1999(397), s. 569-596. 127 Frascati Manual 1993 proposed standard practice for surveys of research and experimental development. Pary: Org. For Economic Co-Operation and Development, 1994. Proposed guidelines for collecting and interpreting technological innovation data the Oslo Manual. Pary. Org. For Economic Co-Operation and Development, 1993. 128 Audretsch D.B.: Innovation and Industry Evolution. The Massachusetts Institute of Technology Press, Cambridge, MA, 1995, s. 27. 129 Debacker K., Verbeek A., Luwel M., Zimmermann E.: Mesuring progress and evolution in science and technology. II: The multiple uses of technometric indicators. International Journal of Management Reviews, 2002, 4(3), s. 216.
125 124

5

Skazani na wyobrani

Patenty s ewidencjonowane i szczegowo klasyfikowane, umoliwiaj zatem prowadzenie bada w ramach konkretnych dziedzin i sektorw gospodarki. Szczegln miar innowacyjnoci przyj S. Gomuka, uznajc za takow tempo wzrostu PKB przypadajcego na jednego pracownika130. Tak zdefiniowana miara innowacyjnoci, cho jest dobr podstaw oceny innowacyjnoci polskiej gospodarki, w przypadku porwna midzynarodowych maych i rednich przedsibiorstw wprowadza w bd131. Dziaalno badawczo-rozwojowa przedsibiorstw oraz transfer do nich technologii z sektora B+R s procesami poddajcymi si opisowi statystycznemu. M. Grzyski, R. Woodward i M. Jakubiak zwrcili uwag na napyw bezporednich inwestycji zagranicznych jako jeden z waniejszych sposobw docierania nowych technologii do przedsibiorstw w okresie transformacji132. Autorzy ci poszukiwali pozytywnych efektw inwestycji w postaci zwikszania wydatkw na dziaalno badawczo-rozwojow w sektorze prywatnym. Otrzymane wyniki jednak rozczaroway: [inwestycje zagraniczne] nie przyczyniy si w Polsce do zwikszenia wydatkw na B+R w sektorze prywatnym. Co wicej, wiele bada wskazuje na to, e inwestorzy zagraniczni czsto zamykaj laboratoria w przejmowanych firmach i korzystaj wycznie z wynikw prac badawczo-rozwojowych orodkw naukowych ulokowanych w krajach pochodzenia133. Jednoczenie K.B. Matusiak podkrela wysok naukochonno maych firm technologicznych, w ktrych udzia wydatkw na sfer B+R jest duy w stosunku do obrotw134.
Gomuka S.: Procesy innowacyjne w polskiej gospodarce. Raport 26, s. 29: Poniewa mwimy o wzrocie dugofalowym, to trzeba myle w kategoriach tzw. wzrostu zrwnowaonego. Na ciece takiego wzrostu, poziom PKB na gow jest proporcjonalny do wielkoci oglnego wskanika jakoci gwnych ilociowych czynnikw wzrostu, tj. przede wszystkim pracy oraz rodkw trwaych. Innowacje w postaci nowych produktw i nowych metod ich wytwarzania, take nowych instytucji i metod organizacji pracy, oraz nowe umiejtnoci pracownikw podnosz ten wskanik jakoci. To podejcie daje nam natychmiast waciw agregatow miar tempa wzrostu zmian jakociowych. T miar jest po prostu tempo wzrostu PKB na pracownika, albo cilej na roboczogodzin. 131 Tame, s. 30: [] zauwaymy, i od roku 1992 warto dodana na pracownika rosa w Polsce szybko, bo w tempie okoo 10% w przemyle przetwrczym i okoo 5% w caej gospodarce. Te tempa s znacznie wysze ni analogiczne tempa w Europie Zachodniej, USA i Japonii w ostatnich 15 latach. 132 Grzyski M., Woodward R., Jakubiak M.: Innowacyjno polskiej gospodarki w kontekcie integracji z UE moliwoci i bariery wdraania w Polsce gospodarki opartej na wiedzy. CASE, Warszawa 2004, s. 15. 133 Tame, s.16. 134 Matusiak K.B.: Uwarunkowania innowacyjnoci maych firm. [w] A.H. Jasiski [red.]: Innowacje maych i rednich przedsibiorstwach w wietle bada empirycznych. Promocja XXI, Warszawa 2009.
130

5

Przedsibiorca, innowacje i procesy innowacyjne

K. Poznaska badajc konkurencyjno polskich przedsibiorstw zauwaya, e: najwaniejszym czynnikiem konkurencyjnoci przedsibiorstwa jest jako [produkcji]. Za drugi co do wanoci czynnik wpywajcy na konkurencyjno uznano innowacje produktowe i inne innowacje dokonywane w firmie. Do pozostaych czynnikw konkurencyjnoci zaliczono czynniki o charakterze ekonomiczno-finansowym (koszty, inwestycje, ceny) oraz konkurencj poprzez kadry menederskie, doskona organizacj i zarzdzanie135. Analiz zachowa innowacyjnych najmniejszych przedsibiorstw trudno poprze danymi statystycznymi, poniewa GUS nie prowadzi takiej sprawozdawczoci. Mona wnioskowa jedynie na podstawie wskanikw makroekonomicznych i bada ankietowych. Badajc innowacyjno w sferze przemysu, przyjto, e innowacyjno gospodarki to zdolno i motywacja przedsibiorcw do ustawicznego poszukiwania i wykorzystywania wynikw prac badawczych i rozwojowych, nowych koncepcji, pomysw i wynalazkw. Innowacyjno oznacza take doskonalenie i rozwj istniejcych technologii produkcyjnych, eksploatacyjnych i dotyczcych sfery usug, wprowadzanie nowych rozwiza w organizacji i zarzdzaniu, doskonalenie i rozwj infrastruktury, zwaszcza zwizanej z gromadzeniem, przetwarzaniem i udostpnianiem informacji136. Reasumujc, mwic o zachowaniach innowacyjnych przedsibiorstw, mamy najczciej na uwadze due podmioty gospodarcze prowadzce dziaalno badawcz oraz wdraajce najwartociowsze wyniki bada. Wiele z tych firm jest dzi symbolem postpu. Tymczasem mae i rednie przedsibiorstwa rwnie potrafi by innowacyjne. Dla maych i rednich organizacji dziaajcych na rynku usug, w tym rwnie przedsibiorstw poligraficznych, zachowania innowacyjne w zmiennym otoczeniu dostawcw i odbiorcw s warunkiem przeycia.

Poznaska K.: Innowacyjno jako rdo przewagi konkurencyjnej polskich przedsibiorstw. Szkoa Gwna Handlowa, http://www.centrumwiedzy.edu.pl/cw/index.php?sm=130&ca=396&al=dd1 136 Raport o stanie przemysu. Polska 2005, s. 51.

135

5

Skazani na wyobrani

2.6. Innowacje w MP w okresie transformacji Sukces przedsibiorstwa w duym stopniu zaley od jego innowacyjnoci i zdolnoci do efektywnego reag owania na zachodzce zmiany. Okres transformacji polskiej gospodarki sprawia, e innowacje s rwnie warunkiem koniecznym przetrwania firmy na rynku europejskim. Utrzymywanie przewagi konkurencyjnej majcej swe rdo jedynie w niszych kosztach gwnie pacach i zamortyzowanej technologii jest nietrwae. Dziaalno innowacyjna przedsibiorstw w sektorze usug bya przedmiotem bada GUS. Opracowane przez GUS dane obejmuj dwuletnie okresy poczwszy od roku 1994. Jednak wyniki znacznie rni si zakresem przeprowadzonych bada. Do dzisiaj nie ma kompleksowego programu dotyczcego przeprowadzenia bada na reprezentatywnej prbie wszystkich maych i rednich przedsibiorstw dotyczcych innowacyjnoci i zachowa innowacyjnych1. Dane o innowacyjnoci polskiej gospodarki s fragmentaryczne2. Uzupenieniem publikowanych przez GUS danych mog by wyniki bada przeprowadzonych w ramach autorskich programw. I tak w roku 2001 Ipsos-Demoskop przeprowadzi badania na ten temat wrd maych i rednich przedsibiorstw3. Natomiast w wojewdztwie podlaskim analizowano pod tym ktem lata 199820004. W roku 2003 przeprowadzono badania innowacyjnoci MP w wojewdztwie zachodniopomorskim5.
Skowronek-Mielczarek A.: Mae i rednie przedsibiorstwa rda finansowania. Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2005. Zob. rwnie: Rbacz H.: Rola maych i rednich przedsibiorstw w przypieszeniu wzrostu polskiej gospodarki. IX Sympozjum naukowe AGH nt.: Wpyw otoczenia na zarzdzanie i finansowanie przedsibiorstw cz. I,. Akademia Grniczo-Hutnicza, Krakw 2002. 2 Badania statystyczne dziaalnoci innowacyjnej przedsibiorstw w przemyle wykorzystuj metodologi opracowan przez OECD i Eurostat. Skadaj si ze skrconego badania rocznego (obejmuje podmioty zatrudniajce powyej 49 osb) oraz poszerzonego badania cyklicznego (obejmuj rwnie podmioty zatrudniajce powyej 10 osb) w ramach kolejnych rund midzynarodowego programu badawczego CIS (Community Innovation Survey). 3 Ipsos-Demoskop, sonda przeprowadzony na zlecenie PARP, lipiec 2001. 4 Jasiski A.H. [red.]: Innowacje i transfer techniki w gospodarce polskiej. Wydawnictwo Uniwersytetu w Biaymstoku, Biaystok 2000. Badaniami objto wszystkie firmy zatrudniajce powyej 49 osb. Ponadto kwestionariusze skierowano do wybranej losowo grupy przedsibiorstw, zatrudniajcych od 10 do 49 pracownikw. Ogem wysano 378 kwestionariuszy, otrzymujc wysoki stopie zwrotw (88%). 5 Innowacyjno maych i rednich przedsibiorstw wojewdztwa pomorskiego. Projekt regionalnej strategii innowacyjnoci w wojewdztwie zachodniopomorskim. Ankiet skierowano do 300 przedsibiorstw 250 przedsibiorstw dobrano losowo, natomiast 50 wytypowano spord firm odnoszcych sukcesy i wyrniajcych si na rynku.
1

0

Przedsibiorca, innowacje i procesy innowacyjne

Dane statystyczne z ostatnich lat nieco zmieniaj surow diagnoz badaczy6. W porwnaniu z latami 1997-1999 udzia przedsibiorstw innowacyjnych, czyli takich, ktre wprowadziy przynajmniej jeden nowy proces lub produkt, zwikszy si z 16% do 22% w latach 2001-2003, a w latach 2004-2006 byo ich ju 23,2%. Najwicej przedsibiorstw innowacyjnych byo w sektorze publicznym (tabela 5). T przewag przedsibiorstw sektora publicznego potwierdzaj liczby: w latach 1997-1999 w sektorze publicznym za innowacyjne mona byo uzna 20,2% przedsibiorstw, natomiast w latach 2001-2003 byo ju 39,5% takich firm w latach 2004-2006 nieco mniej, bo 39,0%. W sektorze prywatnym w analogicznych okresach byo zdecydowanie gorzej odpowiednio 15,8%, 21% i 22,5% przedsibiorstw innowacyjnych.
przedsibiorstwa innowacyjne, tzn. przedsibiorstwa, ktre wprowadziy przynajmniej jeden nowy lub ulepszony produkt i (lub) proces w latach wyszczeglnienie 1997-1999 2001-2003 % ogu przedsibiorstw ogem sektor publiczny sektor prywatny 16,0 20,2 15,8 22,0 39,5 21,0 23,2 39,0 22,5 2004-2006

Tabela 5: Innowacyjno przedsibiorstw wedug klas wielkoci przedsibiorstw

(rdo: GUS Dziaalno innowacyjna przedsibiorstw. GUS, Warszawa 2005, 2008)

Z danych tych wynika, e wzrost innowacyjnoci w sektorze publicznym przewysza w latach 1997-1999 innowacyjno w sektorze prywatnym o 4,4 punktu procentowego, w 2001-2003 o 18,5 p.p., a w okresie 2004-2006 o 16,5 pp. Przedsibiorstwa z sektora publicznego aktywnie wsppracoway bowiem z otoczeniem, co ilustruje tabela 6. Uwzgldnione w niej zostay okresy, ktre s objte przeprowadzonymi badaniami ankietowymi w ramach niniejszej pracy. W latach 2001-2003 ponad poowa przedsibiorstw (53,6%) objtych badaniami GUS wprowadzia innowacje przez siebie opracowane. W latach 2004-2006 byo ich wicej 66,2% przedsibiorstw. W sektorze publicznym wskanik ten wynis odpowiednio 56,7% i 66,7% natomiast w sektorze prywatnym 53,2% i 66,1%. Podobne relacje midzy sektorami wystpoway
Jasiski A. H.: Postp technologiczny w okresie transformacji. Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2003. Zob. take: Piasecki B.: Mae i rednie przedsibiorstwa w Polsce paradygmaty rozwoju. [w] J. Tragalski [red.]: Przedsibiorczo i rozwj firmy. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Krakw 1999.
6

1

Skazani na wyobrani

wrd maych firm zatrudniajcych od 10 do 49 pracownikw (58,4% w latach 2001-2003 i 56,7% w latach 2004-2006 w sektorze publicznym oraz 53,3% i 63,05 w sektorze prywatnym) oraz w przypadku przedsibiorstw rednich zatrudniajcych od 50 do 249 pracownikw (odpowiednio: 59,5% i 73,2% oraz 51,5% i 75,4%). Natomiast w odniesieniu do duych podmiotw gospodarczych (powyej 249 pracownikw) w sektorze publicznym 51,1% w latach 2001-2003 i 69,2% w latach 2004-2006 przedsibiorstw wprowadzio innowacje opracowane samodzielne, w sektorze prywatnym wskanik ten wynis odpowiednio 51,8% i 77,1%. Zatem due firmy prywatne radziy sobie lepiej od duych przedsibiorstw pastwowych. Natomiast MP prywatne miay wskaniki nieznacznie gorsze od maych i rednich przedsibiorstw pastwowych. Podobne, moim zdaniem niekorzystne relacje, wystpuj w przypadku innowacji opracowanych przez badane przedsibiorstwa we wsppracy z innymi krajowymi przedsibiorstwami lub instytucjami naukowymi. W okresie 2001-2003 18,9% przedsibiorstw wprowadzio takie innowacje, a w okresie 2004-2006 tylko 13,1%. Zwraca natomiast uwag korzystna tendencja wzrostu takich firm w sektorze prywatnym (z 8,1% w okresie 2001-2003 do 12,7% w latach 2004-2006) przy ich jednoczesnym spadku w sektorze publicznym (odpowiednio z 26,8% do 21,6%). Przedsibiorstwa z sektora prywatnego chtniej korzystay z innowacji opracowanych przez instytucje zagraniczne (odpowiednio w objtych statystyk okresach): 8,1% i 6,7% w porwnaniu z przedsibiorstwami z sektora publicznego 1,7% i 2,7%. Innowacje te miay najczciej charakter innowacji technologicznych i z pewnoci poprawiy konkurencyjno firm prywatnych na rynkach zagranicznych. W poniszym zestawieniu nie uwzgldniono najmniejszych firm. Natomiast z sondau przeprowadzonego przez Ipsos-Demoskop w lipcu 2001 r. wynika, e wrd firm zatrudniajcych do 5 pracownikw 8% stosuje planowanie strategiczne, 5% korzysta z patentw, licencji i know-how nabytych odpatnie, 3% ma wasne, firmowe patenty lub sprzedaje opracowane przez siebie licencje i know-how, natomiast 5% maych firm przeznacza rodki na cele badawczo-rozwojowe. Wrd tych ostatnich wikszo wskazaa na najmniejszy z przedziaw do 20.000 z na rok. Natomiast 6% maych firm wsppracuje z orodkiem naukowym, instytutem badawczym lub uczelni.7

2

Ipsos-Demoskop, sonda przeprowadzony na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsibiorczoci, lipiec 2001.

Przedsibiorca, innowacje i procesy innowacyjne

przedsibiorstwa, ktre wprowadziy w latach 2001-2003 i 2004-2006 innowacje opracowane przez gwnie same badane przedsibiorstwa instytucjami naukowymi zagranicznymi badane przedsibiorstwa we wspprabadane przedsibiorstwa we wsppragwnie instytucje zagraniczne [przedsibiorstwa i (lub) instytucje naukowe] cy z innymi przedsibiorstwami i (lub) cy z innymi przedsibiorstwami i (lub) gwnie krajowe instytucje naukowe instytucjami naukowymi krajowymi

(PAN, JBR-y, szkoy wysze)

przedsibiorstwa

lata

w odsetkach przedsibiorstw innowacyjnych

2001-2003
ogem

53,6 66,2 56,7 66,7 53,2 66,1 53,5 62,9 58,4 56,7 53,3 63,0 54,6 71,1 59,5 73,2 53,3 71,0 51,5 75,4 51,1 69,2 51,8 77,1

0,7 0,7 1,7 0,9 0,5 0,7 0,5 1,0 1,3 0,0 0,5 1,0 1,0 0,0 1,0 0,0 1,0 0,0 1,3 1,1 3,1 2,6 0,7

18,9 13,1 26,8 21,6 8,1 12,7 7,1 12,9 39,0 23,3 16,5 12,7 23,0 13,3 24,8 17,1 22,5 12,9 23,6 14,2 23,7 23,1 23,5 11,1

6,5 3,0 5,4 2,7 6,6 5,0 6,6 3,5 10,0 6,7 3,3 4,9 1,6 3,8 0,0 5,2 1,7 11,1 4,4 11,4 0,0 10,9 5,6

7,4 6,5 1,7 2,7 8,1 6,7 9,1 8,1 10,0 9,4 8,1 3,0 3,9 1,4 0,0 3,5 4,2 5,4 2,7 2,3 0,0 7,8 3,5

12,9 10,5 7,7 6,3 13,5 10,7 13,2 11,7 1,3 3,3 13,6 11,8 13,5 10,1 9,5 9,8 14,5 10,1 7,1 2,2 8,4 2,6 6,0 2,1

2004-2006 2001-2003
sektor publiczny

2004-2006 2001-2003
sektor prywatny

2004-2006
przedsibiorstwa mae (10-49 pracujcych)

2001-2003 2004-2006 2001-2003

sektor publiczny

2004-2006 2001-2003
sektor prywatny

2004-2006
przedsibiorstwa rednie (50-249 pracujcych)

2001-2003 2004-2006 2001-2003

sektor publiczny

2004-2006 2001-2003
sektor prywatny

2004-2006
przedsibiorstwa due (powyej 249 pracujcych)

2001-2003 2004-2006 2001-2003

sektor publiczny

2004-2006 2001-2003
sektor prywatny

2004-2006

(rdo: GUS Dziaalno innowacyjna przedsibiorstw. GUS, Warszawa 2005, 2008)

inna moliwo

Tabela 6: Przedsibiorstwa, ktre wprowadziy innowacje w latach 2001-2003 i 2004-2006

3

Skazani na wyobrani

Tak mae zaangaowanie najmniejszych firm w wykorzystanie nowych technologii i wynikw bada ma negatywny wpyw na8: - efektywno pracy maych i rednich przedsibiorstw, - czas ich funkcjonowania (czas ycia), - konkurencyjno na rynku wewntrznym, - konkurencyjno na rynku zewntrznym, - zdolno do przeksztace organizacyjnych, - odporno na sytuacje kryzysowe, - moliwo dalszego rozwoju, - zdolno do kreacji nowych wartoci w sferze produkcji i obsugi, - zdolno do formuowania celw innych ni dorana potrzeba przetrwania, - umiejtno konstruowania drogi rozwoju i jej konsekwentnej realizacji. W wietle przeprowadzonych bada L. Cichocki stwierdza, e wikszo cieek rozwoju innowacyjnego maych i rednich przedsibiorstw jest ksztatowana przez dominujcych dostawcw, ktrzy s rdami dostarczajcymi innowacyjnych impulsw, gwnie w takich dziedzinach, jak usugi, przemys wkienniczy, rolnictwo i przetwrstwo ywnoci9. Kade mae przedsibiorstwo musi wic umiejtnie wykorzystywa innowacyjno otoczenia odpowiednio do sformuowanej przez siebie strategii dziaania. Wzrost wydajnoci jest tu wzgldny, a przy tym mniejszy ni w innych krajach Unii Europejskiej. Zatem pogbia si luka technologiczna i w konsekwencji dziaania MP ograniczaj si do lokalnego rynku (tylko wysokie lub unikalne technologie pozwol na zagospodarowanie nisz rynkowych w przyszoci). Zwikszajca si bez wtpienia wydajno pracy przeliczana na pracownika czy roboczogodzin jest jednak nadal mniejsza ni w krajach o duej innowacyjnoci mierzonej dotychczasow metod. Osignite w ten sposb zyski zapewne nie pozwol na uzbrojenie maych i rednich przedsibiorstw w najnowoczeniejsze i drosze rodki produkcji w przyszoci. Poza tym okres transformacji nie sprzyja (jak dotychczas) wprowadzaniu rozwiza systemowych, ktre pobudzayby zarwno wasn dziaalno badawcz przedsibiorstw, jak i sprzyjay utrzymaniu zaplecza badawczo-rozwojowego w kraju. Wkroczenie na polski rynek duych midzynarodowych organizacji znacznie utrudnio dziaanie polskim przedsibiorstwom. Ponadto rol maych i rednich przedsibiorstw w tej dziedzinie ograniczaj moliwoci absorpcji nowych technologii. W okreleniu nowa technologia nie kryje si technologia najnowoczeniejsza, lecz taka, ktra jest nowoci na polskim rynku.
Tame. Cichocki L.: Mae i rednie przedsibiorstwa a innowacje. [w] T. uczka [red.]: Mae i rednie przedsibiorstwa szkice o wspczesnej przedsibiorczoci. Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna 2005.
8 9

4

Przedsibiorca, innowacje i procesy innowacyjne

W konsekwencji bez rozwiza systemowych, wspierajcych innowacyjne MP, dystans midzy polskimi przedsibiorstwami a przedsibiorstwami Unii moe si zwiksza. Na potrzeb takich uregulowa wskazuj wyniki wszystkich przeprowadzonych bada dotyczcych innowacyjnoci. W ocenie A.H. Jasiskiego pastwo w okresie transformacji przywizuje zbyt du wag do tworzenia nowych osigni naukowych, nie zwracajc uwagi na ich wdraanie i dyfuzj innowacji. Mae i rednie przedsibiorstwa pracujce w sferze usug rzadko prowadz dziaalnoci badawczo-rozwojowej, natomiast moliwoci ich rozwoju tkwi w nowych technologiach i nowej organizacji pracy. Z bada przeprowadzonych np. na terenie wojewdztwa podlaskiego wynika, e najistotniejsz barier wprowadzania innowacji przez mae firmy jest otoczenie prawne. Przyczyn takiej sytuacji mona upatrywa w rzeczywistej niechci administracji do klientw, ale take w niedostatecznej wiedzy podmiotw oraz w braku umiejtnoci poruszania si po sformalizowanym i wrogim otoczeniu10. Badane w wojewdztwie podlaskim mae i rednie przedsibiorstwa zdecydowanie le oceniy otoczenie prawne (tabela 7). Natomiast stosunkowo dobrze oceniaj wasne zdolnoci oraz potencja intelektualny. Za najmniejsz barier uznano brak inicjatywy kierownictwa. Gorsze oceny otrzymay brak rozpoznania rynku oraz niedobr kadry kierowniczej. Cytowane wczeniej wyniki bada dotyczce barier rozwoju MP potwierdzaj due znaczenie warunkw otoczenia, a take ogranicze zewntrznych i wewntrznych wpywajcych na rozwj sektora MP, w tym na dziaalno innowacyjn. Postp techniczny determinuje zmiany w przedsibiorstwach11. Wci wzrastaj wymagania kwalifikacyjne stawiane wacicielom, kierownikom i pracownikom przedsibiorstw. Oprcz doskonalenia umiejtnoci technicznych, musz oni wyrabia w sobie sprawnoci spoeczne, takie jak zdolno komunikowania si, samodzielnego mylenia, przejawiania inicjatywy, kreatywno i umiejtno podejmowania decyzji.
Podobnie brzmi konkluzje konferencji nt.: Wiarygodno ekonomiczna przedsibiorstwa ocena i ksztatowanie, zorganizowana w Biaymstoku przez Katedr Finansw i Informatyki Wyszej Szkoy Finansw i Zarzdzania w 2004 r: Polskie firmy s w duo gorszej sytuacji ni konkurenci z innych krajw UE. [] Gwnymi przyczynami takiego stanu rzeczy okazuj si: nieodpowiednia struktura systemu bankowego (wikszo bankw woli kredytowa wielkie przedsibiorstwa), niedostateczna ilo funduszy porczeniowych (w innych krajach s ich setki, a w Polsce tylko 50 i dostp do nich jest ograniczony), zbyt wysoka cena kredytu (np. mara bankw polskich wynosi od 4,4 do 6 proc., w krajach zachodnich od 1 do 1,5 proc.), i wreszcie zbyt rygorystyczne podejcie bankw polskich do zabezpieczenia kredytu. Puls Biznesu 21.10.2004 r. 11 Skawiska E. [red.]: Konkurencyjno przedsibiorstw nowe podejcie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002. Zobacz. rwnie: Kokociska M.: Mae i rednie przedsibiorstwa w okresie transformacji gospodarki polskiej. AE Pozna, Zeszyty Naukowe, seria II, 1993.
10

5

Skazani na wyobrani Tabela 7: Bariery wprowadzania innowacji w wojewdztwie podlaskim

firmy wg zatrudnienia
Ogem system podatkowy, akty prawne, przepisy 31,9 1-9 40,5 10 - 49 27,5 50 - 249 27,3 250 + 31,8

bariery wprowadzania innowacji (%)

zbyt wysokie oprocentowanie kredytw oraz trudnoci finansowych ich uzyskaniu

24,1

36,0

20,3

18,2

9,1

niedostatek/brak wasnych rodkw finansowych

23,9

33,3

21,7

16,9

13,6

wysoki stopie niepewnoci zbytu (ryzyko)

22,4

25,2

23,9

19,5

9,1

brak innych rde finansowania

12,6

17,1

12,3

9,1

4,6

zbyt wysokie koszty wdroenia innowacji

16,7

16,2

18,8

16,9

4,6

atwo kopiowania innowacji przez konkurentw

9,5

13,5

6,5

10,4

4,6

brak wasnej bazy badawczo-rozwojowej brzestarzay park maszynowy brak potrzeby wprowadzenia innych innowacji ze wzgldu na wczeniejsze innowacje niedobr wykwalifikowanego personelu inynieryjno-technicznego brak informacji z zakresu technologii brak wsppracy z innymi firmami i instytucjami niedobr kwalifikowanej kadry menederskiej brak rozpoznania potrzeb rynku brak inicjatywy kierownictwa

12,4 10,1

12,6 8,1

13,0 10,1

13,0 14,3

4,6 4,6

2,3 6,0 3,5 2,0 5,5 3,2 2,6

4,5 4,5 4,5 3,6 2,7 2,7 1,8

2,2 8,7 4,4 0,7 8,7 4,4 2,9

0,0 5,2 1,3 1,3 5,2 2,6 2,6

0,0 0,0 0,0 4,6 0,0 0,0 4,6

(rdo:Plawgo B., Piekarska E., Sadowska-Snarska C., ynel M.: Analiza potrzeb innowacyjnych przedsibiorstw w wojewdztwie podlaskim)

Ponisza tabela ilustruje zadziwiajc niecierpliwo maych firm oraz wielk nadziej na osignicie sukcesu ju w pierwszych latach dziaania. Wydaje si, e w przypadku tak sformuowanej potrzeby i celu dziaania trudno bdzie osign sukces, zwaszcza w okresie obecnego kryzysu (badania przeprowadzono w roku 2001). Ponad poowa ankietowanych uznaa, e nakady inwestycyjne powinny zwrci si po 24 miesicach. Niestety, z raportu nie wynika, jakie brane ankietowano. Trudno tak rentowno osign np. w poligrafii wskaniki rentownoci dla firm poligraficznych zatrudniajcych ponad 50 osb nie przekraczay 9% w dobrych latach 1994-199912.
12



Rocznik Statystyczny. GUS, Warszawa 1996, 2002.

Przedsibiorca, innowacje i procesy innowacyjne

Ciekaw ilustracja tych stwierdze s wyniki bada wykonanych na zlecenie PARP w 2001 r. wrd maych przedsibiorstw (tabela 8)13.
do 12 m-cy do 24 m-cy do 36 m-cy trudno powiedzie do 6 m-cy powyej 36 m-cy 27% 26% 15% 14% 11% 7%

Tabela 8: Wskanik optymizmu respondenci odpowiadali na pytanie, po jakim czasie powinny zwrci si inwestycje

(rdo: Raport z badania: Sytuacja maych przedsibiorstw przeprowadzonego przez GfK Polonia w 2001)

W latach dziewidziesitych ubiegego wieku do maych i rednich przedsibiorstw nowe technologie pyny szerokim strumieniem. Suszno koncepcji P. Patela i K. Pavitta, ktrzy w eksporcie i imporcie wysokiej technologii dostrzegali innowacyjno podmiotw gospodarczych, potwierdziy statystyki z okresu transformacji polskiej gospodarki. Dostawcy byli bowiem rdem innowacji i to wsppraca z nimi wpywaa na procesy innowacyjne zarwno w sferze technologicznej, jak i organizacyjnej. Wasne badania i instytucje nauki tylko w niewielkim stopniu byy rdem innowacji dla maych i rednich przedsibiorstw. Trzeba jednak zwrci uwag, e nie zawsze zachowania innowacyjne MP polegay na zastosowaniu najnowoczeniejszych rozwiza w skali globalnej.

Raport z badania: Sytuacja maych przedsibiorstw przeprowadzonego przez GfK Polonia w 2001 roku na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsibiorczoci, Warszawa 2001, http://www.parp.gov.pl/gfk.php
13



Skazani na wyobrani

3. Sektor poligraficzny w Polsce

3.1. Poligrafia w latach 1918-1989 Rzeczpospolita po odzyskaniu niepodlegoci odziedziczya zrnicowane pod wzgldem gospodarczym i spoecznym tereny dawnych zaborw. Przedsibiorstwa przemysowe dziaay na podstawie wykupionych wiadectw przemysowych w omiu kategoriach odpowiadajcych ich wielkoci oraz zakresowi dziaania. Najmniejszych przedsibiorstw, ktre wykupiy wiadectwa przemysowe VIII kategorii, byo w 1935 r. 195.199. Tworzyy one najliczniejsz grup 88,04% ogu przedsibiorstw. Najmniej, poniewa tylko 6.018 (2,71% ogu przedsibiorstw) byo firm najwikszych, ktre wykupiy wiadectwa przemysowe I, II albo III kategorii. Wrd przedsibiorstw przemysu metalowego a 23.081 (93,65%) zakadw miao wiadectwo przemysowe VIII kategorii, a tylko 550 (2,23%) wykupio wiadectwa I V kategorii. Natomiast przedsibiorstw poligraficznych, ktre wykupiy wiadectwo przemysowe VIII kategorii, byo 4.054. Stanowiy one 86,20% ogu przedsibiorstw poligraficznych. Najwikszych przedsibiorstw tego sektora (wiadectwa przemysowe I, II albo III kategorii) byo 198, czyli 4,21% ogu firm poligraficznych. W roku 1935 dziaao w Polsce ponad 220 tysicy przedsibiorstw przemysowych, w tym 4.703 przedsibiorstwa poligraficzne, ktre stanowiy 2,12% ogu firm. Najmniejszych przedsibiorstw poligraficznych (VIII kategoria wiadectw przemysowych) byo 4.054 stanowiy one 2,08% ogu przedsibiorstw tej wielkoci.1 W kategorii VIVII dziaao 451 przedsibiorstw poligraficznych, co stanowio 2,20% ogu przedsibiorstw. Natomiast najwiksze z nich (198 firm) stanowiy 3,29% ogu przedsibiorstw. Rozkad wielkoci przedsibiorstw w waniejszych rodzajach przemysu przedstawiono w tabeli 9. Rozkad licznoci przedsibiorstw poligraficznych pod wzgldem ich wielkoci, sklasyfikowanych zgodnie z wykupionymi kategoriami wiadectw przemysowych, by bliski rozkadowi ogu przedsibiorstw w VIVII i VIII kategorii. Rnica w rozkadzie w stosunku do ogu przedsibiorstw nie przekraczaa 5 pp w wymienionych kategoriach. Wrd najwikszych firm (IV kategoria wiadectw przemysowych) rnica rozkadu wynosia 1,5 pp. Zatem wczesny sektor poligraficzny nie wyrnia si odmienn specyfik od pozostaych sektorw.
Przedsibiorcy i rzemielnicy prowadzili dziaalno gospodarcz na podstawie wykupionego wiadectwa przemysowego, okrelajcego miejsce dziaania i wielko zatrudnienia.
1



Sektor poligraficzny w Polsce

kategorie wiadectw waniejsze gazie przemysu Polska I-V przemysowych VI-VII VIII centralne

wojewdztwa wschodnie zachodnie poudniowe

Tabela 9: Przedsibiorstwa przemysowe dziaajce w Polsce w 1935 r.

ogem

221 710

6 018

20 493

195 199

104 429

25 660

53 109

38 512

[%]

100,00

2,71

9,24

88,04

47,10

11,57

23,95

17,37

przedsibiorstwa przemysu metalowego 24645 550 1014 23081 10569 3001 7214 3861

[%]

100,00

2,23

4,11

93,65

42,88

12,18

29,27

15,67

przedsibiorstwa przemysu chemicznego 5016 330 627 4059 2329 883 783 1021

[%]

100,00

6,58

12,50

80,92

46,43

17,60

15,61

20,35

(rdo: GUS Rocznik statystyczny 1938)

Zrnicowanie midzy dawnymi zaborami mona zauway jeszcze w 1935 r. odnonie do rozkadu przedsibiorstw przemysowych. W wojewdztwach centralnych dziaao 104.429 przedsibiorstw przemysowych, ktre stanowiy 47,10% ogu przedsibiorstw. W tym samym regionie istniay 2.166 przedsibiorstwa poligraficzne stanowiy one 46,06% ogu przedsibiorstw poligraficznych w Polsce. Przez blisko dwadziecia lat utrzymao si ekonomiczne zrnicowanie regionw Polski, ktre przez ponad sto lat leay na peryferiach rozbiorowych mocarstw. W najmniej uprzemysowionych wojewdztwach wschodnich istniao 25.660 przedsibiorstw przemysowych. Stanowiy one 11,57% ogu przedsibiorstw. W tym samym regionie funkcjonowao 577 przedsibiorstw poligraficznych, czyli 12,27% wszystkich przedsibiorstw poligraficznych w Polsce. W wojewdztwach zachodnich i poudniowych liczba przedsibiorstw poligraficznych bya podobna i wynosia odpowiednio 1.059 i 901, co stanowio 22,52% i 19,16% ogu przedsibiorstw tego sektora. W przemyle poligraficznym byo zatrudnionych w 1936 r. 12.886 osb. Z tej liczby 51,0% pracowao w Warszawie, a 22,0% w wojewdztwie poznaskim i pomorskim (tabela 10).


Skazani na wyobrani Tabela 10: Rozmieszczenie przemysu na podstawie liczby robotnikw zatrudnionych w zakadach IVII kategorii
wojewdztwa waniejsze gazie przemysu w tym Warszawa poznaskie i pomorskie [%] przemys metalowy przemys chemiczny przemys papierniczy przemys poligraficzny w tym drukarnie 126 438 48 933 15 439 12 866 10 714 60,9 51,1 53,2 51,0 50,6 15,4 12,6 13,2 36,7 36,4 0,3 2,9 7,4 2,9 2,8 7,2 8,6 9,3 19,2 22,0 24,5 17,4 14,8 7,2 8,3 7,1 20,0 15,3 19,7 16,3 poudniowe

ogem

centralne

wschodnie

lskie

(rdo: GUS Rocznik statystyczny 1938 )

Przedsibiorstwa poligraficzne znajdoway si gwnie w pobliu duych aglomeracji. W Warszawie, Krakowie i Poznaniu ttnio ycie gospodarcze, kulturalne i polityczne, ktre w znaczcym stopniu stymulowao rozwj poligrafii. Na przykad Drukarnia Polska SA w Poznaniu powstaa w 1920 r. z poczenia Nowej Drukarni Polskiej z towarzystwem akcyjnym Drukarnia Polska. Przedsibiorstwo wspieraa jedna z najpowaniejszych instytucji finansowych Bank Zwizku Spek Zarobkowych. W drukarni tej skadano i drukowano Kuriera Poznaskiego i Ordownika Wielkopolskiego. Drukarnia Polska SA bya dobrze wyposaonym zakadem: dysponowaa 6 linotypami i 32-stronicow maszyn rotacyjn. W 1926 r. poczono j z bydgosk Drukarni Narodow SA2. Niezwykle aktywnie rozwija si ruch wydawniczy w Kociele katolickim oraz w organizacjach spoecznych i samorzdowych z nim zwizanych. W okresie midzywojennym ukazywao si 1.105 rnych tytuw redagowanych i drukowanych przez wydawcw kocielnych i zakonnych oraz stowarzyszenia wieckie. Najwicej tytuw wydawano na terenie archidiecezji poznaskiej 120, archidiecezji warszawskiej 105, diecezji katowickiej 81, archidiecezji krakowskiej 73, diecezji chemiskiej 67 i archidiecezji wileskiej 62. W wikszoci diecezji powstaway drukarnie pracujce gwnie na potrzeby wiernych. Prawdziwy koncern prasowy stworzyli franciszkanie, ktrzy w podwarszawskim Niepokalanowie zbudowali zakad poligraficzny. W latach 1938-1939 drukowano w nim miesicznik Rycerz Niepokalanej w nakadzie 750.000-1.000.000 egzemplarzy, co stanowio
2

0

Wadyka W.: Krew na pierwszej stronie. Czytelnik. Warszawa 1982, s. 74.

Sektor poligraficzny w Polsce

poow nakadu wszystkich miesicznikw drukowanych w Polsce3. Dobra organizacja pracy, nowoczesne maszyny, zorganizowany rynek czytelnikw oraz tania sia robocza zakonnikw wpyny na przewag konkurencyjn tej firmy. Praca w przemyle poligraficznym w okresie midzywojennym naleaa do zaj atrakcyjnych i zyskownych. Zarobki w przedsibiorstwach poligraficznych naleay do najwyszych w gospodarce. Tygodniowe wynagrodzenie robotnikw zatrudnionych w firmach poligraficznych wynosio rednio 39,85 z (tabela 11).
przecitne zarobki w zotych godzinne tygodniowe og robotnikw 0,72 mczyzn kobiet modocianych chopcw 0,27 modocianych dziewczt 0,31

Tabela 11: Zarobki tygodniowe i godzinne robotnikw zatrudnionych w przemyle poligraficznym w 1936 r.

ogem przemys metalowy przemys chemiczny przemys papierniczy przemys poligraficzny

29,60

0,81

0,56

36,28

0,81

0,91

0,48

0,21

0,26

35,68

0,77

0,88

0,49

0,30

0,29

28,46

0,62

0,77

0,40

0,26

0,21

39,85

0,89

1,26

0,42

0,19

0,19

(rdo: GUS Rocznik statystyczny 1938 )

W 1936 r. wrd przedsibiorstw poligraficznych byy 32 spki akcyjne dysponujce kapitaem 42,1 mln z (tabela 12). Cztery z nich byy spkami z kapitaem zagranicznym, ktry stanowi 4,8% kapitaw wszystkich spek. Spki akcyjne dziaajce w sektorze poligraficznym stanowiy 2,88% wszystkich spek akcyjnych istniejcych w Polsce w omawianym roku (byo ich 1.110). Natomiast zyski wszystkich przedsibiorstw o tej formie prawnej wynosiy 1,7 mln z, czyli 5,18% zyskw wszystkich spek, ktre wyniosy 32,8 mln z. Przedsibiorstwa poligraficzne dziaay rwnie w formie spek z ograniczon odpowiedzialnoci. Takich przedsibiorstw byo w Polsce w 1936 r. 111 (3,09% wszystkich spek z ograniczona odpowiedzialnoci 3 594), dysponujcych kapitaem 11.058 mln z, co stanowio 3,38% kapitaw

Dane pochodz z pracy W. Cetera: Naukometryczna analiza w religioznawstwie. Praca dyplomowa. Studium Religioznawstwa UW, Warszawa 1982 (kwerenda wasna).

1

Skazani na wyobrani

wszystkich spek z ograniczon odpowiedzialnoci4. Przedsibiorstw poligraficznych dziaajcych w formie spki z ograniczon odpowiedzialnoci byo wicej ni poligraficznych spek akcyjnych te drugie dysponoway rwnie mniejszym kapitaem wasnym.
Tabela 12: Przedsibiorstwa poligraficzne dziaajce w 1936 r. jako spki akcyjne i spki z ograniczon odpowiedzialnoci
liczba spek ogem % metalowe % spki akcyjne chemiczne % papiernicze % poligraficzne % ogem % metalowe % chemiczne % papiernicze % poligraficzne % 1110 100,00 129 9,46 105 9,46 25 2,25 32 2,88 3594 100,00 367 7,57 272 7,57 46 1,28 111 3,09 kapitay wasne [w mln] 3910,7 100,00 250,7 7,37 288,2 7,37 93,7 2,40 42,1 1,08 317487 100,00 20247 19,45 61738 19,45 2809 0,88 11058 3,48 zyski 32,8 100,00 8,2 38,72 12,7 38,72 6,3 19,21 1,7 5,18 bd bd bd bd bd bd bd bd bd bd

(rdo: GUS Rocznik statystyczny 1938) W statystykach uwzgldniono 3.594 spki. Z danych szacunkowych GUS wynika, e pod koniec 1936 r. byo w Polsce okoo 4.600 spek z ograniczon odpowiedzialnoci.
4

2

spki z ograniczon odpowiedzialnoci

Sektor poligraficzny w Polsce

Do najwikszych spek akcyjnych naleaa Pastwowa Wytwrnia Papierw Wartociowych (PWPW), ktra swoj dziaalno rozpocza 25 stycznia 1919 roku jako Pastwowe Zakady Graficzne (PZG). W PZG wydrukowano pierwszy polski banknot 100 marek polskich. Od 1925 r. firma dziaaa jako spka akcyjna pod nazw, ktra przetrwaa do dzisiaj. Pastwowa Wytwrnia Papierw Wartociowych SA od 1929 r. dziaa w tym samym miejscu (z przerw w powojennym okresie odbudowy 1945-1950) przy ulicy Sanguszki 1. W okresie midzywojennym PWPW syna z jakoci druku. Prace wykonane na jej maszynach byy nagradzane na wielu wystawach5. Przemys poligraficzny produkowa w 1936 r. 2.583 czasopisma o rnej czstotliwoci druku (tabela 13). Prawie poowa z nich 1.043 tytuy ukazywaa si w Warszawie. W wojewdztwach wschodnich wychodzio 170 tytuw, natomiast w wojewdztwach zachodnich 585, a w poudniowych 489. W oglnej liczbie czasopism mona wyrni: 422 czasopisma naukowe, 293 religijne, 124 urzdowe lub samorzdowe, 349 periodykw gospodarczych i 854 oglnoinformacyjnych, literackich i artystycznych. Zrzeszenia zawodowe wydaway 151 tytuw, organizacje modzieowe 170, a sportowe 54 tytuy. Natomiast czny nakad wszystkich wydawnictw nieperiodycznych wynis w 1936 r. 16.525.600 egzemplarzy. By to nakad duy i wiadczy nie tylko o rozwinitym rynku czytelniczym, ale te o sporych moliwociach produkcyjnych sektora poligraficznego. W przedstawionych statystykach do zakadw prywatnych zaliczono firmy jednoosobowe, spki jawne oraz spki z ograniczon odpowiedzialnoci. Zakady nalece do partii politycznych, organizacji spoecznych, instytucji kocielnych i naukowych naleay do kategorii inne formy prawne. rdem danych publikowanych przez GUS byy informacje uzyskiwane z urzdw skarbowych, w ktrych rejestrowano dziaalno gospodarcz, sprzedajc karty rejestracyjne. W oglnej liczbie czasopism mona wyrni: 422 czasopisma naukowe, 293 religijne, 124 urzdowe lub samorzdowe, 349 periodykw gospodarczych i 854 oglnoinformacyjnych, literackich i artystycznych. Zrzeszenia zawodowe wydaway 151 tytuw, organizacje modzieowe 170, a sportowe 54 tytuy. Natomiast czny nakad wszystkich wydawnictw nieperiodycznych wynis w 1936 r. 16.525.600 egzemplarzy. By to nakad duy i wiadczy nie tylko o rozwinitym rynku czytelniczym, ale te o sporych moliwociach produkcyjnych sektora poligraficznego.
W Wytwrni drukowano papiery wartociowe, znaczki i banknoty projektowane przez wybitnych artystw: Adama Jerzego Ptawskiego, Zofi Stryjesk, Jzefa Mehoffera, Wacawa Borowskiego, Zygmunta Kamiskiego, Ryszarda Kleczwskiego, Mariana Romualda Polaka, Wodzimierza Vacka (opracowanie na podstawie materiaw archiwalnych PWPW).
5

3

Skazani na wyobrani Tabela 13: Czasopisma wedug czstotliwoci ukazywania si w 1936 r.

Polska
czasopisma wychodzce ogem codziennie raz na tydzie 2-3 razy w miesicu raz na miesic raz na trzy miesice nieregularnie

2583

192

415

249

953

220

554

Warszawa

1043

46

117

123

416

108

233

woj. centralne (bez W-wy)

296

44

68

23

100

16

45

woj. wschodnie

170

18

32

13

56

13

38

woj. zachodnie

585

62

121

42

191

34

135

woj. poudniowe

489

22

77

48

190

49

103

(rdo: GUS Rocznik statystyczny 1938)

W przedstawionych statystykach do zakadw prywatnych zaliczono firmy jednoosobowe, spki jawne oraz spki z ograniczon odpowiedzialnoci. Zakady nalece do partii politycznych, organizacji spoecznych, instytucji kocielnych i naukowych naleay do kategorii inne formy prawne. rdem danych publikowanych przez GUS byy informacje uzyskiwane z urzdw skarbowych, w ktrych rejestrowano dziaalno gospodarcz, sprzedajc karty rejestracyjne. Lata midzywojenne byy dla poligrafii dobrym okresem. Sektor ten rozwija si, dysponujc nowoczesnymi technologiami, a praca w nim naleaa do atrakcyjnych i dobrze patnych zaj.

4

Niemiecki przemys poligraficzny zosta stosunkowo wczenie objty statystykami. W roku 1882 dziaao prawie siedem tysicy firm, ktre zatrudniay nie wicej jak 5 osb, ponad dwa i p tysica ktre zatrudniay od 5 do 50 osb i 186 przedsibiorstw zatrudniajcych ponad 50 osb (tabela I). Przez ponad pidziesit lat objtych statystykami liczba przedsibiorstw poligraficznych kilkakrotnie wzrosa. Jednak struktura przedsibiorstw przemysu poligraficznego uwzgldniajca wielko zatrudnienia pozostawaa niemal niezmienna (wykres I).

Sektor poligraficzny w Polsce przedsibiorstwa poligraficzne wg wielkoci zatrudnienia 1-5 6-50 6 891 2 535 9 556 4 214 12 368 5 767 18 812 5 336 Tabela I: Liczba niemieckich przedsibiorstw poligraficznych w latach 1882-1933

1882 1895 1907 1933

>50 186 423 751 931

100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1882 1895 1907 1933

>50

6-50

Wykres I: Struktura niemieckich przedsibiorstw poligraficznych wg wielkoci zatrudnienia w latach 1882-1932

1-5

Do roku 1925 zatrudnienie w niemieckim przemyle poligraficznym systematycznie wzrasta. W roku 1982 w poligrafii pracowao ok. 70 tys. osb, a w roku 1925 a 308.696 (tabela 2). Zmiany technologiczne i organizacyjne wprowadzane pod presj kryzysu gospodarczego w latach 1925-1933, zapocztkoway proces wzrostu liczby firm poligraficznym przy jednoczesnym spadku zatrudnienia. Ostatecznie w roku 1939 w 32.027 przedsibiorstwach poligraficznych byo zatrudnionych 264.056 pracownikw.
1982 liczba przedsibiorstw zatrudnienie 70 006 zmiana liczby przedsibiorstw rok poprzedni= 100 zmiana zatrudnienia rok poprzedni= 100 127 867 208 852 308 696 273 064 264 056 9 612 1895 14 193 1907 18 882 1925 22 036 1933 25 079 1939 32 047

Tabela II: Liczba przedsibiorstw i zatrudnienie w niemieckim przemyle poligraficznym

47,66%

33,04%

16,70%

13,81%

27,78%

82,65%

63,34%

47,81%

-11,54%

-3,30%

5

Skazani na wyobrani

Po wojnie, 31 lipca 1946 roku, dziaao w Polsce 25.501 zakadw przemysowych zatrudniajcych ponad 5 pracownikw (w tym zatrudniajcych ponad 20 osb byo 7.844). Firm prywatnych o zatrudnieniu przekraczajcym 5 pracownikw byo 13.010, natomiast tych, ktre zatrudniay ponad 20 pracownikw 1.433 (tabela 14). Lata wojny zrujnoway przemys poligraficzny. W roku 1946 dziaalno poligraficzn prowadziy 2.674 zakady przemysowe i rzemielnicze. Firmy te zatrudniay 18.845 pracownikw. Najwiksz grup przedsibiorstw i zakadw rzemielniczych stanowiy firmy prywatne 2.253, co stanowio 84,26% wszystkich podmiotw pracujcych w przemyle poligraficznym (tabela 15). Podmioty prywatne zatrudniay 6.077 pracownikw, czyli 32,25% wszystkich zatrudnionych w poligrafii. Poligraficzne przedsibiorstwa prywatne tworzyy stosunkowo najwicej miejsc pracy w porwnaniu z przedsibiorstwami prywatnymi w innych sektorach.
Tabela 14: Zakady przemysowe zatrudniajce 5 i wicej pracownikw wedug formy prawnej prowadzonej dziaalnoci w 1946 r.
pastwowe zatrudnienie ogem i pod zarzdem pastwowym samorzdowe i pod zarzdem samorzdowym spdzielcze prywatne i inne formy prawne

>5 % Polska >20 % >5 % >20 % >5 % >20 %

25 501 100,00% 7 844 100,00% 296 100,00% 146 100,00% 569 100,00% 305 100,00%

10 128 39,72% 5 555 70,82% 138 46,62% 117 80,14% 299 52,55% 226 74,10%

697 2,73% 283 3,61% 14 2,46% 4 1,31%

1 666 6,53% 573 7,30% 5 1,69% 2 1,37% 20 3,51% 1 0,33%

13 010 51,02% 1 433 18,27% 153 51,69% 27 18,49% 236 41,48% 74 24,26%

przemys papierniczy

przemys poligraficzny



(rdo: GUS Rocznik statystyczny 1948)

Sektor poligraficzny w Polsce

Lata wojny zrujnoway przemys poligraficzny. W roku 1946 dziaalno poligraficzn prowadziy 2.674 zakady przemysowe i rzemielnicze. Firmy te zatrudniay 18.845 pracownikw. Najwiksz grup przedsibiorstw i zakadw rzemielniczych stanowiy firmy prywatne 2.253, co stanowio 84,26% wszystkich podmiotw pracujcych w przemyle poligraficznym (tabela 15). Podmioty prywatne zatrudniay 6.077 pracownikw, czyli 32,25% wszystkich zatrudnionych w poligrafii. Poligraficzne przedsibiorstwa prywatne tworzyy stosunkowo najwicej miejsc pracy w porwnaniu z przedsibiorstwami prywatnymi w innych sektorach.
pastwowe i pod ogem zarzdem pastwowym 10 662 8,01 918 939 72,75 155 17,34 19 569 81,45 350 13,09 10 228 54,27 330 52 8 587 62,96 19 0,71 217 1,15 18 3 216 1,58 samorzdowe i pod zarzdem samorzdowym 815 0,61 25 893 2,05 spdzielcze prywatne i inne formy prawne

zakady % Polska zatrudnieni % zakady % zatrudnieni % zakady % zatrudnieni % zakady % zatrudnieni %

133 189 100,00 1 263 172 100,00 894 100,00 24 025 100,00 2 674 100,00 18 845 100,00 638 100 13 639 100,00

3 463 2,60 40 183 3,18 12 1,34 161 0,67 52 1,94 2 323 12,33 36  2 177 15,96

118 249 88,78 278 157 22,02 727 81,32 4 295 17,88 2 253 84,26 6 077 32,25 254 40 2 659 19,50

Tabela 15: Zakady i zatrudnienie w zakadach przemysowych i rzemielniczych wedug formy prawnej prowadzonej dziaalnoci w 1946 roku

przemys papierniczy

przemys poligraficzny

w tym drukarnie

(rdo: GUS Rocznik Statystyczny 1948)



Skazani na wyobrani

W sektorze poligraficznym dominoway firmy mae. Tylko 305 (11,41% przedsibiorstw poligraficznych) zatrudniao ponad 20 osb. Wikszo z nich (226 przedsibiorstw) bya wasnoci pastwa lub pozostawaa pod zarzdem pastwowym. W 1946 r. z 52 spdzielni tylko jedna zatrudniaa ponad 20 osb. Firmy prywatne nie naleay do najwikszych pracodawcw jedynie 74 z nich zatrudniay ponad 20 pracownikw kada. Wrd najmniejszych przedsibiorstw w caej gospodarce przewaay zakady prywatne (tabela 16). Firm, ktre zatrudniay mniej ni 5 pracownikw, byo w Polsce 107.688 (80,85% wszystkich podmiotw).
Tabela 16: Zakady przemysowe zatrudniajce mniej ni 20 pracownikw wedug prawnej formy dziaalnoci prowadzonej w 1946 r.
Polska <20 125 345 5 107 532 2 890 116 816
pastwowe zatrudnienie ogem i pod zarzdem pastwowym samorzdowe i pod zarzdem samorzdowym spdzielcze prywatne i inne formy prawne

<5

107 688

534

118

1 797

105 239

100,00%

0,50%

0,11%

1,67%

97,73%

100,00%

4,07%

0,42%

2,31%

93,20%

<5

598

17

574

% przemys papierniczy <20

100,00%

2,84%

1,17%

95,99%

748

38

10

700

100,00%

5,08%

1,34%

93,58%

<5

2 105

51

32

2 017

% przemys poligraficzny <20

100,00%

2,42%

0,24%

1,52%

95,82%

2 369

124

15

51

2 179

100,00%

5,23%

0,63%

2,15%

91,98%

(rdo: GUS Rocznik statystyczny 1948)



Sektor poligraficzny w Polsce

W sektorze poligraficznym ich liczba wynosia 2.105 (78,72% wszystkich firm poligraficznych). Rwnie w przypadku najmniejszych podmiotw prowadzcych dziaalno w sektorze poligraficznym dominoway zakady prywatne byo ich 2.017 (95,82% firm zatrudniajcych poniej 5 osb). Struktura wasnociowa wszystkich sektorw przemysu bya podobna. W kadej gazi dominowaa wasno prywatna, z przewag maych firm. Najwiksze przedsibiorstwa byy wasnoci pastwow i naleay rwnie do najwikszych pracodawcw. Przedstawiona struktura przemysu poligraficznego nie rnia si wiele od struktury sektora z okresu przedwojennego. Jednak struktura wasnoci w wyniku nacjonalizacji przemysu i reglamentacji informacji (cenzura) zostaa zasadniczo zmieniona6. Kontrola rozpowszechniania informacji ograniczaa rozwj poligrafii. Ostatecznie zmiany organizacyjne wprowadzone w 1949 r. na wiele lat uksztatoway struktur przemysu poligraficznego. Zarzdzeniem ministra przemysu i handlu z 10 lutego 1949 roku zosta powoany Centralny Zarzd Przemysu Poligraficznego7. Tym samym rozporzdzeniem utworzono: Zakady Graficzne w Bielsku, Bytomiu, Gdasku, Gorzowie, Jeleniej Grze, Katowicach, Kodzku, Krakowie, Lublinie, odzi, Olsztynie, Poznaniu, Szczecinie, Toruniu, Warszawie, Wrocawiu i Zielonej Grze8. Powstaa rwnie Centrala Zaopatrzenia Materiaowego Przemysu Graficznego.
Gwny Urzd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk zosta utworzony w 1945 r. (pocztkowo pod nazw Centralne Biuro Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk). Urzd zajmowa si kontrol i weryfikacj publikacji prasowych, radiowych i pniej telewizyjnych, a take wydawnictw ksikowych, filmw, spektakli teatralnych, widowisk i wystaw. Praktycznie nie moga zosta rozpowszechniona jakakolwiek informacja bez zgody GUKPPiW, reprezentowanego w kraju przez Okrgowe Urzdy Kontroli PPiW. W roku 1981 GUKPPiW przeksztacono w Gwny Urzd Kontroli Publikacji i Widowisk, pozostawiajc dotychczasowy zakres zada. Cenzura prewencyjna zostaa ostatecznie zniesiona w 1990 r. 7 Monitor Polski nr 18 z 28.02.1948 r. 8 Pod nazw zakady graficzne kryy si czsto zoone struktury organizacyjne. Na przykad dzkie Zakady Graficzne zrzeszay drukarnie z terenu odzi i okolicznych miejscowoci. Najwiksze przedsibiorstwo dzkich Zakadw Graficznych, przy ktrym pozostaa nazwa, spotka los typowy dla firm zbudowanych od podstaw przez pionierw drukarstwa w odzi. Drukarnia zostaa zaoona 18 maja 1912 roku przez Zygmunta Terakowskiego, ktry wraz z dwoma wsplnikami uruchomi zakad przy ulicy Dugiej 15. Wsplnicy odkupili w 1920 r. udziay od Z. Terakowskiego i pracowali pod nazw Bolesaw Kotkowski i Ska, Zakady Graficzne. Drukarni w latach 1924-1928 znacznie zmodernizowano, a w roku 1929 przeniesiono do nowych hal przy ulicy Dowborczykw. Przetrwaa ona kryzys gospodarczy lat trzydziestych i od 1935 r. systematycznie zwikszaa swoje zyski. W 1939 r. zatrudniaa 209 pracownikw. We wrzeniu 1939 r. Niemcy zwolnili poow pracownikw, cz z nich zostaa aresztowana. Bolesaw Kotkowski ukrywa si w Warszawie, zgin w Powstaniu Warszawskim. Niemcy, wycofujc si z odzi, wywieli najcenniejsze wyposaenie. Zakad przeja wwczas pod opiek grupa pracownikw. Ju w maju 1945 r. drukarnia znalaza si pod nadzorem pastwowym (przyp. autora).
6



Skazani na wyobrani

Jeleniogrskie drukarstwo wchodzio w wiek XX z 4 zakadami. W stosunku do pocztku XIX stulecia, kiedy np. w 1820 r. na caym lsku Dolnym i Opolskim funkcjonowao 29 drukar, w tym 2 w Jeleniej Grze (Hirschberg) i 4 we Wrocawiu, nie odnotowano imponujcego przyrostu ilociowego, ale mona powiedzie o ustabilizowanej pozycji przedsibiorstw poligraficznych na lokalnym rynku usug. Lata dwudzieste to okres stabilizacji jeleniogrskiej brany poligraficznej. Sprzyjao temu kilka czynnikw, spord ktrych za najwaniejsze naley uzna du dostpno odpowiedniej jakoci surowca, wytwarzanego w licznych zakadach papierniczych usytuowanych wzdu grnego biegu rzeki Bbr (w tym take w samej Jeleniej Grze), wzrastajce zapotrzebowanie rozwinitej administracji pastwowej i samorzdowej, instytucji gospodarczych oraz dobrze prosperujcych zakadw przemysowych na wszelkiego rodzaju druki akcydensowe, a take niesychanie dynamiczny rozwj karkonoskiej turystyki czy lecznictwa uzdrowiskowego i zwizanych z tym potrzeb reklamowych. W 1926 r. w miecie liczcym niecae 30.000 mieszkacw dziaao 10 drukar, a tendencji wzrostowej nie powstrzyma nawet wiatowy kryzys gospodarczy, czego najlepszym dowodem jest funkcjonowanie 12 przedsibiorstw w latach 1930 i 1933. Od pocztku lat 30-tych, a do zakoczenia II wojny wiatowej liczba drukar utrzymywaa si na staym poziomie. Jeleniogrska Ksiga Adresowa z 1939 r. zawiera informacje o 11 zakadach, za pionierzy powojennego drukarstwa zidentyfikowali latem 1945 r. ponownie 12 drukar. Niezwykle trudno szczegowo odnie si do problematyki wielkoci, a zwaszcza wyposaenia technicznego niemieckich zakadw poligraficznych funkcjonujcych na terenie Jeleniej Gry. Informacje statystyczne czerpane z ksig adresowych nie pozwalaj odtworzy poziomu zatrudnienia ani moliwoci technologicznych drukar, ktre w zasadniczym stopniu warunkuj wielko produkcji oraz jako wiadczonych usug. Z du doz prawdopodobiestwa naley jednak przyj, e wszystkie jeleniogrskie drukarnie dysponoway stosownym do swej wielkoci oraz profilu produkcji (np. jeden z zakadw, zgodnie ze sw nazwWerbe-Druck, specjalizowa si w drukach
Tylko w Schreiberhau, a wic dzisiejszej Szklarskiej Porbie dziaay 2 drukarnie, a w Bad Warmbrunn czyli powojennych Cieplicach lskich Zdrj, ktre znajduj si obecnie w granicach administracyjnych Jeleniej Gry, funkcjonoway 3 zakady (przyp. autora)
9

0

Sektor poligraficzny w Polsce

reklamowych) parkiem maszynowym. W tym wypadku wiarygodnym rdem informacji wydaj si by relacje pierwszych polskich drukarzy, ktrzy przybyli do Jeleniej Gry w maju i czerwcu 1945 r. Wyposaenie drukar byo ich zdaniem przewanie nowoczesne, mimo e dominoway maszyny o rcznym nakadaniu, a wykorzystywane niekiedy urzdzenia starszych typw byy w dobrym stanie technicznym (niektre z poniemieckich maszyn drukarskich byy zreszt eksploatowane w Jeleniogrskich Zakadach Graficznych a do poowy lat 60-tych ubiegego wieku). Porednim i niekwestionowanym dowodem na due moliwoci produkcyjne moe by np. pokana liczba tytuw czasopism o zasigu makroregionalnym, drukowana w Jeleniej Grze w latach 1945-46, ze wzgldu na powane zniszczenia zakadw poligraficznych Wrocawia. Z drugiej strony, wrd wspomnianych wyej 12 przedsibiorstw, decydujcy wpyw na produkcj poligraficzn miay zapewne gwnie 2 firmy redniej wielkoci (w zecerni najwikszej z drukar, Gauverlag Niederschlesien przy Schildauerstrae 29/31 - obecnie ul. Konopnickiej, funkcjonowao w 1945 r. a 8 linotypw).
Interesujcym przykadem maego przedsibiorstwa moe by funkcjonujca przy Franzstrae 12 (obecnie ul. Okrzei) Buchdruckerei Paul Lemann. Firma ta znalaza si, obok 4 innych miejscowych drukar, w dokumencie zatytuowanym Zestawienie charakteru przedsibiorstw w miecie i powiecie Jeleniej Gry, opracowanym najprawdopodobniej w lipcu 1945 r., przez Grup Operacyjn Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrw i Ministerstwa Przemysu na powiat Jelenia Gra. W Archiwum Akt Nowych w Warszawie zachowa si rwnie tzw. Kwestionariusz przedsibiorstwa. Z udzielonych odpowiedzi w jzyku. niemieckim, niewtpliwie przez osob reprezentujc firm, wynika, e w zakresie dziaalnoci firmy znajdowao si drukarstwo, obrbka papieru oraz handel. Przedsibiorstwo nie posiadao filii, a jego siedziba skadaa si z budynku frontowego, gdzie znajdowao si biuro i pracownia oraz oficyny, w ktrej na parterze i pierwszym pitrze funkcjonowa dzia produkcji. Niestety zdecydowanie bardziej enigmatycznie potraktowane zostay kwestie wyposaenia technicznego drukarni. Pozbawion zestawienia ilociowego informacj, e znajduj si w niej maszyny typograficzne oraz pomocnicze, uzupenia stwierdzenie, e wszystkie nadaj si do uytku. Drukarnia nie posiadaa wasnych rodkw transportu, a na wewntrzne potrzeby suy wzek rczny. Roczne zuycie energii elektrycznej ksztatowao si na poziomie ok. 2400 KW, za 1,5 tony koksu oraz 1 tona wgla zaspokajay najprawdopodobniej potrzeby zwizane z ogrzewaniem biura i pracowni. Dane dotyczce zatrudnienia s do szczegowe i obejmuj okres przedwojenny ogem 12 osb, stan aktualny 6 pracownikw oraz prognozy na przyszo, okrelone w zalenoci od potrzeb w przedziale od 10 do 20 osb. Jako gwne produkty zakadu wymienione zostay: druk opakowa, druki urzdowe i handlowe oraz druki na zamwienia osb prywatnych przy czym wielko produkcji nie zostaa niestety podana. Ze wzgldu na wczesn ogln sytuacj gospodarcz oraz fakt, e w chwili sporzdzania kwestionariusza drukarnia funkcjonowaa pen par (voll in Betrieb), trudno rwnie wycign jednoznaczne wnioski z analizy posiadanych przez firm zapasw w postaci 500 kg papieru, 300 kgkartonw i 20 kg farby, jak rwnie zapotrzebowania na 600 kg papieru, 200 kg kartonw i 80 kg farby.

1

Skazani na wyobrani

Niestety nie s znane okolicznoci przejcia tego zakadu przez polsk administracj ale niewtpliwie jeszcze w 1945 r., przy ul. Okrzei rozpocza dziaalno Drukarnia Kupiecka, ktr kierowa Marcin Jarczyski. Przejmowanie przez polsk administracj pastwow poniemieckiego mienia przemysowego, miao w Jeleniej Grze, podobnie jak na pozostaych Ziemiach Odzyskanych, charakter zorganizowanych, cho trudno powiedzie, e w peni planowych dziaa. Dla dziaa gospodarczych najistotniejszy by fakt, e wszystkie obiekty przemysowe, a wic rwnie drukarnie znajdoway si a do poowy lipca 1945 r. w gestii Wojennej Komendantury Sowieckiej, jak pisa Penomocnik K.E.R.M na Powiat Jelenia Gra mgr A. Rosienkiewicz, i to wanie ona decydowaa o tym, czy i kiedy dany zakad zostanie przekazany polskiej administracji cywilnej. W wypadku zakadw poligraficznych niebagateln rol odgrywao ponadto ich znaczenie propagandowe i lokalne wadze musiay si m.in. pogodzi z zatrzymaniem przez wojsko, pocztkowo radzieckie, a potem polskie, penej kontroli nad najwiksz jeleniogrsk drukarni przy ulicy Konopnickiej. Caa jej produkcja zwizana bya z realizacj zamwie wojskowych i a do 1951 r. zakad ten by praktycznie wyczony z lokalnego rynku poligraficznego. Wikszo pozostaych drukar, uruchomionych ponownie ju latem 1945 r., podja produkcj korzystajc pocztkowo ze znajdujcych si w magazynach sporych zapasw farb drukarskich oraz papieru. Drukowane w Jeleniej Grze czasopisma, takie jak Gazeta Rolnicza, Gos Pogranicza, Gos onierza, Naprzd Dolnolski, Nauka i Sztuka, Rolnik Dolnolski, lsk oraz Trybuna Dolnolska potwierdzaj du skal wczesnej produkcji oraz jej ponadlokalny charakter. Istotn przeszkod stanowi pocztkowo brak polskich czcionek, ale odnalezione dziki pomocy... niemieckiego drukarza 10 regaw z czcionkami pochodzcymi z ograbionej podczas okupacji krakowskiej Drukarni Pocztowej rozwizao ten problem. Innym, skdind typowym dla Ziem Odzyskanych, problemem jeleniogrskich drukarzy bya w latach 1945-46 przewaga pracownikw niemieckich na przykad w jednej z drukarni przez pewien czas zecerni kierowa niemiecki majster, ktremu podlegao 9 krajanw i 2 Polakw. Struktura kadrowa ulegaa jednak do szybkim zmianom gdy do Jeleniej Gry przybywali drukarze o wysokich kwalifikacjach za
2

Sektor poligraficzny w Polsce

wodowych, ktrzy w okresie midzywojennym pracowali m.in. w Krakowie, Warszawie, odzi, Wilnie czy Lwowie. Zgaszali si oni zwykle do utworzonego w listopadzie 1945 r. oddziau Zwizku Zawodowego Drukarzy i Pokrewnych Zawodw w Polsce, gdzie otrzymywali skierowania do poszczeglnych drukar. W latach 1945-1948 wszystkie jeleniogrskie drukarnie byy oczywicie pastwowe, ale stanowiy odrbne przedsibiorstwa, ktre bezporednio podlegay, oczywicie poza wspomnian drukarni wojskow, Centralnemu Zarzdowi Pastwowych Zakadw Graficznych. Jak wynika ze wspomnie, kierownicy tych drukar na co dzie ze sob wsppracowali, nie tylko przy rozwizywaniu doranych problemw technicznych czy surowcowych, ale rwnie organizujc ycie kulturalne, np. coroczny Bal Drukarzy, ktry odbywa si w teatrze. W pierwszych latach powojennych mona mwi w odniesieniu do Jeleniej Gry, a take powiatu jeleniogrskiego o w miar naturalnym procesie likwidacji najmniejszych drukar oraz przejmowania ich wyposaenia technicznego przez wiksze zakady. Przeom nastpi w styczniu 1949 r. Zwyciya wwczas, podobnie jak w innych gaziach gospodarki pastwowej, idea tworzenia przedsibiorstw wielozakadowych, co znalazo odzwierciedlenie w powoaniu Jeleniogrskich Zakadw Graficznych. W strukturze tego przedsibiorstwa znalaz si tzw. Zakad Gwny w Jeleniej Grze oraz 8 Oddziaw rozsianych na terenie caego wczesnego powiatu jeleniogrskiego (terytorialnie pokrywa si on mniej wicej z obszarem istniejcego w latach 1975-1998 wojewdztwa jeleniogrskiego!). W tej skomplikowanej postaci JZG nie przetrway jednak zbyt dugo i ju w listopadzie 1951 r. doszo do zasadniczej reorganizacji przedsibiorstwa. . Bez wtpienia rok 1951 zakoczy w praktyce okres istotnych powojennych przemian strukturalnych jeleniogrskiej poligrafii.10

10

Cetera W., okaj J.M. Czarna sztuka u podna Karkonosz. wiat Druku. 2010 (8,9)

3

Skazani na wyobrani

Przedstawiona struktura przemysu poligraficznego nie rnia si wiele od struktury sektora z okresu przedwojennego. Jednak struktura wasnoci w wyniku nacjonalizacji przemysu i reglamentacji informacji (cenzura) zostaa zasadniczo zmieniona. W roku 1945 zosta utworzony Gwny Urzd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (pocztkowo pod nazw Centralne Biuro Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk). Urzd zajmowa si kontrol i weryfikacj publikacji prasowych, radiowych i pniej telewizyjnych, a take wydawnictw ksikowych, filmw, spektakli teatralnych, widowisk i wystaw. Praktycznie nie moga zosta rozpowszechniona jakakolwiek informacja bez zgody GUKPPiW, reprezentowanego w kraju przez Okrgowe Urzdy Kontroli PPiW. W roku 1981 GUKPPiW przeksztacono w Gwny Urzd Kontroli Publikacji i Widowisk, pozostawiajc dotychczasowy zakres zada. Cenzura prewencyjna zostaa ostatecznie zniesiona w 1990 r. Kontrola rozpowszechniania informacji ograniczaa rozwj poligrafii. Ostatecznie zmiany organizacyjne wprowadzone w 1949 r. na wiele lat uksztatoway struktur przemysu poligraficznego. Zarzdzeniem ministra przemysu i handlu z 10 lutego 1949 roku zosta powoany Centralny Zarzd Przemysu Poligraficznego11. Tym samym rozporzdzeniem utworzono: Zakady Graficzne w Bielsku, Bytomiu, Gdasku, Gorzowie, Jeleniej Grze, Katowicach, Kodzku, Krakowie, Lublinie, odzi, Olsztynie, Poznaniu, Szczecinie, Toruniu, Warszawie, Wrocawiu i Zielonej Grze. Powstaa rwnie Centrala Zaopatrzenia Materiaowego Przemysu Graficznego. Pod nazw zakady graficzne kryy si czsto zoone struktury organizacyjne. Na przykad dzkie Zakady Graficzne zrzeszay drukarnie z terenu odzi i okolicznych miejscowoci. Najwiksze przedsibiorstwo dzkich Zakadw Graficznych, przy ktrym pozostaa nazwa, spotka los typowy dla firm zbudowanych od podstaw przez pionierw drukarstwa w odzi. Drukarnia zostaa zaoona 18 maja 1912 roku przez Zygmunta Terakowskiego, ktry wraz z dwoma wsplnikami uruchomi zakad przy ulicy Dugiej 15. Wsplnicy odkupili w 1920 r. udziay od Z. Terakowskiego i pracowali pod nazw Bolesaw Kotkowski i Ska, Zakady Graficzne. Drukarni w latach 1924-1928 znacznie zmodernizowano, a w roku 1929 przeniesiono do nowych hal przy ulicy Dowborczykw. Przetrwaa ona kryzys gospodarczy lat trzydziestych i od 1935 r. systematycznie zwikszaa swoje zyski. W 1939 r. zatrudniaa 209 pracownikw. We wrzeniu 1939 r. Niemcy zwolnili poow pracownikw, cz z nich zostaa aresztowana. Bolesaw Kotkowski ukrywa si w Warszawie, zgin w Powstaniu Warszawskim. Niemcy,
11

4

Monitor Polski nr 18 z 28.02.1948 r.

Sektor poligraficzny w Polsce

wycofujc si z odzi, wywieli najcenniejsze wyposaenie. Zakad przeja wwczas pod opiek grupa pracownikw. Ju w maju 1945 r. drukarnia znalaza si pod nadzorem pastwowym. W latach 1945-1989 znaczco wzrosy nakady drukowanych ksiek i czasopism. Wadza, sprawujc kontrol nad kad publikacj, dbaa o atwy dostp do pozycji utrwalajcych pozytywny wizerunek ustroju lub takich, ktre pozostaway w stosunku przyjaznym lub w najgorszym przypadku obojtnym do powszechnie obowizujcej ideologii. Od roku 1946 do 1989 nakad drukowanych corocznie ksiek i broszur zwikszy si ponad piciokrotnie (tabela 17). Natomiast ksigozbiory bibliotek publicznych wzrosy ponad 50-krotnie. Dostpno do sowa drukowanego bya wanym osigniciem PRL-u.
1938 nakad ksiek broszur, wydanych w mln egzemplarzy ksigozbir bibliotek publicznych w mln woluminw 29,2 1946 38,9 1950 118,9 1960 92,3 1970 112,2 1980 147,1 1989 215,6

2,6

10,4

31,1

56,1

94,5

136,8

Tabela 17: Nakady ksiek i broszur oraz wielko ksigozbioru bibliotek publicznych w latach 1938-1989

(rdo: GUS Rocznik statystyczny 1948, 1964, 1972, 1992)

Jako druku nie bya najmocniejsz stron polskiej poligrafii. Drukarnie, jak wiele gazi przemysu, pracoway w warunkach niedoborw zarwno po stronie klientw, jak i dostawcw rodkw produkcji. Trzeba pamita, e papier by do roku 1989 towarem reglamentowanym. Poligrafia zadowalaa si zatem sabym gatunkowo papierem polskim lub importowanym z wczesnego ZSRR lub w mniejszym stopniu z krajw spoza dawnego RWGP12. Do obsugi wymagajcych klientw, a zwaszcza dla potrzeb handlu zagranicznego, powstao midzy innymi przedsibiorstwo Agpol SA, ktrego organem zaoycielskim (najwikszym akcjonariuszem) by Skarb Pastwa reprezentowany przez ministra handlu zagranicznego. Agpol by wyposaony w maszyny zapewniajce wysok jako druku (firmy Heidelberg i MillerMartini) oraz mia dostp do zachodnich papierw wysokiej jakoci (kredy i kartony ozdobne) i skutecznie wykorzystywa swoj przewag konkurencyjn do roku 1989. Po prywatyzacji i podziale, Agpol SA dziaa obecnie w rnych innych dziedzinach gospodarki, nie odnoszc wikszych sukcesw. Przez ponad czterdzieci lat struktura sektora poligraficznego pozostawaa niezmienna. Po nacjonalizacji w strukturze wasnociowej przemysu
Nie mona jednak stwierdzi, e w powojennym czterdziestoleciu nie wydrukowano w Polsce wydawnictw o najwyszej jakoci. Na przykad w Drukarni Narodowej w Krakowie wykonano prace, ktre przeszy do historii edytorstwa i poligrafii. S to: albumy Wit Stwosz, Zbiory Zamku Krlewskiego na Wawelu, czy Arrasy Krlewskie.
12

5

Skazani na wyobrani

poligraficznego istnia praktycznie sektor uspoeczniony reprezentowany przez firmy pastwowe i spdzielnie. Na przykad w 1962 r. uwzgldniono w statystykach tylko 5 prywatnych przedsibiorstw poligraficznych zatrudniajcych cznie 69 pracownikw. W tym samym roku dziaay 323 przedsibiorstwa pastwowe zatrudniajce 29.021 pracownikw, a take 306 spdzielni, ktre zatrudniay 9.732 pracownikw. Zawarte w oficjalnych statystykach dane dotyczce licznoci podmiotw gospodarczych uwzgldniaj jednostki ewidencyjne. Powstae po nacjonalizacji zakady po prostu wczay w swoje struktury mniejsze, wczeniej prywatne przedsibiorstwa. Tak powstae organizacje zachowyway dotychczasow struktur produkcyjn, zmieniajc jedynie struktur administracyjn13. Niezmienno struktur przemysu poligraficznego potwierdzaj dane np. z lat 1956 i 1984 (tabela 18). W roku 1956 funkcjonoway w Polsce 673 przedsibiorstwa poligraficzne, w roku 1984 byo ich o 6 mniej 667.
Tabela 18: Wielko zakadw poligraficznych na tle wielkoci wszystkich przedsibiorstw dziaajcych w Polsce w roku 1956 i 1984

zatrudnienie

ogem

od 4 - 10

11 - 50

51 - 200

201 -1000

1001 - 5000

> 5000

zakady
ogem

29 793

14 503

8 919

4 140

1741

441

49

rok 1956

100,00

48,68

29,93

13,90

5,85

1,48

0,16

przemys poligraficzny i produkcja przedmiotw kultu

zakady

673

199

291

131

48

100,00

29,57

43,24

19,47

7,13

0,60

0,00

zakady
ogem

36932

17980

10251

5158

2779

677

87

rok 1984

100,00

48,68

27,76

13,97

7,52

1,83

0,24

przemys poligraficzny i produkcja przedmiotw kultu

zakady

667

186

305

120

53

100,00

27,89

45,72

17,99

7,95

0,45

0,00

rdo: GUS Rocznik statystyczny 1964, 1972,1992) Na przykad nieistniejce ju Jeleniogrskie Zakady Graficzne miay w swojej strukturze drukarnie prasow i arkuszow, ktre wczeniej funkcjonoway jako osobne podmioty (dane z kwerendy autora).
13



Sektor poligraficzny w Polsce

Najwicej podmiotw gospodarczych dziaajcych w sektorze poligraficznym zatrudniao od 11 do 50 pracownikw. W 1956 r. takich zakadw byo 291 (43,24% ogu przedsibiorstw poligraficznych), natomiast w 1984 r. byo ich 305 (45,72% wszystkich przedsibiorstw poligraficznych). Specyfika sektora oraz stosowanych procesw technologicznych zdeterminoway rozkad wielkoci firm. Zakadw najmniejszych, zatrudniajcych do 10 pracownikw, cho byo ich w 1956 r. 199 (29,57% wszystkich przedsibiorstw poligraficznych), a w 1986 r. 186 (27,89% wszystkich przedsibiorstw poligraficznych) rozkad ten odbiega od rozkadu wielkoci przedsibiorstw w caej gospodarce. W 1956 r. byy 4 zakady poligraficzne, ktre zatrudniay od 1.000 do 5.000 pracownikw. Co ciekawe w 1984 roku byo ich rwnie 4. Natomiast w objtych statystyk latach nie byo zakadw poligraficznych zatrudniajcych wicej ni 5.000 pracownikw. Zmiany ustrojowe po II wojnie wiatowej, zmieniajc oblicze gospodarki, zmieniy rwnie poligrafi. Prawie cay sektor poligraficzny zosta znacjonalizowany. Inwestycje w przedsibiorstwach i ich poziom technologiczny zaleay od celu, ktry wyznaczy pastwowy waciciel. Przedsibiorstwa poligraficzne podlegay rnym organom zaoycielskim, np.: MON, MSW, Ministerstwu Kultury i Sztuki, Ministerstwu Handlu Zagranicznego, czy RSW RUCH. Nieliczne przedsibiorstwa prywatne dziaay na podstawie koncesji uzyskiwanych w Ministerstwie Kultury i Sztuki. Zmagay si z trudnociami w zaopatrzeniu w reglamentowany papier oraz z cenzur, ktra zatwierdzaa kady druk (od etykiety po ksik). W strukturze sektora poligraficznego istniay mae i rednie przedsibiorstwa. Jeli jednak dziaay poza sektorem publicznym z trudem walczyy o przetrwanie.



Skazani na wyobrani

3.2. Przedsibiorstwa poligraficzne w okresie transformacji Rok 1989 zakoczy 44-letni epok pastwowego przemysu poligraficznego. W proces transformacji weszy 34 przedsibiorstwa pastwowe podlegajce Ministerstwu Kultury i Sztuki oraz 20 przedsibiorstw podlegajcych innym resortom centralnym (MON, MSW, MF) i 16 bdcych wasnoci RSW Prasa, Ksika, Ruch oraz 40 zakadw funkcjonujcych jako spdzielnie. Do tej liczby, na og duych zakadw poligraficznych, trzeba doda okoo 1.500 drukar prywatnych, ktre uzyskay koncesje Ministerstwa Kultury i Sztuki na dziaalno poligraficzn. W roku 1991 statystyki GUS informoway, e dziaalno poligraficzn prowadzio 76 przedsibiorstw pastwowych i 5.263 prywatnych. W roku 1995 w sprawozdaniach zostao uwzgldnionych 107 pastwowych przedsibiorstw poligraficznych i 11.510 prywatnych. Jak wynika z powyszych danych liczba prywatnych przedsibiorstw poligraficznych wzrosa ponad 2-krotnie w okresie 1991-19951. Biorc pod uwag dostpno danych statystycznych dalej badaniami zostanie objty okres 1999-2006. Jednoczenie rok 2006 koczy etap bada ankietowych. W 1999 r. ponad 17.546 podmiotw gospodarczych prowadzio dziaalno w sferze wydawniczej, poligrafii i reprodukcji zapisanych nonikw informacji. Liczba firm dziaajcych w tym sektorze ulegaa w latach 19992006 nieznacznym zmianom. W roku 2000, w okresie schadzania gospodarki po szybkim wzrocie gospodarczym w dwch poprzednich latach, liczba firm poligraficznych zmniejszya si do 16 .924. W 2001 r. nieznacznie si zwikszya do 17.084, a w kolejnym do 17.429. W roku 2003 ponownie odnotowano zmniejszenie liczby firm poligraficznych do 16.495 (tabela 19). Kolejny rok to znaczny wzrost liczby firm poligraficznych w 2004 r. funkcjonowao ich 18.059. Wrd nich byo wiele firm jednoosobowych, ktrych dziaalno polegaa na samozatrudnieniu. Byli to na przykad maszynici offsetowi i graficy projektanci oraz operatorzy programw edycyjnych i graficznych wiadczcy usugi na rzecz wikszych podmiotw. Taka forma prowadzenia dziaalnoci gospodarczej znaczco zmniejszaa koszty pracy. Nakadaa jednak na jednoosobowe przedsibiorstwo obowizek prowadzenia ksigowoci oraz samodzielnego rozliczania si z urzdem skarbowym. Przy tym relacji w miejscu pracy midzy pracodawc a samozatrudnionym jednoosobowym przedsibiorstwem nie regulowa ju Kodeks pracy, lecz Kodeks cywilny takie rozwizanie miao swoje dobre i ze strony. W efekcie, w roku 2004 zwikszya si znacznie liczba zarejestrowanych podmiotw gospodarczych (wykres 1). W roku 2005 ogra1



Rocznik Statystyczny. GUS, Warszawa, 1990, 1994, 1996.

Sektor poligraficzny w Polsce

niczono jednak moliwoci prowadzenia dziaalnoci gospodarczej w tej formie. W konsekwencji liczba firm dziaajcych w tym sektorze zmniejszya si do 17.169 w 2005 r. i do 16.302 w nastpnym. Jednoczenie udzia przedsibiorstw poligraficznych w oglnej liczbie przedsibiorstw objtych statystyk GUS wzrs z 6,89% w 1999 r. do 7,98% w roku 2006.
1999 ogem gospodarka ogem sektor publiczny sektor prywatny ogem dziaalno wydawnicza, poligrafia sektor publiczny sektor prywatny Udzia przedsibiorstw prowadzcych dziaalno wydawnicz i poligraficzn w liczbie przedsibiorstw ogem objtych statystyk.
254 816

2000
231 394

2001
215 336

2002
221 704

2003
210 260

2004
217 586

2005
202 133

2006
204 202

3 145

3 026

2 785

2 221

2 124

2 394

1 985

1 908

251 671

228 368

212 551

219 483

208 136

215 192

200 148

202 294

Tabela 19: Podmioty gospodarcze prowadzce dziaalno gospodarcz w zakresie wydawnictw, poligrafii i reprodukcji zapisanych nonikw informacji

17 546

16 924

17 084

17 429

16 495

18 059

17 169

16 302

82

77

77

61

55

71

48

44

17 464

16 847

17 007

17 368

16 440

17 988

17 121

16 258

6,89%

7,31%

7,93%

7,86%

7,85%

8,30%

8,49%

7,98%

(rdo: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008)

Wikszo przedsibiorstw poligraficznych istniejcych w 1999 r. byo firmami prywatnymi (99,53%). W roku 2006 stanowiy one ju 99,72% wszystkich przedsibiorstw poligraficznych. Liczba firm poligraficznych w sektorze publicznym zmniejszya si z 82 w roku 1999 do 44 w roku 2006. Byy to najczciej due przedsibiorstwa, a zachodzce w tym sektorze zmiany byy skutkiem sprzeday, fuzji lub likwidacji. Sektor publiczny w gospodarce ogem zmniejszy si w latach 1999-2006 o 39,33%. Natomiast w sektorze poligraficznym liczba firm, ktre nie byy wasnoci prywatn zmniejszya si o 46,34%2. Liczba podmiotw prowadzcych dziaalno gospodarcz w sektorze wydawniczym, poligrafii i reprodukcji zapisanych nonikw informacji w latach 1999-2006 wykazywaa mniejsz zmienno w porwnaniu z liczb wszystkich podmiotw w gospodarce narodowej objtych statystyk. W roku
2

Rocznik Statystyczny. GUS, Warszawa, 2000, 2002, 2004, 2006.



Skazani na wyobrani

2006 liczba podmiotw prowadzcych dziaalno gospodarcz w caej gospodarce, objtych statystyk, zmniejszya si z 254.816 do 204.202, czyli do 80,14% liczby podmiotw prowadzcych dziaalno w 1999 r. (tabela 20). Najwikszy, poniewa 9,19-procentowy spadek liczby podmiotw gospodarczych w gospodarce nastpi w roku 2000.

Wykres 1: Liczba firm prowadzcych dziaalno w sektorze wydawniczym i poligrafii w latach 1999-2006

18 059

17 546

17 429 17 084 16 924 16 495 16 258 17 169

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

(rdo: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008)

Sektor publiczny w gospodarce skrczy si w latach 1999-2006 ogem o 39,33 pp, natomiast w brany poligraficznej o 46,34 pp (tabela 21). Liczba podmiotw prowadzcych dziaalno gospodarcz w brany wydawniczej, poligraficznej i reprodukcji zapisanych nonikw informacji w latach 1999-2006 wskazywaa mniejsz zmienno w porwnaniu z liczb wszystkich podmiotw gospodarczych objtych statystyk.
Tabela 20: Zmiany liczby podmiotw prowadzcych dziaalno gospodarcz w latach 1999-2006 (rok 1999 = 100%)
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

gospodarka ogem

100%

90,81%

84,51%

87,01%

82,51%

85,39%

79,33%

80,14%

dziaalno wydawnicza, poligrafia

100%

96,46%

97,37%

99,33%

94,01%

102,92%

97,85%

92,91%

(rdo: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008)

0

Sektor poligraficzny w Polsce

1999 gospodarka ogem dziaalno wydawnicza, poligrafia 100,00% 2000 96,22% 2001 88,55% 2002 70,62% 2003 67,54% 2004 76,12% 2005 63,12% 2006 60,67%

100,00%

93,90%

93,90%

74,39%

67,07%

86,59%

58,54%

53,66%

(rdo: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008)

Tabela 21: Zmiana liczby firm prowadzcych dziaalno gospodarcz w sektorze publicznym w latach 1999-2006 (rok 1999 = 100%)

Przedsibiorstwa poligraficzne wg wartoci produkcji sprzedanej W statystykach z lat 1999-2006 uwzgldniano podmioty gospodarcze klasyfikowane wedug rnych zasad. W latach 1999-2002 obowizkiem statystycznym byy objte przedsibiorstwa zatrudniajce powyej 49 osb. Natomiast w kolejnych, czyli od 2003 do 2006 roku obowizkowi temu podlegay firmy zatrudniajce wicej ni 9 pracownikw (tabela 22). Statystyki z okresu 1999-2002 pomijay najmniejsze przedsibiorstwa, dlatego te nie oddaj rzeczywistej skali zmian. Z tego wzgldu informacje dotyczce przedsibiorstw funkcjonujcych w latach 2003-2006 trzeba traktowa jako bardziej wiarygodne i oddajce rzeczywiste tendencje. Zmiana zasad klasyfikacji danych statystycznych spowodowaa podzia okresu 1999-2006 na wymienione wyej podokresy. Liczba przedsibiorstw prowadzcych dziaalno wydawnicz i poligraficzn zatrudniajcych ponad 49 pracownikw zmniejszya si z 278 w 1999 r. do 258 w 2002 r. (zmniejszenie o 7,19%). Natomiast warto produkcji sprzedanej w cenach biecych zwikszya si z 8.019,6 mln w 1999 r. do 9.670,7 mln w 2002 r. (wzrost o 20,59%). Jednoczenie zatrudnienie w firmach poligraficznych ulego redukcji z 43,8 tys. w roku 1999 do 41,2 tys. w roku 2002 (mniej o 5,94%). W latach 2003-2006 liczba firm poligraficznych zmniejszya si z 1.384 w roku 2003 do 1.299 w roku 2006 (redukcja o 6,14%). Jednoczenie wzrosa warto produkcji sprzedanej z 14.303 mln w 2003 r. do 16.759,9 mln w roku 2006 (wzrost o 17,18%). W tym czasie zatrudniono wicej pracownikw w firmach poligraficznych: ich liczba w roku 2003 wynosia 62,5 tys., a w 2006 r. ju 64,3 tys. (czyli wicej o 2,88%). W roku 1999 wszystkie przedsibiorstwa dziaajce w gospodarce i objte statystyk osigny produkcj sprzedan w cenach biecych o wielkoci 343.553,5 mln z, a w roku 2003 404.517,1 mln z. By to wzrost o 17,75%. W analogicznym okresie przedsibiorstwa dziaajce w sektorze poligraficznym i objte statystyk zwikszyy produkcj sprzedan z 8.019,6 mln z do 9 670,7 mln z to jest o 20,59% (tabela 22). W nastpnym omawianym
1

Skazani na wyobrani

okresie (2003-2006) warto produkcji sprzedanej ogu przedsibiorstw w gospodarce i objtych statystyk wzrosa z 516.404,7 mln z do 726.860,0 mln z o 40,75%. Natomiast sprzeda przedsibiorstw poligraficznych objtych statystyk wzrosa z 14.303,0 mln z w roku 2003 do 16.759,9 mln z w roku 2006 czyli o 17,18%.
Tabela 22: Podstawowe dane o podmiotach gospodarczych wedug wartoci produkcji sprzedanej w latach 1999-2006 (ceny biece)
firmy o warto produkcji w mln z

1999*

2000*

2001*

2002*

2003

2004

2005

2006

liczba podmiotw prowa-

ogem

dzcych dziaalno produkcja sprzedana przecitne zatrudnienie liczba podmiotw prowadzcych dziaalno

278,0 8 019,6 43,8 11,0

290,0 9 137,1 45,2 16,0

268,0 9 354,7 43,8 16,0

258,0 9 670,7 41,2 9,0

1 384,0 14 303,0 62,5 477,0

1 358,0 15 722,3 61,6 426,0

1 343,0 15 978,1 62,3 381,0

1 299,0 16 759,9 64,3 357,0

<2,00

produkcja sprzedana przecitne zatrudnienie liczba podmiotw prowa-

11,2 0,7 47,0

12,6 1,0 33,0

19,1 0,9 24,0

7,8 0,4 25,0

541,4 6,5 471,0

509,7 5,4 466,0

457,2 5,0 490,0

433,6 4,9 470,0

dziaalno wydawnicza, poligrafia i reprodukcja

2,01 - 5,00

dzcych dziaalno produkcja sprzedana

170,4

123,2

92,7

97,0

1 488,5

1 495,0

1 552,9

1 505,8

przecitne zatrudnienie liczba podmiotw prowa-

3,3

2,1

1,4

1,5

9,6

9,1

9,2

9,3

5,01-10,00

dzcych dziaalno produkcja sprzedana przecitne zatrudnienie liczba podmiotw prowa-

65,0

69,0

64,0

63,0

210,0

211,0

211,0

200,0

472,5 5,7 77,0

536,3 5,8 77,0

485,7 56,0 72,0

475,6 5,1 63,0

1 475,5 8,6 113,0

1 484,3 8,1 127,0

1 438,2 7,9 131,0

1 408,6 7,7 125,0

10,01-20,00

dzcych dziaalno produkcja sprzedana przecitne zatrudnienie

1 134,4 10,0 40,0 1 099,1 6,0 38,0 5 132,0 18,1

1 080,2 8,5 52,0 1 391,0 7,7 43,0 5 993,8 20,1

1 038,0 8,3 45,0 1 210,3 61,0 47,0 6 508,9 21,5

914,7 6,3 49,0 1 316,9 6,9 49,0 6 858,7 21,1

1 600,3 8,8 61,0 1 665,4 6,5 52,0 7 531,9 22,5

1 811,4 8,8 70,0 1 868,4 6,9 58,0 8 553,5 23,3

1 854,4 8,8 69,0 1 908,1 7,0 61,0 8 767,3 24,4

1 757,0 8,6 82,0 2 259,2 8,0 65,0 9 395,7 25,8

20,01-40,00 >40,00

liczba podmiotw prowadzcych dziaalno produkcja sprzedana przecitne zatrudnienie liczba podmiotw prowadzcych dziaalno produkcja sprzedana przecitne zatrudnienie

* w latach 1999-2002 statystyk objte byy przedsibiorstwa zatrudniajce powyej 49 pracownikw (rdo: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008)

2

Sektor poligraficzny w Polsce

W latach 2003-2006 wzrosa warto produkcji sprzedanej (w cenach biecych) przypadajcej na jednego zatrudnionego w brany poligraficznej z 226,85 z do 260,65 z w roku 2006 (zmiana o 13,90%). Najmniej wzrosa warto produkcji sprzedanej w firmach maych, ktrych warto produkcji bya mniejsza ni 5 mln zotych (tabela 23). Najwikszy wzrost warto produkcji sprzedanej przypadajcej na jednego zatrudnionego miay przedsibiorstwa o wartoci produkcji midzy 10 a 20 mln zotych. W porwnaniu z wynikami caej gospodarki byy to rezultaty lepsze. Jedynie w przedsibiorstwach najwikszych, o wartoci sprzeday powyej 40 mln zotych, sprzeda przypadajca na jednego zatrudnionego bya wiksza w caej gospodarce ni w sektorze poligraficznym. Jednak wzgldne zmiany w latach 2003-2006 byy w poligrafii mniejsze od zmian w gospodarce narodowej. Podsumowujc, w latach 2003-2006, mimo pozytywnych tendencji, w sektorze poligraficznym nastpi mniejszy wzrost produkcji sprzedanej w porwnaniu z wynikami caej gospodarki.
Warto produkcji sprzedanej [w mln] <2,0 2,001 - 5,00 gospodarka ogem 5,01 - 10,00 10,01 - 20,00 20,01 - 40,00 >40,00 ogem <2,0 dziaalno wydawnicza i poligraficzna 2,001 - 5,00 5,01 - 10,00 10,01 - 20,00 20,01 - 40,00 >40,00 ogem 2003 61,43 97,67 115,10 131,79 163,06 318,11 215,13 83,29 155,05 171,57 181,85 256,22 334,75 228,85 2000 65,07 106,86 125,32 145,20 179,95 383,60 258,81 94,39 164,29 183,25 205,84 270,78 367,10 255,23 2005 65,06 23,95 126,48 147,26 184,32 390,05 263,77 91,44 168,79 182,05 210,73 272,59 359,32 256,47 2006 66,35 110,58 131,90 153,05 191,56 428,84 291,89 88,49 161,91 182,94 204,30 282,40 364,17 260,65 zmiana [%] 8,00 13,22 14,59 16,14 17,47 34,81 35,68 6,24 4,43 6,62 12,35 10,22 8,79 13,90

Tabela 23: Warto produkcji sprzedanej przypadajcej na jednego zatrudnionego w gospodarce narodowej i w firmach poligraficznych w latach 2003-2006

(rdo: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008)

3

Skazani na wyobrani

Przedsibiorstwa poligraficzne wg wielkoci zatrudnienia Wielko zatrudnienia jest (obok wartoci produkcji sprzedanej) cech suc do klasyfikacji przedsibiorstw. Podobnie jak w przypadku danych o podmiotach gospodarczych sklasyfikowanych wedug wartoci produkcji sprzedanej, rwnie dane odnoszce si do wielkoci zatrudnienia naley rozpatrywa w dwch okresach, w ktrych rna bya liczba przedsibiorstw objtych przez GUS obowizkiem skadania sprawozda statystycznych. W roku 1999 uwzgldniono w statystykach jedynie 159 firm poligraficznych zatrudniajcych poniej 49 osb. W roku 2002 ich liczba zmniejszya si do 137 (o 13,84%). Znacznie zmniejszyo si rwnie zatrudnienie w takich przedsibiorstwach z 10,8 tys. w roku 1999 do 8,8 tys. w roku 2002 (spadek o 18,52%), natomiast wzrosa warto produkcji sprzedanej z 1.692,1 mln w pierwszym podanym roku do 1.774,5 w drugim (wzrost o 4,87%). W okresie pniejszym, tzn. w latach 2003-2006, liczba maych przedsibiorstw poligraficznych zmniejszya si z 1.134 do 1.019 (o 10,14%). Mniejsze byo take przecitne zatrudnienie na pocztku wynosio 20,8 tys., pniej za 18,9 tys. zatrudnionych (spadek o 9,13%). Natomiast podobnie jak w caej gospodarce wzrosa warto produkcji sprzedanej z 3.959,2 mln w roku 2002 do 4.071,7 mln w roku 2006 (wzrost o 2,84%). W 1999 roku istniao 68 firm poligraficznych, w ktrych zatrudnienie wynosio midzy 50 a 99 pracownikw. W roku 2002 byo ich ju 77 (wzrost o 13,34%). Jednoczenie w okresie tym zwikszyo si przecitne zatrudnienie z 9,7 tys. do 10,4 (wiksze o 7,22%) oraz warto produkcji sprzedanej z 1.454,0 mln do 1.870,5 mln (wzrost o 28,65%). W kolejnym roku 2003 w statystykach uwzgldniono 132 firmy poligraficzne zatrudniajce od 50 do 99 pracownikw. Trzy lata pniej byo ich 163 (wicej o 23,48%). Firmy poligraficzne odnotoway rwnie wzrost przecitnego zatrudnienia z 9,1 tys. do 11,3 tys. (o 24,18%) oraz wartoci produkcji sprzedanej z 1.888,4 mln do 2.448,9 mln (wzrost o 29,48%). W 1999 roku dziaao 11 przedsibiorstw poligraficznych zatrudniajcych midzy 100 a 249 pracownikw. Po trzech latach byo ich ju 14 (wzrost o 27,27%). Podmioty te odnotoway rwnie zwikszenie w tym okresie przecitnego zatrudnienia z 2,5 tys. pracownikw do 3,0 tys. (wicej o 20,0%). Znacznie natomiast wzrosa warto produkcji sprzedanej z 444,7 mln do 615,0 mln (o 38,30%). W drugim ocenianym okresie, czyli w latach 2003-2006, nieznacznie zmniejszya si liczba podmiotw uwzgldnionych w statystyce z 86 w 2003 r. do 84 w 2006 r. (spadek o 2,33%), a zwikszyo zatrudnienie w nich z 12,5 tys. do 13,1 tys. (wzrost o 4,80%)
4

oraz wielko produkcji z 2.450,0 mln do 2.973,7 mln (wzrost o 21,38%).

Sektor poligraficzny w Polsce Tabela 24: Podstawowe dane o podmiotach gospodarczych w sektorze poligraficznym wedug wielkoci zatrudnienia w latach 1999-2006

1999*

2000*

2001*

2002*

2003

2004

2005

2006

liczba podmiotw prowadzcych dziaalno

278

290

268

258

1 384

1 358

1 343

1 299

ogem

produkcja sprzedana przecitne zatrudnienie liczba podmiotw prowadzcych dziaalno produkcja sprzedana przecitne zatrudnienie liczba podmiotw prowadzcych dziaalno

8 019,6

9 137,1

9 354,7

9 670,7

14 303,0

15 722,3

15 978,1

16 759,9

43,8

45,2

43,8

41,2

62,5

61,6

62,3

64,3

159

171

143

137

1 134

1 104

1 088

1 019

<49

1 692,1

2 060,4

1 698,2

1 774,5

3 959,2

4 196,4

4 166,4

4 071,7

10,8

11,5

9,4

8,8

20,8

19,9

19,9

18,9

68

67

77

77

132

141

141

163

50-99

produkcja sprzedana przecitne zatrudnienie liczba podmiotw prowadzcych dziaalno

1 454,0

1 527,2

1 753,0

1 870,5

1 888,4

2 033,1

2 154,7

2 448,9

dziaalno wydawnicza; poligrafia

9,7

9,2

10,5

10,4

9,1

9,7

9,8

11,3

11

15

15

14

86

81

83

84

100-249

produkcja sprzedana przecitne zatrudnienie liczba podmiotw prowadzcych dziaalno

444,7

695,0

671,1

615,0

2 450,0

2 970,3

2 827,1

2 973,7

2,5

3,4

3,4

3,0

12,5

12,1

12,1

13,1

30

24

20

19

20

21

19

22

250-499

produkcja sprzedana przecitne zatrudnienie liczba podmiotw prowadzcych dziaalno

1 598,3

1 397,1

1 799,7

2 183,9

2 300,9

2 436,9

2 056,2

2 487,5

10,5

7,8

6,7

7,0

7,0

7,1

6,2

7,4

500-999

produkcja sprzedana przecitne zatrudnienie liczba podmiotw prowadzcych dziaalno

1 206,7

1 711,1

1 730,2

1 522,8

1 720,9

1 815,1

2 358,1

2 428,4

3,8

5,8

6,2

4,8

4,6

4,0

4,7

5,2

>1000

produkcja sprzedana przecitne zatrudnienie

1 623,8

1 746,3

1 702,5

1 704,0

1 983,6

2 270,5

2 415,6

2 349,7

6,5

7,5

7,6

7,2

8,5

8,8

9,0

8,4

(rdo: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008) * sprawozdawzdania statyczne obejmoway firmy zatrudniajce powyej 49 osb

5

Skazani na wyobrani

W latach 1999-2006 spada liczba podmiotw zatrudniajcych od 250 do 499 pracownikw z 30 w roku 1999 do 22 w roku 2006. W tym te czasie zmniejszyo si rwnie przecitne zatrudnienie w tych firmach, ale znacznie wzrosa warto produkcji sprzedanej z 1.598,3 mln z w roku 1999 do 2 487,5 mln z w roku 2006. Tak wic w sektorze poligraficznym przedsibiorstwa najwiksze zwikszyy znacznie przecitne zatrudnienie, zwikszajc jednoczenie produkcj sprzedan. Zmiany zachodzce w sektorze poligraficznym w latach 1999-2006 ilustruj pozytywn tendencj: rozwj sektora maych i rednich przedsibiorstw i wzrost produkcji w poligrafii ksztatoway si znacznie powyej tempa wzrostu zatrudnienia w tych przedsibiorstwach. Sytuacja ekonomiczna przedsibiorstw poligraficznych W roku 1999 warto produkcji globalnej w sektorze poligraficznym w cenach biecych wyniosa 15.507,50 mln z, co stanowio 3,50% produkcji globalnej caej gospodarki (tabela 25 i 26). W latach 1999-2006 produkcja globalna w sferze dziaalnoci wydawniczej i poligrafii systematycznie si zwikszaa, by w 2006 r. osign warto 22.064,60 mln z. Jednak udzia produkcji globalnej sektora poligraficznego w produkcji globalnej ogem zmniejsza si do 2,68% w roku 2006. Od 1999 r. do 2006 r. zwikszyo si rwnie zuycie porednie w poligrafii z 9.397,40 mln do 13.659,20 mln z. Natomiast warto dodana brutto w sektorze poligraficznym zwikszya si w omawianym okresie z 5.110,1 mln z do 8.405,4 mln z. Udzia wartoci dodanej brutto sektora poligraficznego w wartoci dodanej brutto caej gospodarki zwikszy si nieznacznie w latach 1999-2000 z 3,52% do 5,20%. Jednak w kolejnych latach systematycznie si zmniejsza, a do 3,65% w roku 2006.
Tabela 25: Produkcja globalna, zuycie porednie i warto dodana brutto w sektorze poligraficznym w latach 19992006
1999
produkcja globalna [mln] 15 507,50 19 787,10 20 098,70 20 440,00 19 293,50 21 155,70 21 310,70 22 064,60

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

zuycie porednie [mln] warto dodana brutto [mln] 5 110,10 8 321,40 7 879,20 7 690,90 6 635,20 7 985,60 8 195,20 8 405,40 9 397,40 11 465,70 12 219,50 12 749,10 12 658,30 13 170,10 13 115,50 13 659,20

(rdo: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008)



Sektor poligraficzny w Polsce

1999 udzia produkcji globalnej sektora poligraficznego w produkcji globalnej ogem udzia wartoci dodanej brutto sektora poligraficznego w wartoci dodanej brutto ogem
3,50%

2000
3,86%

2001
3,83%

2002
3,84%

2003
3,28%

2004
3,02%

2005
2,93%

2006
2,68%

3,52%

5,20%

4,96%

4,87%

3,76%

3,85%

3,80%

3,65%

Tabela 26: Udzia produkcji globalnej i wartoci dodanej brutto sektora poligraficznego w gospodarce ogem w latach 1999-2006

(rdo: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008)

W odniesieniu do produkcji sprzedanej sektora prywatnego zaobserwowano jej zwikszenie w wartociach bezwzgldnych (tabela 27). W 1999 r. w sektorze poligraficznym produkcja sprzedana wyniosa 14.658,90 mln z, natomiast w roku 2006 osigna 21.060,40 mln z. Jednoczenie w roku 1999 w prywatnych przedsibiorstwach poligraficznych produkcja sprzedana miaa warto 13.902,20 mln z i stanowia 94,84% produkcji sprzedanej w caym sektorze. Prywatne firmy poligraficzne w roku 2006 osigny warto produkcji sprzedanej na poziomie 20.193,39 mln, co stanowio 95,90% produkcji sprzedanej w caym sektorze. Produkcja sprzedana przedsibiorstw z udziaem skarbu pastwa w okresie 1999-2006 wzrosa nieznacznie, a jej udzia w wynikach caego sektora spad z 4,10% w roku 1999 do 95,90% w roku 2006. Dane finansowe dotyczce sektora poligraficznego umoliwiaj gbsz analiz od roku 2000 (tabela 28), poniewa wczeniej publikowane dane nie byy kompletne. I tak wynik finansowy (w cenach biecych) przedsibiorstw poligraficznych w latach 2000-2006 zwikszy si z 1.017,70 mln z w 2000 r. do 1.129,20 mln z w 2006 r., ale w latach 2001-2003 zmniejszy si, osigajc minimum 433,70 mln z w roku 2002. Ten gwatowny spadek by wynikiem problemw w jakich znalaza si caa polska gospodarka na pocztku XXI wieku. Wynik finansowy netto przedsibiorstw sektora poligraficznego by w okresie 2000-2006 dodatni i cho w latach 2002 i 2003 zmniejszy si odpowiednio do wartoci 241,80 mln z i 241,30 mln z, w latach nastpnych zwiksza si, by w 2006 r. osign 861,10 mln z to jest o 26,15% wicej ni w roku 2000. Jednoczenie wskanik rentownoci obrotu netto by taki sam w roku 2000 i 2006 tj. 5,20%. Wskanik rentownoci obrotu netto w poligrafii wykazywa znikow tendencj w latach 2001-2002, osigajc minimum w roku 2003 1,80%. W 2006 r. wynosi 5,20% , czyli poniej wartoci dla caego przemysu3. Podobne procesy miay miejsce w przemyle papierniczym: Tarnowski W.Z.: Popyt i poda papieru na wiecie i w Polsce perspektywa 2010. Stowarzyszenie Papiernikw Polskich, d 2000.
3



Skazani na wyobrani Tabela 27: Produkcja sprzedana sektora poligraficznego w Polsce w latach 1999-2006
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

produkcja sprzedana [mln]

14 658,90

16 467,70

18 963,33

19 214,90

18 522,50

20 072,90

20 395,60

21 060,40

produkcja sprzedana sektor publiczny [mln] 756,70 1 249,20 1 137,80 1 140,30 1 132,50 1 047,20 856,60 867,10

produkcja sprzedana sektor publiczny [%]

5,16

7,60

6,00

5,90

6,10

5,20

4,20

4,10

produkcja sprzedana sektor prywatny [mln] 13 902,20 15 218,50 17 967,70 18 074,60 17 390,00 19 025,70 19 539,00 20 193,30

produkcja sprzedana sektor prywatny w [%] 94,84 92,40 94,00 94,10 93,90 94,80 95,80 95,90

(rdo: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008) Tabela 28: Wyniki finansowe sektora poligraficznego w latach 2000-2006
2000 wynik finansowy przedsibiorstw [mln] saldo zyskw strat nadzwyczajnych [mln] wynik finansowy brutto [mln] obowizkowe obcienia wyniku finansowego brutto [mln] wynik finansowy netto [mln] wskanik poziomu kosztw [%] wskanik rentownoci obrotu brutto [%] wskanik rentownoci obrotu netto [%] 1 017,70 2001 798,90 2002 433,70 2003 449,30 2004 1 097,80 2005 1 163,30 2006 1 129,20

7,00

-13,80

0,80

6,40

0,30

4,80

0,90

1 024,70

785,10

434,50

455,70

1 098,10

1 168,10

1 130,10

342,10

230,80

192,70

214,40

214,80

230,10

269,00

682,60

554,30

241,80

241,30

883,30

938,00

861,10

92,20

94,30

96,40

96,70

92,80

92,50

93,10

7,90

5,60

3,60

3,30

7,40

7,60

6,90

5,20

3,90

2,00

1,80

5,80

6,10

5,20

(rdo: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 2002, 2004, 2006, 2008)



Sektor poligraficzny w Polsce

W latach 2000-2006 przedsibiorstwa sektora poligraficznego zwikszay wynik finansowy netto, jednoczenie wskanik rentownoci utrzymywa si na podobnym poziomie. Poza tym nieznacznie wzrs wskanik poziomu kosztw. Takie wyniki sugeruj rosnc konkurencj w sektorze. Inwestycje Przedsibiorstwa poligraficzne przeznaczyy w 2000 r. na inwestycje 994,10 mln z. Podobnie jak w przemyle, kolejne lata przyniosy zmniejszenie nakadw inwestycyjnych, ktre w 2004 r. osigny minimum 674,50 mln z. W 2006 r. ich warto w cenach biecych bya najwiksza i wynosia 1.148,70 mln z (tabela 29). Z kolei warto brutto rodkw trwaych w sektorze poligraficznym zwikszya si z 5.653,10 mln z w 2000 r. do 10.017,50 mln w 2006 r. W roku 2000 nakady inwestycyjne w przemyle poligraficznym stanowiy 2,64% wydatkw inwestycyjnych w caym przemyle (tabela 30). Ich udzia w oglnych wydatkach zmniejszy si do 1,61% w roku 2004, a w roku 2006 do 2,18%.
2000 nakady inwestycyjne w przemyle [mln] warto brutto rodkw trwaych [mln] 2001 2002 2003 2004 2005 2006

994,10

816,50

758,30

789,70

674,50

947,30

1 148,70

5 653,10

6 432,80

7 656,30

8 269,40

8 807,00

9 245,40

10 017,50

Tabela 29: Nakady inwestycyjne i warto rodkw brutto rodkw trwaych w poligrafii w latach 20002006

(rdo: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 2002, 2004, 2006, 2008)

W roku 2000 nakady inwestycyjne w przemyle poligraficznym stanowiy 2,64% wydatkw inwestycyjnych w caym przemyle (tabela 30). Ich udzia w oglnych wydatkach zmniejszy si do 1,61% w roku 2004, a w roku 2006 do 2,18%.
2000 udzia nakadw inwestycyjnych w poligrafii w nakadach inwestycyjnych przemysu udzia wartoci rodkw trwaych brutto w poligrafii w wartoci brutto rodkw trwaych w przemyle 2,64% 2001 2,28% 2002 2,19% 2003 2,11% 2004 1,61% 2005 2,10% 2006 2,18%

1,20%

1,30%

1,46%

1,55%

1,59%

1,62%

1,66%

(rdo: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 2002, 2004, 2006, 2008)

Tabela 30: Udzia nakadw inwestycyjnych i wartoci brutto rodkw trwaych w poligrafii w inwestycjach i w wartoci brutto rodkw trwaych przemysu w latach 2000-2006



Skazani na wyobrani

Dostpne dane statystyczne podaj informacje o nakadach inwestycyjnych w poligrafii od roku 2002 (tabela 31). Na budynki i budowle przedsibiorstwa poligraficzne przeznaczyy w tym wanie roku 140,00 mln z, co stanowio 18,50% wydatkw inwestycyjnych w sektorze. W tym samym roku nakady na maszyny i urzdzenia wyniosy 493,20 mln z, czyli 65,10% wydatkw inwestycyjny w poligrafii, a 118,60 mln z (15,60% wydatkw) przeznaczono na rodki transportu. W roku 2004, w ktrym przedsibiorstwa sektora poligraficznego przeznaczyy na inwestycje najmniej rodkw w analizowanym okresie, na budynki i budowle wydano 126,80 mln z, co stanowio 18,80% wydatkw, a na maszyny i urzdzenia 495,00 mln z, czyli 73,40% wydatkw inwestycyjnych. Natomiast rodki transportu kosztoway 49,60 mln z, co stanowio 7,40% nakadw inwestycyjnych w sektorze poligraficznym. W roku 2006 na inwestycje w poligrafii przeznaczono najwicej. Budynki i budowle pochony 168,20 mln z, czyli 14,60% rodkw; maszyny i urzdzenia 885,40 mln z (77,10% nakadw), a rodki transportu 86,10 mln z (7,50% nakadw). W poligrafii wydawano proporcjonalnie wicej na maszyny i urzdzenia ni w innych sektorach przemysu. W latach 2002-2006 wydatki te zwikszay si zarwno w wartociach bezwzgldnych, jak i stanowiy coraz wiksz cz wszystkich nakadw inwestycyjnych w poligrafii. Ich udzia w nakadach zwikszy si z 65,10% w 2002 r. do 77,10% w 2006 r. Udzia wydatkw na budowle mia w poligrafii tendencj spadkow. W 2002 r. przeznaczono na nie 18,50% nakadw, a w 2006 r. tylko 14,60%.
Tabela 31: Struktura nakadw inwestycyjnych w sektorze poligraficznym i w przemyle w latach 2002-2006
2002 ogem [%] budynki i budowle [mln] budynki i budowle [%] maszyny, urzdzenia tech. i narzdzia [mln] maszyny, urzdzenia tech. i narzdzia [%] rodki transportu [mln] rodki transportu [%] 100,00 140,00 18,50 493,20 65,10 118,60 15,60 2003 100,00 196,00 24,80 510,20 64,60 79,80 10,10 2004 100,00 126,80 18,80 495,00 73,40 49,60 7,40 2005 100,00 146,30 15,40 723,30 76,40 76,60 8,10 2006 100,00 168,20 14,60 885,40 77,10 86,10 7,50

(rdo: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008)

100

Sektor poligraficzny w Polsce

Lata 2002-2006 to okres duych wydatkw inwestycyjnych w sektorze poligraficznym. Przedsibiorstwa nabyway rodki produkcji maszyny i urzdzenia. Niemay udzia w realizacji tych zakupw miay uruchamiane w tym czasie europejskie fundusze strukturalne wspierajce rozwj regionw. 3.3. Mae i rednie przedsibiorstwa poligraficzne Warto produkcji sprzedanej maych i rednich przedsibiorstw w cenach biecych w caej gospodarce wzrosa z 193.458,10 mln z w 2000 r. do 295.775,40 mln z w 2006 r. (tabela 32). Wskanik ten w roku 2000 stanowi 39,60% wartoci produkcji sprzedanej w gospodarce narodowej. W kolejnym roku nieznacznie si zwikszy do 42,10%, w nastpnym za do 42,00%, po czym wolno zmniejszy si do 37,7% w 2006 r., czyli poniej poziomu z pierwszego roku omawianego okresu. Jednoczenie przedsibiorstwa zatrudniajce mniej ni 49 pracownikw sprzeday w 2000 r. produkcj o wartoci 94.687,90 mln z, a w 2006 r. 131.631,60 mln z. Warto produkcji sprzedanej w tych przedsibiorstwach stanowia 19,40% wartoci tego wskanika we wszystkich przedsibiorstw w roku 2000. W nastpnym roku odnotowano nieznaczne jego zwikszenie do 21,20%, w kolejnych za latach daa si zauway nieznaczna, ale staa tendencja spadkowa w roku 2006 wskanik ten wynis 16,80%. Przedsibiorstwa rednie, zatrudniajce od 50 do 249 pracownikw, sprzeday w 2000 r. produkcj o wartoci 98.770,20 mln z. Warto produkcji intensywnie rosa osigajc w 2006 r. wielko 164.143,80 mln z. Ten, do znaczny wzrost, nie zmieni udziau produkcji sprzedanej w wartoci sprzedanej wszystkich przedsibiorstw. W roku 2000 wynosi on 20,20%, w roku 2006 20,90%. Zmiany wielkoci produkcji sprzedanej przez mae i rednie przedsibiorstwa poligraficzne nie byy znaczne. W roku 2000 sprzeday one bowiem produkcj o wartoci 11.391,60 mln z. Warto ta wykazywaa tendencj wzrostow, z wyjtkiem roku 2003, w ktrym znaczco si zmniejszya do 12.522,80 mln z, osigajc w 2006 r. wielko 13.879,80 mln z. Udzia produkcji sprzedanej maych i rednich przedsibiorstw poligraficznych w produkcji sprzedanej ogu firm poligraficznych, mimo e zmniejszy si z 69,20% w 2000 r. do 65,90% w 2006 r., utrzymywa si na poziomie powyej udziau produkcji sprzedanej MP w produkcji sprzedanej caej gospodarki. Mae przedsibiorstwa poligraficzne, zatrudniajce poniej 50 pracownikw, zwikszyy warto produkcji sprzedanej z 7.394,20 mln z w roku 2000 do 8.339,90 mln z w roku 2006. Zmniejszyy jednoczenie swj udzia w produkcji sprzedanej w sektorze poligraficznym z 44,90% do 39,60%.
101

Skazani na wyobrani Tabela 32: Produkcja maych i rednich przedsibiorstw w sektorze poligraficznym i w caej gospodarce w latach 2000-2006
MP ogem 2000 produkcja sprzedana MP [mln] produkcja sprzedana MP [%] produkcja sprzedana MP < 49 pracownikw [mln] produkcja sprzedana MP< 49 pracownikw [%] produkcja sprzedana MP 50 - 249 pracownikw [mln] produkcja sprzedana MP50 - 249 pracownikw [%] Produkcja sprzedana MP [mln] MP dziaalno wydawnicza; poligrafia produkcja sprzedana MP [%] produkcja sprzedana MP < 49 pracownikw [mln] produkcja sprzedana MP< 49 pracownikw [m%] produkcja sprzedana MP 50 - 249 pracownikw [mln] produkcja sprzedana MP 50 - 249 pracownikw [%]
98 770,20 104 863,10 107 182,40 123 348,00 147 308,70 149 290,80 164 143,80

2001

2002

2003

2004

2005

2006

193 458,10

211 082,00

214 934,70

234 065,50

270 155,00

272 760,80

295 775,40

39,60

42,10

42,00

41,40

39,80

39,00

37,70

94 687,90

106 219,00

107 752,30

110 717,00

122 846,30

123 470,00

131 631,60

19,40

21,20

21,00

19,60

18,10

17,70

16,80

20,20

20,90

21,00

21,80

21,70

21,80

20,90

11 391,60

13 967,00

13 629,80

12 522,80

13 642,90

13 413,90

13 879,80

69,20

73,10

70,90

67,60

68,00

65,80

65,90

7 394,20

9 764,20

9 749,50

8 112,40

8 527,40

8 465,60

8 339,90

44,90

51,10

50,70

43,80

42,50

41,50

39,60

3 997,40

4 202,90

3 880,30

4 410,40

5 115,50

4 948,30

5 539,90

24,30

22,00

20,20

23,80

25,50

24,30

26,30

(rdo: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 2002, 2004, 2006, 2008)

W nastpnym roku odnotowano nieznaczne jego zwikszenie do 21,20%, w kolejnych za latach daa si zauway nieznaczna, ale staa tendencja spadkowa w roku 2006 wskanik ten wynis 16,80%. Przedsibiorstwa rednie, zatrudniajce od 50 do 249 pracownikw, sprzeday w 2000 r. produkcj o wartoci 98.770,20 mln z. Warto produkcji intensywnie rosa osigajc w 2006 r. wielko 164.143,80 mln z. Ten, do znaczny wzrost, nie zmieni udziau produkcji sprzedanej w wartoci sprzedanej wszystkich przedsibiorstw. W roku 2000 wynosi on 20,20%, w roku 2006 20,90%.
102

Sektor poligraficzny w Polsce

rednie przedsibiorstwa osigny w pierwszym roku omawianego okresu warto produkcji sprzedanej na poziomie 3.997,40 mln z, a w ostatnim 5.539,90 mln z. Tym samym nieznacznie zwikszyy swj udzia w produkcji sprzedanej z 24,30% w 2000 r. do 26,30% w 2006 r. Mae i rednie przedsibiorstwa poligraficzne miay prawie dwukrotnie wikszy udzia w produkcji sektora poligraficznego w porwnaniu z udziaem produkcji wszystkich MP w produkcji gospodarki narodowej. Jednoczenie zaobserwowano tendencj do zmniejszania si udziau w produkcji sprzedanej sektora poligraficznego najmniejszych przedsibiorstw, tzn. zatrudniajcych do 49 pracownikw. Przedsibiorstwa rednie, liczce od 50 do 249 pracownikw, nieznacznie zwikszyy swj udzia w produkcji sprzedanej z 24,30% w 2000 r. do 26,30% w roku 2006. Sprzeda maych i rednich przedsibiorstw sektora poligraficznego pozostawaa praktycznie od 2001 r. na tym samym poziomie (zob. tablica 32). Analiza danych (tabela 33) wskazuje na odmienne zachowanie si wskanika poziomu kosztw w przedsibiorstwach zatrudniajcych poniej 50 pracownikw oraz w przedsibiorstwach zatrudniajcych od 50 do 250 pracownikw. W caym przemyle wskanik poziomu kosztw w firmach o zatrudnieniu nieprzekraczajcym 49 pracownikw zwiksza si konsekwentnie od 89,90% w 2003 r. do 110,20% w 2006 r.4 Natomiast w firmach wikszych wykazywa niewielk tendencj malejc od 96,70% w 2003 r. do 94,00% w 2006 r. W sektorze poligraficznym, w firmach o najmniejszym zatrudnieniu zauway mona negatywn tendencj wskanik kosztw wzrs z 97,20% w roku 2003 do 102,70% w roku 2006. Natomiast pozytywna tendencja wystpia w przedsibiorstwach zatrudniajcych od 50 do 250 pracownikw wskanik kosztw zmala z 95,20% w pierwszym wymienionym roku do 92,4% w drugim. Udzia nadwyki operacyjnej w wartoci dodanej brutto w maych i rednich przedsibiorstwach poligraficznych utrzymywa si na wyszym poziomie ni w caym przemyle w analizowanym okresie. Koszty zwizane z prac miay natomiast w wartoci dodanej nieco mniejszy udzia ni w przemyle. Ponadto dao si zauway systematyczne zmniejszanie si udziau kosztw pracy w wartoci dodanej i jednoczesne zwikszanie udziau nadwyki operacyjnej mniej wicej od 2002 r. udzia nadwyki operacyjnej w wartoci dodanej brutto przewysza udzia kosztw zwizanych z zatrudnieniem i to zarwno wrd maych firm sektora poligraficznego, jak i w caym przemyle.

Brak odpowiednich danych dla lat wczeniejszych (przyp. autora).

103

Skazani na wyobrani Tabela 33: Wskaniki poziomu kosztw i rentownoci obrotu maych i rednich przedsibiorstw w sektorze poligraficznym i w gospodarce ogem w latach 2003-2006
MP ogem 2003 wskanik poziomu kosztw razem [%] wskanik poziomu kosztw < 49 pracownikw [%] wskanik poziomu kosztw 50 - 250 pracownikw [%] wskanik rentownoci obrotu brutto razem [%] wskanik rentownoci obrotu brutto < 49 pracownikw [%] wskanik rentownoci obrotu brutto 50 - 250 pracownikw [%] wskanik rentownoci obrotu netto razem [%] wskanik rentownoci obrotu netto < 49 pracownikw [%] wskanik rentownoci obrotu netto 50 - 250 pracownikw [%] wskanik poziomu kosztw razem [%] wskanik poziomu kosztw < 49 pracownikw %] wskanik poziomu kosztw 50 - 250 pracownikw [%] wskanik rentownoci obrotu brutto razem [%] wskanik rentownoci obrotu brutto < 49 pracownikw [%] wskanik rentownoci obrotu brutto 50 - 250 pracownikw [%] wskanik rentownoci obrotu netto razem [%] 94,90 2004 94,50 2005 95,10 2006 98,00

89,90

95,10

95,20

110,20

96,70

94,40

95,10

94,00

4,80

5,60

4,90

6,10

8,70

4,90

4,90

5,30

3,30

5,80

4,90

6,40

3,80

4,60

3,90

5,00

7,80

4,00

3,90

4,30

2,20

4,80

3,90

5,20

95,90

92,00

93,00

95,70

97,20

93,40

93,90

102,70

95,20

91,30

92,60

92,40

MP dziaalno wydawnicza; poligrafia

4,20

8,00

7,00

7,90

2,80

6,60

6,30

8,40

4,90

8,70

7,40

7,60

2,80

6,70

5,80

6,50

wskanik rentownoci obrotu netto < 49 pracownikw [%]

1,60

5,00

5,10

7,10

wskanik rentownoci obrotu netto 50 - 250 pracownikw [%]

3,40

7,50

6,20

6,20

(rdo: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 2004, 2006, 2008)

104

Sektor poligraficzny w Polsce

W latach 2000 2005 liczba przedsibiorstw prowadzcych dziaalno w sektorze wydawniczym i poligraficznym w najwikszych krajach Unii miaa tendencj malejc (tabela I). Najwiksze zmiany odnotowano w Danii, gdzie z 3.065 przedsibiorstw prowadzcych dziaalno w roku 2000 pozostao w roku 2005 2.460 (zmniejszenie a o 19,74%). Mniejsze zmiany nastpiy we Francji gdzie liczba firm zmniejszya si z 29.612 w roku 2000 do 26.901 w roku 2005 (zmniejszenie o 9,16%). Zmiany nastpiy rwnie w Holandii, w ktrej z 7.035 przedsibiorstw dziaajcych w roku 2000 w roku 2005 funkcjonowao 6.425 liczba firm w tym sektorze zmniejszya si o (8,67%). Nieco mniejsz skal zmian zanotowano w Wielkiej Brytanii z 29.890 przedsibiorstw w roku 2000 do 27.816 w roku 2005 (zmniejszenie o 6,93%). Przedsibiorstw poligraficznych ubyo rwnie we Woszech (o 3,24%), Niemczech (o 6,74%), Finlandii (o 3,95%), a take na Cyprze (o 3,62%) i w Sowenii (o 15,00%). rdem tych zmian jest przede wszystkim wiksza wydajno technologii druku, zmiany na rynku produktw poligraficznych i rosnce koszty pracy. Zmiany wydajnoci pracy dla poligrafw s oczywiste. Skracane przez konstruktorw czasy narzdw, wiksze prdkoci druku, krtszy cykl produkcyjny (np. eliminacja CTP), wydajniejsze oprogramowanie dtp to widoczne i mierzalne zmiany. Due zmiany zaszy rwnie na rynku produktw poligraficznych. W okresie 1995 2004 produkcja poligraficzna w 25 krajach Unii rosa do roku 2000. W roku 1998 swoje maksimum osigna produkcja ksiek, a roku 2000 swoje maksimum osigna produkcja gazet, rok pniej produkcja czasopism. W roku 2004 produkcja ksiek w stosunku do roku 1995 spada o 4,3%. Natomiast w krajach Unii produkowao si wicej gazet (o 13,1%) i czasopism (o 6,8%) jednoczenie od roku 2000 produkcja w tych kategoriach jest w staym trendzie spadajcym (!). Poza tym z dostpnych danych wynika, e w 13 krajach czonkowskich Unii w latach 1999 2002 koszty pracy w sektorze poligraficznym wzrosy o ponad 10%, natomiast nadwyka operacyjna spada o ponad 10%.

105

Skazani na wyobrani Tabela I: Liczba przedsibiorstw w sektorze wydawniczym i poligraficznym w krajach Unii
2000 Austria Belgia Bugaria Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa Luksemburg otwa Malta Niemcy Polska Portugalia Rumunia Sowacja Sowenia Szwajcaria Szwecja Wgry Wielka Brytania Wochy 1 551 4 963 1 251 359 7 106 3 065 401 2 812 29 612 bd 21 920 7 035 495 856 180 584 289 19 769 16 400 4 146 2 469 518 1 867 4 866 8 457 bd 29 890 27 803 2001 1 552 5 102 1 323 373 6 767 2 860 397 2 798 29 670 bd 21 117 6 675 504 912 183 551 296 21 769 15 114 4 170 2 583 576 2 094 4 546 8 553 7 778 29 926 27 670 2002 1 914 bd 1 411 370 8 966 2 738 395 2 755 27 503 bd 21 670 6 910 542 905 181 674 303 18 659 16 998 4 123 2 955 558 1 607 bd 8 579 7 777 29 840 27 503 2003 2 043 4 910 1 506 370 9 288 2 621 410 2 702 26 928 bd 21 587 6 545 556 888 182 690 bd 18 417 15 723 4 352 3 540 635 1 537 bd 8 920 8 082 29 356 26 928 2004 2 040 5 068 1 502 374 9 862 2 497 469 2 697 26 776 7 413 23 160 6 665 518 857 182 753 bd 16 344 17 626 4 542 4 045 587 1 582 bd 9 273 8 036 28 271 26 776 2005 2 085 5 253 1 543 346 bd 2 460 494 2 701 26 901 7 837 22 706 6 425 486 1 448 186 745 bd 18 436 16 760 6 299 4 390 601 1 587 bd 9 745 7 733 27 816 26 901

(rdo: EUROSTAT)

Warto rwnie zwrci uwag, na malejce w sektorze inwestycje (tabela II). Wedug danych Eurostatu warto inwestycji przypadajca na jedno dziaajce w sektorze przedsibiorstwo w latach 2000 2005 systematycznie maleje. W Austrii w roku 2000 jedna firma poligraficzna przeznaczaa na inwestycje rednio ok. 180.000 euro, a po szeciu latach ju tylko 66.570 euro. W roku 2000 niemiecka firma dziaajca w sektorze poligraficznym i wydawniczym przeznaczaa na inwestycje prawie 140.000 euro natomiast w roku 2005 ju tylko 83.364,07 euro. Podobne tendencje wystpiy w innych starych krajach Unii Europejskiej.
10

Sektor poligraficzny w Polsce

Odmienne tendencje wystpuj w krajach, ktre do Unii przystpiy niedawno i ich gospodarki przechodz okres transformacji. Inwestycje firm poligraficznych w Bugarii, Sowenii, Rumunii, na Sowenii i Wgrzech wzrastay. Natomiast w Polsce wydatki na inwestycje cho w roku 2005 nisze ni w roku 2000 maj tendencj rosnc. Odmienne zachowanie firm poligraficznych w nowych pastwach czonkowskich Unii, wiksza skonno do inwestowania, wynika midzy innymi z ich przewagi konkurencyjnej, ktrej rdo tkwi przede wszystkim w niskich pacach. Dane dotyczce handlu wyrobami poligraficznymi midzy starymi pastwami Unii o nowymi, potwierdzaj, e dodani bilans jest po stronie tych ostatnich.
2000 Irlandia Wielka Brytania Sowacja Niemcy Dania Austria Finlandia Belgia Holandia otwa Francja Wochy Sowenia Bugaria Portugalia Hiszpania Estonia Szwecja Rumunia Cypr Litwa Polska Wgry Grecja Czechy Malta 388 888,89 86 423,55 35 328,19 136 268,91 128 907,01 179 626,05 69 452,35 100 987,31 81 421,46 52 568,49 34 580,58 43 211,16 16 068,56 11 670,66 76 917,51 46 473,54 26 433,92 43 124,04 19 886,59 51 810,58 17 640,19 18 530,49 Bd bd bd 29 757,79 2001 451 190,48 86 586,91 39 756,94 103 592,26 89 860,14 197 100,52 81 522,52 64 778,52 72 838,95 40 834,85 35 608,36 47 748,46 21 060,17 13 151,93 76 786,57 36 198,32 16 120,91 35 928,91 23 615,95 30 294,91 15 131,58 18 109,04 12 252,51 bd 20 289,64 13 175,68 2002 254 428,04 73 669,57 48 387,10 98 638,73 94 302,41 166 353,19 68 457,35 bd 64 225,76 24 777,45 34 127,19 41 559,10 24 704,42 19 560,60 53 383,46 34 259,34 20 000,00 31 204,10 23 620,98 28 108,11 28 176,80 12 007,29 11 096,82 bd 11 844,75 42 574,26 2003 177 158,27 55 528,68 49 921,26 73 844,82 110 759,25 128 976,99 91 043,67 47 902,24 52 253,63 22 753,62 33 500,45 34 781,64 35 588,81 18 725,10 42 899,82 29 587,25 38 292,68 23 228,70 22 062,15 40 540,54 20 608,11 13 693,32 11 865,87 bd 8 764,00 bd 2004 205 791,51 64 606,84 52 640,55 91 348,51 104 084,90 72 647,06 65 220,62 54 735,60 50 397,60 27 490,04 30 893,34 30 504,93 25 284,45 24 367,51 47 313,96 26 489,64 28 997,87 31 165,75 24 276,89 38 502,67 21 003,50 10 875,98 14 696,37 17 820,05 9 440,28 bd 2005 205 144,03 85 069,74 84 193,01 83 364,07 69 186,99 66 570,74 66 530,91 54 292,79 52 715,95 47 114,09 35 500,54 35 065,61 34 656,58 28 191,83 27 734,56 27 213,07 23 481,78 23 222,17 22 915,72 21 965,32 18 162,98 15 680,19 14 923,06 10 501,47 bd bd

Tabela II: rednie wydatki inwestycyjne przedsibiorstwa poligraficznego w krajach Unii w latach 2000 - 2005

(rdo: EUROSTAT, obliczenia wasne)

W strukturze przedsibiorstw sektora poligraficznego i wydawniczego zachodz zmiany (tabela III). Statystyka Unii utrudnia jednak tak analiz, a odwoanie do przykadu norweskiego, kraju nie nalecego do Unii, jest jedynie przyblieniem.
10

Skazani na wyobrani Tabela III: Liczba przedsibiorstw dziaajcych w norweskim sektorze poligraficznym i wydawniczym w latach 2002 - 2006
2002 Wydawnictwa ksiek Wydawnictwa gazetowe Wydawnictwa czasopism Wydawnictwa muzyczne Wydawnictwa inne Drukarnie gazetowe Drukarnie komercyjne Introligatornie Przygotowalnie Inne Reprodukcja dwiku Reprodukcja obrazu Inne formy reprodukcji (CD, DVD itp.) Razem 469 270 287 224 329 57 1 057 55 157 849 44 38 41 3 877 2003 466 274 301 275 336 59 1 027 49 143 791 44 31 36 3 832 2004 484 287 325 241 339 58 990 48 121 747 43 30 33 3 746 2005 490 282 328 283 311 56 900 44 99 661 35 35 25 3 549 2006 523 276 337 282 295 53 874 39 103 660 39 31 27 3 539 zmiana 11,51% 2,22% 17,42% 25,89% -10,33% -7,02% -17,31% -29,09% -34,39% -22,26% -11,36% -18,42% -34,15% -8,72%

(rdo: Statistics Norway)

Jednake warto zwrci uwag, e w okresie 2002 2006 z norweskiego rynku poligraficznego znikno 7,02% drukarni gazet i 17,31% innych drukarni. Poza tym ubyo introligatorni (o 29,9%) i przygotowalni (a 34,39%). Natomiast wydawnictwa zanotoway wzrost. Trzeba doda, e Norwegia ma ujemny bilans handlowy w zakresie wyrobw przemysu poligraficznego. Przykadu Norwegi nie naley traktowa, jako nadmiernie odbiegajcego od trendu przemian na rynku poligraficznym zarwno po stronie popytu jak i poday. Wysokie koszty pracy wypychaj produkcj poligraficzna poza kraje rozwinite. Analitycy z Printing Industry Center szacuj, e tylko w Stanach Zjednoczonych import wyrobw poligraficznych z Chin ronie corocznie o 26%. Rwnie w Polsce obserwujemy podobny proces w roku 1995 import ksiek, broszur i materiaw drukowanych z Chin mia warto 1.082.857 dolarw, ale w roku 2005 ju 4.522.553 dolary . Druk w odlegych krajach przesta by problemem logistycznym. Materiay do druku trafiaj do wykonawcw droga elektroniczna, a przy waciwym planowaniu dostawa nie opnia terminu realizacji zlecenia.
10

Sektor poligraficzny w Polsce

Skadniki wartoci dodanej w maych i rednich przedsibiorstwach Warto dodana w maych i rednich przedsibiorstwach w caym przemyle zwikszya si z 145.211,40 mln z w 1999 r. do 230.474,80 mln z w 2006 r. (tabela 34). Wzrosy rwnie koszty zwizane z zatrudnieniem z 90.440,60 mln z w pierwszym wymienionym roku do 104.662,60 mln w drugim. Jednoczenie udzia tej skadowej w kosztach ogem zmniejszy si z 62,30% roku 1999 do 45,40% w roku 2006. W wartociach bezwzgldnych zwikszya si warto podatkw uzyskiwanych od producentw z 5.719,30 mln z na pocztku omawianego okresu do 8.764,30 mln z na jego kocu. Natomiast procentowy udzia podatkw od producentw w wartoci dodanej brutto ogem zmniejszy si nieznacznie z 3,96% w roku 1999 do 3,80% w roku 2006. W analizowanym okresie zwikszya si rwnie warto nadwyki operacyjnej z 50.971,80 mln z na jego pocztku do 118.409,10 mln z na kocu. Tym samym udzia tej nadwyki w wartoci dodanej brutto zwikszy si z 35,16% w roku 1999 do 51,40% w roku 2006. Warto dodana w maych i rednich przedsibiorstwach poligrafi-cznych wzrosa z 6.110,10 mln z w 1999 r. do 8.405,40 mln z w 2006 r. Natomiast koszty zwizane z zatrudnieniem zwikszyy si z 3.597,70 w pierwszym wymienionym roku do 3.845,60 mln z w drugim. Jednoczenie ich udzia w wartoci dodanej zmniejszy si z 58,90% do 45,70%. W tym samym okresie w firmach poligraficznych niemal dwukrotnie wzrosa warto nadwyki operacyjnej z 2.414,90 mln z na pocztku okresu do 4.470,10 mln z na kocu. Zwikszy si rwnie jej udzia w wartoci dodanej brutto w firmach poligraficznych z 39,505 w roku 1999 do 53,20% w roku 2000. Udzia nadwyki operacyjnej w wartoci dodanej brutto w maych i rednich przedsibiorstwach poligraficznych utrzymywa si na wyszym poziomie ni w caym przemyle w analizowanym okresie. Koszty zwizane z prac miay natomiast w wartoci dodanej nieco mniejszy udzia ni w przemyle. Ponadto dao si zauway systematyczne zmniejszanie si udziau kosztw pracy w wartoci dodanej i jednoczesne zwikszanie udziau nadwyki operacyjnej mniej wicej od 2002 r. udzia nadwyki operacyjnej w wartoci dodanej brutto przewysza udzia kosztw zwizanych z zatrudnieniem i to zarwno wrd maych firm sektora poligraficznego, jak i w caym przemyle.

10

Skazani na wyobrani Tabela 34: Skadniki wartoci dodanej brutto w maych i rednich przedsibiorstwach poligraficznych i w przemyle w latach 1999-2006
1999
ogem [mln] 145 211,40

2000
160 074,10

2001
158 205,00 100 271,40

2002
160 878,00

2003
176 530,30

2004
207 023,40

2005
213 622,00

2006
230 474,80 104 662,60

koszty zwizane z zatrudnieniem [mln]

90 440,60

94 200,90

95 628,20

91 748,00

94 620,70

97 973,50

podatki od producentw [mln]

5 719,30

6 099,90

5 813,30

6 349,60

4 325,70

4 738,70

5 517,20

8 764,30

dotacje dla producentw [mln]

-1 920,30

-1 765,00

-1 792,20

-1 285,80

-1 388,20

-1 506,50

-1 522,30

-1 361,20

przemys ogem

nadwyka operacyjna [mln]

50 971,80

61 538,30

53 912,50

60 186,20

81 844,80

109 170,50

111 653,90

118 409,10

ogem [%]

100,00

100,00

100,00

100,00

100,00

100,00

100,00

100,00

koszty zwizane z zatrudnieniem [%]

62,30

58,90

56,20

50,50

52,00

45,70

Bd

45,40

podatki od producentw [%]

3,90

3,80

1,20

2,30

2,40

2,30

Bd

3,80

dotacje dla producentw [%]

-1,30

-1,10

-0,30

-0,40

-0,80

-0,70

Bd

-0,60

nadwyka operacyjna [%]

35,10

38,40

42,90

47,60

46,40

52,70

Bd

51,40

ogem [mln]

6 110,10

7 050,60

7 965,20

8 058,90

6 635,20

7 985,60

8 195,20

8 405,40

koszty zwizane z zatrudnieniem [mln]

3 597,70

4 043,30

4 472,90

3 957,00

3 635,70

3 585,40

3 716,00

3 845,60

podatki od producentw [mln]

11,40

125,20

96,40

134,40

113,90

133,20

139,80

141,90

dziaalno wydawnicza; poligrafia

dotacje dla producentw [mln]

-13,90

-9,50

-20,70

-20,30

-31,50

-28,30

-34,00

-52,20

nadwyka operacyjna [mln]

2 414,90

2 891,60

3 416,60

3 987,80

2 917,10

4 295,30

4 373,40

4 470,10

ogem [%]

100,00

100,00

100,00

100,00

100,00

100,00

100,00

100,00

koszty zwizane z zatrudnieniem [%]

58,90

57,30

56,20

49,10

54,80

44,90

45,30

45,70

podatki od producentw [%]

1,80

1,80

1,20

1,70

1,70

1,70

1,70

1,70

dotacje dla producentw [%]

-0,20

-0,10

-0,30

-0,30

-0,50

-0,40

-0,40

-0,60

nadwyka operacyjna [%]

39,50

41,00

42,90

49,50

44,00

53,80

53,40

53,20

(rdo: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008)

110

Sektor poligraficzny w Polsce

3.4. Nakady na B+R w sektorze poligraficznym W 2000 r. na badania i rozwj przeznaczono w caym przemyle 1.289,60 mln z (tabela 35). W kolejnych latach nakady w cenach biecych byy coraz mniejsze. Minimum osigny w 2002 r. wyniosy wwczas 786,10 mln z. Natomiast w 2006 r. ich warto zwikszya si do 1.208,30 mln z, czyli nieco mniej ni na pocztku omawianego okresu. W roku 2000 nakady pozabudetowe na B+R w przemyle osigny warto 898,40 mln z, za w roku 2006 1.096,40 mln z. Jednoczenie utrzymywaa si silna tendencja ograniczania nakadw na badania i rozwj z budetu pastwa, ktre w 2000 r. wyniosy 391,10 mln z, natomiast w 2006 r. osigny warto 111,90 mln z. Wan, pozytywn tendencj by wzrost w latach 2000-2006 nakadw wasnych jednostek badawczo-rozwojowych z 751,80 mln z w 2000 r. do 935,20 mln w 2006 r.
2000 ogem [mln] przemys ogem w tym nakady inwestycyjne [mln] ogem z budetu pastwa [mln] ogem pozabudetowe razem [mln] ogem pozabudetowe, w tym wasne jednostek [mln] dziaalno wydawnicza; poligrafia ogem [mln] w tym nakady inwestycyjne [mln] ogem z budetu pastwa [mln] ogem pozabudetowe razem [mln] ogem pozabudetowe, w tym wasne jednostek [mln]
1 289,60 225,20 391,10 898,40 751,80 2,90 0,20 0,00 2,90 2,90

2001
1 220,80 299,00 372,60 948,20 719,50 4,30 0 0,00 4,30 4,30

2002
787,10 165,10 88,80 698,30 568,90 0,90 0 0,00 0,90 0,90

2003
919,80 154,00 135,50 784,30 659,00 5,10 0,20 0,00 5,10 5,20

2004
995,40 195,40 146,00 849,40 735,60 5,70 0,10 0,00 5,70 5,70

2005
1 226,70 261,50 143,60 1 083,10 934,00 7,40 0,40 0,00 7,40 7,40

2006
1 208,30 263,30 111,90 1 096,40 935,20 10,10 2,20 0,20 9,90 9,80

Tabela 35: Nakady na badania i rozwj w przedsibiorstwach poligraficznych oraz w caym przemyle w latach 2000-2006

(rdo: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 2002, 2004, 2006, 2008)

Nakady na B+R w sektorze poligraficznym zwikszyy w omawianym okresie z 2,90 mln z w roku 2000 do 10,10 mln z w roku 2006. Skaday si na nie gwnie nakady pozabudetowe budet by rdem jedynie 0,20 mln z wydatkowanych roku 2006. Natomiast nakady inwestycyjne na B+R w poligrafii byy rwnie symboliczne, w 2000 r. wyniosy bowiem 0,20 mln z, w kolejnych latach za: 10 mln w 2002 r., 0,40 mln z w 2004 r. i 2,20 mln z w 2006 r.

111

Skazani na wyobrani

W latach 2000-2006 warto aparatury badawczo-naukowej w caym przemyle zmniejszya sie z 564,30 mln z w roku 2000 do 420,70 mln z w roku 2006 (tabela 36). Niewielkie nakady inwestycyjne powodoway, e zuycie aparatury badawczej utrzymywao si na poziomie powyej 70% w 2000 r. byo to 72,10%, a w 2004 r. nawet 78,00%. W roku 2006 stopie zuycia zmniejszy si do 66,30%. Warto brutto aparatury badawczo-naukowej w sektorze poligraficznym w pierwszym roku analizowanego okresu wynosia 1,30 mln z. Od 2001 r. do 2005 r. aparatura nie miaa adnej warto (0), a w 2006 r. osigna warto 0,8 mln z. Jednoczenie stopie jej zuycia wynosi w roku 2000 37,90%, w latach 2004-2005 nawet 100,00%, a w roku 2006 69,10%. Taki stan jest wielce niepokojcy. Cytowane wyej dane wiadcz, e dziaalno B+R w sektorze poligraficznym praktycznie nie istnieje. Centralny Orodek Badawczo-Rozwojowy Przemysu Poligraficznego jest jedyn placwk B+R dziaajc w sektorze poligraficznym. COBRPP jest instytucj zmarginalizowan i praktycznie nie stanowi wsparcia w dziaaniach innowacyjnych przedsibiorstw poligraficznych.
Tabela 36: Warto i stopie zuycia aparatury badawczo-naukowej w sektorze poligraficznym oraz w caym przemyle w latach 20002006
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

przemys ogem

warto brutto [mln]

564,30

565,00

338,50

369,10

509,60

601,90

420,70

stopie zuycia [%]

72,10

74,40

74,20

72,70

78,00

75,70

66,30

dziaalno wydawnicza;poligrafia

warto brutto [mln]

1,30

0,00

0,00

0,10

0,00

0,00

0,80

stopie zuycia [%]

37,90

37,50

100,00

100,00

69,10

(rdo: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 2002, 2004, 2006, 2008) COBRPP jest jednostk badawczo-rozwojow. W roku 1958 powstao Centralne Laboratorium Poligraficzne w Zjednoczeniu Przemysu Poligraficznego. W roku 1971 zostao ono poczone z Centralnym Laboratorium Farb Graficznych oraz z Centralnym Laboratorium Akcydensw i Opakowa. Od 1 stycznia 1973 roku dziaa pod obecn nazw (przyp. autora).
5

112

Sektor poligraficzny w Polsce

Liczba zatrudnionych w ramach dziaalnoci badawczej i rozwojowej w przemyle zmniejszya si z 15.084 w roku 2000 do 9.222 w roku 2006 (tabela 37). Zmniejszya si rwnie liczba pracownikw naukowo-badawczych w tych latach odpowiednio z 7.786 do 5.885.
zatrudnieni ogem 2000
15 084

2001
13 885

2002
7 308

2003
9 052

2004
9 556

2005
10 079

2006
9 222

pracownicy naukowo-badawczy technicy i pracownicy rwnorzdni przemys ogem pozostay personel

7 786

7 582

3 947

5 293

5 999

6 636

5 885

4 299

3 865

2 199

2 625

2 366

2 492

2 500

Tabela 37: Zatrudnieni w dziaalnoci badawczej i rozwojowej w sektorze poligraficznym i w przemyle w latach 2000-2006

2 999

2 438

1 162

1 134

1 191

951

837

ogem

19 473

17 986

9 735

12 231

12 730

13 117

12 223

z tytuem naukowym profesora ze stopniem naukowym doktora habilitowanego ze stopniem naukowym doktora

218

218

74

79

88

88

66

111

106

33

42

49

45

27

1 186

1 224

415

584

636

671

523

ogem

21

30

33

15

37

pracownicy naukowo-badawczy technicy i pracownicy rwnorzdni pozostay personel

19

18

11

11

22

dziaalno wydawnicza; poligrafia

19

12

17

14

ogem

28

44

48

48

31

72

z tytuem naukowym profesora ze stopniem naukowym doktora habilitowanego ze stopniem naukowym doktora

(rdo: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008)

113

Skazani na wyobrani

W sektorze poligraficznym tendencja bya odwrotna. Zwikszya si bowiem liczba pracownikw naukowo-badawczych z 19 w 2000 r. do 22 w roku 2006. Przybyo przy tym technikw na pocztku omawianego okresu by zatrudniony tylko jeden, natomiast w roku kocowym 14. W tyme roku w dziaalnoci B+R w sektorze poligraficznym nie pracowa ani jeden profesor, nie byo take adnego doktora habilitowanego (sic!). Zwikszya si natomiast liczba zatrudnionych pracownikw z tytuem doktora z 4 w 2000 r. do 6 w 2006 r. Nakady na innowacje Nakady na innowacje w caym przemyle wyniosy 12.234,00 mln z w roku 2000 (tabela 38). W kolejnych latach utrzymywaa si tendencja wzrostowa i w 2006 r. nakady inwestycyjne osigny warto 16.558,10 mln z. Jednoczenie wydatki na dziaalno badawcz i rozwojow utrzymyway si na podobnym poziomie w roku 2000 wynosiy 1.570,00 mln z, a w roku 2006 1.516,00 mln z. Wzrosy natomiast nakady przeznaczone na zakup nowych technologii w postaci dokumentacji i praw, odpowiednio z 296,90 mln z do 337,60 mln z. Na marketing dotyczcy nowych i zmodernizowanych wyrobw przeznaczono w 2000 roku 392,70 mln z. W latach nastpnych wydatki te zmniejszay si, osigajc minimum w roku 2003 213,00 mln z. W roku 2006 osigny natomiast rekordowy poziom 471,60 mln z. Zdecydowanie tendencj malejc wykazyway wydatki na szkolenie personelu zwizane z dziaalnoci innowacyjn ze 135,30 mln z w 2000 r. spady do 41,60 mln w roku 2006. W sektorze poligraficznym nakady na dziaalno innowacyjn w okresie 2000-2006 wzrosy. W 2000 r. wyniosy 267,90 mln z, a w 2006 r. 370,80 mln z. Stosunkowo najwikszy wzrost odnotowano w nakadach na badania i rozwj, ktre zwikszyy si w analizowanym latach z 1,10 mln z do 22,50 mln z. Wydatki na zakup nowych technologii byy do zrnicowane. W roku 2000 przeznaczono na nie 8,00 mln z, ale w 2001 r. a 19,60 mln z. Na niewysokim, niemal staym poziomie utrzymyway si nakady na szkolenie personelu. W roku 2000 na ten cel wydano 1,70 mln z. W roku 2002 nie byo adnych nakadw na szkolenia, a rok pniej wydatkowano jedynie 0,10 mln z. W roku 2006 wydatki te wzrosy do 1,20 mln z z 0,10 mln z z roku poprzedniego.

114

Sektor poligraficzny w Polsce

W latach 1999-2006 wzrosa produkcja sprzedana sektora poligraficznego. Jednoczenie wzmocnia si pozycja maych i rednich przedsibiorstw poligraficznych, w ktrych wzrost produkcji utrzymywa si powyej wzrostu zatrudnienia. Ta pozytywna tendencja utrzymaa si rwnie w odniesieniu do rentownoci obrotu. Natomiast niepokojcym zjawiskiem stay si wysokie wydatki inwestycyjne przy jednoczesnej spadkowej tendencji nakadw na B+R.
nakady
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

ogem [mln]

12 234,00

11 501,00

13 848,00

15 890,00

15 417,00

14 669,90

16 558,10

w tym na dziaalno B+R [mln]

1 570,00

1 176,40

1 286,90

1 912,00

1 160,90

1 410,00

1 516,00

Tabela 38: Nakady na dziaalno innowacyjn w przedsibiorstwach poligraficznych oraz w caym przemyle w latach 2000-2006

przemys ogem

w tym na zakup nowych technologii w postaci dokumentacji i praw [mln]

296,90

219,80

413,50

743,60

436,40

351,10

337,60

na szkolenie personelu zwizane z dziaalnoci innowacyjn [mln]

135,30

83,00

26,60

26,70

39,60

43,50

41,60

na marketing dotyczcy nowych i zmodernizowanych wyrobw [mln]

392,70

318,00

208,70

213,00

405,10

294,60

471,60

(rdo: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 2002, 2004, 2006, 2008)

115

Skazani na wyobrani

4. Badania empiryczne
4.1. Program bada Zastosowanymi metodami bada empirycznych byy badania ankietowe oraz studia przypadkw. W ramach przeprowadzonych bada ankietowych zrealizowaem ankiet pocztow oraz wywiad osobisty. Respondentami byli waciciele, kierownicy i czonkowie zarzdw badanych firm lub gwni specjalici w nich zatrudnieni. Metoda bada ankietowych pozwala na powtrzenie bada w przyszoci, a jednoczenie odpowiednio zredagowane pytania umoliwiaj otrzymanie odpowiedzi gwarantujcych porwnywalno wynikw. Firmy do bada zostay wybrane spord organizacji speniajcych kryteria pozwalajce zakwalifikowa je do maych lub rednich przedsibiorstw. W doborze firm uwzgldniaem wielko przedsibiorstwa tak, aby rozkad prby by zgodny z rzeczywistym rozkadem wielkoci przedsibiorstw poligraficznych. Jednoczenie pojcie firmy poligraficznej ograniczyem do rzeczywicie istniejcej drukarni (firma powinna dysponowa maszyn offsetow o formacie druku co najmniej a3). Wysanie ankiety poprzedzaem telefoniczn rozmow z wacicielem lub kierownikiem przedsibiorstwa. Po wyraeniu zgody na uczestnictwo w badaniu przesyaem formularz ankiety. W kilkunastu przypadkach weryfikowaem osobicie odpowiedzi otrzymane drog elektroniczn. Szczegln uwag zwracaem na deklarowane przez ankietowanych moliwoci technologiczne oraz wykorzystanie najnowszych technologii. Tak przeprowadzona wyrywkowa kontrola wiarygodnoci odpowiedzi daa pozytywne wyniki otrzymane dane byy zgodne z rzeczywistoci ankietowani podawali prawdziwe dane. Do kwestionariusza ankiety zostay wprowadzone pytania dotyczce specyfiki badanego sektora i najnowszych technologii (np. CtP i CtF), ktrych wykorzystanie pozwala okreli technologiczne zaawansowanie przedsibiorstwa. Badane podmioty odpowiaday rwnie na pytania dotyczce rozwoju zdolnoci produkcyjnych w latach 1995-2005 (chodzio o zmiany dotyczce moliwoci druku offsetowego w rnych formatach). Kilka pyta odnosio si do wykorzystania technologii pomocniczych oraz zmian profilu produkcji. Badania zrealizowane zostay w dwch zasadniczych etapach. W pierwszym etapie przeprowadzono w listopadzie 2004 r. ankiet (formularz ankiety aneks) dotyczc wdraania technologii informacyjnych w maych i rednich przedsibiorstwach poligraficznych1. Wanym problemem w tak
W aneksie umieszczony zosta jeden formularz w pierwszym etapie wykorzystane byy jedynie punkty 1, 2, 3 i 4.
1

11

Program bada empirycznych

prowadzonych badaniach, byo dotarcie do kompetentnych osb, ktrych wiedza umoliwiaa uzyskanie odpowiedzi na wszystkie pytania z kwestionariusza. Dlatego wysanie ankiety poprzedzaem rozmow z wacicielem lub kierownikiem przedsibiorstwa. Zaproszenie do udziau w ankiecie skierowaem do 994 przedsibiorstw poligraficznych w Polsce, ktrych adresy uzyskaem z Panoramy Firm. Otrzymaem jedynie 153 poprawnie wypenione kwestionariusze, czyli 15,39%. Ankietowane przedsibiorstwa odpowiaday na pytania odnoszce si do wykorzystania internetu, oprogramowania kalkulacyjnego oraz oprogramowania wspierajcego zarzdzanie. Poza zebranymi informacjami, prowadzone w ramach tego etapu rozmowy z menederami ankietowanych firm pozwoliy ustali zakres kolejnych prac. W dalszej czci pracy badania te bd okrela jako ankieta 2004. W drugim etapie zostaa przeprowadzona od czerwca do wrzenia 2005 r. ankieta pocztowa dotyczca zachowa innowacyjnych maych i rednich przedsibiorstw poligraficznych. Formularz ankiety wysaem do 420 firm poligraficznych bdcych wasnoci prywatn o rnej formie prawnej. Podobnie jak w przypadku ankiety 2004 adresy przedsibiorstw uzyskaem z Panoramy Firm. Badania przeprowadzono na terenie caego kraju. Na pytania odpowiedziao 95 przedsibiorstw, czyli 22,62%. Po weryfikacji zwrconych formularzy, do bada zakwalifikowaem 87 ankiet. W dalszej czci pracy na okrelenie tych bada bd uywa terminu ankieta 2005(1). Dopenieniem tego etapu bada byy wywiady osobiste przeprowadzone wrd zlikwidowanych maych i rednich przedsibiorstw poligraficznych. Zarwno w ankiecie pocztowej, jak i w wywiadzie osobistym z 2005 r. wykorzystano ten sam kwestionariusz. W tym samym, II etapie bada, z prob o udzielenie odpowiedzi zwrciem si do podmiotw, ktre przestay istnie z powodu upadku bd likwidacji. Badania przeprowadziem w oparciu o kwestionariusz ankiety 2005(1). W tej czci wywiad przeprowadziem z byymi wacicielami, kierownikami bd syndykami likwidowanych przedsibiorstw. T drog uzyskaem 30 wypenionych ankiet. Niestety, nie otrzymaem odpowiedzi na wszystkie pytania zawarte w kwestionariuszu. Ankietowani odpowiadali niechtnie. Byli kierownicy bd waciciele nieistniejcych ju przedsibiorstw uznawali likwidacj za porak, obciajc ni siebie. W kilku przypadkach prbowali nawet ukry rzeczywisty obraz przedsibiorstwa. Natomiast syndycy nie zawsze potrafili odpowiedzie na szczegowe pytania dotyczce np. przeszoci firmy. Dlatego w odniesieniu do kilku firm odpowiedzi zosta11

Skazani na wyobrani

y uzupenione, czsto po dugich rozmowach z przedstawicielami badanych podmiotw. W dalszej czci pracy badania te bd okrela jako ankieta 2005(2) bd zwaszcza na wykresach i w niektrych zestawieniach statystycznych ankieta firmy zlikwidowanej. Tak wic etap II skada si z dwch podetapw. Rezultatem tych bada byy bogate informacje dotyczce innowacji i zachowa innowacyjnych MP poligraficznych w latach 2000-2005, a take innowacji planowanych do wprowadzenia w latach 2006-2010. Zebrane dane znacznie wykraczaj poza sprawozdania GUS. Uzyskane odpowiedzi umoliwiaj dokonanie analizy zachowa innowacyjnych i procesw innowacyjnych w przedsibiorstwach poligraficznych. W roku 2007 we wsppracy z redakcj miesicznika branowego Poligrafika zrealizowaem badanie ankietowe z wykorzystaniem kwestionariusza z ankiety 2005(2). Kwestionariusz zosta rozesany do prenumeratorw magazynu. Odpowiedziay na ni anonimowo 34 przedsibiorstwa. Odpowiedzi maych i rednich przedsibiorstw wykazyway podobny rozkad jak odpowiedzi w badaniach przeprowadzonych w roku 20052. Taki rezultat zdaje si potwierdza poprawno wczeniejszych bada. W celu zilustrowania zachowa innowacyjnych w firmach, ktre zostay zlikwidowane, przedstawiem trzy studia przypadkw spord zbadanych podmiotw: drukarnia TRIADA, drukarnia Wydawnictwa PAW Spka z o.o. i PRINT Polska Spka z o.o. Firmy te naleay do sektora MP poligraficznych i rozwijay si dynamicznie w latach 1990-2002. Kada z nich stosowaa najnowsze technologie poligraficzne i rozwizania organizacyjne. Analiza porwnawcza tych przedsibiorstw powinna odpowiedzie na pytanie o przyczyny upadku tych innowacyjnych firm. Wszystkie analizy statystyczne zostay dokonane z uyciem pakietu Statistica. 4.2. Charakterystyka badanych populacji Forma prawna i kapita Zbiorowo badan w 2005 r. stanowiy mae i rednie przedsibiorstwa prywatne dziaajce w sektorze poligraficznym w rnych formach prawnych. Natomiast w ankiecie 2004 forma prowadzenia dziaalnoci gospodarczej nie zostaa uwzgldniona. W ankiecie 2005(1) zdecydowan wikszo, bo 57 przedsibiorstw (65,5%), stanowiy podmioty dziaajce na podstawie wpisu do ewidencji go2

11

Cetera W., Gociska A.: Barometr Poligrafiki. Poligrafika 2007/6, s. 32-36.

Program bada empirycznych

spodarczej. Z kolei 13 przedsibiorstw (14,9%) prowadzio dziaalno jako spki cywilne i taka sama liczba przedsibiorstw bya spkami z ograniczon odpowiedzialnoci. Jedynie dwa przedsibiorstwa (2,3%) reprezentoway kapita mieszany joint venture (dwie ankietowane firmy nie odpowiedziay na to pytanie). Poza tym wrd badanych przedsibiorstw 4 byy zakadami pracy chronionej. Wrd zlikwidowanych firm badanych w ankiecie 2005(2) - 13 (43,3%) dziaao na podstawie wpisu do ewidencji gospodarczej, 9 (30,0%) byo spkami z ograniczon odpowiedzialnoci, 4 (13%) spkami cywilnymi i rwnie 4 spdzielniami. Struktur badanych firm wedug form wasnoci przedstawiono w tabeli 40.
wpis do ewidencji spka cywilna spka jawna
13 14,9%

razem

spka z o.o

spdzielnia

joint venture

brak odpowiedzi

Tabela 40: Forma prawna badanych przedsibiorstw

ankieta 2005(1)

87 100%

57 65,5%

13 14,9%

0 0,0%

2 2,3%

2 2,3%

ankieta 2005(2) firmy zlikwidowane

30 100%

13 43,3%

4 13,3%

9 30,0%

4 13,3%

0 0,0%

0 0,0%

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Badane przedsibiorstwa (ankieta 2005(1) i ankieta 2005(2)) w zdecydowanej wikszoci reprezentoway kapita krajowy 112 (96%); w dwch przypadkach (1,5%) byy to spki joint venture. W strukturze populacji firm zlikwidowanych w porwnaniu ze struktur zbadan w ankiecie 2005(1) widoczna staje si wiksza reprezentacja osb prawnych (spki i spdzielnie). Taka forma prawna prowadzenia dziaalnoci gospodarczej moga mie wpyw na przyszy los tych podmiotw. Wyksztacenie kierownikw Zdecydowana wikszo kierujcych nimi menederw, bo 96 (62,7%), miaa wyksztacenie wysze (tabela 41). Wyksztacenie rednie miao 53 (34,6%) menederw, a jedynie 4 (2,7%) deklarowao wyksztacenie zawodowe. Wrd przedsibiorstw badanych w ankiecie 2005(1) byo 57 (65,6%) menederw z wyszym wyksztaceniem. Natomiast 30 (34,4%) osb legitymowao si wyksztaceniem rednim.

11

Skazani na wyobrani Tabela 41: Wyksztacenie kierownikw badanych firm poligraficznych w prbach z 2004 r. i 2005 r. oraz firm zlikwidowanych
wyksztacenie wysze wyksztacenie rednie wyksztacenie zawodowe

ankieta 2004

96

62,7%

53

34,6%

2,7%

ankieta 2005(1)

57

65,6%

30

34,4%

0%

ankieta 2005(2)

15

50,0%

15

50,0%

0%

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Rozkad wyksztacenia menederw w firmach objtych ankiet 2004 i ankiet 2005(1) by podobny (wykres 2). Rnice w rozkadzie nie przekraczay 3 punktw procentowych. Natomiast ankieta 2005(2) dotyczya jedynie firm zlikwidowanych, zatem dobr prby nie mia charakteru losowego zbadano wszystkie przedsibiorstwa, ktrych waciciele, menederowie lub syndycy byli dostpni.
Wykres 2: Wyksztacenie menederw w badanych firmach

0% zawodowe 0% 2,70% 50,00% rednie 34,40% 34,60% 50,00% wysze

ankieta 2005(2) ankieta 2005(1) ankieta 2004

65,60% 62,70% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00% 70,00%

0,00%

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Rozkad danych dotyczcych wyksztacenia menederw w grupie przedsibiorstw poligraficznych odbiega od rozkadu wynikw podobnych bada odniesionych do ogu maych i rednich przedsibiorstw
120

Program bada empirycznych

w Polsce (wykres 3). W roku 20013 wrd wacicieli lub szefw firm 132 (44,0%) miao wyksztacenie wysze (podyplomowe specjalistyczne, wysze techniczne, wysze ekonomiczno-menederskie i wysze inne), 120 (40,0%) miao wyksztacenie rednie oglnoksztacce i rednie techniczne, 26 (13,0%) zawodowe, 4 (2,0%) podstawowe, a 2 (1,0%) odmwio odpowiedzi.

Wykres 3: Porwnanie wyksztacenia kadry menederskiej w MP ogem oraz w maych i rednich przedsibiorstwach poligraficznych w roku 2005

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Na tle caego sektora MP poziom wyksztacenia menederw firm poligraficznych przedstawia si korzystnie wysze wyksztacenie miao wicej menederw badanych firm poligraficznych w porwnaniu z menederami caego sektora MP w Polsce (rnica 20 pp).

Badania przeprowadzone 3-14 wrzenia 2001 roku przez GfK Polonia na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsibiorczoci miay okreli sytuacj maych i rednich przedsibiorstw. Badaniem objto firmy zatrudniajce do 50 osb z nastpujcych bran: usugi turystyczne, obsuga nieruchomoci, informatyka, dziaalno prawnicza, rachunkowo, doradztwo, prowadzenie prac badawczo-rozwojowych, wynajem maszyn i samochodw, budownictwo, handel hurtowy i detaliczny. Ogem przeprowadzono 300 bezporednich bada kwestionariuszowych, po 60 w kadej brany i po 100 w kadym regionie (centralnym, wschodnim i zachodnim; pominito region pnocny uwaga autora).

121

Skazani na wyobrani

Zawody kadry kierowniczej Badane populacje pod wzgldem reprezentowanych zawodw byy zrnicowane. Wrd kierownikw firm poligraficznych (w roku 2004) tylko dwch (1,3%) zadeklarowao posiadanie wyksztacenia poligraficznego (tabela 42). Natomiast wrd innych zawodw byy dwie osoby (1,3%) z wyksztaceniem rolniczym i jedna (0,6%) z medycznym. Najwicej, bo a 42 osoby (27,5%) zadeklaroway wyksztacenie techniczne, 39 osb (25,5%) oglne. Wyksztaceniem ekonomicznym legitymowao si 17 osb (11,1%), humanistycznym 6 osb (3,9%), plastycznym 3 osoby (1,9%). Jednak ze wzgldu na brak wielu odpowiedzi na to pytanie (26,8%), rzeczywisty rozkad zawodw z ankiety 2004 jest nieznany. W przypadku ankiety 2005(1) i ankiety 2005(2) dysponuj pen informacj o strukturze zawodowej populacji. W ankiecie 2005(1) najwiksz grup zawodow stanowili mechanicy, byo ich 18 (20,7%). Drugi najliczniej reprezentowany zawd to ekonomici 10 (11,5%). Poligrafw byo tylko 8 (9,2%), w tym dwie osoby z zawodem maszynisty offsetowego. Wrd wystpujcych w badanej populacji menederw byo po piciu (5,7%) elektrykw, informatykw i inynierw budownictwa. Inne reprezentowane zawody to: chemicy, elektronicy, plastycy i prawnicy po 3 (3,4%) oraz maszynici offsetowi, nauczyciele, absolwenci AWF i socjolodzy po dwie (2,3%). Warto zwrci uwag , e 9 menederw miao unikalne zawody byli to na przykad: ksidz, filolog, psycholog, reyser, fizyk, a nawet lekarz. Na pytanie o zawd nie odpowiedziao 9 menederw. W rozmowach uzupeniajcych ustaliem, e z pewnoci nie byli to poligrafowie. Najliczniej wrd zawodw menederw firm badanych w ankiecie 2005(2) byli reprezentowani poligrafowie byo ich 14 (46,7%). O poow mniej byo ekonomistw 7 (23,3%). Mechanikw, informatykw, chemikw i historykw byo po 2 (6,7%). Jedna (3,3%) osoba bya elektronikiem. Uwag zwraca stosunkowo dua reprezentacja poligrafw w ankiecie 2005(2), a wic w firmach, ktre zostay zlikwidowane w tym miejscu mona sformuowa wniosek, e wyksztacenie poligraficzne nie jest warunkiem wystarczajcym osignicia sukcesu w dziaalnoci gospodarczej w sektorze poligraficznym. Poza tym rozkad zawodw w badanej populacji nie pozwala na okrelenie czy kierunek wyksztacenia menedera ma wpywu na innowacyjno kierowanych przez nich przedsibiorstw. Wymaga to dalszych, pogbionych bada.

122

Program bada empirycznych zawd ankieta 2005(1) ankieta 2005(2) Tabela 42: Zawody kadry kierowniczej w ankietowanych firmach

mechanik ekonomista poligraf elektryk informatyk in. budownictwa chemik elektronik plastyk prawnik magister wf nauczyciel socjolog filolog fizyk technik administracji reyser specjalista ds. reklamy ksidz psycholog papiernik lekarz historyk bd

18 10 8 5 5 5 3 3 3 3 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 9

20,7% 11,5% 9,2% 5,7% 5,7% 5,7% 3,4% 3,4% 3,4% 3,4% 2,3% 2,3% 2,3% 1,1% 1,1% 1,1% 1,1% 1,1% 1,1% 1,1% 1,1% 1,1% 0,0% 10,3%

2 7 14 0 2 0 2 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0

6,7% 23,3% 46,7% 0,0% 6,7% 0,0% 6,7% 3,3% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 6,7% 0,0%

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

123

Skazani na wyobrani

Wiek kierownikw W przeprowadzonych badaniach pytanie o wiek kierownika firmy zadaem w ankiecie 2005(1) i ankiecie 2005(2) (wykres 4). Wiek kierownikw przedsibiorstw poligraficznych badanych w ankiecie 2005(1) waha si od 25 do 64 lat. rednia wieku to 44 lata i 8 miesicy (odchylenie standardowe rozkadu normalnego 9,99). rednia wieku menederw badanych w ankiecie 2005(2) wyniosa 55 lat i 3 miesice (odchylenie standardowe rozkadu normalnego 5,53). Menederowie zlikwidowanych przedsibiorstw byli starsi od menederw dziaajcych firm rednio o 11 lat. Wynika z tego, e ci pierwsi (ankieta 2005(2)) zdobywali w wikszoci dowiadczenie przed rokiem 1989. Natomiast wikszo menederw z firm badanych w ankiecie 2005(1) rozpocza ycie zawodowe w okresie transformacji. Przedsibiorstwa zarzdzane przez starszych menederw byy likwidowane czciej ni te, ktrymi zarzdzali modsi menederowie.
Wykres 4: Wiek kierownikw badanych maych i rednich przedsibiorstw poligraficznych

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

124

Program bada empirycznych

Struktura zatrudnienia Z danych statystycznych GUS4 za rok 2005 wynika, e 65,4% maych i rednich firm poligraficznych w Polsce zatrudnia przecitnie nie wicej ni 9 osb. Natomiast 32% przedsibiorstw zatrudnia od 10 do 49 pracownikw, a tylko 2,6% firm daje zatrudnienie od 40 do 249 pracownikom kada. Struktura zatrudnienia w badanych przedsibiorstwach w ankiecie 2004 i ankiecie 2005(1) r. bya podobna do rozkadu zatrudnienia opublikowanego przez GUS dla sektora przedsibiorstw poligraficznych (wykres 5). Najwiksze rnice (do 10 pp.) wystpoway w grupie przedsibiorstw zatrudniajcych do 9 osb. Rozbieno ta wynika z faktu, e znaczna cz tych najmniejszych przedsibiorstw uwzgldnianych w statystykach GUS, to firmy jednoosobowe, ktrych charakter dziaania polega na samozatrudnieniu5.
Wykres 5: Struktura firm wedug liczby zatrudnionych w badanych populacjach w roku 2005

65,4 0-9 36,7 55,7 58,6 32 10-49 33,6 2,6 50-249 16,7 6,3 7,8 0 10 20 30 40 50 46,7 38

poligrafia w Polsce ankieta 2005(2) ankieta 2005(1) ankieta 2004

60 70

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada i danych GUS)

Odmiennie od opisanego rozkadu przedstawia si zatrudnienie w zlikwidowanych przedsibiorstwach poligraficznych (ankieta 2005(2)). Najliczniej byy reprezentowane wrd nich przedsibiorstwa zatrudniajce od 10 do 49 osb (46,7%). Natomiast firm zatrudniajcych od 50 do 249 osb byo 16,7% (niemal trzykrotnie wicej ni rednia w tym przedziale).
Statystyczny Przemysu. GUS. Warszawa 2006. Przykadem s graficy i maszynici, ktrzy rejestrujc dziaalno gospodarcz, wiadcz usugi (prac) na rzecz jednego podmiotu. Za wykonane usugi wystawiaj faktur, unikajc w ten sposb nadmiernych zobowiza publiczno-prawnych (przyp. autora).
4 Rocznik 5

125

Skazani na wyobrani

Histogramy zatrudnienia w przedsibiorstwach badanych w ankiecie 2004, ankiecie 2005(1) i ankiecie 2005(2) s podobne i przedstawiono je na wykresie 6. rednie zatrudnienie w firmach badanych w 2004 r. wynosio 14,9 osb (maksymalne zatrudnienie to 120 pracownikw). Natomiast firmy badane w ankiecie 2005(2) zatrudniay rednio 15,7 pracownika (najwiksze zatrudnienie to 200 pracownikw). Odchylenie standardowe dla rozkadw zatrudnienia w ankietach 2005(1) i 2005(2) wynioso odpowiednio 27,3 i 22,1. rednie zatrudnienie w zlikwidowanych firmach to 24,9 osb (odchylenie standardowe 20,6). Przedsibiorstwa zlikwidowane zatrudniay od 2 do 66 pracownikw. Wiksze zatrudnienie w zlikwidowanych przedsibiorstwach moe sugerowa wpyw tej cechy na likwidacj firmy.
Wykres 6: Rozkady zatrudnienia w badanych przedsibiorstwach

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Przedstawione powyej wielkoci zatrudnienia w przypadku ankiety 2005(1) i ankiety 2004 dotycz daty badania, czyli odpowiednio roku 2005 i 2004. Natomiast w przypadku firm zlikwidowanych podano wielko zatrudnienia w roku ich likwidacji. Badane firmy poligraficzne (ankieta 2005(1)) w 1995 roku zatrudniay cznie 524 pracownikw (tabela 43). W roku 2005 zatrudnienie wynosio 1240 pracownikw. Jedynie w roku 2000, roku schodzenia gospodarki, zmniejszyo si ono w stosunku do roku poprzedniego o 59 osb (6,7%). Ponad dwukrotny wzrost zatrudnienia w latach 1995-2005 (o 136,6%) wiadczy o szybkim rozwoju sektora poligraficznego.
12

Program bada empirycznych Tabela 43: Zatrudnienie w firmach istniejcych (ankieta 2005(1)) w latach 1995-2005

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

liczba zatrudnionych zmiana w stosunku do 1995 [%]

524

573

618

697

886

827

896

1013

1122

1217

1240

0,0

9,4

17,9

33,0

69,1

57,8

71,0

93,3

114,1

132,3

136,6

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Wiek firmy redni wiek badanych przedsibiorstw wynosi 13,1 lat dla firm z ankiety 2005(1) oraz 14,1 lat dla firm zlikwidowanych (odchylenie standardowe odpowiednio 5,3 i 4,6). Rozkad wieku badanych podmiotw przedstawiono na wykresie 7. Dwa najstarsze dziaajce przedsibiorstwa powstay przed 1980 r., trzy najmodsze w 2004 r. Najwicej przedsibiorstw powstawao w pierwszych latach transformacji 1989-1996. Przyrost liczby dziaajcych przedsibiorstw poligraficznych (ankieta 2005(1)) pozostaje zgodny z przebiegiem krzywej logistycznej (wykres 8). Z przebiegu tego wykresu wynika, e etap ilociowego rozwoju przedsibiorstw poligraficznych zakoczy si.

Wykres 7: Rozkad wieku badanych firm poligraficznych

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

12

Skazani na wyobrani Wykres 8: Rozwj populacji przedsibiorstw poligraficznych (ankieta 2005(1))

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Stosowane instrumenty reklamy Badane firmy z ankiety 2005(1) w latach 2000-2005 niezmiennie wskazyway na internet jako najwaniejszy rodek reklamy. W roku 2004 wasne kontakty znalazy si na drugim miejscu, za w 2000 r. spady na czwart pozycj. Najmniejsze znaczenie w roku 2004 przypisano ogoszeniom prasowym, ktre w roku 2000 i 2001 zajmoway drugie miejsce (tabela 44). Co ciekawe, menederowie z firm zlikwidowanych w wikszoci nie odpowiedzieli na to pytanie. Czterech byych kierownikw, ktrzy okrelili znaczenie wykorzystywanych rodkw reklamy w roku likwidacji firmy, wskazao internet, nastpnie wasne kontakty, targi, wydawnictwa i ogoszenia prasowe. Wysokie znaczenie internetu jako rodka reklamy dobrze wiadczy o umiejtnoci wykorzystywania tej nowej technologii w pracy przedsibiorstwa. Natomiast wzrost znaczenia wasnych kontaktw z jednej strony sugeruje pozaprodukcyjne relacje midzy menederami przedsibiorstw a ich klientami, z drugiej za oznacza utrwalanie pozycji przedsibiorstwa wynikajcej z satysfakcji klientw.

12

Program bada empirycznych

rodek reklamy internet 2000 1 2001 1 2002 1 2003 1 2004 1

Tabela 44: Znaczenie rodkw reklamy w badanych firmach (ankieta 2005(1))

wasne kontakty

targi

wydawnictwa

ogoszenia prasowe

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Sposoby finansowania inwestycji Badane firmy stosoway rne sposoby finansowania inwestycji (tabela 45). Firmy badane w ankiecie 2005(1) najczciej wskazyway na kapita wasny 52 (59,77%) przedsibiorstw. Ponadto 39 (44,83%) firm wymienio leasing, a 28 (32,18%) kredyt. Tylko 8 (9,20%) korzystao z poyczek, a jedna z kapitau venture capital. W przypadku przedsibiorstw, ktre zostay zlikwidowane, a dla 26 (86,67%) kapita wasny by sposobem finansowania inwestycji. Z kredytu korzystao 13 (43,33%) firm, natomiast z leasingu 5 (16,67%).
forma finansowania ankieta 2005(1) ankieta 2005(2) firmy zlikwidowane 26 86,67%

kapita wasny

52

59,77%

leasing

39

44,83%

16,67%

Tabela 45: Wykorzystanie form finansowania inwestycji przez badane firmy poligraficzne

kredyt

28

32,18%

13

43,33%

poyczki

9,20%

0,00%

venture capital

1,15%

0,00%

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

12

Skazani na wyobrani

Wykres 9: Formy finansowania inwestycji

Tak wic charakterystyczn cech finansowania inwestycji realizowanych przez badane przedsibiorstwa poligraficzne by bardzo duy udzia rodkw wasnych jako jedynego rda kapitau (wykres 9). Jednoczenie 20% badanych przedsibiorstw wykorzystywao tylko leasing, a 2% jedynie kredyt. 46% badanych firm stosowao mieszane formy finansowania inwetylko kapita wasny stycji.
32%

tylko leasing 20%

tylko kredyt 2%

czone formy finansowania 46%

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

W badanych przedsibiorstwach sabo wykorzystywano instrumenty finansowania inwestycji. Udzia kapitaw wasnych by stosunkowo duy. Na podstawie rozmw przeprowadzonych z menederami badanych firm mona sformuowa tez, e przyczyn maego udziau finansowania zewntrznego bya niech instytucji finansowych do wsppracy z maymi i rednimi przedsibiorstwami. Wykorzystanie funduszy unijnych Z przeprowadzonych bada wynika, e w niewielkim stopniu przedsibiorstwa wykorzystyway fundusze unijne dla potrzeb dziaalnoci innowacyjnej (tabela 46). Tylko 8 (9,20%) firm badanych w ankiecie 2005(1) potwierdzio korzystanie z funduszy unijnych, 31 (35,63%) odpowiedziao negatywnie, ale a 39 (44,83%) zapowiedziao, e zwrci si o te fundusze w przyszoci. Tylko 7 (8,05%) drukar przyznao, e nie ma zamiaru korzysta z tej formy finansowania. adna z firm zlikwidowanych nie korzystaa ze wsparcia finansowego funduszy unijnych.

130

Program bada empirycznych

wykorzystanie funduszy unijnych tak nie ma zamiar nie planuje 8 31 39 7 % 9,20% 35,63% 44,83% 8,05%

Tabela 46: Wykorzystanie funduszy unijnych przez firmy poligraficzne (ankieta 2005(1))

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Eksport Wrd badanych firm (ankieta 2005(1)) a 59 (67,8%) nie eksportowao w 2005 r. swojej produkcji (tabela 47). Natomiast 21 (24,1%) firm eksportowao produkcj na Zachd, a 6 (6,9%) na Wschd. W odniesieniu do 3 (3,4%) przedsibiorstw eksport odbywa si w obu kierunkach. W czterech przypadkach nie uzyskano odpowiedzi. Najwikszy wzrost liczby firm eksportujcych nastpi w latach 2002-2005 (wykres 10).
ankieta 2005(1) nie eksportuje eksport na Zachd eksport na Wschd w tym na Wschd i Zachd 59 21 6 3 67,8% 24,1% 6,9% 3,4% ankieta 2005(2) firmy zlikwidowane 25 3 2 0 83,33% 10,00% 6,67% 0,00%

Tabela 47: Eksport produkcji firm poligraficznych

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Spord firm, ktre zostay zlikwidowane, a 25 (83,33%) nie eksportowao swojej produkcji. Natomiast 3 (10%) eksportoway na Zachd, a 2 (6,67%) na Wschd.
Wykres 10: Wzrost liczby eksportujcych firm poligraficznych (I firmy istniejce, ankieta 2005(1), Z firmy zlikwidowane, ankieta 2005(2))

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Wzrost liczby firm eksportujcych swoj produkcj daje dobre wiadectwo przedsibiorstwom poligraficznym.

131

Skazani na wyobrani

Szkolenia pracownikw Spord firm badanych w ankiecie 2005(1) tylko 23 (26,44%) zadeklaroway, e prowadziy szkolenia dla pracownikw (bez szkole bhp), natomiast wrd firm zlikwidowanych byo takich przedsibiorstw 9 (30%). Jednoczenie organizowane szkolenia zwizane byy gwnie z uruchamianiem nowych urzdze i prowadzili je ich dostawcy. Tak maa dbao o wiedz pracownika jest niepokojca. Certyfikaty Wrd badanych firm tylko 16 (18,39,1%) miao certyfikat jakoci, a jedna prowadzia proces certyfikacji i znajdowaa si na etapie audytu wewntrznego. Natomiast w firmach zlikwidowanych jedynie 4 (13,33%) uzyskay certyfikaty. Pierwszy certyfikat uzyskano w 1998 r. (wykres 11). W roku 2000, w okresie przedakcesyjnym, badane firmy otrzymay 10 certyfikatw.
Wykres 11: Wzrost liczby certyfikatw w przedsibiorstwach poligraficznych

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Aktywno w dziedzinie certyfikacji bya prb zmierzenia si z wymaganiami Unii. W ocenie autora do certyfikacji przywizywano nadmiern wag. Jednak samo uzyskanie certyfikatw (zarwno dotyczcych procesu jak i produktu) dobrze wiadczy o przedsibiorstwach. Posiadanie certyfikatu nie byo warunkiem wystarczajcym podniesienia konkurencyjnoci.
132

Program bada empirycznych

Na tle caego sektora MP wyksztacenie menederw firm poligraficznych przedstawia si korzystnie wysze wyksztacenie ma wicej menederw badanych firm poligraficznych w porwnaniu z menederami caego sektora MP w Polsce. Jednoczenie wyksztacenie poligraficzne nie jest warunkiem wystarczajcym osignicia sukcesu w dziaalnoci gospodarczej w sektorze poligraficznym. Ponadto zwraca uwag fakt, e przedsibiorstwa zarzdzane przez starszych menederw byy likwidowane czciej ni te, w ktrych zarzdzali modsi menederowie. W firmach zlikwidowanych byo rwnie wysze rednie zatrudnienie ni w firmach, ktre nadal istniej. Firmy zlikwidowane nie korzystay ze wsparcia finansowego funduszy unijnych. We wszystkich badanych przedsibiorstwach sabo wykorzystywano instrumenty finansowania inwestycji, a udzia kapitaw wasnych w finansowaniu inwestycji by stosunkowo duy. Z przeprowadzonych bada wyania si rwnie niepokojco maa dbao o wiedz pracownika.

133

Skazani na wyobrani

5. Innowacyjno badanych przedsibiorstw

5.1. Innowacje w badanych MP Spord 87 firm zbadanych w ankiecie 2005(1) a w 27 (31%) nie zrealizowano adnych innowacji w latach 2000-2005. Natomiast w pozostaych przedsibiorstwach, w ktrych zrealizowano innowacje wikszo miaa charakter innowacji technologicznych w 49 firmach (56,3%) (tabela 48). Byy to innowacje procesowe polegajce najczciej na pierwszym zastosowaniu nowych technologii, takich jak CtF i CtP oraz uruchomienie produkcji z uyciem nowych maszyn drukujcych. W 27 firmach (31%) zrealizowano innowacje organizacyjne, a marketingowe w 26 (29,9%). Innowacje organizacyjne polegay na zmianach struktury organizacyjnej przedsibiorstw w wyniku wdraania nowych technologii. Innowacje marketingowe obejmoway przede wszystkim zastosowanie nowych rodkw reklamy. W kilku przypadkach menederowie tworzyli dziay obsugi klienta, wpisujc w zakres obowizkw m.in. obsug przetargw, reklam i monitorowanie rynku. W takich przedsiwziciach kryj si zarazem innowacje organizacyjne i marketingowe, ktre s konsekwencj wczeniejszych inwestycji zwikszajcych moliwoci produkcyjne. Natomiast wrd 30 przedsibiorstw zlikwidowanych innowacje technologiczne wprowadzio 10, czyli 1/3, a innowacje organizacyjne oraz marketingowe po 7 firm (23,3%). A 10 przedsibiorstw nie wprowadzio adnych innowacji i by to odsetek nieco gorszy ni w przypadku firm istniejcych. W 75 firmach (64,1%) planowano wprowadzenie innowacji w latach 2006-2010 (tabela 49). Planowano znacznie wicej innowacji marketingowych liczba firm, ktre je planoway wzrosa do 41 (47,1%). Jednoczenie przewidywano spowolnienie wprowadzania innowacji technologicznych i organizacyjnych. W przedsibiorstwach poligraficznych wiksz wag zaczto bowiem przywizywa do wykorzystania osignitych moliwoci produkcyjnych. W latach 2000-2006 wrd wprowadzonych innowacji, zarwno w przedsibiorstwach badanych w ankiecie 2005(1) jak i w firmach zlikwidowanych (ankieta 2005(2)), dominoway innowacje technologiczne. Jednoczenie przedsibiorstwa zlikwidowane w porwnaniu z tymi, ktre przetrway badany okres, zdecydowanie rzadziej realizoway innowacje technologiczne, organizacyjne i marketingowe. W planowanych innowacjach zwraca uwag czstsze ni we wczeniejszym okresie siganie przez przedsibiorstwa po innowacje marke134

Innowacyjno badanych przedsibiorstw

tingowe i organizacyjnie, co pozytywnie wiadczy o szerszym wykorzystywaniu ich kapitau intelektualnego.

innowacje technologiczne organizacyjne marketingowe ankieta 2005(1) liczba firm 49 27 26 % badanych firm 56,3 31 29,9 ankieta 2005(2) liczba firm 10 7 7 % badanych firm 33,3 23,3 23,3

Tabela 48: Liczba przedsibiorstw, ktre wprowadziy innowacje w latach 2000-2005

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada) Uwaga: Badane przedsibiorstwa wprowadzay innowacje w rnej konfiguracji std liczba firm, ktre wprowadziy innowacje jest wiksza od wielkoci badanej populacji.
innowacje technologiczne organizacyjne marketingowe liczba firm 52 29 41 % firm planujcych innowacje 59,8 33,3 47,1

Tabela 49: Liczba przedsibiorstw, ktre planuj innowacje w latach 2006-2010 (ankieta 2005(1))

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

W 27 przedsibiorstwach z ankiety 2005(1), w ktrych wprowadzono w latach 2000-2005 innowacje organizacyjne lub marketingowe, warto produkcji przypadajca na jednego pracownika wynosia w roku 2005 199.512,15 z. Natomiast w 60 firmach, ktre nie wprowadziy takich innowacji, warto produkcji wyniosa tylko 118.527,51 z/pracownika. Okrelenie podobnych relacji w przypadku firm zlikwidowanych (ankieta 2005(2)) nie byo moliwe nie uzyskaem odpowiedzi dotyczcych wielkoci produkcji. 5.2. Powody wprowadzania innowacji i ich rda Najczciej wymienianym powodem wprowadzania innowacji przez firmy badane w ankiecie 2005(1) byo denie do zmniejszenia kosztw (tabela 50) tak odpowiedziao 57 menederw (65,5%). Na popraw jakoci, jako powd wprowadzania innowacji, wskazao 55 menederw (63,2%), a na zwikszenie oferty 46 (52,9%). Utrzymanie udziau w rynku byo powodem wprowadzenia innowacji w 44 przedsibiorstwach (50,6%), natomiast zdobycie nowych rynkw krajowych w 39 (44,8%). Zwikszenie udziau w rynku byo powodem
135

Skazani na wyobrani

wprowadzenia innowacji w 32 przedsibiorstwach (36,8%). Zdobycie nowych rynkw zagranicznych to powd wprowadzenia innowacji w 22 (25,2%) firmach. Najmniej menederw inspirowao si wyrwnaniem standardw jakociowych produkcji 18 (20,7%) oraz wymaganiami ochrony rodowiska 16 (18,4%). Natomiast w firmach zlikwidowanych najwaniejszym powodem wprowadzania innowacji byo zwikszenie oferty tak odpowiedziao 12 menederw (40%). Z kolei 9 menederw (30%) wskazao na obnienie kosztw, a 8 (26,7%) na popraw jakoci. Zdobycie nowych rynkw inspirowao 7 (23,3%) menederw, a tylko 5 (16,7%) kierowao si zdobyciem rynkw zagranicznych. Wreszcie 4 firmy (13,3%) wprowadzay innowacje dc do zwikszenia swojego udziau w rynku, a 3 (10%) majc nadziej na utrzymanie udziau w rynku. Wskazywane przez przedsibiorcw powody wprowadzania innowacji w obu ankietach (ankieta 2005(1) i (2)) okrelaj sposoby i obszary, w ktrych firmy poszukiway przewagi konkurencyjnej. Innowacje realizowane z myl o mniejszych kosztach, wyszej jakoci, zwikszeniu oferty i utrzymaniu udziau w rynku byy przedsiwziciami wskazujcymi na ofensywny kierunek dziaa na lokalnym rynku (wykres 12). Jednoczenie przedsibiorstwa badane w ankiecie 2005(1) wykazyway zdecydowanie wicej powodw wprowadzania innowacji ni przedsibiorstwa zlikwidowane.
Tabela 50: Powody wprowadzania innowacji w badanych firmach poligraficznych
ankieta 2005(1) powd wprowadzenia innowacji liczba firm 57 55 46 44 39 32 22 18 16 2 % badanych firm 65,5 63,2 52,9 50,6 44,8 36,8 25,3 20,7 18,4 2,3 ankieta 2005(2) liczba firm 9 8 12 3 7 4 5 % badanych firm 30 26,7 40 10 23,3 13,3 16,7

obnienie kosztw poprawa jakoci zwikszenie oferty utrzymanie udziau w rynku zdobycie nowych rynkw krajowych zwikszenie udziau w rynku zdobycie rynkw zagranicznych wyrwnanie standardw jakoci wymagania ochrony rodowiska inne

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

13

Innowacyjno badanych przedsibiorstw

W mniej ni w 40% przypadkw wskazano powody, dziki ktrym wprowadzane innowacje miay umoliwi przedsibiorstwom poligraficznym zwikszenie udziau w rynku, w tym rwnie zagranicznym. Wyrwnanie standardw jakociowych produkcji oraz wymagania ochrony rodowiska byy tymi obszarami dziaa, ktre nie przynosiy szybkich efektw ekonomicznych. Ich rezultaty mona byo zmierzy w wieloletniej perspektywie i dlatego byy najrzadziej wymienianymi powodami wprowadzania innowacji.
inne wymagania ochrony rodowiska wyrwnanie standardw jakoci zdobycie rynkw zagranicznych zwikszenie udziau w rynku zdobycie nowych rynkw krajowych utrzymanie udziau w rynku zwikszenie oferty poprawa jakoci obnienie kosztw 26,7% 30,0% 10,0% 40,0% 2,3% 18,4% 20,7% 16,7% 13,3% 23,3% 25,3% 36,8% 44,8% 50,6% 52,9% 63,2% 65,5% ankieta 2005(1) ankieta 2005(2) firmy zlikwidowane

Wykres 12: Powody wprowadzania innowacji w badanych firmach poligraficznych

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

rdem wprowadzanych innowacji w firmach badanych w ankiecie 2005(1) byo najczciej kupno nowej technologii zmaterializowanej w maszynach i urzdzeniach produkcyjnych 54 (62,1%) wskazania (tabela 51). Na kolejnych miejscach znalazy si: wasne pomysy 42 (48,3%), kooperacja przemysowa 21 (24,1%) oraz kopiowanie obcych rozwiza 14 (16,1%) wskaza. Najmniej znaczce rda innowacji w firmach poligraficznych to zakup licencji 3 (3,5%) i umowa joint venture 1 (1,2%). Stosunkowo czste wskazywanie na wasne pomysy jako rdo innowacji moe wskazywa na niski poziom innowacji ograniczony rodkami finansowymi. Natomiast przedsibiorstwa, ktre zostay zlikwidowane, wskazay tylko jedno rdo innowacji, czyli kupno nowych technologii 12 (40%). wiadczy to o mniejszej aktywnoci zlikwidowanych przedsibiorstw we wprowadzaniu innowacji (wykres 13).
13

Skazani na wyobrani Tabela 51: rda innowacji wprowadzanych w badanych firmach poligraficznych
ankieta 2005(1) rdo wprowadzanych innowacji liczba firm kupno nowej technologii wasne pomysy kooperacja przemysowa kopiowanie obcych rozwiza inne zakup licencji umowa JV zakup wzoru/know-how 54 42 21 14 4 3 1 % badanych firm 62,1 48,2 24,5 16,1 4,6 3,5 1,2 ankieta 2005(2) liczba firm 12 % badanych firm 40

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Wprowadzajc innowacje, przedsibiorstwa poligraficzne w wikszoci kupoway nowe urzdzenia i w ten sposb realizujc innowacje technologiczne zwikszay swoje moliwoci produkcyjne. Nowe w wielu przypadkach oznaczao pierwsze zastosowanie znanej wczeniej za granic technologii. Kupowano zatem maszyny z drugiej rki, pochodzce z zagranicy, ktre na polskim rynku miay walory innowacji. Mona to okreli jako transfer techniki ucielenionej. Tak pojmowana innowacyjno stwarzaa tylko chwilow przewag konkurencyjn. Nowe technologie w rzeczywistoci byy bowiem obecne na rynku europejskim ju kilkanacie lat i rosnce wymagania rynku w stosunku do jakoci usug poligraficznych szybko udowodniy ich znikom warto. Z przedstawionych danych wynika, e wrd przedsibiorstw zlikwidowanych dominujcym powodem wprowadzania innowacji byo zwikszenie oferty, a jedynym rdem wprowadzanych innowacji kupno nowej technologii. To wskie traktowanie innowacji przez firmy zlikwidowane w porwnaniu z przedsibiorstwami, ktre przetrway okres 2000-2005, mogo przyczyni si do likwidacji tych pierwszych. Natomiast w przedsibiorstwach badanych w ankiecie 2005(1) znaczne zrnicowanie powodw wprowadzanych innowacji i ich rde jest pozytywn przesank ich dalszego funkcjonowania.
13

Innowacyjno badanych przedsibiorstw Wykres 13: rda innowacji w badanych firmach poligraficznych

umowa JV

0% 1,2% 0%

ankieta 2005(1)

zakup licencji

ankieta 2005(2) firmy zlikwidowane

3,5%

inne

0%

4,6%

kopiowanie obcych rozwiza

0%

16,1%

kooperacja przemysowa

0%

24,5%

wasne pomysy

0%

48,2% 40%

kupno nowej technologii

62,1%

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

5.3. Instytucje wsppracujce w procesie wprowadzania innowacji W procesie wprowadzania innowacji ankietowane firmy najczciej wsppracoway z dostawcami maszyn i urzdze produkcyjnych (tabela 52). Tak odpowiedziao 41 menederw (47,1%) z firm badanych w ankiecie 2005(1). Na wspprac z odbiorcami wskazao 36 (41,9%), a na kooperantw 21 (24,1%) ankietowanych. Po 11 menederw (12,6%) wsppracowao z firmami konsultingowymi, agencjami i instytucjami samorzdowymi oraz firmami konkurencyjnymi. Tylko 5 firm (5,8 %) wsppracowao z orodkami transferu technologii i informacji oraz po 1 (1,2%) z wyszymi uczelniami i jednostkami badawczo-rozwojowymi. adna firma nie wsppracowaa z instytutami PAN oraz inkubatorami i parkami technologicznymi. Z kolei menederowie zlikwidowanych firm nawizali wspprac w procesie innowacyjnym jedynie z dostawcami 7 wskaza (23,3%), odbiorcami 5 (16,7%) i kooperantami rwnie 5 (16,7%). Jak wida zbir instytucji, z ktrymi wsppracowali w procesie wprowadzania innowacji menederowie firm zlikwidowanych nie by zrnicowany. Menederowie ci, niestety, nie poszukiwali wsparcia poza najbliszym otoczeniem przedsibiorstwa. W przedsibiorstwach badanych w ankiecie 2005(1) i 2005(2) rodzaj wprowadzanych innowacji determinowa zarwno ich rda, jak i instytucje wsppracujce (wykres 14). Dostawcy nowych technologii, np. maszyn drukujcych, z ktrymi wsppracowano najczciej, wspierali procesy in13

Skazani na wyobrani

nowacyjne w firmach poligraficznych z oczywistych powodw finansowych. Jednoczenie pojawiajcy si na polskim rynku nowi klienci przedsibiorstw poligraficznych stawiali przed nimi nowe wymagania produkcyjne oraz jakociowe i jako odbiorcy mieli rwnie udzia (mniejszy ni dostawcy) w procesach innowacyjnych realizowanych w tych przedsibiorstwach.
Tabela 52: Instytucje, z ktrymi ankietowani wsppracowali w procesie wprowadzania innowacji
ankieta 2005(1) liczba firm 41 3 21 11 11 11 5 3 1 1 1 % badanych firm 47,1 41,9 24,1 12,6 12,6 12,6 5,8 3,5 1,2 1,2 1,2 ankieta 2005(2) liczba firm  5 5 % badanych firm 23,3 16,7 16,7

instytucje wsppacujce w procesie wprowadzania innowacji dostawcy odbiorcy kooperanci firmy konsultingowe agencje i instytucje samorzdowe konkurenci orodki transferu technologii i informacji inne instytucje stowarzyszajce wysze uczelnie instytuty badawczo-rozwojowe instytuty PAN inkubatory, parki technologiczne

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada) Wykres 14: Instytucje, z ktrymi ankietowani wsppracowali w procesie wprowadzania innowacji
inkubatory, parki technologiczne instytuty PAN instytuty badawczo-rozwojowe wysze uczelnie instytucje stowarzyszajce inne orodki transferu technologii i informacji konkurenci agencje i instytucje samorzdowe firmy konsultingowe kooperanci odbiorcy dostawcy 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 1,2% 0,0% 1,2% 0,0% 1,2% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 3,5% 5,8% 12,6% 12,6% 12,6% 16,7% 16,7% 23,3% 24,1% 41,9% 47,1% ankieta 2005(1) ankieta 2005(2) firmy zlikwidowane

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

140

Innowacyjno badanych przedsibiorstw

Powyszy wykres potwierdza wiksze zrnicowanie instytucji wsppracujcych w procesie wprowadzania innowacji z firmami badanymi w ankiecie 2005(1) w porwnaniu z przedsibiorstwami zlikwidowanymi (ankieta 2005(2)). Menederowie tych ostatnich zawyli krg instytucji, z ktrymi wsppracowali w procesie wprowadzania innowacji jedynie do trzech (i to z najbliszego otoczenia dostawcw, odbiorcw i kooperantw). Moim zdaniem druga pozycja odbiorcw wrd instytucji wsppracujcych w procesie wprowadzania innowacji wskazuje na ich niedocenienie przez menederw. W ankietowanych przedsibiorstwach poligraficznych (ankieta 2005(1)) najwysz wydajno pracy, czyli warto produkcji przypadajc na jednego pracownika, osigna drukarnia, ktra w procesie wprowadzania innowacji technologicznych wsppracowaa z jednostk badawczo-rozwojow1. W tym konkretnym przypadku innowacja polegaa na uruchomieniu druku na trudnym podou (np. folia, papiery metalizowane itp.). Pomoc JBR-u polegaa nie tylko na uruchomieniu nowej technologii, ale rwnie na przeszkoleniu zaogi, a take sigaa etapu wczeniejszego projektowania caej inwestycji (z budowaniem nowej, klimatyzowanej hali wcznie). Po okresie rozruchu produkcji w zakadzie osignito sprzeda 277.777,78 z w roku 2005 na pracownika (tabela 53). Produkcja bya nie tylko innowacyjna, ale i niezwykle atrakcyjna dla odbiorcw. Stan ten znacznie uatwi prac dziau handlowego firmy.
firmy wsppracujce z: JBR-em odbiorcami orodkami transferu technologii wyszymi uczelniami instytucjami stowarzyszajcymi dostawcami kooperantami agencjami i instytucjami samorzdowymi konkurentami firmami konsultingowymi
1

warto produkcji sprzedanej na 1 pracownika 277 777,78 199 715,13 191 626,79 166 666,70 166 000,70 145 877,63 127 602,45 125 692,08 106 840,95 99 811,02

Tabela 53: Warto sprzeday przypadajcej na jednego pracownika w roku 2005

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada) Ten konkretny przypadek dotyczy zagranicznego JBR-u istniejcego przy jednym z najwikszych koncernw poligraficznych, producenta maszyn poligraficznych w Heidelbergu (Niemcy) (przyp. autora).

141

Skazani na wyobrani

Firmy, ktre wsppracoway w procesie wprowadzania innowacji z odbiorcami osigny znacznie gorsze wyniki ni przedsibiorstwo wsppracujce z JBR-em, ale znacznie lepsze ni z dostawcami. rednia warto produkcji przypadajcej na jednego pracownika wyniosa w nich w 2005 roku 199.715,13 z/pracownika. Wartoci te byy jeszcze mniejsze w przedsibiorstwach, ktre wsppracoway z orodkami transferu technologii (191.626,79 z) i z wyszymi uczelniami (166.666,70 z). W przedsibiorstwach wsppracujcych z dostawcami wydajno bya jeszcze nisza i wynosia 145.877,63 z. Z kolei w przypadku wsppracy z kooperantami wynosia 127.602,45 z, z agencjami i instytucjami samorzdowymi 125.692,08 z, a konkurentami 106.840,95 z. Najmniejsz warto produkcji przypadajcej na jednego pracownika (99.811,02 z) osigay przedsibiorstwa poligraficzne, ktre wsppracoway z firmami konsultingowymi. Posumowujc, wysok wydajno przyniosa wsppraca z odbiorcami (klientami). Jednoczenie ankietowani menederowie najczciej wymieniali dostawcw jako instytucje, z ktrymi wsppracuj w procesie innowacji (tabela 53). Jednak osignita dziki tej wsppracy wydajno bya stosunkowo maa. Tym samym zachowania innowacyjne maych i rednich przedsibiorstw poligraficznych w Polsce s inspirowane gwnie przez dostawcw sprztu produkcyjnego (urzdze i technologii), co ogranicza rozwj tych firm na rynku w przyszoci. 5.4. Zmiany w strukturze organizacyjnej firm W badanych firmach w ankiecie 2005(1) innowacje organizacyjne oznaczay wprowadzanie zmian w strukturze przedsibiorstwa, ktre polegay przede wszystkim na tworzeniu nowych dziaw dotyczyo to 36 (41,9%) przedsibiorstw (tabela 54). W 19 podmiotach (21,8%) powoano centra zyskw. Natomiast w 14 (16,1%) zlikwidowano niektre dziay, a w 16 (18,4%) starano si spaszczy struktur poprzez likwidacj porednich szczebli zarzdzania. Nowe dziay w firmach zlikwidowanych (ankieta 2005(2)) utworzyo tylko 10 menederw (33,3%), a w 3 przedsibiorstwach (10%) zrezygnowano z niektrych dziaw. Jednoczenie menederowie w firmach zlikwidowanych nie utworzyli centrw zysku. W tej dziedzinie aktywno menederw firm, ktre przetrway, zdecydowanie przewyszaa aktywno menederw przedsibiorstw zlikwidowanych. Jednoczenie badane w ankiecie 2005(1) podmioty planoway wprowadzanie kolejnych zmian o charakterze organizacyjnym, na pierwszym miejscu
142

Innowacyjno badanych przedsibiorstw

stawiajc tworzenie nowych dziaw 29 firm (33,3%), a take tworzenie centrw zysku 15 (17,3%) oraz spaszczenie struktury 10 (11,5%). Najmniej planowanych zmian w strukturze dotyczyo likwidacji dziaw w 3 zakadach pracy (3,5%).
zmiany wprowadzone zmiany w strukturze organizacyjnej przedsibiorstw
ankieta 2005(1) % liczba firm badanych firm liczba firm ankieta 2005(2) firmy zlikwidowane % badanych firm liczba firm

zmiany planowane
ankieta 2005(1) % badanych firm

utworzenie niektrych dziaw utworzenie centrw zysku likwidacja niektrych dziaw spaszczenie struktury inne

36 19 14 16 5

41,4 21,9 16,1 18,4 5,8

10

33,3

29 15

33,3 17,3 3,5 11,5 5,8

Tabela 54: Zmiany w strukturze organizacyjnej badanych przedsibiorstw poligraficznych

10

3 10 5

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Tak wic menederowie badanych firm doszli do wniosku, e czas zmian ju si dla nich skoczy. Planowano wyranie mniej przedsiwzi w porwnaniu z zakresem wczeniej przeprowadzonych zmian. Taka postawa moe w przyszoci by przyczyn gorszej pozycji na rynku, a nawet doprowadzi do likwidacji przedsibiorstwa. 5.5. Cele podejmowanych dziaa innowacyjnych Dominujcym celem podejmowanych dziaa innowacyjnych w przedsibiorstwach badanych w ankiecie 2005(1) byo zapewnienie utrzymania wacicieli, co w praktyce oznaczao utrzymanie miejsca pracy, otrzymywanie godziwego wynagrodzenia i zapewnienie utrzymania na staro (tabela 55). Na tak odpowied wskazali menederowie 61 firm (70,1%). Nieco mniej, bo 54 ankietowanych (62,1%) wskazao na osignicie najwyszej jakoci usug, a 52 (59,8%) na zwikszenie zyskw. Natomiast 37 menederw (42,5%) wrd celw podejmowanych dziaa wymieniao osignicie znaczcej pozycji na lokalnym rynku. Uniwersalno usug wskazao 33 menederw (37,9%). Najmniej badanych za cel podejmowanych dziaa innowacyjnych uznao wejcie na rynki zagraniczne 19 przedsibiorstw (31%) oraz osignicie znaczcej pozycji na rynku krajowym 27 (21,8%).
143

Skazani na wyobrani

Menederowie z firm zlikwidowanych, badanych w ankiecie 2005(2), mieli odmienne preferencje (wykres 15). Najczciej wskazywanym celem podejmowanych dziaa innowacyjnych byo zwikszenie zyskw 14 (46,7%). W kolejnej grupie 11 menederw (36,7%) wymienio denie do zapewnienia utrzymania, a nastpnych 10 (33,3%) osignicie znaczcej pozycji na lokalnym rynku. Po siedem wskaza (23,3%) dotyczyo osigania najwyszej jakoci usug i ich uniwersalnoci oraz znaczcej pozycji na rynku krajowym. Najmniej menederw, bo tylko 5 (16,7%), wskazao na denie do wejcia na rynki unijne. Menederowie w firmach zlikwidowanych sabo definiowali cele podejmowanych dziaa. Najczciej motywowao ich zwikszenie zysku. Inne cele wskazywali rzadziej, co z pewnoci osabiao dziaalno innowacyjn w tych przedsibiorstwach w porwnaniu z przedsibiorstwami z ankiety 2005(1).
Tabela 55: Cele podejmowanych dziaa innowacyjnych w badanych przedsibiorstwach poligraficznych
cele podejmowanych dziaa innowacyjnych ankieta 2005(1) liczba firm 61 54 52 37 33 27 19 1 % badanych firm 70,1 62,1 59,8 42,5 37,9 31 21,8 1,2 ankieta 2005(2) firmy zlikwidowane liczba firm 11 7 14 10 7 5 7 % badanych firm 36,7 23,3 46,7 33,3 23,3 16,7 23,7

zapewnienie utrzymania osignicie najwyszej jakoci usug zwikszenie zyskw znaczca pozycja na rynku lokalnym uniwersalno usug wejcie na rynki unijne znaczca pozycja na rynku krajowym inne

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada) Wykres 15: Cele podejmowanych dziaa innowacyjnych w badanych przedsibiorstwach poligraficznych
0,0% 1,2% 23,7% 21,8% 16,7% 23,3% 31,0% 37,9% 33,3% ankieta 2005(1) ankieta 2005(2) firmy zlikwidowane

inne znaczca pozycja na rynku krajowym wejcie na rynki unijne

uniwersalno usug znaczca pozycja na rynku lokalnym zwikszenie zyskw osignicie najwyszej jakoci usug zapewnienie utrzymania

42,5% 46,7% 59,8%

23,3% 36,7%

62,1% 70,1%

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

144

Innowacyjno badanych przedsibiorstw

5.6. Wykorzystywane technologie informacyjne Technologie informacyjne oddziaywuj na ca gospodark. Ich wdraanie jest w pewnym sensie miar wraliwoci przedsibiorstw na najnowsze osignicia naukowo-techniczne. Niestety w Polsce zastosowanie technologii informacyjnych nie zaley jedynie od determinacji menederw, ale w duym stopniu uwarunkowane jest moliwociami technicznymi istniejcej infrastruktury telekomunikacyjnej, ktra skutecznie opnia wdraanie tych technologii. W przypadku sektora poligraficznego czno internetowa jest dzisiaj integraln czci procesu produkcyjnego (transmisja zbiorw graficznych, komunikacja z podwykonawcami itp.). Natomiast wykorzystywanie technologii informacyjnych w innych obszarach (wspomaganie zarzdzania, programy kalkulacyjne) jest ju wynikiem dziaania kadry kierowniczej indywidualnych przedsibiorstw. W badanych firmach (ankieta 2005(1)) internet zosta wykorzystany po raz pierwszy w 1994 r. Do roku 1997 uywano go jedynie w 7 przedsibiorstwach. Lata 1998-2001 to okres, w ktrym znacznie zwikszya si liczba podmiotw stosujcych t technologi. W 2005 r. ju 75 (86,2%) badanych firm korzystao z internetu, ktry zaspokaja nie tylko potrzeby komunikacyjne, lecz take informacyjne. Postp w technologii kompresji obrazu umoliwi bowiem przesyanie drog elektroniczn plikw graficznych, co usprawnio rwnie proces produkcyjny, eliminujc kopotliwe przesyanie nonikw pamici z zawartoci prac poligraficznych. Wzrost wykorzystania internetu w poligrafii jest dobrym przykadem dyfuzji innowacji i jest zgodny z przebiegiem krzywej logistycznej (wykres 16).
Wykres 16: Pierwsze zastosowanie internetu w firmach poligraficznych ankieta 2005(1)

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

145

Skazani na wyobrani

W przypadku firm zlikwidowanych proces wdraania technologii internetowej przebiega odmiennie (wykres 17). Pierwsze dwie firmy zastosoway internet w roku 1994. W 1998 r. dwie nastpne zdecydoway si na wykorzystanie tej technologii i w 2000 r. kolejne dwie, przy czym byy to ostatnie wdroenia internetu w populacji firm, ktre w przyszoci zostay zlikwidowane. W tej grupie badanych podmiotw z internetu korzystao tylko 20% firm.
Wykres 17: Wykorzystanie internetu w zlikwidowanych firmach poligraficznych ankieta 2005(2)

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Pierwsze oprogramowanie kalkulacyjne w badanych firmach pojawio si w 1992 r. (wykres 18). Przedsibiorstwa powoli wdraay now technologi. Tempo wdraania tego rodzaju oprogramowania byo zdecydowanie wiksze w firmach badanych w ankiecie 2005(1) ni w przedsibiorstwach z ankiety 2005(2). Do roku 1994 zaledwie 2 (2,3%) z badanych w tej ankiecie podmiotw stosowao programy kalkulacyjne. Wrd firm badanych w ankiecie 2005(1) szybko zwikszyo si zainteresowanie tym narzdziem. W roku 2000 wzrost by najwikszy liczba firm stosujcych oprogramowanie kalkulacyjne podwoia si w stosunku do roku poprzedniego i wyniosa 28 (32,2%). Ostatnie wdroenie oprogramowania kalkulacyjnego w tych przedsibiorstwach miao miejsce w roku 2003 stosoway je wwczas 34 firmy (39,1%). Natomiast wrd firm zlikwidowanych zainteresowanie oprogramowaniem kalkulacyjnym byo nieco mniejsze w roku 2000 korzystao z niego tylko 7 (23,1%) przedsibiorstw. W tym samym czasie zaledwie 3 (10%) firmy zlikwidowane wykorzystyway oprogramowania kalkulacyjne. Proces wdraania tego oprogramowania ilustruje prawy diagram wykresu podpisany stan Z.
14

Innowacyjno badanych przedsibiorstw

Wykres 18: Pierwsze zastosowanie oprogramowania kalkulacyjnego

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

W latach 1994-1997 tylko jedna z badanych w ankiecie 2005(1) firm wykorzystywaa oprogramowanie wspierajce zarzdzanie (wykres 19). W roku 1998 doczya do niej druga. Dopiero w 2000 r. przybyo 10 firm wykorzystujcych oprogramowanie wspierajce zarzdzanie. W roku 2003 ich liczba wzrosa do 24 (27,6%). Wrd firm zlikwidowanych oprogramowanie wspomagajce zarzdzanie zostao zastosowane po raz pierwszy w 1998 r. przez dwie firmy (6,6%). Natomiast od roku 2000 byo takich firm ju 5 (16,6%).
Wykres 19: Data pierwszego zastosowania oprogramowania wspierajcego zarzdzanie

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

14

Skazani na wyobrani

Technologia CtF (Computer to Film), znana na wiecie od poowy lat osiemdziesitych, w badanych przedsibiorstwach zostaa zastosowana po raz pierwszy dopiero w 1994 r. (wykres 20). Mimo stosunkowo wysokiej ceny, liczba przedsibiorstw poligraficznych korzystajcych z CtF szybko si zwikszaa. W 2000 r. 18 (20,7%) firm badanych w ankiecie 2005(1) wykorzystywao t technologi, a w roku 2004 do tego grona doczya jeszcze jedna (na wykresie schemat oznaczony stan I). Natomiast wrd podmiotw zlikwidowanych tylko 2 (6,7%) firmy wykorzystyway technologie CtF. Byy to podmioty, ktre zastosoway CtF w roku 1998 (na wykresie schemat oznaczony stan Z). Jak wida firmy, ktre zakoczyy swoj dziaalno do roku 2005 nie angaoway si w t technologi.
Wykres 20: Data pierwszego zastosowania CtF

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Nowoczeniejsz, alternatywn technologi w stosunku do CtF, jest technologia CtP (Computer to Plate), ktra pojawia si w polskiej poligrafii w drugiej poowie lat dziewidziesitych (wykres 21). CtP znacznie skracaa czas przygotowania materiaw do druku oraz poprawiaa jako odwzorowania obrazu. W firmach badanych w ankiecie w 2005(1) pierwsze zastosowanie CtP miao miejsce w 1999 roku. Dopiero od 2003 r. liczba firm wykorzystujcych CtP zwikszya si do 16 (18,4%). W 2005 r. byo ich ju 29 (33,3%). W badanych zlikwidowanych firmach (ankieta 2005(2)) po raz pierwszy CtP zostaa zastosowana w roku 1995 w 3 (10%) przypadkach. Kolejne dwa wdroenia miay miejsce w roku 1999. Nietrudno zauway, e menederowie z firm zlikwidowanych niechtnie podchodzili do nowej technologii. Zarwno internet jak i caa technologia informacyjna stawiaa przed menederami wymagania wykraczajce poza obszary cile poligraficzne. Niech do zastosowania technologii informacyjnych miaa wpyw na spadek konkurencyjnoci przedsibiorstw, ktre zostay zlikwidowane.
14

Innowacyjno badanych przedsibiorstw Wykres 21: Data pierwszego zastosowania CtP (I firmy istniejce, ankieta 2005(1), Z firmy zlikwidowane, ankieta 2005(2))

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

5.7. Technologia a zdolnoci produkcyjne przedsibiorstw W latach 1995-2005 zdolnoci produkcyjne badanych przedsibiorstw, ustalone w ankiecie 2005(1), znacznie wzrosy (tabela 56). W przypadku maszyn wierformatowych (drukujcych w formacie a3 lub b3) liczba zespow drukujcych zwikszya si w latach 1995-2005 ze 101 do 124 (wzrost o 22,8%). W odniesieniu do maszyn pformatowych (a2 lub b2) liczba zespow zwikszya si ze 149 do 211 (41,6%). Najwikszy wzrost nastpi w grupie maszyn penoformatowych (drukujcych w formacie a1 lub b1). Liczba zespow drukujcych zwikszya si tutaj z 26 do 104 (300%)2.
format zespow drukujcych liczba zespow drukujcych 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

a3/b3 a2/b2 a1/b1

101 149 26

99 157 26

122 167 26

127 228 52

128 234 67

132 263 78

131 249 92

127 252 116

123 218 127

124 208 121

Tabela 56: Liczba i format zespow drukujcych 2005 w badanych przedsibiorstwach 124 w latach 1995-2005
211 104

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Najwikszy wzrost liczby zespow drukujcych nastpi w latach 19972000. Ju w roku 1997 przybyy 23 maszyny drukujce w formacie a3/b3. Do roku 2002 liczba zespow wierformatowych w badanych drukarniach zwikszya si do 132, natomiast do roku 2005 zmniejszya si do 124.
Cetera W.: Rozwj przemysu poligraficznego w Polsce. Ekonomika i Organizacja Przedsibiorstwa, 2007(2).
2

14

Skazani na wyobrani

Podobnie w grupie maszyn pformatowych, liczba zespow zwikszaa si do roku 2000 (wykres 22). W roku tym ankietowane firmy miay 263 zespoy drukujce w formacie a2/b2. Do roku 2005 liczba ta zmalaa do 211. W odniesieniu do maszyn penoformatowych (a1/b1) liczba zespow drukujcych zwikszaa si od roku 1997 (26 zespow drukujcych) do roku 2003 (127 zespow drukujcych). Przez dwa kolejne lata liczba ta spada do 104. Zwikszanie liczby zespow drukujcych nie ilustruje jednak rzeczywistego wzrostu moliwoci produkcyjnych badanych firm poligraficznych. Zakadajc prost zaleno midzy formatem maszyny drukujcej a wielkoci zadrukowanej powierzchni (pomijajc prdko druku), otrzymamy wielkoci przedstawione w tabeli 573. Takie zestawienie daje lepsze przyblienie rzeczywistych moliwoci produkcyjnych w badanych przedsibiorstwach.
Wykres 22: Liczba i format zespow drukujcych w badanych przedsibiorstwach w latach 1995-200
300 250 200 150 100 50 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 a3/b3 a2/b2 a1/b1

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada) Tabela 57: Zdolnoci produkcyjne zespow drukujcych w latach 1995-2005

format zespow drukujcych

zdolnoci produkcyjne zespow drukujcych w przeliczeniu na arkusze a3/b3 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

a3/b3 a2/b2 a1/b1

101 298 104

99 314 104

122 334 104

127 456 208

128 468 268

132 526 312

131 498 368

127 504 464

123 436 508

124 416 484

124 422 416

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada) Jeli zaoymy, e wszystkie maszyny drukuj z podobn prdkoci, to maszyny drukujce w formacie a2/b2 s dwukrotnie wydajniejsze od maszyn drukujcych w formacie a3/b3. Natomiast maszyny drukujce w formacie a1/b1 w porwnaniu z urzdzeniami formatu a3/b3 maj czterokrotnie wiksz wydajno, za w porwnaniu z urzdzeniami formatu a2/b2 dwukrotnie wiksz.
3

150

Innowacyjno badanych przedsibiorstw

Uwzgldniajc format druku maszyn drukujcych, moemy zauway znaczny wzrost zdolnoci produkcyjnych w firmach drukujcych na maszynach pformatowych (wykres 23). Od roku 2003 drukarnie pracujce na maszynach penoformatowych charakteryzoway si najwikszymi zdolnociami produkcyjnymi. W 2005 r. relacja ta zmienia si nieznacznie na korzy maszyn pformatowych. Zmieniay si w tym czasie preferencje klientw: zmniejszay si nakady drukowanych zlece przy jednoczenie wikszej dbaoci o jako druku. Zatem powysza zmiana bya pozytywn reakcj na zmieniajce si zapotrzebowanie klientw firm poligraficznych zastosowanie maszyn pformatowych miao swoje ekonomiczne uzasadnienie.
600 500 400 300 200 100 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

a3/b3 a2/b2 a1/b1

Wykres 23: Wydajno maszyn drukujcych w latach 1995-2005

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

5.8. Stosowane technologie pomocnicze W roku 1990 pierwsze dwie (2,3%) firmy badane w ankiecie 2005(1) dysponoway moliwoci foliowania wykonywanych prac (wykres 24). Do roku 2004 ich liczba zwikszya si do 34 (39,1%). Wrd przedsibiorstw, ktre zostay zlikwidowane, tylko 2 (6,7%) wykorzystyway wczeniej t technologi. Uszlachetnianie drukw technik UV4 stosoway w 2005 roku 24 (27,6%) firmy (wykres 25). Pierwsze zastosowanie lakierowania UV miao miejsce w 1990 r. Najwikszy wzrost zastosowa tej technologii mia miejsce
Metoda uszlachetniania druku za pomoc lakierw utrwalanych promieniami UV. S to modyfikowane ywice, fotoinicjatory, ktre inicjuj proces polimeryzacji, dodatki, ktre modyfikuj wasnoci optyczne i inne. Lakiery UV schn w wyniku tworzenia przez polimery (ywice) dugich wiza.
4

151

Skazani na wyobrani

w latach 1995-2000. adne przedsibiorstwo, ktre zostao zlikwidowane, nie stosowao tej technologii. W badanych przedsibiorstwach pierwsze falcerki, czyli urzdzenia do skadania arkuszy, zastosowano ju w 1985 r. (wykres 26). Wykonane prace falcowa mogo w 2003 r. 70 (80,0%) drukar badanych w ankiecie 2005(1) i 14 (46,7%) firm, ktre zostay zlikwidowane.
Wykres 24: Wykorzystanie technologii pomocniczych foliowanie drukw (I firmy istniejce, ankieta 2005(1), Z firmy zlikwidowane, ankieta 2005(2))

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada) Wykres 25: Liczba firm stosujcych lakierowanie UV

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Pierwsze urzdzenia do klejenia pudeek zastosowano w firmach badanych w ankiecie 2005(1) w roku 1984 byy to 2 (2,2%) drukarnie (wykres 27). Od 2004 r. 23 (26,4%) drukarnie oferoway klientom usug klejenia pudeek. W roku 1988 wrd firm zlikwidowanych (ankieta 2005(2)) byo ich 3 (10%), a od roku 1994 klejenie pudeek wykonywao 5 (16,7%) podmiotw. Jednak z przeprowadzonych wywiadw z wacicielami ankietowanych przedsibiorstw wynika, e klejenie pudeek nie zawsze jest wykonywane
152

Innowacyjno badanych przedsibiorstw

z uyciem automatycznych urzdze. W mniejszych zakadach operacja ta jest wykonywana najczciej rcznie lub pautomatycznie.
Wykres 26: Liczba firm, ktre dysponoway urzdzeniami do skadania drukw (I firmy istniejce, ankieta 2005(1), Z firmy zlikwidowane, ankieta 2005(2))

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Po raz pierwszy opraw zeszytow zastosowano w roku 1985 w jednej z firm badanych w ankiecie 2005(1) (wykres 28). W 2005 r. byo ich ju 60 (69,0%). Natomiast w 1985 r. 3 (10%) firmy spord zlikwidowanych pniej oferoway klientom ten rodzaj oprawy, a w 2003 r. 12 (40%) przedsibiorstw.
Wykres 27: Liczba firm, ktre wiadczyy usug klejenia pudeek (I firmy istniejce, ankieta 2005(1), Z firmy zlikwidowane, ankieta 2005(2))

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Pierwsze usugi polegajce na oprawie klejonej oferowano w firmach badanych w ankiecie 2005(1) w roku 1988 (wykres 29). W kolejnych latach liczba urzdze do oprawy klejonej systematycznie si zwikszaa i w 2004 r. byo ich ju 41 (47,1%). Od roku 1985 opraw klejon oferowano w 3(10%) firmach, ktre zostay zlikwidowane. W 2005 r. usug t wiadczyo 12 (40%) drukar potem zlikwidowanych.
153

Skazani na wyobrani Wykres 28: Liczba firm, ktre wykonyway opraw zeszytow (I firmy istniejce, ankieta 2005(1), Z firmy zlikwidowane, ankieta 2005(2))

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada) Wykres 29: Liczba firm, ktre wykonyway opraw klejon (I firmy istniejce, ankieta 2005(1), Z firmy zlikwidowane, ankieta 2005(2))

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Pierwsze usugi oprawy twardej badane firmy oferoway ju w roku 1988. Ten rodzaj oprawy w roku 2004 wykonywao 11 (12,6%) badanych firm poligraficznych (wykres 30). adna zlikwidowana firma nie stosowaa tego rodzaju oprawy. Spiralowanie w firmach badanych w ankiecie 2005(1) stosowano od 1993 r. w 2 (2,3%) przedsibiorstwach (wykres 31). W roku 2004 firm wiadczcych takie usugi byo 22 (25,3%). Natomiast tylko 2 (6,7%) firmy zlikwidowane wykonyway spiralowanie od roku 1994. Sztancowanie stosowano od 1985 r. W 2004 r. 40 (45,9%) firm badanych w ankiecie 2005(1) wiadczyo t usug, ktr od 1985 r. oferoway 2 drukarnie (1,7%) (wykres 32). Pierwsze sztancowanie oferowano w 1989 r. w 3 (10%) firmach zlikwidowanych. Od roku 1998 byo ich ju 7 (23,3%). Wymienione wyej technologie pomocnicze nie naleay do technologii typu high-tech. Jednak ich zastosowanie znacznie poszerzao rnorod154

Innowacyjno badanych przedsibiorstw

no wiadczonych usug i odpowiadao na zapotrzebowanie klientw. To zapotrzebowanie znacznie czciej rozpoznawali menederowie z ankiety 2005(1). Natomiast menederowie z firm zlikwidowanych (ankieta 2005(2)) byli bierni wobec oczekiwa rynku.
12 10 8 6
Liczba obs.
6 5 5 5 6 10 11

Wykres 30: Liczba firm, ktre wykonyway opraw tward

4 2 0

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

6 - pierwsze zastosowanie oprawa twarda

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada) Wykres 31: Liczba firm, ktre wykonyway sztancowanie i spiralowanie (I firmy istniejce, ankieta 2005(1), Z firmy zlikwidowane, ankieta 2005(2))

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

W latach 1995-2005 badane przedsibiorstwa poligraficzne aktywnie reagoway na potrzeby klientw stosujc obok druku rnorodne technologie poligraficzne. Zdecydowanie mniejsz ofert usug miay przedsibiorstwa, ktre zostay zlikwidowane. Trudno jednak, na podstawie przeprowadzonych bada, jednoznacznie okreli przyczyn biernoci w tej dziedzinie menederw w firmach zlikwidowanych: nie dostrzegali potrzeb klientw lub ich sytuacja ekonomiczna nie pozwalaa na wprowadzenie dodatkowych technologii.
155

Skazani na wyobrani

W zdecydowanej wikszoci drukarnie badane w ankiecie 2005(1) zwracay uwag nie tylko na zwikszenie mocy produkcyjnych poprzez instalacje nowych maszyn drukujcych, lecz rwnie na skrcenie czasu i popraw jakoci produkcji poprzez zastosowanie nowych technologii przygotowania druku, takich jak CtF i CtP. Technologie takie jak pokrywanie drukw lakierem UV, czy foliowanie, znacznie zwikszay atrakcyjno wykoczenia prac.
Wykres 32: Liczba firm, ktre wykonyway sztancowanie (I firmy istniejce, ankieta 2005(1), Z firmy zlikwidowane, ankieta 2005(2))

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Zwraca rwnie uwag pozytywna reakcja menederw przedsibiorstw poligraficznych na technologie informacyjne szczeglnie internet by technologi szybko przez nich wdraan. Potwierdza to bliski kontakt sektora poligraficznego z najnowszymi technologiami.

15

Wpyw menederw na innowacyjno przedsibiorstw

6. Wpyw menederw na innowacyjno przedsibiorstw

W 31 przedsibiorstwach zarzdzanych przez menederw z wyszym wyksztaceniem zrealizowano innowacje technologiczne, w 22 innowacje organizacyjne, i w 19 innowacje marketingowe (ankieta 2005(1) tabela 58). Natomiast wrd przedsibiorstw zarzdzanych przez menederw ze rednim wyksztaceniem w 18 firmach zrealizowano innowacje technologiczne, w 5 organizacyjne i w 7 innowacje marketingowe. W przytoczonych danych zwraca uwag zrnicowana aktywno innowacyjna przedsibiorstw w zalenoci od wyksztacenia kierujcych nimi menederw. Wrd przedsibiorstw, ktrych menederowie posiadali wyksztacenie wysze, 54,4% firm zrealizowao innowacje technologiczne. W przedsibiorstwach, ktrymi kierowali menederowie ze rednim wyksztaceniem byo 60% zrealizowanych innowacji technologicznych. Zatem menederowie ze rednim wyksztaceniem, w porwnaniu z menederami z wyszym wyksztaceniem, nieco wiksz wag przywizywali do innowacji technologicznych. W latach 2000-2005 menederowie z wyszym wyksztaceniem w porwnaniu z menederami posiadajcymi wyksztacenie rednie wykazali zdecydowanie wiksz aktywno w realizacji innowacji organizacyjnych i marketingowych (wykres 33). Innowacje organizacyjne zrealizowao 38,6% firm poligraficznych kierowanych przez osoby z wyksztaceniem wyszym i tylko 16,7% z wyksztaceniem rednim. W przypadku zrealizowanych innowacji marketingowych, 33,3% firm byo kierowanych przez absolwentw wyszych uczelni i tylko 23,3% przez absolwentw szk rednich.
innowacje zrealizowane w latach 2000-2005 wyksztacenie technologiczne liczba firm wysze rednie 31 18 % badanych firm 54,4 0 organizacyjne liczba firm 22 5 % badanych firm 38,6 16,7 marketingowe liczba firm 19 7 % badanych firm 33,3 23,3

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Tabela 58: Innowacje zrealizowane w latach 2000-2005 w przedsibiorstwach poligraficznych zarzdzanych przez menederw z wyszym i rednim wyksztaceniem (ankieta 2005(1))

Z przeprowadzonych bada wynika wic, e w przedsibiorstwach poligraficznych, w ktrych kierownicze stanowiska zajmowali menederowie ze rednim wyksztaceniem zrealizowano jedynie nieznacznie wicej innowacji technologicznych.

15

Skazani na wyobrani Wykres 33: Aktywno innowacyjna przedsibiorstw poligraficznych zarzdanych przez menederw z wyszym i rednim wyksztaceniem

60,0% 54,4%

wysze

rednie

38,6% 33,3%

23,3% 16,7%

t echnologiczne

organizacyjne

market ingowe

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

W przypadku innowacji planowanych, przedsibiorstwa zarzdzane przez menederw z wyksztaceniem wyszym wypady ju zdecydowanie korzystniej ni te, w ktrych kierownicze stanowiska zajmowali menederowie ze rednim wyksztaceniem (tabela 59). Innowacje technologiczne na lata 2006-2010 planowao bowiem 36 (a 63,6%) przedsibiorstw kierowanych przez menederw z wyszym wyksztaceniem i tylko 16 (53,3%) firm kierowanych przez menederw ze rednim wyksztaceniem (wykres 34). W przypadku innowacji organizacyjnych i marketingowych planowanych na lata 2006-2010 przewaga aktywnoci przedsibiorstw zarzdzanych przez menederw z wyszym wyksztaceniem jest wyrana. Innowacje organizacyjne planoway 22 (38,6%) przedsibiorstwa, za innowacje marketingowe 33 (57,9%) firmy zarzdzane przez menederw z wyszym wyksztaceniem. Wrd przedsibiorstw zarzdzanych przez absolwentw szk rednich, 7(23,3%) planowao innowacje organizacyjne i 8 (26,7%) innowacje marketingowe.
Tabela 59: Innowacje planowane na lata 2006-2010 w badanych przedsibiorstwach zarzdzanych przez menederw z wyszym i rednim wyksztaceniem (ankieta 2005(1))
firmy planowanujce innowacje w latach 2006-2010 wyksztacenie technologiczne liczba firm wysze 36 % badanych firm 63,6 organizacyjne liczba firm 22 % badanych firm 38,6 marketingowe liczba firm 33 % badanych firm 57,9

rednie

16

53,3

23,3

26,7

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

15

Wpyw menederw na innowacyjno przedsibiorstw Wykres 34: Planowane na lata 2006-2010 innowacje w przedsibiorstw poligraficznych zarzdzanych przez menederw z wyszym i rednim wyksztaceniem

63,6%

wysze 53,3%

rednie 57,9%

38,6%

26,7% 23,3%

technologiczne

organizacyjne

marketingowe

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Tak wic menederowie z wyszym wyksztaceniem zdecydowanie czciej ni menederowie ze rednim wyksztaceniem realizowali innowacje organizacyjne i marketingowe. Poza tym take czciej planowali innowacje (technologiczne, marketingowe i organizacyjne) w przyszoci. Jednoczenie kierowane przez nich przedsibiorstwa poszukiway rde przewagi konkurencyjnej take poza technologi. Tak budowana pozycja firmy powinna by trwalsza. 6.1. czenie roli waciciela z funkcj menedera czenie roli waciciela z funkcj menedera pozytywnie wpywao na podejmowanie dziaa innowacyjnych, bowiem a 52 (73,3%) badanych przedsibiorstw poligraficznych, w ktrych waciciel by jednoczenie menederem, wprowadzio w latach 2000-2005 innowacje technologiczne, organizacyjne bd marketingowe (tabela 60). Natomiast tylko 9 (56,3%) przedsibiorstw, w ktrych waciciel nie peni jednoczenie funkcji menedera, wprowadzio w latach 2000-2005 innowacje technologiczne, organizacyjne lub marketingowe. Podobnie relacje te ksztatoway si wrd firm zlikwidowanych. Wrd 22 menederw czcych funkcje kierownicze z rol waciciela 8 (26,7%) zrealizowao innowacje. Natomiast aden meneder, ktry nie by jednoczenie wacicielem, nie podj takich dziaa.
15

Skazani na wyobrani Tabela 60: Wpyw czenia funkcji kierowniczych z rol waciciela na innowacje w badanych przedsibiorstwach
firmy istniejce menederowie liczba menederowie, ktrzy s wacicielami menederowie, ktrzy nie s wacicielami 71 % 81,6 firmy, w ktrych zrealizowano innowacje liczba % 52 73,3 firmy zlikwidowane menederowie liczba 22 % 73,3 firmy, w ktrych zrealizowano innowacje liczba % 12 55

16

18,4

56,3

26,7

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

6.2. Trudnoci w doskonaleniu kierowniczej kadry z punktu widzenia moliwoci wdraania innowacji Rozkad odpowiedzi na pytanie dotyczce trudnoci w doskonaleniu kadry kierowniczej z punktu widzenia moliwoci wdraania innowacji w badanych populacjach jest zrnicowany (tabela 61). Ankietowani menederowie w istniejcych firmach (ankieta 2005(1)) za najpowaniejsz trudno w doskonaleniu kadry kierowniczej uznali zbyt due koszty szkole 48 (55,2%). Pozostae trudnoci w ich ocenie miay mniejsze znaczenie. Brak rodkw na szkolenia wskazao 18 (20,7%) menederw, a 12 (13,8%) wymienio brak specjalistw w regionie. Brak postaw proinnowacyjnych wrd kadry przedsibiorstw podao tylko 11 (12,6%) ankietowanych. Natomiast na brak tego typu oferty szkoleniowej wskazao 10 (11,5%) badanych. Dwch (2,3%) ankietowanych wymienio inne przyczyny, jednak nie zostay one przez nich sprecyzowane.
Tabela 61: Trudnoci w doskonaleniu kierowniczej kadry z punktu widzenia zbyt due koszty szkole moliwoci wdraania brak rodkw na szkolenia innowacji brak specjalistw w regionie brak postaw proinnowacyjnych brak oferty szkoleniowej inne ankieta 2005(2) firmy zlikwidowane % badanych wskazania firm 5 2 2 5 3 16,7 6,7 6,7 16,7 10,0

ankieta 2005(1) wskazania 48 18 12 11 10 2 % badanych firm 55,2 20,7 13,8 12,6 11,5 2,3

10

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Wpyw menederw na innowacyjno przedsibiorstw

Co ciekawe w firmach zlikwidowanych problem trudnoci w doskonaleniu kierowniczej kadry by sabo identyfikowany. Po 5 (16,7%) ankietowanych uznao, e s to zbyt due koszty szkole oraz brak postaw proinnowacyjnych wrd kadry. Na brak oferty szkoleniowej wskazao 3 (10,0%) ankietowanych menederw. Natomiast tylko po 2 ankietowanych wymienio brak rodkw na szkolenia oraz brak specjalistw w regionie. Z wykresu 35 wynika, e prawie wszystkie trudnoci byy sabiej dostrzegane w firmach zlikwidowanych. Na przykad due koszty szkole byy trudnoci ponad trzykrotnie czciej wskazywan przez menederw w firmach istniejcych ni przez menederw z firm zlikwidowanych (odpowiednio 55,2% i 16,7%). Podobne relacje wystpiy w przypadku braku rodkw na szkolenia (20,7% i 6,7%). Na brak postaw proinnowacyjnych wskazao 5 (16,7%) kierownikw z firm zlikwidowanych, a w firmach badanych w ankiecie 2005(1) wymienio go tylko 11 (12,6%) ankietowanych. Odpowiedzi menederw z firm zlikwidowanych wskazuj na relatywnie mniejsze trudnoci w doskonaleniu kadry kierowniczej ni w przypadku odpowiedzi uzyskanych w ankiecie 2005(1) i sugeruj niestety rwnie mniejsze zainteresowanie innowacjami. W firmach zlikwidowanych rzadziej ni w firmach istniejcych podejmowano problematyk innowacyjn, zatem rwnie rzadziej napotykano trudnoci.
inne 0,0% 2,3% 10,0% 11,5% 16,7% 12,6% 6,7% 13,8% 6,7% 20,7% ankieta 2005(1) ankieta 2005(2) firmy zlikwidowane

brak oferty szkoleniowej

brak postaw proinnowacyjnych brak specjalistw w regionie

Wykres 35: Trudnoci w doskonaleniu kadry kierowniczej z punktu widzenia moliwoci wdraania innowacji

brak rodkw na szkolenia

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

6.3. Przygotowanie kadry kierowniczej do wdraania nowych technologii

zbyt due koszty szkole

16,7%

55,2%

Na pytanie dotyczce przygotowania kadry zarzdzajcej do wdraania innowacji ankietowani mogli wybra tylko jedn odpowied spord trzech: przygotowanie dobre, ze i trudno powiedzie. Menederowie z firm ankietowanych w 2005 r. (ankieta 2005(1)) w wikszoci uznali, e przygotowanie wasnej kadry do wdraania nowych technologii jest dobre 35 (40,2%)
11

Skazani na wyobrani

wskaza. Nieco mniej, bo 27 (31,0%) uznao, e trudno to stwierdzi. Natomiast tylko 13 (14,9%) uznao przygotowanie kadry za ze (tabela 62). Na dobre przygotowanie kadry kierowniczej do wdraania nowych technologii wskazao jedynie 4 (13,3%) menederw z firm zlikwidowanych. Z kolei 11 (36,7%) menederw z tych firm uznao, e przygotowanie to trudno oceni, a 9 (30,0%) stwierdzio, e jest ze. Natomiast 6 (20,0%) zlikwidowanych firm nie wybrao adnej odpowiedzi (wykres 36). Kadra kierownicza w przedsibiorstwach poligraficznych objtych ankiet 2005(1) bya, zdaniem ich menederw, dobrze przygotowana do realizacji innowacji. Kierownicy tych firm jedynie w niewielkiej czci negatywnie oceniaj przygotowanie swojej kadry. Natomiast kadra kierownicza w przedsibiorstwach zlikwidowanych bya oceniana zdecydowanie negatywnie. Trudno jednak na podstawie ankiety jednoznacznie okreli, na ile jest to ocena obiektywna, a w jakim stopniu jest efektem subiektywnego spojrzenia ankietowanych kierownikw.
Tabela 62: Przygotowanie kadry do wdraania nowych technologii i realizacji innowacji
ankieta 2005(1) liczba firm 35 27 % badanych firm 40,2 31,0 ankieta 2005(2) firmy zlikwidowane liczba firm 4 11 % badanych firm 13,3 36,7

przygotowanie kadry

dobre trudno powiedzie

ze

13

14,9

30,0

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada) Wykres 36: Przygotowanie kadry do wdraania nowych technologii i realizacji innowacji

45,0% 40,0% 35,0% 30,0% 25,0% 20,0% 15,0% 10,0% 5,0% 0,0%

40,2% 36,7% 31,0%

ankieta 2005(1) ankieta 2005(2) firmy zlikwidowane 30,0%

13,3%

14,9%

dobre

trudno powiedzie

ze

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

12

Zagroenia i bariery dla dziaalnoci innowacyjnej

7. Zagroenia i bariery dla dziaalnoci innowacyjnej

Omwienie zagroe i barier dla dziaalnoci innowacyjnej wymaga uprzedniego omwienia zagroe dla dziaalnoci gospodarczej MP poligraficznych. 7.1. Zagroenia dla dziaalnoci gospodarczej W firmach badanych w ankiecie 2005(1) przedsibiorcy pytani o zagroenia dla dziaalnoci innowacyjnej wymieniali kolejno zmian struktury popytu 61 respondentw (70,1%) oraz nasilajc si konkurencj krajow 52 (59,8%) (tabela 63)1. Natomiast menederowie z firm, ktre zostay zlikwidowane (ankieta 2005(2)) przeciwnie, a w 28 przypadkach (93,3%) wskazali na zagroenia wynikajce z konkurencji krajowej i w 22 (73,3%) na zmian struktury popytu.
zagroenia dla dziaalnoci gospodarczej zmiana struktury popytu konkurencja krajowa zmiana otoczenia prawnego konkurencja zagraniczna upadek brany ankieta 2005(1) liczba firm 61 52 38 31 22 % badanych firm 70,1 59,8 43,7 35,6 25,3 ankieta 2005(2) firmy zlikwidowane liczba firm 22 28 14 9 2 % badanych firm 73,3 93,3 46,7 30 6,7

Tabela 63: Zagroenia dla dziaalnoci gospodarczej wymienione przez menederw badanych firm

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

W przytoczonych powyej danych zwracaj uwag liczne wskazania przez menederw zlikwidowanych firm na siln konkurencj krajow a28 (93,3% respondentw). Zdolno do sprostania konkurencji na rynku krajowym bya oceniana przez nich le rnica we wzgldnym poziomie wskaza midzy firmami istniejcymi a zlikwidowanymi wynosia a 33 pp. (wykres 37). Tylko dwie (6,7%) ankietowane firmy zlikwidowane wskazay na zagroenie upadkiem brany. Natomiast menederowie firm ankietowanych w roku 2005 (ankieta 2005(1)) a w 22 przypadkach (25,3%) wskazali na to zagroenie. Jak wida w firmach, ktre zostay zlikwidowane istniao stosunkowo due poczucie trwaoci sektora.
Zmiana struktury popytu na usugi poligraficzne (np. mniejsze zapotrzebowanie na formularze transakcyjne) moe spowodowa, e zrealizowane innowacje, szczeglnie kosztowne innowacje technologiczne, mog sta si bezuyteczne.
1

13

Skazani na wyobrani

Najczstsze wskazywanie na zagroenie wynikajce ze zmiany struktury popytu wynika gwnie ze specyfiki brany. Uruchomienie nowego rodzaju produkcji, np. wprowadzenie oprawy zeszytowej, wymagao w maym przedsibiorstwie (w 2005 roku) nakadw przekraczajcych 150.000 z.2 Jednoczenie stosunkowo szybko wprowadzane nowe technologie przyspieszaj moralne zuycie dotychczas stosowanych. Menederowie z firm zlikwidowanych w wikszoci dostrzegali przede wszystkim zagroenia w najbliszym otoczeniu skupiali si gwnie na konkurencji krajowej. Zarwno menederowie z firm istniejcych jak i z tych, ktre zostay zlikwidowane, ma wag przywizywali do zmiany otoczenia prawnego i konkurencji zagranicznej. Wydaje si, e szczeglnie w przypadku konkurencji zagranicznej byo to zagroenie niedoszacowane przez badanych.
Wykres 37: Zagroenia dla dziaalnoci gospodarczej wskazane przez menederw badanych firm

upadek brany

6,7% 25,3% ankieta 2005(1) ankieta 2005(2) firmy zlikwidowane

konkurencja zagraniczna

30,0% 35,6%

zmiana otoczenia prawnego

46,7% 43,7%

konkurencja krajowa

93,3% 59,8%

zmiana struktury popytu

73,3% 70,1%

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

7.2. Bariery we wdraaniu innowacji Ankietowani w 2005 r. menederowie firm prowadzcych dziaalno (ankieta 2005(1)) uwaali, e najistotniejsz barier we wdraaniu innowacji jest brak wasnych rodkw finansowych (tabela 64).3 T barier wskazao 61 (70,1%) badanych. Nastpnie wymieniono drogie kredyty 59 (67,8%) oraz system podatkowy i prawny 45 (51,7%), a take due ryzyko prowadzonej dziaalnoci 41 firm (47,1%).
Cena nowej linii do oprawy zeszytowej wynosia w roku 2005 od 150.000 do 1.200.000 z. 3 Wszystkie tego typu badania przeprowadzone w ostatnich latach wskazuj niezmiennie na brak wasnych rodkw jako najpowaniejsz barier zarwno we wdraaniu innowacji, jak i realizacji inwestycji.
2

14

Zagroenia i bariery dla dziaalnoci innowacyjnej

W przedsibiorstwach, ktre zostay zlikwidowane, jako pierwsze cztery wymieniono te same bariery, tylko w zmienionej kolejnoci (wykres 38). Due ryzyko wskazao 22 (73,3%) ankietowanych. Na drugim miejscu wymieniono brak wasnych rodkw finansowych 20 (66,7%), po nich drogie kredyty 17 (56,7%) oraz system podatkowy i prawny 16 (53,3%). W firmach z ankiety 2005(2) wrd barier we wdraaniu innowacji nie wymieniono: braku kwalifikacji menaderskich, braku wsppracy z innymi firmami, atwoci skopiowania innowacji. Jak wida w tych przedsibiorstwach menederowie wysoko oceniali wasne kwalifikacje, nie dostrzegali korzyci pyncych ze wsppracy z innymi podmiotami gospodarczymi. Poza tym w firmach zlikwidowanych 7 (23,3%) ankietowanych wskazao na brak woli i inicjatywy ze strony kierownictwa, a 6 (20%) podao brak informacji z dziedziny technologii (w ankiecie 2005(1) 6 (6,9%). Menederowie przedsibiorstw zlikwidowanych najbardziej obawiali si ryzyka towarzyszcego wdraaniu innowacji. Jednoczenie temu ryzyku towarzyszyy stosunkowo liczne (w porwnaniu z kierownikami objtymi ankiet 2005(1)) wskazania na brak informacji z zakresu technologii, brak wasnej bazy badawczej, a take brak woli i inicjatywy ze strony kierownictwa (!). T ostatni barier mona uzna za wyraz susznej samokrytyki, cho z drugiej strony menederowie firm zlikwidowanych uwaali, e nie brak w ich przedsibiorstwach wykwalifikowanej kadry zarzdzajcej. Ponisze odpowiedzi, w przypadku menederw z firm zlikwidowanych, s raczej prb usprawiedliwienia wasnej niechci do innowacji ni wskazaniem rzeczywistych barier, na ktre zdecydowanie uczciwiej wskazuj menederowie z ankiety 2005(1). Ci ostatni potrafili prawidowo zdefiniowa innowacyjne cele i rzetelnie wskaza bariery w ich realizacji. 7.3. Trudnoci w doskonaleniu i unowoczenianiu wyposaenia technicznego Z zebranych danych wynika (ankieta 2005(1)), e zdecydowana wikszo badanych przedsibiorstw uznaa brak rodkw wasnych na zakup maszyn i urzdze za podstawow przeszkod w doskonaleniu i unowoczenianiu wyposaenia technicznego (tabela 65). Wrd ankietowanych w 2005 r. podmiotw 71 (81,6%) wskazao na to wanie ograniczenie. Natomiast wrd przedsibiorstw zlikwidowanych na t trudno wskazao 14 firm (46,7%) (wykres 39). Za najmniejsz trudno uwaano za brak wiedzy i informacji o najnowszych technologiach oraz o rdach ich zakupu. Wynika std, e menederowie zdecydowanie lepiej radzili sobie ze zdobywaniem fachowej wiedzy i definiowaniem technologicznych potrzeb ni ze sposobami ich finansowania.

15

Skazani na wyobrani Tabela 64: Bariery we wdraaniu innowacji w ocenie menederw badanych przedsibiorstw
ankieta 2005(2) firmy zlikwidowane % badanych firm 66,7 56,7 53,3 73,3 46,7 36,7

ankieta 2005(1) bariery we wdraaniu innowacji w ocenie menederw liczba firm brak wasnych rodkw finansowych drogie kredyty system podatkowy i prawny due ryzyko wysokie koszty brak innych rde finansowania brak wykwalifikowanej kadry menederskiej brak rozpoznania rynku brak woli i inicjatywy ze strony kierownictwa brak kadry technicznej brak wsppracy z innymi firmami brak wasnej bazy badawczej brak informacji na temat technologii 61 59 45 41 36 25 16 14 11 10 9 6 6 % badanych firm 70,1 67,8 51,7 47,1 41,4 28,7 18,4 16,1 12,6 11,5 10,3 6,9 6,9

liczba firm 20 17 16 22 14 11

4 7 2

13,3 23,3 6,7

5 6

16,7 20

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada) Wykres 38: Bariery we wdraaniu innowacji w ocenie menederw badanych przedsibiorstw
20,0% 16,7% ankieta 2005(2) firmy zlikwidowane ankieta 2005(1)

brak informacji na temat technologii brak wasnej bazy badawczej brak wsppracy z innymi firmami 0,0% brak kadry technicznej brak woli i inicjatywy ze strony kierownictwa brak rozpoznania rynku brak wykwalifikowanej kadry menederskiej 0,0% brak innych rde finansowania wysokie koszty due ryzyko system podatkowy i prawny drogie kredyty brak wasnych rodkw finansowych

6,9% 6,9%

10,3% 6,7% 11,5% 12,6% 23,3%

13,3% 16,1% 18,4% 28,7% 36,7% 46,7% 41,4% 47,1% 53,3% 51,7% 56,7% 67,8% 66,7% 70,1% 73,3%

1

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

Zagroenia i bariery dla dziaalnoci innowacyjnej

ankieta 2005(1) trudnoci w doskonaleniu i unowoczenianiu wyposaenia technicznego % badanych firm 81,6 ankieta 2005(2) firmy zlikwidowane liczba firm % badanych firm 46,7

liczba firm

brak rodkw wasnych na zakup maszyn i urzdze technicznych

71

14

Tabela 65: Trudnoci w doskonaleniu i unowoczenianiu wyposaenia technicznego w badanych firmach

utrudniony dostp do zewntrznych rde finansowania

38

43,7

10

33,3

wysokie koszty modernizacji istniejcego zaplecza technicznego

28

32,2

23,3

za maa skala na wykorzystanie nowych technologii

17

19,5

13,3

brak wiedzy i informacji o najnowszych technologiach i rdach ich zakupu

5,8

6,7

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada) Wykres 39: Trudnoci w doskonaleniu i unowoczenianiu wyposaenia technicznego w badanych firmach

brak wiedzy i informacji o najnowszych technologiach i rdach ich zakupu za maa skala na wykorzystanie nowych technologii wysokie koszty modernizacji istniejcego zaplecza technicznego

6,7% 5,8%

ankieta 2005(2) firmy zlikwidowane ankieta 2005(1) 13,3% 19,5%

23,3% 32,2%

utrudniony dostp do zewntrznych rde finansowania

33,3% 43,7%

brak rodkw wasnych na zakup maszyn i urzdze technicznych 0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00%

46,7% 81,6% 50,00% 60,00% 70,00% 80,00% 90,00%

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

1

Skazani na wyobrani

7.4. Trudnoci w pozyskiwaniu funduszy na finansowanie innowacji Menederowie z istniejcych przedsibiorstw za najwiksz trudno w pozyskiwaniu funduszy na finansowanie innowacji uznali wysokie oprocentowanie kredytw (tabela 66). Wskazao na nie 60 (69%) badanych. Nieco mniej wymienio wysoko wymaganego zabezpieczenia 58 (66,7%). Na obaw przed uzalenieniem si od instytucji finansowych wskazao 27 (31,0%) menederw zakadw prowadzcych dziaalno. Z kolei 26 (29,9%) podao niesprecyzowane i dugie procedury. Natomiast 15 (17,2%) wymienio brak dowiadczenia we wsppracy z instytucjami finansowymi. Tylko 13 (14,9%) za trudno uznao niech instytucji finansowych do wsppracy z firm. Niewielu mniej menederw, bo 11 (12,6%), wskazao na brak instytucji wsparcia w regionie. Za najmniej znaczc przeszkod uznano koszt opracowania biznesplanu wymienio j tylko 9 (10,3%) badanych (wykres 40). W podmiotach zlikwidowanych rwnie za najwiksz trudno w pozyskiwaniu funduszy uznano wysokie oprocentowanie kredytw 16 (53,3%) wskaza. Na uwag zasuguje jednak fakt, e koszt opracowania biznesplanu wymienio a 13 (43%) menederw firm zlikwidowanych. Na wymagane zabezpieczenia wskazao 12 (40,0%), a na obaw przed uzalenieniem od instytucji finansowych 10 (33,3%) menederw. Natomiast niesprecyzowane i dugie procedury podao 9 (30,0%) ankietowanych. Tylko 7 (23,3%) badanych wskazao na brak dowiadcze we wsppracy z instytucjami finansowymi. Za najmniej znaczc przeszkod menederowie zlikwidowanych przedsibiorstw uznali niewielk liczb lub brak instytucji wsparcia w regionie oraz niech instytucji finansowych do wsppracy z firm po 2 (6,7%). Na wykresie 44 porwnano rozkad odpowiedzi w obu ankietach. Menederowie badani w ankiecie 2005(1) zdecydowanie czciej wskazywali na trudnoci zwizane z niechci instytucji finansowych do wsppracy przy finansowaniu innowacji. Natomiast menederowie zlikwidowanych zakadw cho te wskazywali na wysokie oprocentowanie i wymagane zabezpieczenia za du trudno uznali wysoki koszt opracowania biznesplanu. Std wynika wniosek, e mieli zdecydowanie gorsze przygotowanie z zakresu ekonomii i finansw.

1

Zagroenia i bariery dla dziaalnoci innowacyjnej

ankieta 2005(1) trudnoci w pozyskiwaniu funduszy na finansowanie innowacji liczba firm % badanych firm ankieta 2005(2) firmy zlikwidowane liczba firm % badanych firm

Tabela 66: Trudnoci w pozyskiwaniu funduszy na finansowanie innowacji

wysokie oprocentowanie kredytw wymagane zabezpieczenie obawa przed uzalenieniem od instytucji finansowych niesprecyzowane i dugie procedury brak dowiadcze we wsppracy z instytucjami finansowymi niech instytucji finansowych do wsppracy z firm niewiele lub brak instytucji wsparcia w regionie koszt opracowania biznesplanu

60 58 27 26 15 13 11 9

69,0 66,7 31,0 29,9 17,2 14,9 12,6 10,3

16 12 10 9 7 2 2 13

53,3 40 33,3 30 23,3 6,7 6,7 43,3

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada) Wykres 40: Trudnoci w pozyskiwaniu funduszy na finansowanie innowacji

koszt opracowania biznesplanu niewiele lub brak instytucji wsparcia w regionie niech instytucji finansowych do wsppracy z firm brak dowiadcze we wsppracy z instytucjami finansowymi niesprecyzowane i dugie procedury obawa przed uzalenieniem od instytucji finansowych wymagane zabezpieczenie

10,3% 6,7%

43,3%

12,6%

ankieta 2005(2) firmy zlikwidowane ankieta 2005(1)

6,7%

14,9% 23,3%

17,2%

30,0% 29,9% 33,3% 31,0% 40,0%

66,7% 53,3%

wysokie oprocentowanie kredytw 0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00%

69,0% 70,00% 80,00%

60,00%

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

1

Skazani na wyobrani

7.5. Formy wspierania innowacji Za najbardziej podan form wspierania innowacji menederowie firm ankietowanych w 2005 r. (ankieta 2005(1)) uznali zmniejszenie oprocentowania kredytw na innowacje 45 (51,7%) (tabela 67). Nieco mniej, bo po 41 (47,1%) ankietowanych wskazao nisko oprocentowane kredyty na zakup rodkw produkcji oraz skrcenie czasu amortyzacji rodkw trwaych. Z kolei 38 (43,7%) menederw wymienio ulgi i subsydia, a 34 (39,1%) porczenia kredytowe na zakup nowych technologii oraz uproszczenie procedur zwizanych ze staraniem si o rodki na innowacje. Najmniej, bo tylko 3 (3,4%) ankietowanych uznao, e podan form wspierania innowacji s dopaty do dziaalnoci badawczo-rozwojowej.4 Natomiast w firmach zlikwidowanych, badanych w ankiecie 2005(2), rozkad odpowiedzi odbiega od wskaza menederw firm prowadzcych dziaalno. I tak, a 20 (66,6%) menederw firm zlikwidowanych uznao, e waciw form wspierania innowacji jest uproszczenie procedur starania si o rodki na innowacje. Ulgi podatkowe i subsydia wymienio 18 (60,0%), a 12 (40,0%) wskazao na zmniejszenie oprocentowania kredytw na innowacje. Na nisko oprocentowane kredyty na zakup rodkw produkcji wskazao 10 (33,3%) menederw, a na porczenia kredytowe na zakup nowych technologii 7 (23,3%). Tylko 5 (16,7%) wskazao na dopaty dotyczce promocji i innowacji firmy, a jedynie 2 (6,7%) uznao za podan form wspierania innowacji skrcenie czasu amortyzacji rodkw trwaych. Midzy wskazaniami menederw badanych w ankiecie 2005(1) i ankiecie 2005(2) wystpuj znaczce rnice (wykres 41). Na przykad na uproszczenie procedur zwizanych ze staraniem si o rodki na innowacje wskazao prawie trzykrotnie wicej menederw firm zlikwidowanych ni z istniejcych. Natomiast menederowie ankietowani w 2005 r. (ankieta 2005(1)) prawie siedmiokrotnie czciej wskazali na skrcenie czasu amortyzacji rodkw trwaych ni ich koledzy z firm zlikwidowanych (odpowiednio 47,1% i 6,7%). Std wniosek, e menederowie przedsibiorstw objtych ankiet 2005(1) postrzegali innowacje (przede wszystkim technologiczne) jako proces cigy i dynamiczny. Cech charakterystyczn sektora poligraficznego jest dua dynamika zmian w ostatnich latach zarwno w sferze technologicznej jak i organizacyjnej. Okres moralnego zuycia wprowadzanych technologii nie jest zgodny ze standardami amortyzacji nowoczesne rodki produkcji starzej si szybciej ni czas ich amortyzacji. Poza tym przy spodziewanym, dalszym spadku rentownoci w sektorze poligraficznym, wysokie oprocentowanie kredytw moe opni procesy innowacyjne w MP.
W tym przypadku menederowie firm najczciej uwaali, e w ramach dopat powinni otrzymywa rodki finansowe pokrywajce cz budetu przeznaczonego na B+R.
4

10

Zagroenia i bariery dla dziaalnoci innowacyjnej

ankieta 2005 formy wspierania innowacji liczba firm obnienie oprocentowania kredytw na innowacje nisko oprocentowane kredyty na zakup rodkw produkcji skrcenie czasu amortyzacji rodkw trwaych ulgi podatkowe i subsydia porczenia kredytowe na zakup nowych technologii uproszczenie procedur starania si o rodki na innowacje dopaty dotyczce promocji i innowacji firmy dopaty do dziaalnoci badawczo-rozwojowej 45 41 41 38 34 34 28 3 % badanych firm 51,7 47,1 47,1 43,7 39,1 39,1 32,2 3,4 ankieta 2005(2) firmy zlikwidowane liczba firm 12 10 2 18 7 20 5 % badanych firm 40,0 33,3 6,7 60,0 23,3 66,7 16,7

Tabela 67: Formy wspierania innowacji

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

dopaty do dziaalnoci BiR 0,0% 3,4% dopaty dotyczce promocji i innowacji firmy uproszczenie procedur starania si o rodki na innowacje porczenia kredytowe na zakup nowych technologii ulgi podatkowe i subsydia skrcenie czasu amortyzacji rod. trwaych niskooprocentowane kredyty na zakup rod. produkcji obnienie oprocentowania kredytw na innowacje 0% 10% 20% 30% 6,7% 23,3% 16,7% 32,2%

ankieta 2005(2) firmy zlikwidowane ankieta 2005(1)

Wykres 41: Formy wspierania innowacji

39,1% 39,1% 43,7% 47,1% 33,3% 47,1% 51,7%

66,7%

60,0%

40,0% 40%

50% 60%

70%

(rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada)

11

Skazani na wyobrani

Menederowie badanych przedsibiorstw w obu ankietach nadmiern wag przywizuj do zagroe dla dziaalnoci gospodarczej tkwicych w najbliszym otoczeniu firmy. Tymczasem rwnie konkurencja zagraniczna silnie wpywa na polskie przedsibiorstwa poligraficzne. Ponadto menederowie przywizujc du wag do finansowych barier we wdraaniu innowacji, a zbyt ma rang nadaj takim czynnikom jak brak informacji na temat technologii, brak wsppracy z innymi firmami, brak rozpoznania rynku, czy brak woli i inicjatywy kierownictwa. Sdz, e menederowie maj zbyt dobre zdanie o kondycji swojej kadry kierowniczej, nie dostrzegajc adnych zwizanych z ni barier dla wdraania innowacji. Potwierdzaj to wskazania na trudnoci w doskonaleniu wyposaenia technicznego oraz trudnoci w pozyskiwaniu funduszy na finansowanie innowacji, gdzie dominuj czynniki finansowe. Nie moe zatem dziwi fakt, e zniesienie barier finansowych (obnienie oprocentowania kredytw, czy ulgi i subsydia) to najczciej wskazywane formy wspierania innowacji. * * * Reasumujc w latach 2000-2005 wrd wprowadzonych innowacji w sektorze poligraficznym przewaay innowacje technologiczne. Pozytywnie wyrniay si przedsibiorstwa, w ktrych zrealizowano innowacje marketingowe i organizacyjne. Niestety wprowadzajc innowacje technologiczne, firmy poligraficzne w przewaajcej wikszoci kupoway urzdzenia, ktre pochodziy czsto z drugiej rki i cho nosiy cechy innowacji, w rzeczywistoci daway tylko chwilow przewag konkurencyjn. Niepokojce natomiast s powody wprowadzania innowacji, poniewa przedsibiorstwa dostrzegay je gwnie w najbliszym otoczeniu. Rwnie niepokojco ubogo przedstawia si grupa instytucji, z ktrymi przedsibiorstwa poligraficzne wsppracoway w procesie wdraania innowacji. Niestety fakt ten ma bezporedni wpyw na wyniki finansowe firm. Wsppraca z dostawcami technologii nie przynosia lepszch wynikw finansowych w porwnaniu z efektami wsppracy np. z odbiorcami czy JBR-em, jak rwnie ograniczaa rozwj firm na rynku w przyszoci. Technologie informacyjne wymagay od menederw wiedzy wykraczajcej poza obszary cile poligraficzne. Jednoczenie niech do zastosowania informatyki miaa wpyw na spadek konkurencyjnoci przedsibiorstw. Znacznie lepiej radzili sobie menederowie na obszarach technologii poligraficznych. W latach 2000-2005 badane przedsibiorstwa poligraficzne aktywnie reagoway na potrzeby klientw wrd firm, ktre zostay zli12

Zagroenia i bariery dla dziaalnoci innowacyjnej

kwidowane przewaay te, ktre wobec potrzeb klientw byy bierne. Nie bez znaczenia byo i pozostaje wyksztacenie kierownikw przedsibiorstw. Menederowie z wyszym wyksztaceniem zdecydowanie czciej ni kierownicy ze rednim wyksztaceniem realizowali innowacje marketingowe i organizacyjne, a take czciej planowali innowacje (technologiczne, marketingowe i organizacyjne) w przyszoci. Kierowane przez nich przedsibiorstwa poszukiway rde przewagi konkurencyjnej take poza technologi, tym samym czynic pozycj firmy trwalsz. Analizujc zgromadzone dane w kontekcie przyszoci, naley stwierdzi, e kierownicy przedsibiorstw przywizuj nadmiernie du wag do barier finansowych we wdraaniu innowacji, natomiast zbyt ma rang nadaj takim czynnikom, jak brak: - informacji na temat technologii, - wsppracy z innymi firmami, - rozpoznania rynku, - woli i inicjatywy kierownictwa. Uwaam, e ankietowani menederowie maj zbyt dobre zdanie o kondycji swojej kadry kierowniczej.

13

Skazani na wyobrani

8. Innowacyjno zlikwidowanych przedsibiorstw studia przypadkw

Spord trzydziestu zlikwidowanych przedsibiorstw poligraficznych badanych w ankiecie 2005(2), wybraem te, ktre w ostatniej dekadzie ubiegego wieku rozwijay si dynamicznie i zwikszay swoj produkcj. Poza tym firmy te wdraay innowacyjne technologie poligraficzne i zabiegay o uzyskanie certyfikatw ISO. Jednak przedsibiorstwa te, wszystkie trzy w Warszawie, zaprzestay swej dziaalnoci w latach 2002-2005. Celem poniszej analizy jest zatem wskazanie przyczyn ich upadku w kontekcie dziaalnoci innowacyjnej. Studia przypadkw opracowano na podstawie wywiadw z byymi kierownikami zlikwidowanych zakadw poligraficzych oraz, w miar moliwoci, z byymi pracownikami. Zebrane informacje zostay uzupenione wasnymi obserwacjami autora. We wszystkich przypadkach ankietowani menederowie prosili o zachowanie anonimowoci. 8.1. Drukarnia TRIADA Geneza firmy Drukarnia zostaa zaoona przez Jana C. w 1986 roku. Wczeniej waciciel drukarni w latach osiemdziesitych XX wieku pracowa w jednej z pastwowych drukar. Kapita na zaoenie przedsibiorstwa zdoby w okresie stanu wojennego, drukujc w tajemnicy przed dyrekcj drukarni, w ktrej wtedy pracowa, zlecenia dla podziemnej Solidarnoci. Jedno ze zlece, obrazek Matki Boskiej rozstrzeliwanej przez sowieckiego onierza, by sprzedany w wielomilionowym nakadzie i przynis zysk w podobnej skali. By to okres, w ktrym posiadanie rodkw produkcji, maszyn drukujcych i reglamentowanego papieru, tworzyo przewag konkurencyjn. Dostp do maszyn drukarskich i papieru w macierzystej firmie umoliwi przyszemu wacicielowi drukarni realizacj prywatnych zlece poligraficznych. Z tak zarobionych rodkw, pozostajcych szczliwie poza zasigiem urzdw skarbowych, powsta budynek drukarni i dom mieszkalny na warszawskich Jelonkach. Przedsibiorstwo wyposaone byo pocztkowo w najprostsz, kupion na rynku wtrnym, maszyn offsetow (Romayor, drukujc w jednym kolorze, w formacie b3). Waciciel jednak nie unika bardziej skomplikowanych, wielokolorowych zlece.
14

Studia przypadkw

Pocztki dziaania W pierwszych latach waciciel drukarni peni funkcj maszynisty i introligatora. Do druku przyjmowa zlecenia z powierzonego papieru. Od pierwszych zlece waciciel wykazywa du dbao o jako wykonywanych prac. Jesieni 1988 roku w drukarni zainstalowano kolejn maszyn offsetow pformatow, jednokolorow Dominant urzdzenie produkcji czeskiej1. Maszynici drukarni potrafili na niej drukowa wielokolorowe zlecenia osigajc wysok jako. W tym okresie drukarnia nie promowaa swojej dziaalnoci. Nieliczne zakady poligraficzne nie stanowiy konkurencji to klienci poszukiwali wykonawcw dla swoich zlece. Wrd klientw byy przede wszystkim prywatne przedsibiorstwa zlecajce druk opakowa i materiaw reklamowych. Drukarnia dysponowaa jedynie jednokolorow maszyn poligraficzn, ale waciciel podejmowa si realizacji zlece wielokolorowych. Pomimo mudnego procesu druku (wielokolorowa praca w formacie np. a2 wymagaa omiokrotnego przedrukowania) udao si utrzyma wysok jako druku. Waciciel zarzdza bezporednio kadym etapem produkcji: przygotowaniem do druku (monta), drukiem i opraw. Niektre procesy technologiczne, ktre nie mogy by realizowane w przedsibiorstwie byy zlecane przedsibiorstwom pastwowym posiadajcym takie moliwoci. Kryterium ich wyboru byy osobiste kontakty waciciela. Niejasne zasady prowadzenia dziaalnoci gospodarczej pozwalay na prowadzenie niezwykle opacalnej wsppracy z przedsibiorstwami pastwowymi. Oprcz oficjalnych, fakturowanych, rozlicze Jan C. wypaca honoraria pracownikom firm, z ktrymi wsppracowa. Kwoty te byy traktowane jako premie za jako i terminowo wykonanych zlece. Rozwj drukarni W 1990 roku park maszynowy firmy zosta powikszony o kolejn maszyn pformatow tym razem dwukolorow Dominant. Rozbudowano rwnie introligatorni o urzdzenie falcujce. Wzroso zatrudnienie do 20 osb. Drukarnia pracowaa na trzy zmiany, monta odbywa si w systemie dwuzmianowym. Caym przedsibiorstwem nadal bezporednio kierowa waciciel. Wrd maszynistw przewaali dawni wsppracownicy waciciela z okresu jego pracy w przedsibiorstwach pastwowych. W kolejnych latach drukarnia zwikszaa moce produkcyjne o kolejne maszyny: drug, dwukolorow, now Dominant, a w 1995 roku o now, czterokolorow maszyn rwnie tego samego producenta, ktra zastpia
1

Dominanty produkowano w Adamowie obecnie naley do Sowacji (przyp. aut.)

15

Skazani na wyobrani

dwa starsze urzdzenia. W introligatorni uruchomiono proces uszlachetniania drukw foli. Drukarnia do zakresu wiadczonych usug wczaa kolejne procesy poprawiajce jako druku i jego wykocze (tzw. uszlachetnianie; folie i lakier UV). Realizowane inwestycje wspierane byy kredytem krtkoterminowym. Wsppraca z bankiem kredytujcym inwestycje ukadaa si dobrze. Strategia Drukarnia nie miaa opracowanej strategii. Nie istnia rwnie aden dokument definiujcy cele jej dziaania. Przedsibiorstwo opierao swoje dziaanie o marzenia waciciela. Bez gbszych analiz widoczne byy preferencje zaoyciela drukarni. Jan C. widzia swoj firm przede wszystkim jako drukarni sync w przyszoci z jakoci i najnowszych technologii. Fascynacji najnowszymi technologiami nie towarzyszyy jednake badania potrzeb klientw. Waciciel uwaa, e najnowsze technologie bd wystarczajc rekomendacj sukcesu. Reformy z pocztku lat dziewidziesitych ubiegego wieku nie wpyny negatywnie na prac drukarni. Firma miaa w tych latach przewag konkurencyjn zbudowan na wysokiej jakoci produkcji. Nie bez znaczenia by fakt znakomitej lokalizacji w pobliu centrum miasta. Poza tym podobnie wyposaone prywatne drukarnie byy jeszcze nieliczne. Pomimo trudnej sytuacji gospodarczej w tym okresie, zapotrzebowanie na wyroby poligraficzne wysokiej jakoci nie malao. W tym przypadku prawo Veblena2 byo pozytywnie weryfikowane w polskiej rzeczywistoci wczesnego okresu transformacji. Zdecydowana wikszo klientw bya znajomymi waciciela. Strategia dziaania sprowadzaa si do sformuowania: drukujemy dobrze i duo. Oczywicie w tym przypadku wysokie ceny usug drukarni miay swoje uzasadnienie. Dalszy rozwj Opisana wyej filozofia dziaania dobrze sprawdzaa si w stosunku do wymagajcych klientw, ktrzy swoje wyrafinowane projekty graficzne mogli zrealizowa jedynie w kilku warszawskich drukarniach. Firma naleaa do drukar dobrych, lecz drogich. Wielko zatrudnienia i liczb zespow drukujcych decydujcych o moliwociach produkcyjnych w latach 1995-2005 przedstawia tabela 67.
Nazwa pochodzi od Thorsteina Veblena, efekt Veblena (paradoks Veblena) dotyczy dbr luksusowych popyt nie zaley od ich cen.
2

1

Studia przypadkw Tabela 67: Wielko zatrudnienia i moliwoci produkcyjne drukarni TRIADA

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

zatrudnienie zespoy drukujce formatu a3 zespoy drukujce formatu a2

20

24

30

30

30

30

30

30

23

21

18

(rdo: badania wasne - ankieta 2005(2))

Wynika z niej, e od roku 1995 do koca swojej dziaalnoci TRIADA dysponowaa picioma zespoami drukujcymi formatu a2. Jednak z czasem byy to coraz nowoczeniejsze urzdzenia. Druga poowa lat dziewidziesitych XX-tego wieku to przede wszystkim rozbudowa introligatorni. Firma zwikszya zatrudnienie do 30 pracownikw, a piecz nad dziaem maszyn offsetowych objli kierownicy zmian. Spadek zatrudnienia w drukarni od roku 2002 to efekt instalacji najnowszej maszyny, ktra praktycznie przyczynia sie do likwidacji dziau przygotowania produkcji (monta diapozytyww, kopia form drukowych). Drukarnia nie eksportowaa swoich usug. Kierownik i zarazem waciciel przedsibiorstwa nie zabiega o uzyskanie certyfikatw jakoci. W drukarni nie byy prowadzone szkolenia, a ciar przygotowania pracownikw do obsugi nowoczesnych urzdze spoczywa na dostawcach maszyn. Waciciel najpowaniejsze zagroenie dla prowadzonej dziaalnoci widzia w konkurencji krajowej. Natomiast za rdo wprowadzanych innowacji Jan C. uwaa przede wszystkim nowe technologie, a najwaniejsz barier w ich wdraania widzia w wysokim oprocentowaniu kredytw. Jan C. uwaa, e istotn przeszkod we wdraaniu innowacji jest rwnie brak kadry technicznej. Poza tym waciciel drukarni, cho narzeka na brak wsparcia finansowego we wdraaniu innowacji, nie poszukiwa innych rde ich finansowania poza kredytem i leasingiem. W drukarni wykorzystywano technologie informacyjne jedynie do prac biurowych. W przedsibiorstwie uruchomiono internet, ale nie wykorzystywano oprogramowania kalkulacyjnego i oprogramowania wspierajcego zarzdzanie (poza oglnodostpnymi aplikacjami biurowymi). Waciciel dba o wizerunek przedsibiorstwa. Obiekt drukarni by czysty i dobrze utrzymany. Znak graficzny przedsibiorstwa by zarejestrowany w urzdzie patentowym, a wykonywane prace sygnowano znakiem graficznym firmy.

1

Skazani na wyobrani

W roku 2000 waciciel podj decyzj o zmianie parku maszynowego. Dotychczasowa technologia CtF bya zastpowana przez innowacyjn technologi CtP. Tradycyjny dotd sposb przygotowania form drukowych (monta diapozytyww na astralonie, potem kopia, czyli nawietlanie blach offsetowych) wykonywany w drukarni by coraz mniej wykorzystywany. Jan C. postanowi wymieni dotychczasow technologi zastpujc j innowacyjn maszyn offsetow Heidelberg Speedmaster 74 DI. Bya to jedyna tego typu inwestycja w Polsce. W nowej technologii formy drukowe wykonywane byy bezporednio na maszynie. To rozwizanie skracao czas realizacji zlece i zapewniao niespotykan dotd jako druku wszystkie czynnoci (przygotowanie form drukowych i pasowanie kolorw) wykonywane byy automatycznie, praktycznie bez udziau operatora. Dzia montau by ju niepotrzebny. Ta inwestycja zostaa sfinansowana przez umow leasingow. Wysoka opata wstpna zmusia waciciela do sprzeday innych maszyn drukujcych. Druk w nowej technologii nie nalea jednak do tanich. Jedynie operator sieci telefonii cyfrowej by w stanie paci wysok cen za otrzymywan jako oraz sprawno obsugi poligraficznej. Realizacja zlece tego operatora cakowicie wykorzystywaa moce produkcyjne drukarni. Firma drukowaa dla jednego klienta. Kryzys 2002-2005 W roku 2002 klient ten skierowa swoj produkcj do innego wykonawcy. Kosztem gorszej jakoci uzyska korzystniejsz ofert cenow. Przedsibiorstwo Jan C. pozostao bez zlece, ale z duymi, staymi zobowizaniami finansowymi wynikajcymi z umowy leasingowej. Szybkie zorganizowanie dziau handlowego nie przynioso oczekiwanych efektw. Wysoka jako oferowana przez drukarni przy jednoczenie wysokich cenach nie bya atrakcyjna dla wczesnych klientw. W konsekwencji umowa leasingowa zostaa wypowiedziana. Dostawca maszyny drukujcej, Heidelberg, pomg leasingodawcy w zagospodarowaniu przedmiotu leasingu. Rozliczenia z leasingodawc zmusiy drukarni w roku 2005 do wyprzeday majtku. Drukarnia dzisiaj nie prowadzi dziaalnoci.

1

Studia przypadkw

Wnioski 1. Waciciel firmy przez cay okres funkcjonowania przedsibiorstwa nadmiern uwag przywizywa jedynie do jakoci wiadczonych usug. rdem wysokiej jakoci produkcji byy przede wszystkim kosztowne innowacje technologiczne, ktrych dostawcami byli producenci maszyn i urzdze poligraficznych. 2. Waciciel drukarni nie dywersyfikowa portfela klientw natomiast by zwolennikiem zasady dobry towar sprzeda si sam, z ktrej miao wynika, e jako innowacyjnych technologii bdzie dominowa nad cen wiadczonych usug. 3. Kierownictwo drukarni TRIADA nie analizowao kosztw wprowadzanych technologii, a wysoka cena wiadczonych usug, bya gwn przyczyn ograniczenia liczby klientw i w konsekwencji zakoczenia dziaalnoci firmy. 4. Ponadto kierownik i waciciel w jednej osobie nie dostrzega, e innowacjom technologicznym ograniczonym jedynie do technologii poligraficznych (druk offsetowy), musz towarzyszy innowacje organizacyjne i marketingowe dostosowujce nowoczesne technologie do oczekiwa otoczenia. 8.2. Wydawnictwo PAW Geneza firmy Firma powstaa w 1989 roku w Warszawie. Zaoycielem wydawnictwa by dziennikarz, informatyk, byy redaktor naczelny jednego z pism komputerowych ukazujcych si w latach osiemdziesitych. Przedsibiorstwo rozpoczo dziaalno wydawnicz skupiajc si na czasopismach. Zaoyciel i pierwsi pracownicy przedsibiorstwa starali si znale w nim miejsce na realizacj swoich pomysw wydawniczych. Realizacja takich indywidualnych inicjatyw w istniejcych pastwowych wydawnictwach bya trudna lub wrcz niemoliwa. Wikszo istniejcych wydawnictw nie bya przygotowana do warunkw wolnego rynku. Poza tym pierwsze lata po przeomie Okrgego Stou byy okresem rozdziau duych wydawnictw, szczeglnie prasowych, midzy nowe ugrupowania polityczne. Rozdziaowi tytuw prasowych towarzyszya rwnie dystrybucja majtkw nalecych do dzielonych wydawnictw. Zniesienie cenzury i reglamentacji papieru sprzyjao powstawaniu nowych wydawnictw prasowych.
1

Skazani na wyobrani

Pocztki dziaania Jesieni 1989 roku rozpoczto prace przygotowawcze zwizane z pierwszym tytuem, ktry mia by wydany w powstajcym wydawnictwie. Bya to semka miesicznik wydawany w miesicach roku szkolnego. Pismo, jak z tytuu wynika, byo adresowane do uczniw klas smych szk podstawowych. Ide redakcji byo dostarczenie modziey informacji o tematyce egzaminw wstpnych do szk rednich. semka miaa take pomaga w podejmowaniu decyzji dotyczcych wyboru przyszego zawodu. Zdaniem redakcji, pismo miao znale swoich czytelnikw gwnie poza duymi miastami. W tym samym czasie nadano przedsiwziciu status formalny rejestrujc wydawnictwo jako spk z ograniczon odpowiedzialnoci. Prezesem zarzdu wydawnictwa zosta jego zaoyciel. Wkrtce po podjciu dziaalnoci przez wydawnictwo do rejestru czasopism zostaa wpisana semka. Zesp zarejestrowa rwnie inne tytuy: dwumiesiczniki Haft i Krzywki. W pierwszych miesicach funkcjonowania, wydawnictwo nie dysponowao wasnymi rodkami produkcji. Kapita zaoycielski pozwoli na wynajcie pomieszcze w istniejcej wtedy Modzieowej Agencji Wydawniczej i opacenie pierwszych kosztw przygotowania czasopism. Proces wydawniczy wymaga wsppracy z innymi podmiotami, ktre dysponoway systemami fotoskadu, papierniami, drukarniami i kolportaem. Jedynym wczesnym dystrybutorem prasy by Centralny Kolporta Prasy i Wydawnictw (CKPiW). Do tego monopolisty naleao ok. 33 tys. punktw sprzeday w caej Polsce. Wydawnictwu udao si podpisa z CKPiW-em korzystn umow. Znaczcym argumentem w prowadzonych negocjacjach bya liczba wydawanych przez spk tytuw. Dystrybutor zobowizywa si do zapaty za skierowany do sprzeday nakad czasopisma w terminie 14 dni od daty dostawy. Natomiast zwroty niesprzedanych egzemplarzy rozliczano 45 dni po zakoczeniu sprzeday potrcajc ich warto z nastpnych dostaw. Wydanie pierwszych numerw czasopism pozwolio na inwestycje zakupiono komputery i stworzono wasny dzia fotoskadu. Dopiero po pierwszych udanych edycjach semki i Haftu pojawiy si dwie pierwsze osoby zatrudnione na podstawie umowy o prac pracownicy fotoskadu. Dziennikarze byli wynagradzani na podstawie umw autorskich. Rozwj wydawnictwa Sprzeda czasopism bya na dobrym poziomie zwroty utrzymyway si na poziomie tylko 30%. Do planu wydawniczego wczono kolejne tytuy: Morski Magazyn Sensacji (dwumiesicznik o tematyce morskiej), Colt kwartalnik o broni krtkiej, Omnibus (dwutygodnik motoryzacyj-

10

Studia przypadkw

ny). Wydawnictwo rozpoczo rwnie prace nad pozycjami nieperiodycznymi np. Banknoty Europy i JP II na znakach i znaczkach pocztowych te ostatnie wydrukowane byy na wysokim poziomie edytorskim. Dla zapewnienia takiego poziomu korzystano gwnie z usug zewntrznych firm, najczciej pastwowych, ktre dysponoway odpowiednimi rodkami produkcji umoliwiajcymi zapewnienie wysokiej jakoci druku. Wkrtce redakcje niektrych tytuw Morski Magazyn Sensacji, Omnibus i Colt, dc do samodzielnoci organizacyjnej i ekonomicznej, za zgod zarzdu wydawnictwa, utworzyy odrbne przedsibiorstwa. Jednak tytuy te wkrtce przestay si ukazywa. W 1992 roku fotoskad w peni zaspokaja potrzeby wydawnictwa. Poza tym wydawnictwo konsekwentnie budowao wasn sie prenumeraty. W przypadku czasopisma semka ten system sprzeday obejmowa prawie 5000 czytelnikw. Koszty redakcyjne i koszty produkcji utrzymywano na niskim poziomie. Sytuacja ta w poczeniu z szybkoci podejmowania decyzji dotyczcych nowych inicjatyw edytorskich dawaa wydawnictwu istotn przewag konkurencyjn nad innymi tego typu wydawnictwami. Kryzys pojawi si nieoczekiwanie. Podczas realizacji reform Balcerowicza dystrybutor prasy zmieni, bez okresu przejciowego, zasady rozlicze. Wydawnictwo za dostarczony nakad czasopisma otrzymywao zapat po prawie 5 miesicach. Jednoczenie drukarnie i dostawcy papieru skrcili terminy patnoci. Wysoka inflacja towarzyszca reformom sprawia, e utrzymanie dotychczasowej produkcji stao si nieopacalne. W konsekwencji dziaalno wydawnicz ograniczono do jednego tytuu (semki), a wolne moce fotoskadu zagospodarowano usugami dla innych wydawnictw. Strategia W 1994 roku stao si oczywiste, e dalsza dziaalno jedynie jako wydawca prasy bdzie trudna i moe zakoczy si likwidacj firmy. Zarzd wydawnictwa opracowa strategi rozwoju na kolejne pi lat. Postanowiono uruchomi wasn produkcj poligraficzn, rozbudowa fotoskad. We wasnej drukarnii offsetowej miaa by realizowana wasna produkcja wydawnicza. Z czasem drukarnia miaa wiadczy usugi rwnie klientom zewntrznym. Nie zrezygnowano te z dziaalnoci wydawniczej. Korzystajc z dotychczasowych dowiadcze i potencjau zespou redakcyjnego, wydawnictwo miao spenia rol inkubatora tytuw prasowych, ktre po wprowadzeniu na rynek powinny by sprzedane innemu wydawcy.

11

Skazani na wyobrani

Dalszy rozwj Kolejne inwestycje rozpoczto od rozbudowy fotoskadu i introligatorni. Najnowsza, innowacyjna technologia CtF przycigna klientw. Firma uruchomia drukarni, kupujc w kolejnych latach maszyny offsetowe: jednokolorow, dwukolorow i czterokolorow. Uzupeniono jednoczenie dzia wykoczenia produkcji, a w dziale przygotowania zatrudniono grafikw. Istotnym elementem tworzcym przewag konkurencyjn byo wprowadzenie trzyzmianowej pracy dziau obsugi klienta. Jako jedna z pierwszych firm poligraficznych w Polsce wydawnictwo wykorzystywao w procesie zarzdzania produkcj wasne oprogramowanie. Zmiany organizacyjne w poczeniu z nowoczesn technologi druku wzmocniy przedsibiorstwo. Wczeniejszy kryzys by impulsem do zmian. Od roku 1995 wydawnictwo konsekwentnie rozbudowywao drukarni. W 1997 roku oddano do uytku now siedzib wydawnictwa zlokalizowan przy Alejach Jerozolimskich. Obroty wydawnictwa systematycznie rosy. W 1999 roku przedsibiorstwo zatrudniao 29 pracownikw, a roczna warto sprzeday przekroczya 8 mln zotych. W tym samym roku zakoczono budow hali nowej drukarni w Otrbusach pod Warszaw. W lutym 1999 roku podpisano umow leasingow. Przedmiotem leasingu bya innowacyjna maszyna drukarska Heidelberg Speedmaster 102 5 L. Bya to najnowsza technologia offsetowa. Maszyna umoliwiaa druk piciokolorowy z jednoczesnym pokryciem arkusza lakierem dyspersyjnym. Jako i wydajno tego urzdzenia znacznie zwikszya moliwoci produkcyjne. Tabela 68 przedstawia wielko zatrudnienia i moliwoci produkcyjne (liczb i format zespow drukujcych) w latach 1995-2003. Poligraficzna cz przedsibiorstwa bya gwnym rdem wzrostu zatrudnienia, ktre towarzyszyo nowym rodkom produkcji. Tym samym wraz ze zmniejszaniem parku maszynowego wanie w drukarni rozpocza si redukcja zatrudnienia.
Tabela 68: Wielko zatrudnienia i moliwoci produkcyjne drukarni Wydawnictwa PAW
1995 zatrudnienie zespoy drukujce formatu a3/b3 zespoy drukujce formatu a2/b2 zespoy drukujce formatu a1/b1 18 1 1 0 1996 20 1 3 0 1997 22 1 7 0 1998 24 1 7 1 1999 30 1 7 6 2000 40 1 6 6 2001 50 0 4 6 2002 44 0 4 0 2003 20 0 4 0

(rdo: badania wasne - ankieta 2005(2))

12

Studia przypadkw

Kryzys 2000-2002 W okres spowolnienia gospodarki w latach 2000-2002 przedsibiorstwo weszo z duym, zrnicowanym portfelem klientw i ze staym, wysokim obcieniem umow leasingow. W tym okresie sytuacja w gospodarce pogorszya si: wyduyy si terminy patnoci, znaczna cz klientw zbankrutowaa, a inni ograniczyli zamwienia. W konsekwencji, oprcz nieuregulowanych zobowiza publiczno-prawnych, wydawnictwo miao zalegoci wobec leasingodawcy. Zobowizania publiczno-prawne udao si restrukturyzowa na podstawie zatwierdzonego przez urzd skarbowy planu. Pomimo podejmowanych prb negocjacji dotyczcych umowy leasingowej, leasingodawca wypowiedzia umow leasingow. Wypowiedzenie umowy nastpio w 36 miesicu jej realizacji, w okresie kiedy warto rynkowa przedmiotu leasingu bya ju wiksza od jego wartoci ksigowej. Leasingodawca unieruchami maszyn i wbrew cicemu na nim obowizkowi nie rozliczy wypowiedzianej umowy. Wydawnictwo konsekwentnie spacao swoje zobowizania wobec leasingodawcy wynikajce z niezapaconych rat, ktre byy przyczyn wypowiedzenia umowy, realizowao rwnie plan restrukturyzacji. Jednak leasingodawca uzyskujc prawomocny nakaz zapaty zablokowa dziaanie wydawnictwa, prowadzc egzekucj wbrew art. 354 Kodeksu Cywilnego i art. 799 Kodeksu Postpowania Cywilnego3. Od 2004 roku wydawnictwo nie prowadzi dziaalnoci. Trwa obecnie postpowanie cywilne przeciwko leasingodawcy o odszkodowanie.

Wnioski 1. Dobra znajomo runku usug poligraficznych, na ktrym Wydawnictwo PAW byo wczeniej klientem, sprawia, e utworzona drukarnia
Art. 354 Kodeksu Cywilnego mwi: 1. Dunik powinien wykona zobowizanie zgodnie z jego treci i w sposb odpowiadajcy jego celowi spoeczno-gospodarczemu oraz zasadom wspycia spoecznego, a jeeli istniej w tym zakresie ustalone zwyczaje take w sposb odpowiadajcy tym zwyczajom. 2. W taki sam sposb powinien wspdziaa przy wykonaniu zobowizania wierzyciel. Art. 799 KPC mwi: 1. Wierzyciel moe w jednym wniosku wskaza kilka sposobw egzekucji przeciwko temu danemu dunikowi. Spord kilku sposobw egzekucji wierzyciel powinien zastosowa najmniej uciliwy dla dunika. 2. Jeeli egzekucja z jednej czci majtku dunika oczywicie wystarcza na zaspokojenie wierzyciela, dunik moe da zawieszenia egzekucji z pozostaej czci majtku.
3

13

Skazani na wyobrani

odpowiadaa swoimi moliwociami produkcyjnymi na aktualne potrzeby klientw. Rwnie standard obsugi (trzyzmianowa praca dziau obsugi klienta) spenia oczekiwania klientw. 2. Wydawnictwo PAW jako pierwsze przedsibiorstwo poligraficzne w Warszawie oferowao klientom pen obsug zlece; poczwszy od projektu, poprzez jego przygotowanie do druku i na druku skoczywszy (w tym czasie drukarnie dysponoway ograniczonymi moliwociami przygotowania produkcji brakowao w nich dziaw kreacyjnych, charakterystycznych dla agencji reklamowych czy studiw graficznych). Rozwizanie polegajce na zorganizawaniu studia graficznego w bezporednim ssiedztwie drukarni, byo kolejnym rdem przewagi konkurencyjnej. 3. Wydawnictwo PAW jako pierwsze w kraju wdroyo system informatyczny wspomagajcy zarzdzanie produkcj i integrujcy prac dziau marketingu, dziau handlowego, studia graficznego, przygotowania i planowania produkcji, a take rozliczania. Dziki wdroonemu systemowi znaczco zosta zredukowany czas podejmowania decyzji w procesie produkcyjnym. Istotne jest rwnie to, e przygotowanie produkcji wymagao znacznie mniejszego zatrudnienia. 4. Innowacja technologiczna w postaci maszyny Speedmaster 102 5 L, bya dopenieniem wczeniejszych inwestycji. Ponadto dziki swej nowoczesnoci, bya kolejnym rdem przewagi konkurencyjnej. 5. Sposb finansowana nowej i drogiej technologii stwarza jednak niebezpieczestwo utraty pynnoci. Leasing by dodatkowym ryzykiem generowa bowiem stae, wysokie zobowizania finansowe. 6. Finansowanie innowacyjnej technologii przy pomocy leasingu okazao si zbyt kosztowne. W efekcie, po wypowiedzeniu umowy leasingowej i podjtych przez przedsibiorstwo leasingowe czynnociach egzekucyjnych, Wydawnictwo PAW zakoczyo dziaalno. 8.3. PRINT Polska Geneza firmy Zaoycielami tej drukarni byli ludzie modzi, ktrzy w chwili tworzenia przedsibiorstwa nie przekraczali trzydziestu lat. W wikszoci byli wieymi absolwentami wyszych uczelni, a niektrzy z nich mieli ju za sob dowiadczenie prowadzenia wasnej drukarni. Ide powstania firmy miao byo wsplne inwestowanie w rozwj technologiczny. Poczony wysiek intelektualny, dowiadczenie i kapita miay tworzy przewag konkurencyjn powstajcego przedsibiorstwa.
14

Studia przypadkw

Firma, jako spka z ograniczon odpowiedzialnoci, powstaa w 1999 roku. Przedsibiorstwo, dziki dobrze opracowanemu biznesplanowi, zdoao uzyska pomoc Polskiej Agencji Rozwoju Przedsibiorczoci w formie gwarancji bankowych umoliwiajcych zawarcie umw leasingowych. Nowa firma rozpocza dziaalno w wynajtych obiektach niemal w centrum Warszawy. Drukarnia zostaa wyposaona w nowe maszyny offsetowe penoformatowe i pformatowe. Park maszynowy uzupeniao wyposaenie introligatorni w tym falcerki, linie do oprawy zeszytowej i klejonej. Wszystkie urzdzenia byy przedmiotami leasingu. Pocztki dziaania Od pierwszych dni dziaania zarzd firmy dba o utrzymanie wysokiej jakoci wiadczonych usug. Menederowie przedsibiorstwa starannie dopracowali organizacj firmy wyposaajc pracownikw w przejrzyste procedury dziaania. Struktura przedsibiorstwa nie bya zbyt rozbudowana. Czonkowie czteroosobowego zarzdu penili jednoczenie funkcje dyrektorw (produkcji, ekonomiczno-finansowego i handlowego). Pracami caej firmy kierowa prezes zarzdu dyrektor generalny. Menederowie zaprojektowali wykorzystanie innowacyjnych technologii druku offsetowego. Wprowadzili rwnie zasad caodobowej pracy biura obsugi klienta, ktrego pracownicy, nazwani doradcami, rzeczywicie starali si suy kompetentn pomoc klientom. W tym celu rozbudowano dzia handlowy cigajc handlowcw z innych przedsibiorstw. Wkrtce wanie ten dzia by najliczniejsz komrk drukarni i najwikszym wrd innych tego typu dziaw w firmach poligraficznych. Handlowcy byli dobrze wynagradzani; oprcz wynagrodzenia podstawowego otrzymywali wysokie prowizje. By to te jedyny dzia, w ktrym regularnie prowadzono szkolenia z zakresu technik obsugi klientw, a take technologii druku co pozwalao utrzyma wysoki poziom wiedzy doradcw. Rentowno miaa by wynikiem duej skali produkcji. Planowano prac na trzy zmiany.

15

Skazani na wyobrani

Rozwj drukarni Okres od zarejestrowania przedsibiorstwa do chwili jego uruchomienia trwa 6 miesicy. Opracowano wtedy biznes plan, podpisano umowy leasingowe, przygotowano pomieszczenia biurowe i produkcyjne. Siedziba przedsibiorstwa znajdowaa si w nowoczesnym obiekcie. Starannie utrzymane otoczenie firmy (trawniki, parkingi, klomby, wyeksponowane logo) wsptworzyo jej solidny wizerunek. Ju od pierwszego miesica drukarnia pracowaa na trzy zmiany. Dobra lokalizacja, szybko realizacji zlece, sprawna obsuga klientw, wysoka jako druku, ktr zapewniay nowe maszyny, i niskie ceny tworzyy przewag konkurencyjn. W drukani pracoway nowe maszyny drukujce firmy Heidelberg. Urzdzenia te drukoway w formacie b3 i b2 na papierze o rnej gramaturze umoliwiajc druk zarwno czasopism, akcydensw reklamowych jak i opakowa. Ta rnorodno bya duym atutem firmy. Wyposaenie introligatorni (maszyny falcujce, linia do oprawy zeszytowej i linia do oprawy klejonej) umoliwiao wykonywanie praktycznie wszystkich zlece. Wielkoci zatrudnienia i liczby zespow drukujcych decydujcych o moliwociach produkcyjnych w latach 2000-2002 przedstawia ponisza tabela. Wynika z niej, e wraz z uruchomianiem kolejnych maszyn wzrastao zatrudnienie. Natomiast likwidacja przedsibiorstwa nastpia nagle zoenie wniosku o upado oznaczao zakoczenie dziaalnoci i zwolnienie wszystkich pracownikw.
Tabela 69: Wielko zatrudnienia i moliwoci produkcyjne drukarni PRINT Polska
1999 2000 2001 2002

zatrudnienie zespoy drukujce formatu a3/b3 zespoy drukujce formatu a2/b2

20 0 0

37 4 11

45 4 11

45 4 11

(rdo: badania wasne - ankieta 2005(2))

1

Zarzd z du uwag obserwowa konkurencj, starajc si j wyprzedza w zakresie jakoci obsugi klienta i cen wiadczonych usug, a w najgorszym przypadku podpatrywa zmiany i podobne wprowadza we wasnym przedsibiorstwie. PRINT Polska jako jedna z pierwszych drukarni w Warszawie skrcia czas przygotowania oferty druku do jednej godziny. W drukarni wszyscy doradcy wykorzystywali oprogramowanie kalkulacyjne. Oprogramowa-

Studia przypadkw

nie wspierao rwnie proces zarzdzania firm. Pracownicy tej firmy jako jedni z pierwszych w Warszawie odbierali zlecenia w siedzibie klientw i tam te je przywozili. Strategia Celem zarzdu przedsibiorstwa od chwili powstania byo utrzymywanie trzyzmianowej produkcji i najniszych cen sprzeday. Wysoko cen okrelono w wyniku analizy cen konkurencji w efekcie starano si dopasowa koszty produkcji do ich najniszych wartoci. Jednak pomimo do jasno sformuowanych celw trudno tu mwi o strategii w penym tego sowa znaczeniu. Kryzys 2001-2002 W roku 2001, w okresie spowolnienia rozwoju gospodarki polskiej, kilku klientw przedsibiorstwa zbankrutowao. Drukarnia stracia pynno finansow. Zarzd jednak nadal dy do utrzymania niskich cen. Niestety czas kryzysu nie sprzyja pozyskiwaniu nowych klientw. W efekcie rzeczywista warto wiadczonych usug przewyszaa ceny ofertowe. Wysokie koszty stae wynikajce ze staych rat leasingowych spowodoway, e rentowno przedsibiorstwa gwatownie spada. W roku 2001 firma przyniosa strat. Po szeciu miesicach przedsibiorstwo ogosio upado (czerwiec 2002). Wnioski 1. Menederowie PRINT Polska zorganizowali nowoczesne przedsibiorstwo wykorzystujce najnowsze, innowacyjne technologie poligraficzne. 2. Szkolenia zaogi, szczeglnie pracownikw dziau handlowego, pozwoliy na utrzymywanie wysokiego poziomu obsugi klienta i staego, wysokiego wykorzystania mocy produkcyjnych. 3. Dua wielko produkcji w efekcie trzyzmianowej pracy drukarni, pozwalaa utrzymywa atrakcyjne ceny wiadczonych usug, ktre byy kolejnym rdem przewagi konkurencyjnej. 4. Jednake finansowanie najnowszych, innowacyjnych technologii wycznie za pomoc kapitaw zewntrznych (leasing) powodowao comiesiczne zobowizania finansowe na wysokim poziomie. W sytuacji utraty pynnoci finansowej grozio to bankructwem. W efekcie wanie wypowiedzenie umowy leasingowej byo przyczyn likwidacji przedsibiorstwa, ktrej nie mogy zapobiec realizowane systematycznie innowacje marketingowe.
1

Skazani na wyobrani

8.4. Analiza porwnawcza

Tabela 70: Dziaalno innowacyjna w analizowanych rok powstania przedsibiorstwach
rok likwidacji zatrudnienie w roku likwidacji forma prawna

Szczegowe zbiorcze zestawienie tych firm zawiera ponisza tablica 70.

Drukarnia TRIADA
1986

Wydawnictwo PAW
1989

PRINT Polska
1999

2005

2004

2002

18

20

45

wpis do ewidencji

spka z o.o.

spka z o.o.

zawd kierownika

poligraf

informatyk

ekonomista

wyksztacenie kierownika wiek kierownika w chwili likwidacji firmy wykorzystywane oprogramowanie kalkulacyjne wykorzystywane oprogramowanie wspomagajce zarzdzanie oferta produkcji

rednie

wysze

wysze

56

46

33

nie

tak

tak

nie

tak czasopisma, katalogi, ulotki, foldery tak tworzenie centrw zysku (studio graficzne), likwidacja niektrych dziaw tak zwikszenie udziau w rynku, zwikszenie oferty, poprawa jakoci

tak czasopisma, katalogi, ulotki, foldery tak

foldery, ulotki

innowacje organizacyjne

nie

zrealizowane zmiany w strukturze w organizacyjnej w latach 2000-2002

brak

tworzenie centrw zysku (dzia handlowy)

innowacje marketingowe

nie zwikszenie udziau w rynku, poprawa jakoci

tak zwikszenie udziau w rynku, zwikszenie oferty, zmniejszenie kosztw

cel wprowadzania innowacji technologicznych

1

Studia przypadkw cd. Drukarnia TRIADA

rdo wprowadzania innowacji instytucje wsppracujce w procesie innowacji bariery we wdraaniu innowacji kupno nowej technologii dostawcy brak rodkw finansowych

Wydawnictwo PAW
kupno nowej technologii, wasne pomysy (oprogramowanie) dostawcy, odbiorcy brak rodkw finansowych, brak rozpoznania rynku, system podatkowy brak rodkw wasnych, na zakup maszyn i urzdze, za maa skala na wykorzystanie nowych technologii wysokie oprocentowanie kredytw,wymagane zabezpieczenia, niech instytucji finansowych do wsppracy z firm brak postaw proinnowacyjnych

PRINT Polska
kupno nowej technologii wasne pomysy dostawcy, odbiorcy brak rodkw finansowych,

trudnoci w doskonaleniu i unowoczenianiu wyposaenia technicznego

brak rodkw wasnych na zakup maszyn i urzdze,

brak rodkw wasnych na zakup maszyn i urzdze

pozyskiwanie funduszy na finansowanie innowacji utrudnione przez trudnoci w doskonaleniu kadry menederskiej z punktu widzenia moliwoci wdraania innowacji

wysokie oprocentowanie kredytw, koszt opracowania biznesplanu

wysokie oprocentowanie kredytw, wymagane zabezpieczenia,

brak postaw proinnowacyjnych

brak postaw proinnowacyjnych

(rdo: badania wasne - ankieta 2005(2))

Podobiestwa We wszystkich trzech prezentowanych przedsibiorstwach waciciele lub udziaowcy sprawowali funkcje kierownicze. Wszystkie wykorzystyway internet i najnowsz technologi CtP przygotowania form drukowych. Drukarnie nie eksportoway swoich usug, a najwiksze obawy wzbudzaa w nich rosnca konkurencja (krajowa i zagraniczna) na polskim rynku. W drukarni TRIADA, w Wydawnictwie PAW i w PRINT Polska zrealizowano innowacje technologiczne, ktre finanowano przez leasing. W pierwszej firmie uruchomiono najnowsz technologi druku offsetowego zintegrowan z przygotowaniem form drukowych. Natomiast w drukarni Wydawnictwa PAW innowacja technologiczna polegaa na instalacji maszyny drukarskiej firmy Heidelberg, bya to penoformatowa (b1), piciokolorowa maszyna z zespoem lakierujcym. Podobne przedsiwzicia zrealizowano w firmie PRINT Polska, ale w znacznie wikszej skali. Wszystkie
1

Skazani na wyobrani

firmy wdraajc te innowacyjne urzdzenia wsppracoway z dostawc - niemieck firm Heidelberg, ktra zainstalowaa i uruchomia maszyny, a take przeszkolia personel. Wyej wymienione firmy pocztkowo rozwijay si dynamicznie. Ich siedziby byy zadbane i nowoczesne, a standard obsugi klientw wysoki. Wszystkie zakoczyy prowadzenie dziaalnoci gospodarczej do 2005 roku. Menederowie tych przedsibiorstw uwaali, e wspieranie innowacji powinno odbywa si poprzez ulgi podatkowe i subsydia, obnienie kosztw kredytw na innowacje i porczenia kredytowe na zakup nowych technologii. Rnice Pierwsza przedstawiona firma (TRIADA) powstaa w roku 1986. Dziaaa na podstawie wpisu do ewidencji gospodarczej. Jej waciciel by z wyksztacenia poligrafem i posiada rednie wyksztacenie. W roku zaoenia przedsibiorstwa mia 40 lat. Wydawnictwo PAW byo spk z ograniczon odpowiedzialnoci zaoon w roku 1989. Prezes i wspudziaowiec przedsibiorstwa mia wysze wyksztacenie z zawodu by informatykiem i w chwili zaoenia wydawnictwa mia 33 lata. Natomiast menederowie z Print Polska w roku powstania przedsibiorstwa (1999 rok) mieli ok 30 lat. Wszyscy byli absolwentami wyszych uczelni (ekonomia, zarzdzanie). Dowiadczenie zdobywali w duych przedsibiorstwach, ktre nie byy zwizane z sektorem poligraficznym. Jedynie jeden z menederw mia za sob prowadzenie wasnej firmy poligraficznej. TRIADA nie wykorzystywaa oprogramowania kalkulacyjnego i oprogramowania wspierajcego zarzdzanie, natomiast Wydawnictwo PAW wdroyo zarwno oprogramowanie kalkulacyjne jak i oprogramowanie wspomagajce produkcj. Podobne rozwizania informatyczne funkcjonoway w PRINT Polska. Waciciel pierwszego przedsibiorstwa pocztkowo sam wykonywa wszystkie kalkulacje. Pniej oferty przygotowywali kierownicy zmian na podstawie wytycznych szefa. Autorami wykorzystywanego oprogramowania w drukarni Wydawnictwa PAW byli pracownicy. Oprogramowanie dla PRINT Polska wykonaa firma zewntrzna. TRIADA, kierowana przez poligrafa, nie wprowadzia innowacji organizacyjnych i marketingowych. Celem wprowadzenia innowacji technologicznych w pierwszym przedsibiorstwie bya ch zwikszenia udziau w rynku i zapewnienia najwyszej jakoci usug. Natomiast cele wprowadzanych innowacji technologicznych w Wydawnictwie PAW widziano nie
10

Studia przypadkw

tylko w zwikszaniu udziau w rynku, ale te w rozszerzeniu oferty i poprawie jakoci usug, a take w zdobyciu nowych segmentw rynkw krajowych. O ile w pierwszym przedsibiorstwie rdem wprowadzanych innowacji byo kupno nowoczesnej, innowacyjnej maszyny drukarskiej, to w pozostaych przedsibiorstwach wskazywano rwnie na wasne pomysy. Zarwno w Wydawnictwie PAW jak i w PRINT Polska innowacje marketingowe i organizacyjne byy opracowane i zrealizowane samodzielnie. W procesie innowacji przedsibiorstwo TRIADA wsppracowao jedynie z dostawcami nowych technologii, natomiast Wydawnictwo PAW i PRINT Polska rwnie z odbiorcami. Najpowaniejsz barier we wdraaniu innowacji by w pierwszym i trzecim przedsibiorstwie brak rodkw finansowych. W Wydawnictwie PAW zwrcono jeszcze uwag na brak rozpoznania rynku i niesprzyjajcy innowacjom system podatkowy. Brak wasnych rodkw na zakup maszyn i urzdze to gwna trudno w doskonaleniu i unowoczenianiu wyposaenia technicznego wskazywana w pierwszym przedsibiorstwie. W Wydawnictwie PAW wskazywano poza tym na zbyt ma skal dziaalnoci dla wykorzystania nowych technologii. Wysokie oprocentowanie kredytw i koszt opracowania biznesplanu to utrudnienia w pozyskiwaniu funduszy na finansowanie innowacji, na ktre wskazywano w TRIADZIE. W Wydawnictwie PAW i w PRINT Polska wskazano rwnie na wysokie oprocentowanie kredytw i wymagane zabezpieczenia. Waciciel pierwszego przedsibiorstwa nie dostrzega trudnoci w doskonaleniu kadry z punktu widzenia moliwoci wdraania innowacji, a jej przygotowanie ocenia dobrze. W Wydawnictwie PAW i w drukarni Print Polska wskazywano na brak postaw proinnowacyjnych, a przygotowanie kadry uznano za ze. Poza tym Wydawnictwo PAW i PRINT Polska deklaroway zrealizowanie zmian w strukturze organizacyjnej w latach 2000 -2002 poprzez stworzenie centrw zysku. *** Reasumujc, najstarsze przedsibiorstwo, kierowane przez poligrafa ze rednim wyksztaceniem, postrzegao innowacje jedynie w wymiarze technologicznym. Innowacja w tej drukarni to przede wszystkim nowe technologie druku. Prawdopodobnie przyzwyczajenia wyniesione z pierwszego okresu prowadzenia dziaalnoci skutecznie utrwaliy przekonanie, e rdem przewagi konkurencyjnej s jedynie nowoczesne urzdzenia techniczne. Waciciel cakowicie pomija czynnik ludzki i ekonomiczny wymiar przedsiwzicia. Jak si okazao, odwany wybr najnowoczeniejszej technologii okaza si cakowicie chybiony z punktu widzenia rentownoci przedsiwzicia. Poza tym istotne znaczenie mia brak dywersyfikacji rynku zbytu.

11

Skazani na wyobrani

Natomiast w drugim i trzecim przedsibiorstwie stosunkowo modzi menederowie realizowali innowacje technologiczne, organizacyjne i marketingowe. Wprowadzajc innowacje oba przedsibiorstwa wsppracoway z dostawcami urzdze produkcyjnych. We wszystkich trzech przypadkach najpowaniejszym powodem zaprzestania dziaalnoci byy wysokie koszty stae wynikajce z zawartych umw leasingowych, ktrych nie mona byo restrukturyzowa W kadym przypadku wybr leasingu jako formy finansowania innowacji okaza si nietrafny. Wszystkie te trzy studia przypadkw potwierdzaj sformuowane wczeniej hipotezy. Po pierwsze innowacje marketingowe i organizacyjne zrealizowane w Wydawnictwie PAW i w PRINT Polska znacznie poprawiy ich konkurencyjno. Po drugie poziom wyksztacenia menederw wpywa na podejmowanie innowacji marketingowych i organizacyjnych. Po trzecie menederowie wszytskich tych firm byli ich wacicielami lub wspwacicielami i wpywao to pozytywnie na innowacyjno zarzdzanych przez nich przedsibiorstw. Wreszcie gwna hipoteza znajduje swoje potwierdzenie w zrealizowanych we wszystkich analizowanaych firmach innowacjach technologicznych. Innowacyjne urzdzenia pochodzce od jednego dostawcy, byy drogie. Poza tym koszt ich ekploatacji nie by rekompensowany cen jak klienci mogli zaakceptowa nawet za doskona jako produkcji. Przyczyny likwidacji trzydziestu badanych przedsibiorstw poligraficznych, ktre zakoczyy dziaalno mona opisa wedug poniszej klasyfikacji: Nadmiernie zatrudnienie W 6 (20%) badanych przedsibiorstwach, ktre zostay zlikwidowane zatrudnienie byo prawie dwukrotnie wiksze od redniej wielkoci zatrudnienia (43 rednie 24,9), a wydajno pracy bya duo poniej redniej wydajnoci. Firmy te kierowane byy przez stosunkowo modych menederw (rednia ich wieku 48 lat). Byy to cztery spdzielnie i dwie spki z ograniczon odpowiedzialnoci, ktre powstay w wyniku przeksztace wasnociowych. Konsekwencja tych zmian byy porozumienia z zaog, ktre praktycznie uniemoliwiay racjonalizacj zatrudnienia. W konsekwencji wyniki finansowe uniemoliwiay jakiekolwiek inwestycje. Kiedy pogorszya si koniunktura (20002003) restrukturyzacja okazaa si niemoliwa firmy zostay zlikwidowane.
12

Studia przypadkw

Za struktura produkcji Dla prawie poowy zlikwidowanych firm najwaniejszym rodzajem produkcji byy katalogi uzupeniane folderami reklamowymi. Siedem z nich (25%) wszystkich zlikwidowanych firm tak struktur produkcji zawdziczao 2-3 klientom. W tej sytuacji odejcie nawet jednego z nich mogo zagrozi istnieniu firmy. I tak si stao. Zarzdzajcy nie potrafili przeciwdziaa tej sytuacji podejmujc jeszcze przed pierwszymi oznakami kryzysu prby dywersyfikacji zamwie. Zbyt wysokie koszty Pi firm dysponowao dobrym wyposaeniem. Miay za sob lata dynamicznego rozwoju. Cztery z nich dysponoway nawet certyfikatami jakoci. Byy dobrze zarzdzane. W zarzdzaniu produkcj wykorzystywano oprogramowanie wspomagajce. W sytuacji pojawiajcego si kryzysu podjto dziaania restrukturyzacyjne. Nie wszystko jednak mona byo zrealizowa. Najwaniejsze i zarazem najdrosze rodki produkcji byy w leasingu. Stae raty, bez wzgldu na wielko produkcji utrzymyway koszty na wysokim poziomie. Wszystkie umowy leasingowe zostay rozwizane. W dwch przypadkach umowy leasingowe wypowiedziano w trzecim roku picioletniej umowy. Leasingodawca nie akceptowa restrukturyzacji umowy. Likwidacja firmy bya naturaln konsekwencj. Ze zarzdzanie Za obsuga klientw. Jakociowo dobra, ale nieterminowa realizacja zlece. Niech do nowych technologii. Przekonanie, e o przewadze konkurencyjnej decyduj jedynie rodki produkcji. Brak kontroli nad finansami. Niewaciwy dobr redniej kadry zarzdzajcej (np. o stanowiskach decydoway wzgldy pozamerytoryczne, rodzinne). Niech do wyzbywania si zbdnych, nierentownych dziaw i przywizanie do istniejcej struktury organizacyjnej, przekonanie, e rzeczywisto w kocu dopasuje si do moliwoci firmy, a nie odwrotnie. Osiem tak kierowanych przez poligrafw firm zostao zlikwidowanych. Naturalna likwidacja Po pojawieniu si pierwszych objaww zapowiadajcych kryzys czterech najstarszych menaderw podjo decyzj o likwidacji firm. Byy to firmy o niezych wynikach, dobrze zorganizowane.

13

Skazani na wyobrani

Wnioski i propozycje
W okresie transformacji polskiej gospodarki znaczco wzrosa liczba maych i rednich przedsibiorstw. Wanie te przedsibiorstwa potrafiy szybko rozwin zdolnoci produkcyjne i wkroczy w nowe, trudno dostpne dotychczas, sektory gospodarki. Tym samym stay si najwikszym odbiorc nowych technologii tworzc rynek, na ktrym w konkurencyjnej walce o przewag wa si losy caej gospodarki. Przedmiotem moich bada byy mae i rednie przedsibiorstwa w sektorze poligraficznym, jednak wnioski z nich wynikajce mona w wielu przypadkach uoglni na cay sektor MP. Zwraca uwag fakt, e na tle caego sektora MP, poziom wyksztacenia menederw firm poligraficznych przedstawia si bardzo korzystnie wysze wyksztacenie miao stosunkowo wicej menederw badanych firm w porwnaniu z menederami caego sektora MP w Polsce. Niestety, na og wyszemu wyksztaceniu kadry menederskiej przedsibiorstw poligraficznych nie towarzyszy dbao o ksztacenie pracownikw. Organizowane szkolenia zwizane s najczciej z wprowadzaniem nowych urzdze, a odpowiedzialno za ich jako jest przerzucana na dostawcw technologii dla tego sektora. To wanie dostawcy urzdze i technologii s najpowaniejszym rdem innowacji w MP poligraficznych. Wsppraca z nimi wpywa na procesy innowacyjne zarwno w sferze technologicznej, jak i organizacyjnej. Trzeba jednak zwrci uwag, e nie zawsze innowacje wprowadzane w okresie objtym badaniem polegay na zastosowaniu najnowoczeniejszych rozwiza. Naukowo-technologiczna luka midzy krajami starej Unii Europejskiej a Polsk jest jeszcze tak dua, e nawet technologie z rynku wtrnego, maj w Polsce walory innowacji i pozwalaj na uzyskanie przewagi konkurencyjnej. Tak pojmowana innowacyjno stwarza jednak jedynie chwilow przewag a rosnce wymagania rynku wobec jakoci usug poligraficznych i ich technologicznego zaawansowania szybko j niweluj. W rezultacie takich zachowa ju na przeomie wiekw, w latach 1999-2002, zmniejszya si produkcja globalna w sektorze poligraficznym, zmniejszya si rwnie jej rentowno. W latach nastpnych, 2003-2006, wzrost produkcji sprzedanej w sektorze poligraficznym by mniejszy w porwnaniu z wynikami caej gospodarki. W rezultacie niekorzystnych zjawisk wiele firm poligraficznych zakoczyo swoj dziaalno. Cech charakterystyczn sektora poligraficznego jest dua dynamika zmian techniczno-organizacyjnych. W konsekwencji okres moralnego zuycia wprowadzanych technologii nie jest zgodny ze standardem na
14

Wnioski i propozycje

og picioletniej amortyzacji. Ponadto przy spadku rentownoci produkcji w sektorze poligraficznym, wysokie oprocentowanie kredytw opnia procesy innowacyjne w przedsibiorstwach, poniewa korzyci z innowacji s niewiele wiksze ni koszt ich obsugi finansowej. W latach 2000-2005 wrd innowacji w badanym sektorze dominoway innowacje technologiczne. Jednoczenie zdecydowanie rzadziej realizowano innowacje organizacyjne i marketingowe. Plany innowacyjne na kolejne lata zakadaj czstsze ni we wczeniejszym okresie siganie przez przedsibiorstwa po innowacje marketingowe i organizacyjne, co wiadczy o lepszym wykorzystywaniu kapitau intelektualnego. Zarwno realizacja innowacji marketingowych jak i organizacyjnych wzmacnia firm. Jednoczenie, jeli motywacj do dziaa innowacyjnych jest nie tylko zwikszenie zysku, ale rwnie np. troska o popraw warunkw pracy, czy ochron rodowiska, to przedsiwzicia te w duszej perspektywie s korzystne dla przedsibiorstwa. Menederowie z wyszym wyksztaceniem zdecydowanie czciej ni menederowie ze rednim wyksztaceniem realizuj innowacje marketingowe i organizacyjne, a take czciej planuj innowacje w przyszoci. Kierowane przez nich przedsibiorstwa poszukuj rde przewagi konkurencyjnej take poza technologi np.: poprawiaj jako obsugi, rekonstruuj struktur organizacyjn firmy dopasowujc j do potrzeb klientw. Tak budowana pozycja firmy jest silniejsza. Ponadto menederowie z maych i rednich przedsibiorstw dostrzegaj bariery dla dziaalnoci innowacyjnej gwne w czynnikach zewntrznych, wrd ktrych wymieniaj trudno dostpne kredyty oraz brak alternatywnych rde finansowania. Kolejn wan barier s, wspomniane ju, dugie okresy amortyzacji innowacyjnych technologii. Jednoczenie kadra zarzdzajca MP poligraficznymi ma du wiedz o nowych technologiach i rwnie du determinacj w inicjowaniu i wprowadzaniu innowacji. Niestety, pozytywnemu stosunkowi menederw do innowacji nie towarzyszy sprawne posugiwanie si instrumentami finansowymi. Przedsibiorcy sabo wykorzystuj instrumenty finansowania innowacji, takie jak kredyty na nowe technologie. Udzia kapitaw wasnych w tej dziaalnoci jest niepokojco duy. Przyczyn maego udziau finansowania zewntrznego s obowizujce procedury instytucji finansowych, a take obawa przed silniejszym partnerem finansowym. Z przeprowadzonych bada i przywoanych studiw przypadku wynika, e zdecydowanie bezpieczniejszym sposobem finansowania (poza kapitaem wasnym) jest kredyt. Natomiast leasing, cho towarzysz mu proste procedury, jest w sytuacji utraty pynnoci finansowej, kiedy firma zalega ze spat
15

Skazani na wyobrani

nawet jednej raty leasingowej, bardzo niebezpieczny dla przedsibiorstwa obowizujce uregulowania prawne, w przypadku wypowiedzenia umowy leasingowej przez leasingodawc, mog doprowadzi mae przedsibiorstwo do likwidacji. Menederowie zakadw poligraficznych w zasadzie nie wsppracuj z instytucjami naukowymi i innymi jednostkami badawczymi. Stan ten ma negatywny wpyw na zachowania innowacyjne kierowanych przez nich przedsibiorstw. To le, e w planowaniu innowacji menederowie zawierzaj gwnie dostawcom technologii. W szybko zmieniajcej si rzeczywistoci brak wiedzy dotyczcej perspektyw rozwoju sektora i wiarygodnych prognoz moe by przyczyn powanych problemw. Na przykad wysiek finansowy firmy moe by skierowany w stron nieefektywnych usug znikajcych z globalnego rynku. W polskiej literaturze brak jest analiz ekonomicznych sektora poligraficznego. Planowanie przyszoci sprowadza si do wsuchiwania si w podpowiedzi dostawcw technologii i obserwacj zmieniajcych si rynkw zagranicznych. Tymczasem naladownictwo, nawet innowacyjnego partnera czy konkurenta, to za mao, aby w globalnej gospodarce prowadzi efektywne dziaania z kilkuletni perspektyw. Niestety, Centralny Orodek Badawczo-Rozwojowy Przemysu Poligraficznego nie jest w tym zakresie pomocny. COBRPP to obecnie instytucja zmarginalizowana i praktycznie nie stanowica wsparcia w dziaaniach innowacyjnych przedsibiorstw poligraficznych. Aparatura badawczo-naukowa jest tam w duym stopniu zuyta, a jej warto znikoma. Poza tym w 2006 roku w dziaalnoci B+R w sektorze poligraficznym nie pracowa ani jeden profesor, nie byo take adnego doktora habilitowanego. Mizerne byy rwnie nakady na badania i rozwj. COBRPP monopolizuje dziaalno badawcz w sektorze poligraficznym Brak konkurencji na tym polu negatywnie wpywa na obszar prowadzonych bada, ktry jest systematycznie ograniczany. Sytuacja ekonomiczna pastwa nie sprzyja obecnie tworzeniu innych podmiotw podejmujcych dziaalno badawczo-rozwojow w poligrafii. Jednak w przyszoci powstanie takiego orodka jest moim zdaniem konieczne. Jeli doda, e instytucje nauki tylko w niewielkim stopniu s rdem innowacji dla maych i rednich przedsibiorstw poligraficznych, to zachowania innowacyjne w poligrafii s niemal heroicznym wysikiem przedsibiorcw. Biorc pod uwag przeprowadzone badania mona sformuowa szereg propozycji pod adresem przedsibiorstw (1), placwkek badawczo-rozwojowych (2) i pastwa (3). Ponisze propozycje powinny pozytywnie wpy1

Wnioski i propozycje

n nie tylko na zachowania innowacyjne firm poligraficznych, ale take na zachowania innowacyjne caego sektora maych i rednich przedsibiorstw, a w konsekwencji rwnie na jego kondycj ekonomiczn. Realizacja wielu z tych propozycji nie wymaga wysiku finansowego bd potrzebne nakady s niewielkie. Ad. 1. Dc do zwikszenia aktywnoci innowacyjnej przedsibiorstw poligraficznych wskazane jest, aby:1 1) menederowie w maych i rednich przedsibiorstwach na bieco uzupeniali swoj wiedz zarwno specjalistyczn, z zakresu prowadzonej dziaalnoci, jak i ogln wiedz z zakresu ekonomii i finansw, 2) w miar moliwoci na stanowiskach kierowniczych w przedsibiorstwach powinni znajdowa si wyksztaceni menederowie, ktrzy dostrzegaj innowacyjno rwnie poza innowacjami technologicznymi siganie po innowacje organizacyjne i marketingowe pozwala bowiem lepiej wykorzysta zasoby przedsibiorstwa, 3) przedsibiorcy wprowadzajc innowacje i inicjujc zachowania innowacyjne w swoich firmach powinni kierowa si nie tylko podstawowymi kryteriami ekonomicznymi, takimi jak obnienie kosztw, poprawa jakoci i zwikszenie oferty wiadczonych usug. Stawiane cele powinny wykracza zarwno poza dorane potrzeby wysokiego zysku jak i poza krtk perspektyw czasow, 4) przedsibiorcy podejmujc dziaania innowacyjne powinni poszukiwa inspiracji rwnie poza rynkami lokalnymi. Konkurowanie na europejskim rynku usug poligraficznych powinno by norm w tej sytuacji wyrwnanie standardw midzy przedsibiorstwami z rnych pastw jest oczywistym powodem wprowadzania innowacji, 5) przedsibiorca wprowadzajcy innowacje powinien bra pod uwag, e rdem przewagi konkurencyjnej jest nie tylko wielko i koszt produkcji w maych i rednich przedsibiorstwach poligraficznych wana jest rwnie unikalno wiadczonych usug, 6) sigajc po fundusze unijne przedsibiorstwa powinny korzysta z analiz ekonomicznych uwzgldniajcych nie tylko aspekty technologiczne rekomendowane przez dostawcw technologii (nawet innowacyjnych), ale take prognozy dotyczce caego sektora, 7) w obecnej sytuacji prawnej przedsibiorcy finansujc przedsiwzicia innowacyjne powinni czciej siga po kredyty, ograniczajc jednoczenie finansowanie przez leasing,
1

Wymienione propozycje nie wymagaj wysiku finansowego.

1

Skazani na wyobrani

8) przedsibiorcy powinni wnikliwiej ni dotychczas przyglda si zmianom otoczenia i rozpoznawa potrzeby klientw zarwno pod wzgldem ich potencjalnych potrzeb, jak i standardw obsugi. Jak wiemy, przedsibiorstwa musz nie tylko dopasowywa si do biecych potrzeb klientw, ale powinny te przewidywa ich zmiany. W tym kontekcie duego znaczenia nabiera rwnie obserwacja i analiza zachowania konkurencji w sektorze. Natomiast kolejne propozycje wymagaj ju nakadw finansowych przedsibiorstw. Oczywicie skala wydatkw moe by rna. I tak: 1) wanym celem podejmowanych dziaa innowacyjnych powinna by ochrona rodowiska naturalnego, 2) przedsibiorstwa w podejmowanych dziaaniach innowacyjnych musz czciej ni dotychczas wsppracowa z firmami konsultingowymi, wyszymi uczelniami i jednostkami badawczo-rozwojowymi ograniczanie si jedynie do wasnej wiedzy i dowiadczenia jest bdem, 3) w przedsibiorstwach wiksz wag powinno przywizywa si do szkolenia pracownikw w zakresie objtym specjalizacj wiadczonych usug, 4) kadra kierownicza przedsibiorstw powinna zabiega o tworzenie postaw proinnowacyjnych wrd pracownikw, pokonujc ich obawy przed zmianami, 5) poszukujc inspiracji w dziaalnoci innowacyjnej, przedsibiorcy czciej ni dotychczas powinni wsppracowa w kooperantami w procesie produkcji, a take siga po wasne pomysy szczeglnie z zakresie marketingu i organizacji zarzdzania unikalna wasna technologia wymaga rwnie unikalnej obsugi klienta, 6) przedsibiorstwa powinny czciej korzysta ze wsparcia specjalistw do spraw finansw lub firm konsultingowych, 7) w przedsibiorstwach powinno wzrosn wykorzystanie technologii informacyjnych, a szczeglnie oprogramowania wspierajcego zarzdzanie w tym przypadku przedsibiorcy musz pamita, e wiedza posiadana przez pracownikw z zakresu informatyki sprzyja wdraaniu tej technologii, 8) przedsibiorstwa czciej powinny uczestniczy w targach i wystawach midzynarodowych, aby w ten sposb skuteczniej ni dotychczas zabiega o wzrost eksportu zarwno na Wschd, jak i Zachd. Ad. 2. W odniesieniu do placwek badawczo-rozwojowych, w zasadzie wszystkie sformuowane poniej propozycje dziaa na rzecz wzrostu
1

Wnioski i propozycje

innowacyjnoci wymagaj wysiku finansowego. Niemniej jednak w przypadku sektora poligraficznego, w ktrym zachodz dzisiaj szybkie, wrcz rewolucyjne zmiany technologiczne, dziaania jednostek B+R (np. COBRPP) powinny obejmowa: 1) prowadzenie bada porwnawczych rynkw zagranicznych zarwno po stronie popytu jak i poday usug poligraficznych, 2) prowadzenie bada dotyczcych okrelenia optymalnych uregulowa prowadzenia dziaalnoci zarwno w sferze technologicznej, ekonomicznej, jak i prawnej, 3) sporzdzanie i publikacj prognoz uwzgldniajcych wieloletnie perspektywy rozwoju sektora, 4) informowanie o najnowszych technologiach poligraficznych i perspektywach ich wykorzystania, 5) wspprac z przedsibiorcami poprzez organizowanie szkole z zakresu ekonomii, zarzdzania produkcj, zarzdzania przedsibiorstwem i finansami z uwzgldnieniem specyfiki sektora, 6) poprawienie komunikacji midzy JBR-ami a przedsibiorcami, midzy innymi przez publikowanie wynikw bada w prasie specjalistycznej, prezentowanie ich na wasnej stronie internetowej, 7) wspieranie prac badawczych podejmowanych w przedsibiorstwach, 8) nawizanie wsppracy z zagranicznymi JBR-ami, szczeglnie w pracy nad konstruowaniem prognoz dla sektora. Ad. 3. Pastwo, rozumiane w tym przypadku jako administracja centralna i terenowa oraz ustawodawca, powinno wspiera dziaalno maych i rednich przedsibiorstw. Niemal natychmiast, bez nadmiernych nakadw finansowych co w okresie kryzysu ma istotne znaczenie pastwo moe wesprze innowacyjno maych i rednich przedsibiorstw. Mona to zrobi np. tworzc otoczenie prawne uatwiajce prowadzenie dziaalnoci innowacyjnej i zmniejszajce ryzyko podejmowanych przez przedsibiorcw dziaa poprzez: 1) ustawowe skrcenie okresw amortyzacji innowacyjnych technologii (to zadanie dla ustawodawcy) oraz 2) finansowe wspieranie obsugi prawnej MP pomagajacej przedsibiorstwom w sytuacjach kryzysowych (obsuga taka mogaby by wiadczona w organizacjach branowych czy stowarzyszeniach rzedsibiorcw)2.
Tak pomoc prawn np. w sprawach sporw leasingowych oferuje Stowarzyszenie Fair Business. Bezpatnych porad prawnych udziela w Stowarzyszeniu tylko dwch prawnikw nie jest to wystarczajce, szczeglnie w okresie kryzysu. Stowarzyszenie istnieje od 2005 roku. Od pocztku jego istnienia autor niniejszej pracy peni obowizki jego prezesa.
2

1

Skazani na wyobrani

W duszej perspektywie, wydaje si koniecznie podjcie dziaa wymagajcych nakadw. Chodzi tu midzy innymi o: 1) wspieranie przedsibiorstw prowadzcych badania naukowe poprzez np. refinansowanie czci nakadw w przypadku uruchomienia produkcji lub publikacji wynikw przeprowadzonych bada, 2) wspieranie organizacyjne i finansowe instytucji organizujcych szkolenia dla menederw maych i rednich przedsibiorstw3, 3) wspieranie funduszy porczeniowych umoliwiajcych finansowanie innowacji, 4) wpywanie na system bankowy (np. poprzez dodatkowe gwarancje lub obowizek tworzenia mniejszych rezerw na udzielone kredyty), aby uproci procedury kredytowe zwizane z dziaalnoci innowacyjn 5) utworzenie konkurencyjnej dla COBRPP jednostki badawczej, ktra powikszy dotychczasowy obszar bada o problematyk ekonomiczn i organizacyjna. Powysze postulaty skierowane s pod adresem administracji centralnej. Jednak od lat formuowane wnioski dotyczce np. budowania infrastruktury komunalnej umoliwiajcej funkcjonowanie maych i rednich przedsibiorstw, czy przygotowanie planw zagospodarowania przestrzennego umoliwiajcych szybk realizacj inwestycji, moe zaatwi administracja terenowa.

200

W roku 2010 Polska Agencja Rozwoju Przedsibiorczoci rozpocza realizacj projektu systemowego Kwalifikacje zawodowe pracownikw odpowiedzi na potrzeby przedsibiorstw ( Biznes dla Edukacji). Celem projektu jest upowszechnianie wsppracy przedsibiorcw z placwkami owiatowymi (szkoy wysze, szkoy zawodowe) w zakresie unowoczenienia oferty edukacyjnej oraz dostosowywania jej do potrzeb rynku pracy.

Wnioski i propozycje

W odniesieniu do kwestii leasingu, ktra zarysowaa si szczeglnie wyranie w kontekcie firm zlikwidowanych, konieczna jest zmiana Kodeksu Cywilnego. Zmiana ta powinna dotyczy uregulowania umw leasingowych i umoliwi rozliczanie wypowiedzianych umw leasingowych z uwzgldnieniem wartoci przedmiotu leasingu4. Takie rozliczenia, cho powszechnie stosowane w Unii Europejskiej, w Polsce nie funkcjonoway (jeszcze do 2009 roku). Po wypowiedzeniu umowy leasingowej, leasingobiorca musia zapaci zalege raty, ktre byy powodem wypowiedzenia umowy leasingowe. Musia rwnie zapaci raty leasingowe nalene do koca umowy, zdyskontowane na dat jej wypowiedzenia. Ponadto leasingodawca zabiera przedmiot leasingu! Przez niemal 10 lat (umowa leasingu jest umow nazwan w Kodeksie Cywilnym od 2000 roku) polskie sdy orzekay niezmiennie na korzy przedsibiorstw leasingowych. Obecnie, cho brak jest jednoznacznych regulacji w Kodeksie Cywilnym, uwzgldnianie wartoci przedmiotu leasingu w rozliczeniu wypowiedzianej umowy leasingowej jest norm.
Ponisza propozycja opracowana przez Stowarzyszenie Fair Business, wsparta argumentacj na podstawie niniejszej pracy jest od 17 lutego 2009 roku przedmiotem obrad Sejmu. PROPOZYCJA ART. 70915 KODEKSU CYWILNEGO 1. W wypadku wypowiedzenia umowy leasingu korzystajcy uprawniony jest do wskazania finansujcemu metody rozliczenia umowy w terminie 7 dnia od dnia wypowiedzenia, a jeeli pomimo upywu terminu korzystajcy nie wskae metody rozliczenia umowy uprawnienie to przechodzi na finansujcego. 2. Zalenie od wyboru dokonanego zgodnie z 1, finansujcy albo pozostawia posiadanie przedmiotu leasingu u korzystajcego dajc zapaty ewentualnych zalegych rat wraz z odsetkami i wszystkich przewidzianych w umowie a niezapaconych rat pomniejszonych o korzyci wynikajce z otrzymania ich przed umwionym terminem, w terminie 7 dni od dnia dokonania wyboru metody rozliczenia umowy, albo da wydania przedmiotu leasingu, zapaty ewentualnych zalegych rat wraz z odsetkami oraz wszystkich przewidzianych w umowie a niezapaconych rat pomniejszonych o korzyci wynikajce z otrzymania ich przed umwionym terminem oraz z zagospodarowania przedmiotu leasingu i powikszonych o nakady, jakie w zwizku z tym poczyni. 3. Jeeli finansujcy nie zagospodaruje przedmiotu leasingu w terminie 90 dni od daty wypowiedzenia umowy korzy, jak finansujcy uzyska zatrzymujc przedmiot leasingu, okrelona zostanie przez rzeczoznawc majtkowego. 4. Jeeli wybrano metod rozliczenia umowy polegajc na pozostawieniu posiadania przedmiotu leasingu u korzystajcego, zapacie ewentualnych zalegych rat i wszystkich przewidzianych w umowie, a niezapaconych rat pomniejszonych o korzyci finansujcego wynikajce z otrzymania ich przed umwionym terminem, finansujcy zobowizany jest do przeniesienia na korzystajcego wasnoci przedmiotu leasingu w terminie 7 dni od dnia zapaty, a jeeli korzystajcy opnia si z patnoci finansujcemu przysuguje prawo zastawu na przedmiocie leasingu. Jeeli pomimo upywu 30 dni od dnia wypowiedzenia umowy korzystajcy nie dokona zapaty finansujcy ma prawo wyboru metody rozliczenia umowy. 5. Postanowienia umowne mniej korzystne dla korzystajcego od wskazanych w 1-4 s niewane.
4

201

Skazani na wyobrani

Zakoczenie
W roku 1989 polski sektor poligraficzny rozpocz gbok przemian. Dominujce w nim przedsibiorstwa pastwowe ustpiy miejsca przedsibiorstwom prywatnym. Przemiany wasnociowe i strukturalne sektora, postp techniczny i innowacje wsparte zmianami zachodzcymi w caej gospodarce w okresie transformacji tworz wspczesny obraz polskiej poligrafii. Bez wtpienia zachowania innowacyjne firm poligraficznych umacniaj kondycj tego sektora, w ktrym zdecydowan wikszo stanowi mae i rednie przedsibiorstwa. Jednak, jak kady sektor, jest on wraliwy na zmiany zachodzce zarwno po stronie poday, jak i popytu. Poza tym obecny kryzys gospodarczy w znacznym stopniu negatywnie wpywa na przedsibiorstwa poligraficzne. Media drukowane, czy rwnie drukowana reklama, to obszary silnie nim dotknite. Ta sytuacja stawia przedsibiorstwa poligraficzne w trudnym pooeniu, a przede wszystkim nie uatwia funkcjonowania firmom, w ktrych produkcj oparto na kapitaochonnych innowacyjnych technologiach. Moemy przypuszcza, e w najbliszych latach bdziemy mieli do czynienia z rosncym importem usug poligraficznych z krajw Wschodu. Natomiast przewaga konkurencyjna polskich przedsibiorstw bdzie stopniowo male wraz ze wzrostem kosztw pracy (w tym pac). Jednoczenie import usug uwolni moce produkcyjne w wielu przedsibiorstwach, w ktrych dalsze obnianie kosztw, a co zatem idzie cen usug jest ju niemoliwe. Obecne zdolnoci produkcyjne firm sektora poligraficznego w Polsce przekraczaj popyt na ich usugi. Przeprowadzone badania pozwoliy stwierdzi, e zachowania innowacyjne maych i rednich przedsibiorstw poligraficznych s inspirowane gwnie przez dostawcw sprztu produkcyjnego (urzdze i technologii), co ogranicza dalszy rozwj. To przestroga na przyszo. Rynek rodzi bowiem nowe potrzeby i stawia przed poligrafi nowe wyzwania; wzrasta rola druku cyfrowego i reklamy adresowanej bezporednio do odbiorcy, nadal wzrasta popyt na szybki druk. Tym samym przed menederami przedsibiorstw poligraficznych stoj nie tylko problemy technologiczne w niedalekiej przyszoci bd musieli rwnie znaczn cz swojego czasu powici na analizowanie prognoz rynkowych. Jednoczenie w obliczu globalizacji przewag konkurencyjn przynie mog takie innowacje, ktre zdecydowanie wykraczaj poza rynek lokalny i ktre sprawiaj, e przedsibiorstwa je wprowadzajce bd mogy konkurowa na rynkach midzynarodowych.
202

Zakoczenie

Z przeprowadzonych bada wynika, e zachowania innowacyjne MP poligraficznych powinny by inspirowane przede wszystkim przez ich obecnych i potencjalnych klientw. Pozwoli to lepiej dostosowa wprowadzane innowacje (techniczne, marketingowe i organizacyjne) do potrzeb rynku. Wrd menederw firm poligraficznych orientacja na dostawcw ustpi miejsca podanej orientacji na odbiorcw. Historia ostatniego dwudziestolecia polskiego sektora poligraficznego upowania autora pracy do sformuowania optymistycznej prognozy: menederowie polskich przedsibiorstw poligraficznych w zdecydowanej wikszoci sprawnie zagospodaruj nowe obszary swojej aktywnoci. Nie mniej wydaje si niezbdne podjcie juz w najbliszej przyszosci bada dotyczcych nieodlegych zmian strukturalnych w tym sekorze.

203

Skazani na wyobrani

Bibliografia
1. Acs Z.J., Audretsch D.B.: Entrepreneurship, Innovation and Technological Change. Foundations and Trends, 2005, 1(1). 2. Adamkiewicz-Drwio H.G.: Uwarunkowania konkurencyjnoci przedsibiorstwa. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002. 3. Aftyka W., Chmielewski A.: Mae i rednie przedsibiorstwa w Unii Europejskiej. Wysza Szkoa Mazowiecka, Warszawa Pruszkw 2005. 4. Allen J.A.: Scientific Innovation and Industrial Prosperity. Longman, Londyn 1966. 5. Amabile T.: A model of creativity and innovation in organization. Research in Organizational Behavior, [red.] Barry M. Staw and L. L. Cummings.: J.A.I. Press, Greenwich 1988(10). 6. Audretsch D.B.: Innovation and Industry Evolution. The Massachusetts Institute of Technology Press, Cambridge, MA, 1995. 7. Balcerowicz E. [red.]: Mikroprzedsibiorstwa. Sytuacja ekonomiczna, finansowanie, waciciele. CASE, Warszawa 2002. 8. Barcz J. [red.]: Prawo Unii Europejskiej. Wydawnictwo Prawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa 2003. 9. Bartnicki M.: Przedsibiorczo i przedsibiorcy wspczesnych organizacji. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2002. 10. Baruk J.: Organizacyjne uwarunkowania dziaalnoci innowacyjnej przedsibiorstwa. [w] M. Brzeziski M. [red.]: Zarzdzanie innowacjami technicznymi i organizacyjnymi. Difin, Warszawa 2001. 11. Beatty J.: wiat wedug Petera F. Druckera. Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2004. 12. Bessant J., Pavitt K., Tidd J.: Managing Innovation Integrating Technological, Market and Organizational Change. John Wiley & Sons, Nowy Jork 1997. 13. Binsztok A.: Innowacyjno polskich przedsibiorstw w okresie transformacji gospodarczej. [w] M. Romanowska [red.]: Strategiczna transformacja polskich przedsibiorstw. Szkoa Gwna Handlowa, Warszawa 2004. 14. Baszczuk A., Brdulak J.J., Guzik M., Pawluczuk A.: Zarzdzanie wiedz w polskich przedsibiorstwach. Szkoa Gwna Handlowa, Warszawa 2004. 15. Bawat F. [red.]: Przetrwanie i rozwj maych i rednich przedsibiorstw. Scientific Publishing Group, Gdask 2004. 16. Bogdanienko J. [red.]: Zarzdzanie innowacjami. Szkoa Gwna Handlowa, Warszawa 1998. 17. Borowiecki R., Kwieciski M. [red.]: Informacja w zarzdzaniu procesem zmian. Kantor Wydawniczy Zakamycze, Zakamycze 2003. 18. Brdulak J.J.: Zarzdzanie wiedz a proces innowacji produktu. Budowanie przewagi konkurencyjnej firmy. Szkoa Gwna Handlowa, Warszawa 2005. 19. Bridseye Weil H., Utterback J.M., McGrath D. J.: The Dynamics of Innovative Industries. Cambridge, MA, 2005. http://www-innovation.jbs.cam.ac.uk/publications/downloads/birdseye_dynamics.pdf 20. Brzeziski M. [red.]: Zarzdzanie innowacjami technicznymi i organizacyjnymi. Difin, Warszawa 2001. 21. Canepa A., Stoneman P.: Financial Constraints to Innovation in the UK: Evidence from CIS2 and CIS 3. Oxford University Press, t. 60(4), s. 711-730, Oksford 2007. 22. Chi-Cheng Chang: Constructing an Innovative Model of Knowledge with Deductive Logic Approach. Institute of Engineering Education, Taiwan 2005. http://www.succeed.ufl.edu/icee/Posters/180_2_(1).pdf. 23. Chmiel J.: Statystyka mikroprzedsibiorstw w latach 19932000. [w] E. Balcerowicz [red.]: Mikroprzedsibiorstwa sytuacja ekonomiczna, finansowanie, waciciele. CASE, Warszawa 2002.

204

Bibliografia 24. Cichocki L.: Mae i rednie przedsibiorstwa a innowacje. [w] T. uczka [red.]: Mae i rednie przedsibiorstwa szkice o wspczesnej przedsibiorczoci. Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna 2005. 25. Clarke L.: Zarzdzanie zmian. Wydawnictwo Gebethner & S-ka, Warszawa 1997. 26. Cohen, W.M., Levinthal, D.A.: Innovation and learning: the two faces of R&D. The Economic Journal, 1999(397), s. 569-596. 27. Coombs R., Hervey M., Tether B.: Analyzing Distributed Innovation Processes. The University of Manchester & UMIST, Manchester 2001. 28. Cost F.J.: Design to Production: The Critical Interface. Printing Industry Center at RIT, Rochester, September 2002. 29. Crawford C.M.: Defining the Charter for Product Innovation. Sloan Management Review, 1980, 22(1). 30. Cygan Z.: Innowacyjno a ekonomiczne ograniczenia bezpieczestwa systemw. Transformacje 2001/2002. 31. Czternasty W.: Mae przedsibiorstwa w Polsce na tle przeobrae systemowych (19441991). Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Zeszyty Naukowe (II) 1994(134). 32. Czyewski A. B.: Wzrost gospodarczy a popyt na prac. Referat wygoszony na konferencji Reformy strukturalne a polityka pienina. Falenty 2426 padziernika 2002 r. http://www.nbp.pl/konferencje/falenty2002/pdf_pl/czyzewski.pdf. 33. Daft R.L.: Organization Theory & Design. South-Western Cengage Learning, Mason, OH, 2008. 34. Damanpour F.: Organizational innovation: a meta-analysis of effects of determinants and moderators. Academy of Management Journal, 1991, 34(3). 35. Damanpour F.: The adoption of technological, administrative and ancillary innovations. Journal of Management, 1987, 13. 36. Damnpour F.: Innovation Type, Radicalness and the Adoption Process. Communication Research 1988, 15(5). 37. Daszkiewicz N.: Internacjonalizacja maych i rednich przedsibiorstw we wspczesnej gospodarce. Scientific Publishing Group, Gdask 2004. 38. Debacker K., Verbeek A., Luwel M., Zimmermann E.: Mesuring progress and evolution in science and technology. II: The multiple uses of technometric indicators. International Journal of Management Reviews, 2002, 4(3). 39. Dougherty D., Bowman E.: The effects of organizational downsizing of product innovation. Management Review, California, 1995, 37(4). 40. Drucker P.: Innowacje i przedsibiorczo. Praktyka i zasady. PolskieWydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1993. 41. Drucker P.: Natchnienie i fart czyli innowacja i przedsibiorczo. Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa 2004. 42. Dz.U. nr 35 z 1981 r., poz. 201. 43. Dz.U. nr 19 z 1982 r., poz. 146. 44. Dz.U. nr 48 z 1986 r., poz. 249. 45. Dz.U. nr 41 z 1989 r., poz. 324, poz. 235. 46. Dz.U. nr 101 z 1999 r., poz. 1178. 47. European Trend Chart on Innovation. Policy Benchmarketing Workshop, Bruksela 2002. 48. Findeisen W. [red.]: Analiza systemowa podstawy i metodologia. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1985. 49. Francik A.: Sterowanie procesami innowacyjnymi w organizacji. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Krakw 2003. 50. Frascati Manual 1993 proposed standard practice for surveys of research and experimental development. Organisation for Economic Co-operation and Development, Pary 1994. 51. Freeman Ch., Soete L.: The Economics of Industrial Innovation. The Massachusetts Institute of Technology Press, Cambridge, MA 1997.

205

Skazani na wyobrani 52. Fukuyama F.: Zaufanie. Kapita spoeczny a droga do dobrobytu. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa - Wrocaw 1997. 53. Fukuyama F.: Wielki wstrzs. Natura ludzka a odbudowa porzdku spoecznego. Wydawnictwo Politeja, Warszawa 2000. 54. Galbraith J.R.: Projektowanie organizacji innowacyjnej. [w] P. F. Schlesinger, V. Sathe, L. A. Schlesinger, J. Kotter [red.]: Projektowanie organizacyjne. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999. 55. Gallouj F.: Innovation in services and the attendant old and new myths. Journal of Socio-Economics 2002, 31(2). 56. Gassmann O., Zedtwits M.: Organizational of Industrial R&D on a Global Scale. R&D Management, 1998, 28(3). 57. Gilbert N., Pyka A., Ahrweiler P.: Innovation Networks a Simulation Approach. Journal of Artificial Societies and Social Simulation 2001, 4(3). http://www.soc.surrey.ac.uk/JASSS/4/3/8.html 58. Glinka B., Gudkova S.: Mae przedsibiorstwa w sytuacjach kryzysowych. Problemy Zarzdzania 2003(2). 59. Glinka B., Hensel P.: Innowacje. Problemy Zarzdzania, 2004(1). 60. Goban-Klas T., Sienkiewicz P.: Spoeczestwo informacyjne: szanse, zagroenia, wyzwania. Wydawnictwo Fundacji Postpu Telekomunikacji, Krakw 1999. 61. Goban-Klas T.: Komunikowanie masowe. Orodek Bada Prasoznawczych, Krakw 1978. 62. Gomuka S.: Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego. CASE, Warszawa 1998. 63. Grzyski M., Woodward R. [red.]: Innowacyjno polskiej gospodarki. Zeszyty Innowacyjne, Warszawa 2004(2). 64. Grzyski M., Woodward R., Jakubiak M.: Innowacyjno polskiej gospodarki w kontekcie integracji z UE moliwoci i bariery wdraania w Polsce gospodarki opartej na wiedzy. CASE, Warszawa 2004. 65. Griffin R.W.: Podstawy zarzdzania organizacjami. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996. 66. Grudzewski W.M., Hejduk I.: Mae i rednie przedsibiorstwa w gospodarce rynkowej w Polsce.Wysza Szkoa Handlu i Prawa, Warszawa 1998. 67. Grudzewski W. M., Hejduk I.: Kreowanie przedsibiorstwa przyszoci z wykorzystaniem teorii i praktyki organizacji inteligentnej. [w]: Nowoczesne metody zarzdzania przedsibiorstwem. Materiay konferencyjne. II Konferencja Project Management - Perspektywy i Dowiadczenia. Warszawa 1998. 68. Hargadon A., Sutton R.I.: Twoja firma te moe sta si fabryk innowacji. Harvard Business Review Polska, 2003, 9. 69. Haber L. H.: Zachowania przedsibiorcze prba typologii. Przegld Organizacji, 1996(5). 70. Hicks D., Hedge D.: Highly Innovative Small Firms in the Markets for Technology. Research Policy. 2005 34(5), s.703-716. 71. Hybel J.: Rola maych i rednich przedsibiorstw w ograniczaniu bezrobocia. Roczniki Naukowe, 2001, 3(1). 72. Innovation in Europe Results for the EU, Iceland and Norway. European Commission, 2004. 73. Innovation in the Service Sector. Analysis of Data Collected under the Community Innovation Survey (CIS-2). The University of Manchester & UMIST, Manchester 2002. 74. Ipsos-Demoskop: Wskaniki innowacyjnoci przedsibiorstw w Polsce. Warszawa 2001. 75. Janasz W. [red.]: Innowacje w modelach dziaalnoci przedsibiorstw. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego, Szczecin 2003. 76. Janasz W. [red.]: Innowacje w rozwoju przedsibiorczoci w procesie transformacji. Difin, Warszawa 2004. 77. Janasz W., Kozio K.: Determinanty dziaalnoci innowacyjnej przedsibiorstw. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006.

20

Bibliografia 78. Janasz W., Lekiewicz I.: Identyfikacja i realizacja procesw innowacyjnych w przedsibiorstwie. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego, Szczecin 1995. 79. Janasz W.: Innowacyjne strategie rozwoju przemysu. Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczeciskiego, Szczecin 1999. 80. Janasz W.: Strategiczny zakres dostosowa strukturalnych przedsibiorstw przemysowych. [w] W. Janasz [red.]: Determinanty innowacyjnoci przedsibiorstw. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006. 81. Janikowski R.: Zrwnowaony rozwj a nauki techniczne. Oglnopolska Konferencja Naukowa nt. Zrwnowaony rozwj w teorii ekonomii i praktyce, Wrocaw 2006. 82. Jankiewicz S.: Wspieranie rozwoju maych i rednich przedsibiorstw jako priorytet polityki gospodarczej. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Pozna 2004. 83. Jasiski A. H.: Przedsibiorstwo innowacyjne na rynku. Ksika i Wiedza, Warszawa 1992. 84. Jasiski A.H.: Innowacje i polityka innowacyjna. Wydawnictwo Uniwersytetu w Biaymstoku, Biaystok 1997. 85. Jasiski A.H. [red.]: Innowacje i transfer techniki w gospodarce polskiej. Wydawnictwo Uniwersytetu w Biaymstoku, Biaystok 2000. 86. Jasiski A.H.: Polityka innowacyjna w Polsce. Wyzwania u progu XXI wieku. VII Kongres Ekonomistw Polskich, stycze 2001. 87. Jasiski A. H.: Postp technologiczny w okresie transformacji. Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2003. 88. Jasiski A.H.: Przedsibiorstwo na scenie innowacji. Aspekty teoretyczne. Problemy Zarzdzania 2004, 1(3). 89. Jasiski A.H.: Bariery transferu techniki na rynku dbr zaopatrzeniowo-inwestycyjnym. Wydawnictwo Naukowe Wydziau Zarzdzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005. 90. Jasiski A.H.: Innowacje i transfer techniki w procesie transformacji. Difin, Warszawa 2006. 91. Johannessen J., Dolva J.: Competence and Innovation: Identifying Critical Innovation Factors. Entrepreneurship, Innovation and Change, 1994, 3(3). 92. Johansson U. Publishing and Printing Activities in the EU. European Communities, Statistics in focus, 2006(6). 93. Kaczor T., Misiag W., Niedzielski A.: Udzia maych i rednich przedsibiorstw w tworzeniu dochodw publicznych. Polska Agencja Rozwoju Przedsibiorczoci, Warszawa 2001. 94. Kadam S.R., Evans M.A., Rothenberg S.: A Comparative Study of the Environmental Aspects of Lithographic and Digital Printing Processes. Printing Industry Center at RIT, Rochester, December 2005. 95. Kanter R.M.: When a thousand flowers bloom: structural, collective, and social conditions for innovation in organization. Research in Organization Behavior, 1988(10). 96. Kanter R.M.: The Change Masters: Innovation & Entrepreneurship in the American Corporation. Simon and Schuster, Nowy Jork 1983. 97. Kay J.: Podstawy sukcesu firmy. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996. 98. Kleinknecht A., Reijnen J., Smits W.: Collecting literature-based innovation output indicators: the experience in the Netherlands. [w] A. Kleinknecht, D. Bain [red.]: New Concept in Innovation Output Measurement. St. Martins Press, Londyn 1993. 99. Koch R.: Sownik zarzdzania i finansw. Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoy Biznesu, Krakw 1997. 100. Kokociska M.: Mae i rednie przedsibiorstwa w okresie transformacji gospodarki polskiej. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Zeszyty Naukowe, 1993(2). 101. Konecki K.: Odporno na zmian gwne czynniki zmian tosamoci organizacyjnej w polskich przedsibiorstwach przemysowych. Katedra Socjologii Przemysu UL, http://kkonecki.fateback.com/publikacje/publikacja9.html

20

Skazani na wyobrani 102. Kossecki J.: Cybernetyka spoeczna. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1981. 103. Kotarbiski T.: Traktat o dobrej robocie. Ossolineum, Wrocaw 1982. 104. Kotler Ph.: Marketing. Wydawnictwo Gebethner, Warszawa 1994. 105. Kozowski J.: Polityka naukowa polityka innowacyjna. Nowe rozwizania. Streszczenie wybranych publikacji zachodnich. Biblioteka Komitetu Bada Naukowych, Warszawa 1995. 106. Krajewski K.: Kreowanie miejsc pracy w maych i rednich przedsibiorstwach. Wynagrodzenia 1999, 19(9). 107. Krajewski M.: Historia gospodarcza Polski do 1989 roku. Zarys problematyki. Wysza Szkoa Handlowo-Ekonomiczna we Wocawku, Wocawek 2000. 108. Krawiec F.: Zarzdzanie projektem innowacyjnym produktu i usugi. Difin, Warszawa 2000. 109. Kusa R.: Innowacyjno maopolskich biur podry. Akademia Grniczo-Hutnicza, Krakw http://www.zarz.agh.edu.pl/rkusa/ZZ_P21_06%20InnowacyjnoscMalopolskichBiurPodrozy.pdf 110. Kwanicki W.: Ekonomia ewolucyjna alternatywne spojrzenie na proces rozwoju gospodarczego. Instytut Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Wrocawski http://prev.prawo.uni.wroc.pl/~kwasnicki/todownload/ekonomia%20ewolucyjna.pd 111. Kwiatkowski S.: Przedsibiorczo intelektualna. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. 112. Kwiatkowski S.: Jakie s perspektywy wzrostu innowacyjnoci w krajach posocjalistycznych. Problemy Zarzdzania 2004, 1(3). 113. Kwiatkowski S.: Przedsibiorczo intelektualna a trway rozwj gospodarczy europejskich krajw postsocjalistycznych. [w] G. Koodko [red.]: Nowa gospodarka i jej implikacje dla dugookresowego wzrostu w krajach postsocjalistycznych. Wydawnictwo Key Text, Warszawa 2001. 114. Kwiatkowski S.: Spoeczestwo innowacyjne. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1990. 115. Lee Jen-Fang, Hwa I.F.C.: The Types of Technology and the Network Model of Knowledge Flows. Journal of Technology Management 1997, 2(1). 116. Licht G., Ebling G., Janz N., Niggemann H.: Innovation in Service Sector Selected Facts and Some Policy Conclusions. ZEW Mannheim, December 1999. 117. Lipsey R.G.: Some implications of endogenous technological change for technology policies in developing countiers. Economics of Innovation & New Technology, 2002, 11/4(5). 118. Longenecker J.G., Moore C.W.: Small Business Management. An Entrepreneurial Emphasis. South Western Publishing Co., Cincinnati 1991. 119. uczka T.: Bariery rozwoju maych i rednich przedsibiorstw w Polsce. [w] T. uczka [red.]: Mae i rednie przedsibiorstwa szkice o wspczesnej przedsibiorczoci. Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna 2005. 120. Marciniak S.: Innowacje i rozwj gospodarczy. Kolegium Nauk Spoecznych i Administracji Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2000. 121. Markowski T., Stawarz E., Zembaczyski R. [red.]: Instrumenty transferu technologii i pobudzania innowacji. Wydawnictwo Przedwit, Warszawa 1997. 122. Materiay konferencji: Bariery rozwoju przedsibiorczoci. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2006. 123. Materiay konferencji: Konkurencyjno sektora MP. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2005. 124. Matusiak K.B.: Uwarunkowania innowacyjnoci maych firm. [w] A.H Jasiski [red.]: Innowacje maych i rednich przedsibiorstwach w wietle bada empirycznych. Promocja XXI, Warszawa 2009.

20

Bibliografia 125. Martyniak Z.: Zaoenia systemu Shingeo Shingo. Organizacja i Kierowanie 1997, 2. 126. Mazur M.: Podstawy cybernetycznej teorii mylenia. [w] J. Kozielecki [red.]: Problemy psychologii matematycznej. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1971. 127. McManus P.: The value of life histories in researching the adoption and use of MServices. Edith Cowan University, Churchlands 2003. 128. Mintzberg H.: The Structuring of Organizations: A Synthesis of Research. Prentice Hall, Englewood Cliffs, NY 1979. 129. Nigel G., Pyka A., Ahrweiler P.: Inovation Networks. A Simmulation Approach. JASSS, 2001. http://jasss.soc.surrey.ac.uk/4/3/8.html. 130. Odorzyska E.: Kategoria maych i rednich przedsibiorstw w krajach Europy. Ekonomika i Organizacja Przedsibiorstw, 2000(3). 131. Oko-Horodyska E.: Narodowy system innowacji w Polsce. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 1998. 132. Oslo Manual. Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data. 2005 [1997]. 133. Pakulska T.: Podatno innowacyjna Polski na napyw zagranicznego kapitau technologicznie intensywnego. Szkoa Gwna Handlowa, Warszawa 2005. 134. Panek E.: Program wzrostu innowacyjnoci firmy WIF. [w]: Innowacyjno jako czynnik konkurencyjnoci maych i rednich przedsibiorstw w dobie integracji z Uni Europejsk. Warszawa 1998. 135. Patel P., Pavitt K.: Patterns of technological activity: their measurement and interpretation. [w] P. Stoneman [red.]: Handbook of the Economics of Innovation and Technological Change. Wiley Blackwell, Oksford 1995. 136. Pellow B.A, Pletka M.J., Banis H.A.: Investing in Digital Color... The Bottom Line. Printing Industry Center, Rochester 2003. 137. Penc J.: Innowacje i zmiany w firmie transformacja i sterowanie rozwojem przedsibiorstwa. Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1999. 138. Penc J.: Menaderowie w uczcej si organizacji. Przegld Organizacyjny, 1999(5). 139. Penc J.: Strategie zarzdzania. Perspektywiczne mylenie, systemowa dziaania. Cz. I. Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1994. 140. Perez-Diaz V.: Powrt spoeczestwa obywatelskiego w Hiszpanii. Wydawnictwo Znak, Krakw 1966. 141. Piasecki B. [red.]: Ekonomika i zarzdzanie ma firm. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa d 1999. 142. Piasecki B.: Mae i rednie przedsibiorstwa w Polsce paradygmaty rozwoju. [w] J. Tragalski [red.]: Przedsibiorczo i rozwj firmy. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Krakw 1999. 143. Piasecki B.: Sektor maych i rednich przedsibiorstw w obecnej fazie transformacji gospodarczej. [w] B. Piasecki [red.]: Przedsibiorstwo w procesie transformacji rynkowej. Uniwersytet im. Mikoaja Kopernika, Toru 1993. 144. Pietrasiski Z.: Oglne i psychologiczne zagadnienia innowacji. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1970. 145. Plawgo B., Piekarska E., Sadowska-Snarska C., ynel M.: Analiza potrzeb innowacyjnych przedsibiorstw w wojewdztwie podlaskim. Wysza Szkoa Ekonomiczna w Biaymstoku, Biaystok 2004. 146. Pomykalski A.: Zarzdzanie innowacjami. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. 147. Poznaska K.: Przetrwanie maych i rednich przedsibiorstw koncepcje i ich weryfikacja empiryczna w gospodarce polskiej. [w] T. uczka [red.]: Mae i rednie przedsibiorstwa. Szkice o wspczesnej przedsibiorczoci. Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, 2005. 148. Poznaska K.: Innowacyjno jako rdo przewagi konkurencyjnej polskich przedsibiorstw. Szkoa Gwna Handlowa, http://www.centrumwiedzy.edu.pl/cw/index.php?sm=130&ca=396&al=dd1

20

Skazani na wyobrani 149. Poznaska K.: Uwarunkowania innowacji w maych i rednich przedsibiorstwach. Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1998. 150. Proposed guidelines for collecting and interpreting technological innovation data the Oslo manual. Paris Org. For Economic Co-Operation and Development, 1993. 151. Quinn J.B., Philip A., Sydney S.F.: Management Professional Intellect: Making the Most of the Best. Harvard Business Review 1996, 74(2). 152. Raport z badania: Sytuacja maych przedsibiorstw przeprowadzonego przez GfK Polonia w 2001 roku na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsibiorczoci, Warszawa 2001, http://www.parp.gov.pl/gfk.php. 153. Rbacz H.: Rola maych i rednich przedsibiorstw w przypieszeniu wzrostu polskiej gospodarki. IX Sympozjum naukowe AGH nt.: Wpyw otoczenia na zarzdzanie i finansowanie przedsibiorstw cz. I,. Akademia Grniczo-Hutnicza, Krakw 2002. 154. Rogers E.M: The Diffusion of Innovations. Free Press, Nowy Jork 1983. 155. Romano F.J., Soom M.: An Investigation into Printing Industry Demographics. Printing Industry Center at RIT, Rochester 2003. 156. Romano F.J.: An Investigation into Printing Industry Trends. Printing Industry Center at RIT, Rochester 2004. 157. Romanowska M. [red.]: Strategiczna transformacja polskich przedsibiorstw. Szkoa Gwna Handlowa, Warszawa 2004. 158. Rothenberg S., Becker M.: The Evolution of Experimental Environmental Programs in the Printing Industry. Printing Industry Center at RIT, Rochester 2003. 159. Rothenberg S., Cost F.: Lean Manufacturing in Small and Medium Sized Printers. Printing Industry Center at RIT, Rochester 2004. 160. Rothenberg S.: Selling Small and Smart: The Future of the Sustainble Enterprise. Printing Industry Center at RIT, Rochester 2004. 161. Rothwell R.: Developments Towards the Fifth Generation Model of Innovation. Technology, Analysis & Strategic Management, 1992(4). 162. Rothwell R.: The Changing Nature of the Innovation Process Implications for SMEs, [w] R.P. Oakey [red.]: New Technology-based Firms in the 1990s, Paul Chapman, Londyn 1990. 163. Rozporzdzenie Rady Ministrw z 5 wrzenia 1983 roku w sprawie oglnych zasad udzielania kredytw dewizowych przez banki na cele rozwoju produkcji eksportowej i usug eksportowych. Dz. U. nr 56 z 1983 r., poz. 249. 164. Salter A., Tether B.: Innovation in Services: Through the Looking Glass of Innovation Studies. Advanced Institute of Management, Researchs Grand Challenge on Service Science, 2006. 165. Sau J.: Mae i rednie przedsibiorstwa a kapita spoeczny. [w] T. uczka [red.]: Mae i rednie przedsibiorstwa. Szkice o wspczesnej przedsibiorczoci. Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna 2005. 166. Saviotti P.P., Metcalfe J.S.: Theoretical Approach to the Construction of Technological Output Indicators. Research Policy 1984 (13). 167. Schumpeter J.A.: Kapitalizm, socjalizm, demokracja. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995. 168. Schumpeter J.A.: Teoria rozwoju gospodarczego. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1960. 169. Scott S., Bruce R.: Determinants of innovative behavior: a path model of individual innovation in the workplace. Academy of Management Journal, 1994, 37(3). 170. Skawiska E. [red.]: Konkurencyjno przedsibiorstw nowe podejcie. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002. 171. Skodlarski J.: Zarys historii gospodarczej Polski. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa d 2000. 172. Skowronek-Mielczarek A.: Mae i rednie przedsibiorstwa rda finansowania. Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2005. 173. Skowroski S.: Mae przedsibiorstwo. Sposb na efektywno. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1985.

210

Bibliografia 174. Sownik jzyka polskiego. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1978. 175. Smith A.: Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodw. http://www.hme.net-partner.pl/teksty/smith41_70.pdf 176. Snaith B., Walker J.: The Theory of Medium Enterprice. June 2002, http://www.m-institute.org/__data/assets/pdf_file/344/Durham_TOME_Paper.pdf 177. Sorce P., Pellow B.: Demand for Customized Communications by Advertising Agencies and Marketing Executives. Printing Industry Center at RIT, Rochester 2003. 178. Sorce P., Pletka M.: Digital Printing Success Models: Validation Study. Printing Industry Center at RIT, Rochester 2004. 179. Sorce P.: Relationship Marketing Strategy. Printing Industry Center at RIT, Rochester 2002. 180. Sosnowska A. [red.]: Strategie sukcesu maych i rednich przedsibiorstw w okresie akcesyjnym. Instytut Funkcjonowania Gospodarki Narodowej, Warszawa 2005. 181. Sosnowska A., obejko S., Kopotek A.: Zarzdzanie firm innowacyjn. Difin, Warszawa 2000. 182. Sosnowska A. [red.]: Zarzdzanie nowym produktem. Szkoa Gwna Handlowa, Warszawa 2000. 183. Stawasz E.: Innowacje a maa firma. Uniwersytet dzki, d 1999. 184. Sternberg R., Mller C.: Return Migration in Regional Innovation Systems. Asian Journal of Technology Innovation, 2005, 13(2). 185. Sternberg R.: The Firm or the Region: What Determines the Innovation Behavior of European Firms? Economic Geography, 2001, 77(4). 186. Szatkowski K.: Istota i rodzaje innowacji. [w]: M. Brzeziski [red.]: Zarzdzanie innowacjami technicznymi i organizacyjnymi. Difin, Warszawa 2001. 187. Tether B.S.: What is Innovation? Approaches to Distinguishing New Products and Processes from Existing Products and Processes. Centre for Research on Innovation & Competition, The University of Manchester, Manchester 2003. 188. The European Observatory for SMEs, Fifth Annual Report 1997. European Network for SME Research, October 1997. 189. Tarnowski W.Z.; Popyt i poda papieru na wiecie i w Polsce perspektywa 2010. Stowarzyszenie Papiernikw Polskich, d 2000. 190. van Ark B., Pitkowski M.: Producivity, Innovation and ICT in Old and New Europe. Gronningen Growth and Development Centre, Groningen 2004. 191. van de Capelle J.P.: An Examination of New Product Diffusion Models. Printing Industry Center at RIT, Rochester, October 2004. 192. Waniewski P.: Sektor maych i rednich przedsibiorstw w Polsce i w Unii Europejskiej. Kontrola Pastwowa, 2003(4). 193. Wenger E., Snyder W.: Communities of Practice: The Organizational Frontier. Harvard Business Review, 2000, 78(1). 194. West M.A., Farr J.L.[red.]: Innovation and Creativity at Work: Psychological and Organizational Strategies. J. Wiley & Sons, Chichester 1990. 195. What is Print? A Characterization of the Printing Industry in the United States. Printing Industry Center at RIT, Rochester, 2007. 196. Wadyka W.: Krew na pierwszej stronie. Czytelnik. Warszawa 1982. 197. Wolf R.A.: Organizational innovation: review, critique and suggested research directions. Journal of Management Studies, 1994, 31(3). 198. Woodward R. [red.]: Otoczenie instytucjonalne maych i rednich przedsibiorstw. Centrum Analiz Spoeczno-Ekonomicznych, Warszawa 1999. 199. Zhou X., ORiain S., OSullivan D., Cormican K.: Innovation Management Processes. July 2004. https://lion.deri.org/PDFdeliverables/D08.02_v0.2. 200. Zollo M., Winte S.: Deliberate learning and the evolution of dynamic capabilities. Organization Science 2002, 13(10).

211

Skazani na wyobrani 201. ..: . . .-., 1998, 2(3). 202. .: . .-M., 1998(1), s. 62-66. 203. ..: . , 1997(3), s. 3-10. 204. . .: . . . , 1998, 68(4), s. 306-313. 205. .: . .. . .. 1997(10), s. 110-115. 206. .: p . , 1998, nr 1.

rda danych statystycznych

1. 2. 3. 4. 5. 6. Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa 1938. Roczniki Statystyczne 1948-2008. GUS, Warszawa. Rocznik Statystyczny Przemysu 1967-1990, 2005, 2007. GUS, Warszawa. Dziaalno Innowacyjna przedsibiorstw w latach 2004-2006. GUS, Warszawa 2008. Nauka i Technika w 2006 r. GUS, Warszawa 2007. Nauka i Technika w 2007 r. GUS, Warszawa 2008.

212

Aneks 1 - Wpyw kryzysu na sektor poligraficzny

Aneks 1 Wpyw kryzysu na sektor poligraficzny

Klasyfikacja Gwnego Urzdu Statystycznego uwzgldnia w dziaalnoci poligraficznej (PKD 22.2) przedsibiorstwa, dla ktrych podstawowym przedmiotem dziaania jest drukowanie gazet, dziaalno poligraficzna gdzie indziej nie sklasyfikowana, introligatorstwo oraz przygotowanie druku i pomocnicza dziaalno graficzna. Podstaw klasyfikacji jest deklaracja przedsibiorcy skadana w chwili rejestracji przedsibiorstwa. W konsekwencji po upywie kilku lat numer klasyfikacji nie zawsze odpowiada rzeczywistoci i tak na przykad drukarnia gazet moe wykonywa inne zlecenia poligraficzne, a studia graficzne zajmujce si dotd przygotowaniem do druku wykonuj np. projekty internetowe. Niestety takie zmiany umykaj prowadzonej statystyce i tym samym uniemoliwiaj okrelenie obszarw zmieniajcej si aktywnoci gospodarczej. W minionym roku, od pierwszego kwartau 2008 roku do trzeciego kwartau 2009 roku, wzrosa liczba przedsibiorstw poligraficznych, dla ktrych drukowanie gazet byo gwnym rdem przychodw (tabela 1). Zwikszenie byo spore, bo 137 nowych przedsibiorstw stanowio wzrost o 101 %! Warto zwrci uwag, e najwicej przedsibiorstw zajmujcych si gwnie drukowaniem gazet powstao w roku 2009 (wykres 1). O ile w pierwszym kwartale 2009 roku takich przedsibiorstw byo 152 to w trzecim kwartale tego roku byo ich ju 272. Powysza, dua zmiana wynika przede wszystkim z instalacji w powstajcych przedsibiorstwach technologii, ktre na zachodzie Europy s ju nierentowne. Uruchamianie tych technologii, przy relatywnie niskich pacach w polskim sektorze poligraficznym w porwnaniu z pacami w rajach Europu Zachodniej, poprawia ich rentowno - ale tak zbudowana przewaga konkurencyjna jest nietrwaa. Odmienn tendencj mona byo zaobserwowa wrd pozostaych przedsibiorstw poligraficznych. Chodzi tu o najwiksz grup firm, gwnie arkuszowe drukarnie offsetowe, wrd ktrych przewaaj mae i rednie przedsibiorstwa. W pierwszym kwartale 2008 roku takich firm byo 13.117. Natomiast w trzecim kwartale 2009 roku tylko 11.499 takich przedsibiorstw prowadzio dziaalno gospodarcz (wykres 2). Ta zmiana spowodowana jest spadkiem zlece; zmniejszaniem nakadw czasopism i ksiek oraz ograniczeniem w okresie kryzysu wydatkw na reklam. Poza tym, coraz wiksze czci budetw reklamowych przeznaczane s na internet. Spadek liczby drukar o 1618 podmiotw (12%) to dla sektora poligraficznego dua zmiana. Wrd przedsibiorstw, ktre znikny z rynku przewaaj firmy najmniejsze, a take te, ktre w czas kryzysu weszy z stosunkowo duymi i staymi obcieniami kredytowymi lub leasingowymi.
213

Skazani na wyobrani Tabela 1: Liczba przedsibiorstw poligraficznych prowadzcych dziaalno poligraficzn w latach 2008-2009
2008 I drukowanie gazet dziaalno poligraficzna pozostaa, gdzie indziej nie sklasyfikowana introligatorstwo dziaalno usugowa zwizana z przygotowaniem druku dziaalno graficzna pozostaa reprodukcja nagra dwikowych reprodukcja nagra wideo reprodukcja komputerowychnonikw informacji 135 2008 II 139 2008 III 147 2008 IV 152 2009 I 162 2009II 217 2009 III 272

13 117 12 880 12 717 12 502 12 212 11 813 11 499 1 642 3 250 927 142 89 173 1 662 3 351 903 143 89 167 1 684 3 425 873 141 93 174 1 688 3 483 835 139 90 182 1 681 3 542 796 138 86 186 1 665 3 634 768 142 81 199 1 657 3 706 754 146 82 232

(rdo: informatorium GUS 2009)

300 250 200 150 100 50 0

2008 I

2008 II

2008 III

2008 IV

2009 I

2009 II

2009 III

Wykres 1: Zmiana liczby przedsibiorstw, dla ktrych gwnym rdem przychodu jest drukowanie gazet w latach 2008 - 2009

Odmienn tendencj mona byo zaobserwowa wrd pozostaych przedsibiorstw poligraficznych. Chodzi tu o najwiksz grup firm, gwnie arkuszowe drukarnie offsetowe, wrd ktrych przewaaj mae i rednie przedsibiorstwa. W pierwszym kwartale 2008 roku takich firm byo 13.117. Natomiast w trzecim kwartale 2009 roku tylko 11.499 takich przedsibiorstw prowadzio dziaalno gospodarcz (wykres 2). Ta zmiana spowodowana jest spadkiem zlece; zmniejszaniem nakadw czasopism i ksiek oraz ograniczeniem w okresie kryzysu wydatkw na reklam. Poza tym, coraz wiksze czci budetw reklamowych przeznaczane
214

Aneks 1 - Wpyw kryzysu na sektor poligraficzny

s na internet. Spadek liczby drukar o 1618 podmiotw (12%) to dla sektora poligraficznego dua zmiana. Wrd przedsibiorstw, ktre znikny z rynku przewaaj firmy najmniejsze, a take te, ktre w czas kryzysu weszy z stosunkowo duymi i staymi obcieniami kredytowymi lub leasingowymi.

13 500

13 000

12 500

12 000

11 500

11 000

10 500

2008 I

2008 II

2008 III

2008 IV

2009 I

2009 II

2009 III

Wykres 2: Zmiana liczby drukar w latach 2008 - 2009

W nieco odmienny sposb przebiegaa zmiana liczby introligatorni. Jeszcze w roku 2008 ich liczba nieznacznie wrosa z 1.642 w pierwszym kwartale do 1.688 w IV kwartale. W roku 2009 wida ju may spadek ich liczby do 1.657 w III kwartale 2009 roku. Introligatornie, wykonujce usugi na rzecz drukar skutki kryzysu odczuy z opnieniem i wydaje si, e jego efekty bd te duej odczuwalne (wykres 3).
1 690 1 680 1 670 1 660 1 650 1 640 1 630 1 620 1 610 2008 I 2008 II 2008 III 2008 IV 2009 I 2009 II 2009 III

Wykres 3: Zmiana liczby introligatorni w latach 2008 - 2009

215

Skazani na wyobrani

Warto zwrci uwag, e w ostatnim okresie wzrosa liczba firm zajmujcych si przygotowaniem do druku z 3.250 w I kwartale 2008 roku do 3.706 w III kwartale 2009 roku (wykres 4). Jednak coraz wiksza cz ich przychodw pochodzi z prac graficznych przeznaczonych do publikacji w internecie.
3 800 3 700 3 600 3 500 3 400 3 300 3 200 3 100 3 000

2008 I

2008 II

2008 III

2008 IV

2009 I

2009 II

2009 III

Wykres 4: Zmiana liczby przedsibiorstw zajmujcych si przygotowaniem do druku w latach 2008 - 2009

Bez wtpienia znakiem czasu i zapowiedzi zmian technologicznych jest wzrost liczby przedsibiorstw zajmujcych si tworzeniem komputerowych nonikw informacji. Ich liczba wzrosa o 59 (34%) i jest z pewnoci potwierdzeniem trwaej tendencji wzrostowej (wykres 5).
250

200

150

100

50

2008 I

2008 II

2008 III

2008 IV

2009 I

2009 II

2009 III

Wykres 5: Zmiana liczby przedsibiorstw zajmujcych sie reprodukcj komputerowych nonikw informacji w latach 2008 - 2009

21

Aneks 1 - Wpyw kryzysu na sektor poligraficzny

Wyniki finansowe sektora poligraficznego prezentowane przez GUS dotycz przedsibiorstw zatrudniajcych powyej 49 pracownikw. W statystykach nie s uwzgldniane przedsibiorstwa najmniejsze, ktre najdotkliwiej odczuwaj skutki kryzysu - takich firm w sektorze poligraficznym jest najwicej. W roku 2009 (dysponujemy wynikami pierwszych szeciu miesicy) wida nieznaczne pogorszenie wskanikw finansowych w przedsibiorstwach sektora poligraficznego objtych obowizkiem sprawozdawczym (tabela 2). W roku 2009, w porwnaniu z rokiem 2008, wzrs wskanik poziomu kosztw i spad wskanik rentownoci sprzeday. Spad rwnie wskanik rentownoci obrotu brutto i wskanik rentownoci obrotu netto. Te negatywne wyniki potwierdza rwnie wzrost udziau kredytw bankowych w zobowizaniach krtkoterminowych i rwnie rosncy udzia podatkw w tych zobowizaniach. Prezentowane wyniki s bliskie wynikom caej gospodarki. Poza przedstawionymi wyej wskanikami finansowymi warto zwrci uwag na spadek inwestycji. I cho brak jest dokadnych danych dotyczcych nakadw inwestycyjnych przedsibiorstw poligraficznych, to ich spadek potwierdza znaczne zmniejszenie liczby zawartych przez poligrafw umw leasingowych. I tak z danych Zwizku Polskiego Leasingu wynika, e w pierwszych trzech kwartaach 2008 roku zawarto 1.221 umw o wartoci 469,44 mln z. Tymczasem w analogicznym okresie roku 2009 zawarto tylko 710 umw o wartoci 268,15 mln z. Ostatnie miesice prawdopodobnie pogbia spadki. Sabsze wyniki finansowe, a take ilociowe zmiany sektora poligraficznego maj swoj przyczyn nie tylko w kryzysie gospodarczym. Jego przebieg zbieg si w czasie ze zmianami technologicznymi wzrastajcym udziaem w produkcji poligraficznej druku cyfrowego. Rosncy rynek mediw elektroniczny tworzy siln konkurencj dla dotychczasowej struktury sektora. Zachodzce zmiany wida w strukturze przychodw najwikszego koncernu medialnego AGORY. Od poowy 2007 roku do poowy roku 2008 AGORA S.A. odnotowaa midzy innymi spadek przychodw ze sprzeday Gazety Wyborczej o 6 punktw procentowych. Natomiast o 2 pp. wzrosy przychody z reklamy zewntrznej, o 4 pp. wzrosy przychody z internetu i o 1,5 pp. przychody z usug poligraficznych. Jednoczenie wzrost przychodw majcych swoje rdo w usugach poligraficznych jest efektem spadku nakadu Gazety Wyborczej (o prawie 94.000 przez ostatni rok czyli o ok.21%) - powstae w ten sposb wolne moce produkcyjne drukarni zagospodarowano zleceniami zewntrznymi. W efekcie poligraficzny tort zosta przez drukarnie AGORY znaczco
21

Skazani na wyobrani

skonsumowany, uszczuplajc porcj przypadajc pozostaym firmom poligraficznym. I cho wyniki AGORY S.A. s jedynie ilustracja niewielkiej czci rynku poligraficznego dobrze oddaj kierunki zmian. Ubocznym skutkiem kryzysu bdzie przyspieszenie digitalizacji usug poligraficznych. Spadajce nakady zlece doprowadz do skraju rentownoci przestarzae technologie, a firmy, ktre w por nie dostrzeg koniecznoci zwikszenia swojej oferty o druk cyfrowy znikn z rynku. Udzia reklamy w usugach poligraficznych bdzie stopniowo spada, a malejce nakady magazynw skoni ich redakcj do internetowych publikacji. Pozostanie jeszcze due, rosnce zapotrzebowanie na opakowania oraz wydawnictwa szkolne i dziecice w tym przypadku istotn konkurencj bdzie rosncy import usug z krajw o niszych kosztach produkcji.
Tabela 2: Wskaniki finansowe przedsibiorstw sektora poligraficznego na tle gospodarki w latach 2008 - 2009 Dziaalno wydawnicza; poligrafia sektor sektor OGEM i reprodukcja publiczny prywatny zapisanych nonikw informacji 1-6 1-6 1-6 1-6 2008 2008 2008 2008 2009 2009 2009 2009 wskanik poziomu kosztw z caoksztatu dziaalnoci wskanik rentownoci ze sprzeday wskanik rentownoci obrotu brutto wskanik rentownoci obrotu netto wskanik pynnoci finansowej I stopnia
95,8 95,1 96,4 96,0 95,7 95,0 95,3 96,0

5,0 4,2 3,3 33,3

5,1 4,9 4,0 33,4

3,6 3,6 2,7 51,6

3,1 4,0 2,7 55,0

5,2 4,3 3,4 30,3

5,5 5,0 4,2 29,9

6,3 4,8 3,2 35,4

6,1 4,0 2,4 49,5

21

relacja zobowiza 98,6 91,0 do nalenoci (z tytuu dostaw i usug) udzia kredytw bankowych w 18,4 17,4 zobowizaniach krtkoterminowych udzia podatkw 9,2 7,8 w zobowizaniach krtkoterminowych (rdo: informatorium GUS 2009)

84,2

78,9

100,6

92,5

105,9

86,6

12,7

11,3

19,3

18,4

13,6

14,2

15,4

13,9

8,2

6,9

6,5

6,6

Aneks 2 - Druk cyfrowy - badania rynku drukar cyfrowych w USA

Aneks 2 Rynek drukar cyfrowych w USA

Druk cyfrowy jest now technologi. Jego historia rozpocza si w latach osiemdziesitych ubiegego wieku. Druk cyfrowy nie tylko wypiera druk offsetowy (obecnie dla mniejszych nakadw), ale take tworzy nowy rynek usug. W tej technologii wykonuje si druki personalizowane, druki transakcyjne, mae nakady w zrnicowanych wersjach (ang. versioning), a take, coraz czciej, druk na danie zlecany przez internet. W roku 2004 przeprowadzono w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej badania dotyczce rynku druku cyfrowego. W badaniach wzio udzia 171 firm. Najstarsza z ankietowanych firm bya obecna na rynku 200 lat (!), najmodsza powstaa w 2004 roku.
rok wdroenia technologii druku cyfrowego liczba %

1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 brak danych razem

1 1 0 0 1 2 1 2 0 2 0 2 3 1 7 11 16 7 20 20 13 19 23 13 2 4 171

0,58 0,58 0,00 0,00 0,58 1,17 0,58 1,17 0,00 1,17 0,00 1,17 1,75 0,58 4,09 6,43 9,36 4,09 11,70 11,70 7,60 11,11 13,45 7,60 1,17 2,34 100

Tabela 1: Wdroenia technologii druku cyfrowego w badanej grupie drukar cyfrowych w USA (na podstawie bada P. Sorce, M. Pletka)

21

Skazani na wyobrani

Przedsibiorstwa, ktre obecnie (w 2004 roku) s drukarniami cyfrowymi, wczeniej byy drukarniami offsetowymi (31%), zajmoway si serwisem biurowym (11,7%) i drukiem maych nakadw - drukiem na yczenie (ang. quick sprinter) (9,4%). Niektre z badanych firm zanim druk cyfrowy zosta ich podstawow dziaalnoci byy wydawnictwami, agencjami reklamowymi, pracowniami fotograficznymi. W roku 2004 obrt 52 (30,4%) ze 171 badanych firm nie przekracza 3 milionw dolarw, w 29 (17,0%) firmach by w przedziale 3 5 milionw dolarw. Obrt w przedziale 5 10 milionw dolarw miay 24 (14,0%) firmy, w przedziale 10 15 milionw 19 (11,1%), a obrt w przedziale 15 20 milionw wykazao 6 (3,5%) firm. Ponad 20 milionowy obrt wykazay 33 (19,3%) podmioty. Wedug klasyfikacji stosowanej w USA w wikszoci, bo 124 (72,5%) firmy, naleay do sektora maych i rednich przedsibiorstw. Pierwsze urzdzenia do druku cyfrowego trafiy do firm amerykaskich ju w roku 1980 (tabela 1). Do roku 1990 5,8% firm z badanej populacji zastosowao now technologi druku. Dziesi lat pniej druk cyfrowy wykorzystywao ju 110 firm (64,3%). Najszybszy rozwj technologii cyfrowej nastpi w latach 1994 2003, kiedy to a 151 (88,3%) firm weszo na ten rynek usug (wykres 1).
180 160 140 120 100 80 60 40 20 0

80

82

84

86

88

90

92

94

96

98

00

02 20

19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

20

Wykres 1: Wzrost populacji badanej grupy drukar cyfrowych (na podstawie bada P. Sorce, M. Pletka)

Pocztkowo druk cyfrowy by jedynie alternatyw dla druku offsetowego. O zastosowaniu technologii cyfrowej decydoway koszty i jako. Std te pierwsze zastosowania miay miejsce w segmencie niskonakadowego druku czarno-biaego. Wraz z doskonaleniem techniki druku obszary zastosowania znacznie rozszerzano. Nie bez znaczenia bya bariera wejcia najwiksze firmy zainwestoway pocztkowo w now technologi druku nawet 20 mln
220

20

04

Aneks 2 - Druk cyfrowy - badania rynku drukar cyfrowych w USA

dolarw i po 500 tys. w oprogramowanie wspomagajce druk. Najwiksza badana firma w infrastruktur zwizan z drukiem cyfrowym zainwestowaa 80 mln dolarw. W posiadaniu ankietowanych firm byy w 2004 roku 373 urzdzenia do druku cyfrowego. Wrd nich 165 (44,24%) to maszyny Xeroxa, 60 (16,09%) to urzdzenia Hp Indigo. W ankietowanych firmach zainstalowano 40 (10,72%) maszyn Heidelberga i po 25 (6,70%) Canona i Xeikona oraz 20 (5,36%) NexPress. Stosunkowo najmniej uywa si urzdze Oce, Ricoh (1,34%); IBM, Konica, Scitex (0,80%) oraz Epson i Minolta (0,27%) tabela 2, wykres 2.
Tabela 2: Najliczniej stosowane marki urzdze do druku cyfrowego (na podstawie bada P. Sorce, M. Pletka) Najczciej uywane marki w ankietowanych drukarniach cyfrowych Xerox Hp indigo Heidelberg Canon Xeikon NexPress Oce Ricoh IBM Konica Scitex Epson Minolta Other Razem liczba urzdze 165 60 40 25 25 20 5 5 3 3 3 1 1 17 373 % 44,24 16,09 10,72 6,70 6,70 5,36 1,34 1,34 0,80 0,80 0,80 0,27 0,27 4,56 100

Do najwaniejszych klientw drukar cyfrowych nale firmy z sektora finansw i ubezpiecze, ktre a w 46 (20,18%) przypadkach s rdem najwikszych obrotw (tabela 3). Dla nieco mniejszej liczby firm, 42 (18,42%), rdem najwikszych obrotw jest produkcja (instrukcje, gwarancje itp.). Inni wani klienci to handel 35 (15,35%) i organizacje non-profit oraz opieka zdrowotna po 31 (13,60%).
221

Skazani na wyobrani

4,56 Minolta Scitex IBM Oce Xeikon Heidelberg Xerox 0,00 5,00 10,00 15,00 20,00 25,00 30,00 35,00 40,00 0,27 0,27 0,80 0,80 0,80 1,34 1,34 5,36 6,70 6,70 10,72 16,09 44,24 45,00 50,00

Wykres 2: Najliczniej stosowane marki urzdze do druku cyfrowego w [%] (na podstawie bada P. Sorce, M. Pletka) Tabela 3: Najwiksi klienci drukar cyfrowych (na podstawie bada P. Sorce, M. Pletka) najwaniejsi klienci liczba % finanse i ubezpieczenia 46 20,18 produkcja handel edukacja i firmy typu non profit opieka zdrowotna rozrywka druki reklamowe personalizowane hotele, biura podry wydawnictwa, agencje reklamowe instytucje rzdowe inne razem 42 35 31 31 15 10 4 4 2 8 228 18,42 15,35 13,60 13,60 6,58 4,39 1,75 1,75 0,88 3,51 100,00

Technologia druku cyfrowego stworzya swj rynek. Z pewnoci znaczna jego cz to tort wykrojony z rynku tradycyjnego offsetu. Wszdzie tam, gdzie potrzebny jest druk skierowany do odbiorcy o okrelonych preferencjach, w maym nakadzie, tam druk cyfrowy jest niezastpiony. Spadek cen urzdze drukujcych t technik i jednoczenie rosnce zapotrzebowanie ten rodzaj usug w najbliszej przyszoci spowoduje rwnie w Polsce zmiany na rynku poligraficznym. Dla maych i rednich firm poligraficznych druk cyfrowy powinien by uzupenieniem dotychczasowej oferty, a czasem nawet dziaalnoci podstawow. W tej sytuacji ze szczegln uwag korzysta trzeba z inwestycyjnych okazji zakupu nawet niezbyt wysuonego offsetu, ktry w ostatecznym rozrachunku moe by okazj ostatni.
222

Aneks 2 - Druk cyfrowy - badania rynku drukar cyfrowych w USA

223

Skazani na wyobrani

224