Feminist Tarih Yazm: Tarihin Kadnlar in, Kadnlar Tarafndan Yeniden nas

Serpil akr

970li yllarda ykselen ikinci dalga feminist hareketin, on dokuzuncu yzyldakinden fark, kadnlar ve erkekler arasndaki ilikiyi bir kar ve dolaysyla iktidar ilikisi olarak tanmlamasyd. Feministler, erkekler ve onlara ait karlarn gemite ve bugn, kadnlarn roln ve varln da biimlendirdiini sylyorlard. Maddi temelini kadnlarn evii emek smrsnde bulan patriarka denilen bu sistemin, kendine zg yapsal, kltrel/ideolojik aygtlar vard. Bilim de bu aygtlardan biriydi. zellikle kadn almalar disiplini ortaya ktktan sonra bu iliki ok boyutlu olarak incelenmeye baland. nceleme alanlarndan biri de tarihti. Feminist tarih yazm, yukardaki saptamadan yola kar; tarihteki patriarkal ilikileri aa karmay ve tarihi yeniden ina etmeyi hedefler. Bu makalede, feminist tarih yazmna, kuramsal ve yntemsel adan baklacak, dnyadan ve Trkiyeden eitli rneklerle konuya aklk getirilmeye allacaktr.

Feminizm, Feminist Yntem, Feminist Tarih

1949da kinci Cinsi yazan Simone de Beauvoir, kadn tm tarihlerin tekisi olarak tanmlayarak Marksist ve liberal teorileri reddetmi kadnn ezilmesinin benzersiz ve esiz olduu fikrinde srar etmitir. Kadnn ezilmesinin zamanla deiebildii, erkek basksna kar bakaldrld, ikincil statnn reddedildii rnekleri sunmak ise 1970lerden itibaren kadn tarihilerin ii olacaktr. Gerda Lerner, Gisela Bock, Renate Bridenthal, Claudia Koonz ve Joan Wallach Scott ile balayan srete kadn tarihiler, tarih disiplininin deitirilmesine altlar. Tarihin nesnellik iddiasn ve metodolojisini eletirdiler, kadnlarn tarihsel grnmezliine odaklandlar (Lerner, 1979a, b). Grnmezlik sorunu ile ataerkil dnce sisteminin temel varsaymlar arasndaki balantya dikkat ektiler (Bridenthal, Koonz ve Stuard, 1987). Kadnlar asndan tarihin anlam, kadnlarn tarihini aa karmak iin gemie nasl, hangi sorularla bakmak
505

506

Serpil akr

gerektii zerine younlamaktr (Bock, 2004). Kadnlarn deneyimlerini kapsayacak ekilde yeni bir dnemlendirme nerdiler. Tarihin cinsiyetler asndan yeniden deerlendirilmesinin ayn zamanda ana akm tarih yazmnn bilgi retim yntemleriyle ilgili olduunu vurguladlar (Scott, 1987; Kleinberg, 1998). Snf ve cinsiyet arasndaki ba aa kardlar (Davidoff, 2001). Kadn tarihi bir disiplin olarak kmadan nce, sradan insann tarihini ele alan, onun gndelik hayatna, aileye, cinsellie, sosyal ritellere bakan sosyal tarih anlay gelimeye balam (Boratav, 1985), tarih disiplini iinde aile tarihi, ii tarihi, duygular tarihi gibi alt balklar ortaya kmtr. Sosyal tarihiler, sava sonras dnemde, insanlarn deneyimleri zerinde, snf bilinci ve ii snf kltr trnden konularla ilgilenmilerdir. rnein E.P. Thompson, Making of the English Working Class [ngiliz i Snfnn Oluumu] adl eserinde (2002), snf hl devam eden bir sre, bir oluum olarak ortaya koymutur. Thompson, geleneksel Marksist kurallarn dna karak iilemeyi kltrel etkiler zerinden incelemi, kltrel etkilerin snf bilincinin olumasnda, gelimesinde nemli olduuna dikkat ekmitir. Siyah hareket, antiemperyalist hareket, sava kart hareket, sol hareket, hepsi ada sosyal hareketlerin protesto dili olarak yeni tarih anlayna katklar sunmutur. Siyah hareket, zellikle 1960larn sonunda, siyah kltrn tarihsel farkllna iaret eden gl bir siyah kimlii gelitirmitir. Ancak kadnlar bu tarihi srelerde yine yoktu; yine gzden karld. Bu yokluu mesele eden kadn tarihiler, tarihe yeni bir yntem, yeni bir yorum, yeni bir kurguyla bakarak yokluun nedenlerini aratrd. Bilimin kadnlar asndan anlamna dikkat eken feminist yntem bilimcilerin 1 at yoldan ilerleyerek (Lewis, 1981, s. 55-72) feminizmin temel vurgularn (akr, 2007c, s. 412-75) tarihte aradlar. Onlarn ortaya koyduu ilkeleri benimsediler, aratrma srecine yerletirdiler (Wise, 1988, s. 20-59). Peki nedir feminist aratrma srecinin ilkeleri? Feminist aratrma, salt kadn bilgisine ulamakla yetinmez; bu bilginin, kadnlarn yaamn dntrme ve zgrleme mcadelesine katkda bulunmas gerekir. Yani aratrma sonucu ulalan kadn deneyimleri, yaam dntrecek politik bilgi haline getirilmelidir (Mies, 1996, s. 48-66). Bu nedenle feminist eylem ile bilgi, karlkl iliki iinde olmaldr. Feminist harekette ortaya konulan sorunlar bilimin ve politikann konusu olmaldr. Ancak bu ekilde, yani teori ve politikann birlikteliiyle, kadnlar ezen cinsiyeti yap zlmeye yz tutabilecek, sonuta kadnlarn iinde bulunduklar toplum dntrlebilecektir.
1 Sandra Harding, Maria Mies, Liz Stanley gibi feminist yntem bilimcilerin sekisi iin bkz. akr, S. ve Akgke, N. (der.) (1996b) Farkl Feminizmler Asndan Kadn Aratrmalarnda Yntem, stanbul: Sel.

Tarihin kadnlar iin, kadnlar Tarafndan Yeniden inaS

507

Evrensel/yerel, kamusal/zel, doal/kltrel gibi verili hiyerarik ve dikotomik ayrmlar, toplumda var olan g ilikisi, aratrma srecine de hkimdir. zerinde ina edilmi olan bilimin teorik erevesi ve kavramlar da eletiri konusudur. Zira bilim kadn gerekliini anlamada yetersiz ve nyargldr. Bilim deerlerden arnmamtr (Berktay, 2003b). Erkek bak asn yanstr. stelik bilim iddia edildii gibi objektif de deildir. (Mies, 1996; akr 1996, s. 305-16). nk egemen olann kltrn yanstr. Erkeklerden yanadr, erkeklerin karn yanstr. Bu nedenle, kadn deneyimleri kadnlarn yaamn dntrecek politik bilgi haline gelmelidir (Akgke, 1999, s. 33). Politik bilgi ancak aratran kadnla, aratrlan kadn arasnda ortak bilinlenme deneyimi gerekletiinde mmkn olabilecektir. Feminist tarihiler, yukardaki ilkelerin nda tarihe baktlar, tarihi eitli alardan eletirerek zenginletirmeye altlar. Kaynak, yntem ve bak konularyla sarmallaan bir dizi problemle ilgilendiler. Kadnlarn tarihe yanl yerletirildiini, grmezden gelindiini vurguladlar (Scott, 1988), geleneksel tarih yazmnn eksik ve nyargl bakn ortaya koydular. Sorun, kadnlarn cinsiyetilie maruz kalmalarnn tesinde, onlar bask altna alan ve smren bir sistem iinde yaamalardr (Berktay, 2001b). Toplumdaki tm kurum ve kurulular, aile yaamndan siyasal partilere, sendikalara, edebiyat, medya ve ekonomik rgtlenmeye varncaya dein kadnlar ikincil klan, smren yapy besler ve yeniden retir. Bilim de bu yapy yeniden retmeye hizmet eder. Tarih ve tarih yazm, ideolojinin ve dolaysyla belli bir toplumsal bilinliliin yaratlmasna dorudan etkide bulunabilir. Bu nedenle, kadnlarn bask altna alnmalarnn ve buna direniin rneklerini ortaya koymak ok nemlidir. Gemiin deneyimine sahip kmak kadnlar kolektif zne olarak glendirmeyi salar. Bu alann ilk almalar bu trden rnekleri kapsar, kadnlarn boyunduruk altna alnmalarnn, ikincilletirilmelerinin ve patriarkaya direnmelerinin listeleri kaleme alnr. Sre iinde, nce kadn tarihi kavram ortaya kmtr. Daha sonra feminist tarih kavram kullanlmaya balanmtr. Son yllarda toplumsal cinsiyet tarihi almalar tercih edilmeye balanm, toplumsal srelerin ilikisel bir ekilde nasl iledii ortaya konulmutur (Bock, 1989, s. 7-30; Scott, 2007). Vurgu toplumsal srelerde farkl cins kimlikleri arasndaki iliki zerinedir. Cins ynelimlerini tarihe katmak nemli olsa da feminizm, ayrmcl ortadan kaldrmann tesinde, erkek egemenliine bir isyandr. Kadnlarn sorunlarna sadece beden politikalar kapsamnda bakarsak nemli bir vurguyu, kadnlarn ezilmilii ve smrsn gzden karabiliriz. stelik toplumsal cinsiyet almalarnda, feminist tarihin nemli bir zellii olan kadnlarn politik bir zne olarak grlmesi meselesi yoktur. Tarihsel bilginin politik nitelii pek nemsenmez. Feminist tarih bu yzden tercih edilmelidir (Akgke, 2001, s. 254-70).

508

Serpil akr

Feminist tarih, aratrma sreci ve aralar asndan feminist yntemi kullanr. Feminist yntemin amalar ise, tarih yazmnda yle vuku bulur: Kadnlar grnr klmak; kadn erkek arasndaki iktidar ilikilerini aa karmak ve sorgulamak; kadnlara kendi tarihlerini kazandrmak; bir cins grubu olarak kadnlarn tarihlerini yazmak (Lerner, 1979b); tarihsel gerekleri sorgulamak; cinsiyet rollerinin tarihsel evrelerdeki durumlarna bakmak. Feminist tarih sadece kadnlarn bask altna alnlarnn tarihiyle ilgilenmez, kadnlarn basklara, dlanmaya ve sadece eviiyle snrlanmalarna direniin tarihine de bakar. Bunun rnekleri ortaya konulmaya allr. nemli bir konu da tarih yazmdr. Tarih yazmndaki eril gelenektir; tarih yazmndaki cinsiyetilik ve kadn dmanl deifre edilmelidir (Spongberg, 2002 ve Shapiro, 1994).

Kadnlar Tarihten Dlayan ve Yok Sayan Gelenek

Tarih yazm, kadn aalayan klasik miras tarafndan biimlendirilmitir. Antik idealler zerinde biimlenen bu mirasta, kadn deneyimleri kmsenmi, kayda geirilmemi, sadece kamu alan ve bu alann zneleri olan erkeklerin deneyimleri tercih edilmitir. Bu mirasn uzants olarak uzun yllar kadnlar, niversitelerde akademisyen olmak bir yana rencilik hakkn bile elde edememilerdir. Kadnlarn kamusal alandan dlanmas, Bat uygarl geleneinde ahlaken doru olsa da, modern tarih yazmn etkileyen bir unsurdur. Aada rnekleri verilecek olan eski alarn cinsiyeti varsaymlar, eitli dnemlerde kabul grm, kadnn hem kamusal alandan hem de kroniklerden dlanmasn doallatran tarihsel gelenei pekitirmi, katlatrmtr. Modern tarihin iine, gemiin mitleri de yerletirilmitir. Bu mitlerde kadnlar Meryem ya da fahie, melek ya da ldren cazibe olarak ikili ztlklar biiminde temsil edilmitir. Erkek tutum ve karlarnn kiiselletirilmesinden doan bir kadn dmanl, tarih yazmna da ciddi bir ekilde yansmtr. Kadnlar iyi ve kt olarak yan yana konulmu, doas ve erdemi birlikte dnlmtr. Kullanlan dil erildir. Kadnlarn tarihi temsili, erkek yazarlar tarafndan ve erkeklerin karlar zerinde ekillenmitir. Eski Yunan yazarlarn hepsi kadn dman deildir, ama kadn dman olan Aristoteles (M 384-322) ve Thukydidesin (M beinci yzyln ikinci yars) grleri Rnesans boyunca hkim olduundan, kadnlara kar nyargnn yaratlmasnda belirleyici olmulardr. Aristotelese gre kadnn ikincil konumu ve erkein egemenlii doal ve deimezdir: [E]rkekle dii arasnda, nceki doadan stn, beriki aa ve uyruktur. Bir adamn kars stndeki ynetimi bir devlet adamnn ynetimidir, siyasal bir ynetimdir; ocuklarn stndeki ynetimi ise bir kraln ynetimidir, kralca bir ynetimdir. nk erkek, ynetmeye diiden daha yeteneklidir

Tarihin kadnlar iin, kadnlar Tarafndan Yeniden inaS

509

(Aristoteles, 1983, s. 13). Isparta ve Atina arasndaki savalar konu eden Peloponnesos Savan yazan Thukydides de metinlerine kadn koymamtr. nk kendisi kiisel olarak kadnn evle snrlandrlmasna inanan birisidir. Bu metinleri izleyen ve kullanan tarihilerin metinlerinde doal olarak kadnlar olmayacaktr. Bu yokluk sonunda bir tarihi gelenek haline gelecek, evlilik, annelik ve dier ev ileri gibi kadnlkla ilikilendirilen tm iler tarih d saylacaktr. Bask o denli youndur ki, kadnlar da kendilerini tarih d olarak grmeye balar. Antik an ahlaki ve siyasal deerleri, sadece tarihsel analize deil siyasal teoriye, kutsal ya da sekler ideolojilerin metinlerine de yansyacaktr (Pateman, Shanley, 1990; Pateman, 1993). Rnesans ya da liberalizm de bundan nasibini alacaktr (Sancar r, 1994, s. 22-47). Hukuk, bilim, tp, sanat, edebiyat, eitim, popler kltr, modern dneme dek hep bu minval zerinde biimlenecektir. Kahramanlara ait etiketleme, ilk olarak Eski Romann en byk airi saylan Vergiliusun (M 70-21) Aeneis adl destannda karmza kar. mparator Augustus, Vergiliustan Romallarn stnln anlatan bir ulusal destan yazmasn ister. Vergilius, yazd metinde, erkeklere seslenir; zellikle, zel hayat kamusal yaamn stne karan erkekleri uyarr. Kadnln ve diiliin tarihte, tam tersi bir durum olmasnda ikna edici katklarda bulunur. Aeneise olan aknn Didoyu lgnlatrdn, hkmranlndan ettiini ispatlamaya alr. Eser, kamusal kutlularken eviini ktleyen erkeksi pedagojinin n almas olarak tarihe geer (Spongberg, 2002, s. 24-7). Livy (M 59-MS 17) ve Tacitus (56-117) da benzer etkiyi, Roma tarihinde ahlak ve eril pedagojiyi gelitirerek yapmtr. Kadnlarn dikotomik temsilini salamlatran bu iki yazar, Rnesansta ok okunmutur. Livyin eserlerinde kadnlar ounlukla kurban olarak resmedilmitir. Tacitus ise kadnlarn ykc iktidara susamln konu etmitir. Kocalarnn, babalarnn arasndaki kavgada kefedilen kadnlar ya karlan, kle edilen ya da tecavz edilen varlklardr. Tarihi metinlerde kadnlar kargaann ve bozulmann balca sorumlusu olarak grlmtr. Kadnlarn tarihte rasyonel olmayan glerin temsilinde, sosyal dzeni bozan potansiyel bir tehdit olduu nosyonu, rasyonel olmamakla itham edilmi ve sosyal kaosla da balantl bulunmutur. Bu balant, Antik adan kaynaklardan yirminci yzyln ortasna dek kadnlarn siyasal ve sosyal rolnn tartlmasnda resmedilmitir. rnein, Tacitus, kadnlarn doal olmayan g aknn Roma mparatorluunun bozulmasna yol atn yazmtr (Santoro, 1994, s. 5-25). Burada bir parantez aarak benzer bir tutumun Osmanl mparatorluu iin de sz konusu olduunu belirtelim. Romann dnde kadnlarn olumsuz rolne ilikin yaplan vurgu, Osmanl tarihileri tarafndan da paylalm (Pierce, 1996, s. 55-364; akr, 2011, s. 36), mparatorluun yklndaki olumsuz rollerine ilikin aklamalarn ard arkas kesilmemitir. rnein, Hrrem Sultan

510

Serpil akr

gibi dnemin ne km saray kadnlar, Osmanldaki siyasal bozulmann ve mparatorluun gerilemesinin balca nedeni olarak sunulmulardr. Nadiren olsa da aykr rnekler de vardr. rnein, tarihin babas saylsa da Rnesans boyunca yalanlarn babas olarak anlan Herodot (M 484-MS 425) bunlardan biridir. Kadn tarihsel olarak dnmeyi neren Herodot, kadnlar eserlerinde merkeze alm, onlar bamsz bir varlk olarak grmtr. Kadnlar erkeklerle birlikte sosyal dzenin devam etmesinde ve kurulmasnda etkin varlk olarak ele alnmtr. Herodot, evlilii kadnn bir ekilde gc olduu kritik bir siyasal kurum olarak grmtr. Ancak onun metinleri de kadn dmanlnn temsilinden azade deildir. Kadnlarn cinsel erdemlerini tarttnda, onlar mizah unsuru olarak kullanmtr. Baz tarihiler onun eserlerini dii enisi olan kitaplar olarak tanmlamtr. Ancak kadnlar tarihte gstermesi, onu izleyenleri olumlu adan etkilemitir. On altnc yzyl boyunca kadnlar bu kez farkl bir dzlemde kullanlmtr. Dinde reform srecinde, kadnlarn dinle ilikisi vurgulanm; kadnlarn krlganl ve fedakrl ilenmitir. Kadn egemenliinin sapknlk hali olduuna ilikin inan bu dnemde de devam ettirilmitir. Fransz Devrimi boyunca hem Jakobenler, hem Monaristler kadnlarn kamusal alana giriini haksz klmak iin kadn imajlarn Tacitus ve Rousseaudan almtr. Gerek devrimciler gerekse devrim kartlar, kadn haklarn tartrken onlarn rollerini tarihsel zneler olarak setikleri zt rneklerle eletirmi, nemsiz gstermilerdir. Marie Antoinettein savurganl, mparator Claudiusun seks dkn kars, Neronun zina yapan annesi gibi, kadnlar, uzun sre bu zellikleriyle anldlar. Antik a ve devrimci kadnlar arasnda sreklilik kurulmas kadnlarn tarihsel aktr olarak grlmelerini nlemitir. Kadnlar tekrar siyasal ve toplumsal dzenin ajanlar olmak yerine dzeni bozan, i karklk yaratan unsurlar olarak grlmtr. rnein, ngiliz politikac ve ilk devrim incelemesini yapan Edmund Burke (1729-1797), Antik adan Roma dnemine kadnlara ait tekrarlanan imajlar, Livynin yapt biimle kullanmtr. Onlarn krlganlklar, cinsel masumiyetleri ve ar derecede kurbanlatrlmalarn sonuna dek ilemitir. Bu anlay, Antoinettei, azgn yneticinin tehlikelerini gstermek iin bir ara olarak kulland gibi, devrimci kadnlarn on dokuzuncu yzyl boyunca tarihsel temsilini de lekelemitir. Klasik mitolojiden formlar alarak devrimci kadnlar, siyasal anari kadar cinsel duyguyu canlandran, fkeli, kzgn, gz dnm zarar verici olarak tanmlanmtr. Burke iin Fransay yutan, yok eden siyasal kriz, kadnn kamusal alana giriiyle gereklemi; kadnlar, erkeklerin siyasal ayrcalklarn gasp etmeleri sonucunda lkelerini felaketin eiine getirmilerdir. Kadnlarn, Saraya ve Ulusal Meclise izinsiz girii, Burke tarafndan Fransann ulusal dne bir delil olarak sunulmutur (Zerilli, 1994, s. 60-95).

Tarihin kadnlar iin, kadnlar Tarafndan Yeniden inaS

511

Kadnlarn devrim srecindeki aktif rollerinin siyasal kargaaya yol at fikri devrimci ve kar devrimci sylemde sradanlamtr. Bu dnce, kadnlarn siyasal faaliyetlerinin engellenmesini getirmitir. Kadnlar, Devrimin balarnda kritik nem tarken 1793n sonunda birok siyasal faaliyetten men edilmitir. Napolonun birok reformunda da, boanmann serbestlemesi beklenir ve bundan kadnlarn yararlanaca umulurken tersi bir durum yaanmtr. Cumhuriyeti annelik ideali, bu dnem boyunca kadnlarn siyasal tutkularnn, isteklerinin daha da azaltlmas olarak ortaya kmtr. Cumhuriyet anneleri, Rousseaunun Roma tarihinden ald grlerin etkisinde, siyasal memnuniyeti ev hayat iinde icra etmede bulmu; bylece Cumhuriyet annelii, kadn yurttan kimliini kapsamtr. Kadnn eve kapatlmasnn siyasal ve sosyal dzen iin gerekli olduu ideali uygulanmaya allmtr. Devrimle devam eden yurttalk, demokrasi ve ulus-devletin gelimesi etrafndaki tartmalar toplumsal ve siyasal dzende cinsiyetler arasnda hiyerari yaratm, kadnlarn ikincil pozisyonda konumlanmasna yol amtr (Spongberg, 2002, s. 55). Ayn sonular Trkiyede de yaanmtr. Merutiyet dneminde olduu gibi, Cumhuriyette de vatandaln bir toplumsal cinsiyet boyutu vardr. Her iki dnemde de amalanan yeni toplum, yeni insan projelerine kadn ve erkeklerin eklemlenmesi farkl olmutur. Toplumsal zne olarak kadnlardan beklenen toplumsal projelere zel alandan destek vermesidir. Kadnlar haklar, ama nce grevler balamnda ele alnarak tasarlanmlardr (stel, 2004; Kksal, 1998). Aydnlanma anda, maalesef tarih aydnlanmamtr. Sadece bireysel ve srad kadnlara odaklanan erken dnem tarihilerin aksine, bu dnemde kadnlar, toplumun uygarlk iareti olarak, toplumun ahlak, hukuku, geleneinin barometreleri olarak kullanlmtr (Kelly-Gadol, 1977, s. 139-65). Uygarlk, kadnlara izin verilen eitliin derecesi tarafndan llmeye balanmtr. Aile geleneklerin, alkanlklarn, detlerin, tavrlarn birincil aktarld yer olarak tanmlam; kadnlar sosyal ilerlemenin hem aralar hem de faydalanclar olarak temsil edilmilerdir. Kamu ve zel alan arasndaki kavramsal snrlar yklm, siyasal olmasa da sosyal bir rol verilmitir kadnlara Cinsler arasndaki eitlik de nemli bir uygarlk iareti olmutur. Aydnlanma rasyonellii bilgisiyle tarihiler, kadnn toplumdaki eitsiz durumunu anlamaya almlardr. Tevfik Fikretin Elbet sefl olursa kadn, alalr beer, sz, bu grn bizdeki uzantsna sadece bir rnektir. Aydnlanma boyunca ihmal edilen klasik gemi, on dokuzuncu yzyl boyunca yeniden canlandrlmtr. Antik aa, modernitenin gnlk krizlerini aklamak iin tekrar baklmtr. Ulus-devletin kaynaklarnn izini srmek, tarihilere ulusal kimliin yaratlmasnda olanak salamtr. Alman tarihiler, Alman ulusuluu iin Romaya bakmlardr. ngiliz tarihiler Atina demokrasisine, demokrasinin alkantl tehlikelerini gstermek amacyla ynelmi; grleri

512

Serpil akr

tutucular tarafndan ska kullanlmtr. Tm bunlar tarihilere aydnlanmann ve insanln doasnn evrensel deerlerini reddetme cesaretini de vermitir. Antik aa yeniden bavuru, kadnlarn tarihsel rol konusundaki bakn tekrar deimesine etki edecektir. Bu dnemde, klasik dnyay etkileyen Romal tarihilerin kadna ilikin tm inanlar, doal olarak tekrar gndeme gelecektir. Zaten aydnlanma dneminde dier aydnlanmaclarn aksine Rousseaunun grlerinde kadnlarn kamusal alandan uzak tutulmalar dncesi devam etmitir (Rousseau, 1945). Onun kadnlara bitii temel rol, evle snrlandrlmtr. Rousseau, kadnlarn eitimi konusunda hayli geri kafal bir gre sahiptir. Rousseaunun gndeme getirdii Cumhuriyet annelii ideali, on dokuzuncu yzyl boyunca ABD ve Fransada kabul grecek; bu bakn izleri dier corafyalara ve lkelere de yansyacaktr.

Tarihilik Mesleinde Kadnlar

Kadnlarn evle snrlandrlarak yalnzlatrlmas, on dokuzuncu yzyl boyunca ve yirminci yzylda onlarn tarihte marjinal olarak grlmesine yol amtr. Ev alan, kadn alan, tekrar tarih d saylm; kamu alan erkein ve tarihin alan olarak biimlenmitir. Hem tarih yazm, hem tarih eitimi, kadnlarn dlanmlnn hakllatrlmasna hizmet etmitir. Dnemin hkim anlay, iyi alan bir toplum iin kadnn ikincilliinin salanmasnn neredeyse gerekli olduudur. Tarih incelemesi Antik dnyadan gelen kamu alann sadece bir erkek ortam olarak ve kadnn eve kapatlmasn, hapsedilmesini kutlayarak ideal bir kamusal yaam aka desteklemi ve onaylamtr. Bu tartmann oka vurgulanmas kadnlarn modern kamusal alandan dlanmasn ve onlarn evdeki yaltlmlklarn hakllatrmaya yaramtr. 1925te Antik Yunanda kadnlarn stats zerine aratrma yapan A.W. Gomme, Theognisin Evini ihmal eden kadndan nefret ediyorum, szyle, ou kiinin genel grn ifade ettii kansndadr. Bu trden yorumlar kadnlarn hem siyasal aktr hem de tarihsel zne olarak marjinalletirilmesini salam, patriarkal cinsiyet rol ve ilikilerini beslemitir (Spongberg, 2002, s. 56). On dokuzuncu yzyl boyunca tarih yazm ve disiplinin ekillenmesi eril yurttalk, kamu ii ve kadnlarn dlanmasnn hikyeleri etrafnda formle edilmi, tarih Avrupal erkek elitlerin, dierlerini nasl boyunduruu altna aldklarnn kaydnn bilimi olmutur. Smrgeletirilmi ve yerli kadnlar, proleterya tarihinin nadir olarak znesi olabilmitir. Kadnlarn kamusal alandan dlanmas, niversitelerde yeni bir tarih disiplinin yaratlmasyla uraan tarihiler tarafndan benimsenen pratiklerle salamlatrlmtr. Tarih ile eitilmi erkeklik arasndaki iliki, kadnlar tarihsel

Tarihin kadnlar iin, kadnlar Tarafndan Yeniden inaS

513

zneler olarak marjinal hale getirmi, onlarn tarihi olma potansiyellerini snrlandrmtr. Tarih eitimi ciddi erkek bireylerin uygar sivil liderlik ve erkekleri soylu yurttalklarna hazrlamada gereklilik olarak addedilmitir. Tarih eitimi, aristokrasiden ve orta snftan gelen erkeklerin ii olmutur. Yksek renim ekonominin, siyasal itidalin, ok almann ve erkekliin burjuva deerlerinin byk lde alanmasna adanmaya balanmtr. Tarihilik meslei, burjuva erilliinin temel unsuru olmutur. Akademide, tarih yazmnda ve incelemesinde kadnlarn yurtta olmad bylece tarih alannn dnda olduklar dncesi erkeklere retilmitir. Daha en bata, eitimden dlanan kadnlarn tarihilikle uramalar hayli sorunlu olmutur. Kadn dmanl, kadnlara bu alanlara girmede epeyce sorun yaratmtr. Ancak yine de bu alanda nc roln stelenen kadnlar ortaya kmtr. Christine de Pisan (1364-1431), tartmasz ilk nc olarak tarihe gemitir. Hekim olan babas sayesinde, dnemin tm kadnlarndan farkl olarak zel ders alm, eitli dilleri renmitir. 15 yanda evlenip 25 yanda ocukla dul kaldktan sonra tekrar evlenmemi; tarih, felsefe ve iirle ilgilenmi; tarih ve siyaset zerine yazdklaryla ailesinin geimini salamtr. Dnemin en retken profesyonel yazarlarndan biri olmutur. 1405te Le Livre de la Cit des Dames [Kadnlar Kentinin Kitab], isimli eserini yaymlamtr. Popler kadn dmanl ileyen metinlere bir tepki olarak ortaya kan kitap, bir dizi kadnn gerek ve mistik resimlerle izilmi, anlatlm portrelerinden olumutur. Tarihi kullanarak kadnlara kadns erdemin ideallerini retmek onunla balatlmtr. Kadnlarn evrensel tarihini yazmaya aba gstermi, kenti bir metafor olarak kullanmay tercih etmitir. Onun kentini iyi iler yaparak nlenmi kadnlar ynetir. Kilisenin evrensel tarihi olan Hippolu Aziz Augustinusun De Civitate Dei [Tanr Devleti] adl eseriyle balant kurularak bu tarihsel boyutu gelitirmeye almtr. Kadnlar, ksmi/zel olmak yerine, evrenselle ilikilendirmitir. Kent ayrca eve kart olan bir kamusal alandr. Bu metaforik yerletirmeyle de Pisan, kadnlarn kamusal alana girmeleri ve siyasal pratikleri etkilemeleri gerektiine iaret etmitir. Dnemin yazarlarndan Jean de Meunun erkek erdemleri, kadn erdemleri tartmasna da eletiri getirmitir. Kadnlarn dmanca temsillerine kar km, kadn haklar ve zellikle eitimi konusunu savunmutur. Yazdklar onun kadn bilincinin ilk sembollerinden biri olmasn salamtr. Kadnlar hakknda erkek mitlerini ortaya koymu, erkek otoritesini sorgulamtr. Deer yarglarn genel olarak sorgulayarak kadnlarn kamusal rolleri yapmaya yetenekli olduunu gstermeye almtr (Kelly-Gadol, 1982, s. 2-28). Christine de Pisandan sonra uzunca bir sre, kadn deerlerinin tarihinin yazlmas asndan farkl bir kadn sesi ortaya kmamtr. Kadnlar aile tarihi, dinsel konular, yerel tarih yazm ile ilgilenmeye devam etmilerdir. Kadnlar

514

Serpil akr

iin biyografi en popler ura olacaktr. Bu arada siyasi tarih de kadnlarn ilgisini ekmitir. Feminizmden nce kadn tarihi dikkat eken eserler yaymlamtr (Spongberg, 2002, s. 80-5). ngiltereden Catharina Sawbridge Macaulay (1731-1791), sekiz blmden oluan The History of England from the Accession of James I to that of the Brunswick Line adl almasnda on sekizinci yzyl ngilteresini yazmtr. Kitab feminist bir bilinle yazmamtr ama dnemin szn ekinmeden ifade eden bellibal radikallerden biri olmutur. Eserini, David Humeun tarafl The History of England adl almasna bir eletiri olarak yazmtr. Humeun felsefi yazmna karn o, ilk kaynaklar kullanmtr. Bu alanda zellikle mektuplara ok nem vermitir. Onun radikal politik grleri, Amerikan devrimini desteklemesine, bir yln ABDde geirmesine yol am; orada dier ABDli devrimcilerle birlikte, politikayla ilgilenen ilk kadn oyun yazar, antifederalist Mercy Otis Warren (1728-1814) tanmtr. Mercy, on ocuklu bir ailenin nc ocuu olarak devrimci ideallerin ortasnda byse de, erkek kardeleri gibi resmi eitim alamamtr. Neyse ki, kardelerinin ktphanelerini kullanabilmitir. Bir kardei Amerikan Devriminin slogan da olan temsil olmakszn vergilendirmenin zulm olduunu syleyen avukat James Otistir. 1754te 26 yanda, bir siyasi liderle James Warrenla evlenmitir. 77 yanda, 1805te History of the Rise, Progress, and Termination of the American Revolution [Amerikan Devriminin Ykselii, lerleyii ve Sona Erii] adl ciltlik almasn yaymlamtr. Kitabn yaymn, siyasal olarak alaca tepkilerden ekindiinden on yedi yl geciktirmitir. Aslnda bu endiesinde hakl da kmtr. Balangta ona bu kitab yazmas iin destek veren John Adams, kitap yaymlandnda Tarih, kadnlarn ii deildir, diyebilecektir. Margaret Fullern (1810-1850) 1843te The Dial dergisinde baslan, 1845te genileterek kitaba dntrd Woman in the Nineteenth Century [On Dokuzuncu Yzylda Kadnlar] adl eseri, 1848de ABDde feminizmi balatan Seneca Falls Kongresinin habercisi bir nc eserdir. nk bu eserde sadece sistematik biimde kadn tarihi incelemesi yaplmam, ayn zamanda kadn haklarn erkeklerinkinden daha nemsiz gren eril sylemleri tahrip etmek de amalanmtr. Metin, feminist tarih yazmnn ilk abalarndan biridir. Tarihin eril yorumlarn ak biimde eletirmi, tarihsel rnekleri, erkeklerin kadnlar e zamanl olarak ekonomik, sosyal ve siyasal haklarndan mahrum ederken nasl temele yerletirdiklerini gstererek kullanmtr. Fuller, aka kadnlar iin siyasal hak ars yapmamtr ama kadnlarn eit olmayan sosyal statlerini klelie benzeterek betimlemitir. On dokuzuncu yzyln sonundan kadn hareketinin ykseldii 1970lere kadar akademi iinde ve dnda birok kadn tarihle ilgilenmitir. Ancak erkek dmanl ve ayrmclk, akademide de kadnlarn peini brakmamtr.

Tarihin kadnlar iin, kadnlar Tarafndan Yeniden inaS

515

niversitedeki varlklar dnyann her yerinde eril kltr iin tehdit olarak alglanmtr. Kadnlarn diploma almas istenmediinden, ziyareti renci stats icat edilmi, ziyareti kadn renciler, erkek rencilerden tahta perde ile ayrlm bir yerde oturmaya zorlanmtr. Tm bu ayrmc tavrlar kadnlarda sadece dlanma duygusunu yaratmakla kalmam, kamuoyunda onlarn aratrmaya, okumaya uygun olmadklar duygusunun gelimesine etki yapmtr. Bahaneler benzerdir, hemen her yerde: Gen erkeklerin kadnlarn varl yznden akllarnn balarndan gitmesini nlemek! Konuyu iki lkeyle ayrntlandralm: Almanya, niversitelerin gelimesinde ncyken kadnlara kapy en direnli biimde kapatan bir lke olarak dikkat ekmitir. Alman tarihiler kadnlarn niversitede eitimin almalarna, 1890larda Bizim niversitelerimiz erkek niversiteleridir, diye kar kmlardr. Renke krssnn halefi ve Alman ulusalcs Henrich von Triesche, kadnlarn kendi dersine devam etmeleri talebini, bu teebbsn erkek rencileri incitecei gerekesiyle reddetmi, Yarm yzyldr Alman niversiteleri erkeklere gre tasarlanmtr, bunu kimse bozamaz, eklinde bir aklama yapabilmitir (Spongberg, 2002, s. 58). Burada, Osmanlda kadnlarn niversitede renci olma serveni konusunda bir parantez aalm. Kadnlarn Osmanlda yksekrenim elde etmesi ok daha yakn bir tarihtedir. stanbul niversitesi bnyesinde kadnlar iin 1914te nas Darlfnunu adnda bir kz niversitesi almtr (Baskn, 2008, s. 89-109). Almanyadakine benzer bir durum ngilterede de yaanmt. 1860larda ngilterede kadnlarn niversitede sadece dersleri dinlemelerine izin vard, herhangi bir derece alamazlard. 1880lerin banda, ancak bir gzetmen eliinde snavlara girebiliyorlard. Mezun olsalar bile niversitenin bir yesi olarak kabul edilmiyorlard. Ek ve ayr snavlara girmek zorundaydlar. Doktoralar olsa da i olarak sadece ortaokullarda i bulabiliyorlard. Yine de ara abuk kapand. Kadnlar yirminci yzyln ortasna gelindiinde belli baarlar elde etti. Akademideki dlanmaya kar durmak iin alar kurdular. Tarihilik mesleinde sosyal tarihe nem verdiler. nc kadnlarn deneyimlerini ortaya koydular; kadnlar tarihi olmaya iten nedenleri incelediler. 1950lerde Mary Ritter Beardn Women as Force in History: A Study in Traditions and Realities adl eseri, kadn tarihinin yaratcs olarak tanmlanabilir. Bu eser, yeni ve eski kadn tarihi arasndaki farkllklar gsterme asndan nemlidir. Ancak kitap retorikte antifeministtir. Beard, ilk dalga feministlerin katklarn nemsememi; tarihe daha ok erkeklerin gznden bakarak kadnlarn sadece toplumdaki benzersiz katklarnn tarihe gemesi gerektiine inanmtr. Hayatnn byk ksmn ariv yaratmakla geirmi aratrmaclar iin kaynak oluturmaya almtr. Eleanor Flexnerin, 1959da yazd The Century Struggle: The Womens Rights Movement in the United States adl kitap, feminizmin kamusal alana katks ola-

516

Serpil akr

rak grlebilir (Flexner, 1959). Kitapta ncelik, ilk dalga feministler zerinedir. Flexner, var olan gelenek iinde yazmam, yeni bir gelenek icat etmi; hareketin tarihesini anlatmaya almtr. Feminist tarihin kadnn ezilmesi zerine odaklanmas fikri, tarih yazmna 1970lere doru yerlemeye balamtr. Bunda 1960 sonras sivil haklar mcadelesi, sava kart hareketler ve sol hareketlerde kadnlarn yaad cinsiyetilik deneyimi etkili olmu; kadn hareketi radikallemi, bu etki tarihe de yansmtr. Kadn tarihiler sadece kadnn ezilmesini ne karmamlar, kadnlarn sadece eve ait olduklar fikrini de eletirmilerdir. Kamusal alanda g kazanm kadnlar ne karlm, eitli alanlardaki kadn mcadeleleri kaydedilmitir. 1970lerde akademik feminizmin kurumlar niversitelerde belirmeye balamtr. Kadn almalar blmleri yannda, kadn tarihi programlar lisans, yksek lisans ve doktora programlar biiminde almaya balanmtr. Aratrma ve yayn alan zenginlemitir. Gender and History ile Journal of Womens History dergileri uzun bir sredir karlmaktadr. Dou ve Gney Avrupal kadn tarihilerinin eserleri, 2007 ylndan beri zel bir kadn dergisi olan Aspasiada yaymlanyor. Aspasia adn M beinci yzylda, Eski Yunanda yaam bir felsefeci kadndan almtr. lgintir Aspasia, tarihte Periklesin uruna yasalar deitirdii metresi olarak anlr, ancak felsefesi hep karanlkta braklr. Saylar giderek artan kadn eserleri ktphaneleri ve ariv merkezleri, aratrmaclar iin bir kaynak merkezi olarak ilev grmektedir. Londradaki Fawcett Library rneinde olduu gibi, stanbuldaki Kadn Eserleri Ktphanesi de, ald 1991 ylndan beri Trkiyedeki kadnlara ait her trl yazl ve szl kayna toplamay ama edinerek yoluna devam etmektedir. Tm bu merkezler ve yaynlar vastasyla kadnlara ilikin, konular, snf, cinsel ynelim, ulus tarihilii ve etnik zellikler hesaba katlarak aratrlmaya allmaktadr. Bu konular iinde belki en eksik olan nc dnya lkelerindeki kadnlarn tarihsel deneyimleridir.

Trkiyede Kadn Tarihi almalar

1896 ylnda nl slam kadnlar hakknda aratrma yapan Fatma Aliye (18621936), balangta bu konuda fazla bir ey bulacandan pek emin deildi. Ksa bir aratrma sonucu bulduklar ise onu aknla drd: Sanlann aksine, kadnlar gemite hayli etkindi. On nc yzylda erkeklere eitim veren yze yakn kadn profesr vard. Ayn incelemede, Fatma bint-i Abbasn, eyhi olduu bir tekkede, gnmzdeki kadn snaklarna benzer bir ekilde kocas tarafndan kovulan, kt muamele gren, herhangi bir nedenle ciz duruma den kadnlarn karlk beklemeden barndrldndan da bahsediliyordu (akr, 2011, s. 321). 1987 ylnda doktora tez almas olarak baladm aratrmamda,

Tarihin kadnlar iin, kadnlar Tarafndan Yeniden inaS

517

Osmanl dneminde hayli zengin bir kadn hareketine ulaabileceimi ben de hi tahmin etmiyordum. Peki, Trkiyede kadnlarn tarihini aratrrken her seferinde aknla dmemizin nedenleri nedir? Aslnda dnyann her yerinde ayn soruyu soranlar benzer bir sonula karlatlar. Bu yaznn nceki ksmlarnda Batl kadnlarn yaad sreci anlatrken ortaya kan soru ve sonular bizde de ayn Buna Trkiyeye zg baz tarihsel ve yntemsel farkllklar da eklenebilir.

Temel Konular, Sorular, Sorunlar

[B]u kadnlk hareket-i mukaddesesinin sathi ve ibtidai bir tarihini yazarken gnl isterdi ki bu tarihe, Osmanl kadnlarnn terakki ve tekml yolundaki kk bir tarihesi olsun. Fakat bugn byle olmamas bence pek elim deildir. Her yerde kadnlarn uyanp ilerlemeleri de baka hareketler gibi yava ve mselsele (zincirleme) bir hareket olmutur. Osmanl kadnlarnn terakki yolundaki mesailerinin henz bir tarihesi olmamas, onlarn da bir ey yapmam olmalarn inta etmez. Bilakis bugn byk ve umumi bir tiyatro salonundan kadnla bu kadar mahrem bir mevzudan bahsetmek ve bu mevzuu dinlemek iin bu tiyatroda Osmanl kadnlarndan mrekkep, muhterem ve byk bir kitle bulmak... Bunlar iftihar edilecek eylerdir. Bugn bu saat, ben size byle hitap ederken, siz beni dinlerken phesiz biz de tarih yapyoruz, demektir. Bu tariheyi torunlarmz bir konferans dolduracak kadar uzun ve iftiharla yaptklar zaman, elbet bizim aciz fakat hsn-i niyet ve samimiyetle dolu bin mkiltla elde edilen mcadelemizden de bahsedeceklerdir (Halide Edib Advar, 1913). 1913te Halide Edibin (1884-1964) Mektep Mzesi dergisinin sayfalarndan kadn tarihilere, yukardaki alntda ykledii grevi, 1980lerin sonundan itibaren feminist hareketin getirdii bilinle, akademi iinden ve dndan kadnlar stlendiler. Tarihi yeniden okumak ve yazmak kadnlar iin nemliydi. nk kadnlarn gemiine bakmak, mcadele dinamiklerini, deneyimlerini ortaya karacak, onlara patriarkal ilikilerin doal ve kanlmaz olmadn, zaman iinde deiebileceini gsterme imknn da sunacakt. Batl kadnlarn 1970lerde yaadna benzer bir sre Trkiyede 1980 sonrasnda yaand. nce sosyal bilimler alannda Trkiyede nc kadn akademisyenlerin almalarndan bahsetmek gerek. Bu makalenin iinde yer ald kitabn armaan edildii Nermin Abadan Unat, Trkiyede farkl disiplinlere nemli katklarda bulunmann yannda, 1982de birok kadn akademisyeni kadn gereklii konusunda bir araya getiren uluslararas bir toplantnn bildirilerinin yer ald kitab da derlenmitir (Abadan Unat, 1980). Kitap uluslararas evreye Trkiyeden nemli bir bilimsel katk olarak gemitir. Bir baka nc, hem kadn hareketi aktivisti hem de siyaset bilimci olarak doentlik tezini kadnlar

518

Serpil akr

zerin yapmasyla akademide bu alan kadnlara aan irin Tekelidir (Tekeli, 1982). Cumhuriyetin patriarkal ieriini, devlet feminizmini sorgulad gibi, kadn hareketinde, Kadn Eserleri Ktphanesi ve KA-DER gibi kurumlarn kuruluunda da nemli rol stlenmitir. Yurtiinde ve dnda kadnlar hakknda zgn eserleri ve derlemeleri yaymlanmtr (Tekeli, 1990). Her ne kadar iki akademisyen kadn arasnda paradigma farkll olsa da (Arat, 1996, 1999), her ikisi de Trkiyede kadn meselesinin akademide yer almasnda nemli katklarda bulunmulardr. Uzunca bir sredir ngilteredeki akademik ortamda rn veren Deniz Kandiyoti, toplumbilim disiplininden Trkiyedeki ataerkinin eitli biimlerini uluslararas bilim evresine tamtr (Kandiyoti, 1991, s. 22-47, 1998). Batl kadn tarihine ve tarih yazmna ilikin rnekler Trkiyede ilk kez siyaset bilimi ile tarih bilimini buluturan bir feminist akademisyen olan Fatmagl Berktay vastasyla tantrlmtr (Berktay, 1989, 2000, 2001a,b). Berktayn Tarihin Cinsiyeti adl kitab (Berktay, 2003), tarih yazm ve kadnlarn tarihsel zne olular asndan ufuk acdr. Baka makalenin konusu olabilecek kadar da uzun olan bu listeyi oaltmak mmkndr. Bu arada Zafer Toprakn, bir sosyal tarihi olarak tarihsel olaylarda kadnlarn katlmyla ilgilenen Trkiyedeki ilk erkek tarihi olduundan sz etmek gerek. Toprak, kadnlara ilikin farkl konular Trkiyede toplumsal tarihin gelimesinde nemli rol stlenmi popler tarih dergilerine 1980lerin ortasndan itibaren konu etmeye balamtr (Toprak, 1988, s. 34-8, 1989, s. 36-7). Burada, 2003te kapanncaya dek yirmi yl boyunca popler tarih ile akademiyi birletiren Tarih ve Toplum dergisinden de sz etmekte yarar var. 1998-2003 yllar arasnda bu dergide editrlk yapan tarihi Birsen Talay Keolunun bu yllar boyunca kadnlar dergideki ierie katma abalar unutulamaz. Her yl mart saysnn kadn tarihine ayrlmas, onun dneminden kalan bir gelenektir. Son yllarda benzer izgide yaymlanan bir baka tarih dergisi, Toplumsal Tarihtir. Trkiyede 1980li yllarn ikinci yarsndan itibaren niversitelerde feminist hareketten kadnlar da yer almaya balamtr. Bu iliki hem kadn hareketini hem de akademiyi beslemi, akademik feminizmin ortaya kmasnda belirleyici olmutur. Modern ulus-devletin Trkiyede ortaya k, kadnlara bu sre iinde verilen rol, akademide incelenmi ve eletirilmitir. Feminist hareket bu srece paralel olarak eitli eylemlilik biimleri almtr ve almaya devam etmektedir. Dernek ve yaynlar bu biimliliin zelliklerini ortaya koymutur. Trkiyedeki feminist hareket ulusal ve uluslararas kamuoyunda bir toplumsal hareket olarak kendini kantlamtr artk Kendi gndemlerini oluturan kadnlar, kurumlarn politikalarn etkilediler, yeni medeni ve ceza yasasnn hazrlannda olduu gibi nemli yasal deiimlerin yaratlmasnda nemli rol oynadlar. Trkiyede kadn tarihi ile tarihilerden ok, siyaset bilimi, sosyoloji gibi farkl disiplinlerden gelen kadnlar ilgilendi. Bunun nedeni, tarihilerin kadnla

Tarihin kadnlar iin, kadnlar Tarafndan Yeniden inaS

519

ilgili konulara ilgisizlikleri olabilir. Ancak bunun daha yapsal bir nedeni vardr. Trkiyede toplumsal/siyasal sorunlarn odanda yer alan modernleme ve uluslama problemleri sosyal bilimleri de etkilemitir. Bu alanda younlaan almalar siyaset bilimi ve sosyoloji alanndan gelmi, tarihin farkl okumalar yaplm, bu sayede tarih disiplinine nemli katklar salanmtr. Bundan kadn tarihi de nasibini almtr. Kadn tarihi, Trkiyedeki kadn hareketinin dinamizmiyle ve kurulu yntemler iinde gelien tarih geleneine yaplan eletirel baklarla gelitirilmitir. 1990larn banda yukarda saylan bilim dallarnda doktora ve master tezleri yazlmaya balanm; hemen pei sra bunu niversitelerde alan kadn aratrma merkezlerinde retilen tezler izlemitir. Bu arada stanbulda feminist kadnlarn kurduu Kadn Eserleri Ktphanesi ve Bilgi Merkezinin stlendii ilevi de unutmamak gerekir. Sonuta, kadnlar iin yeni ve farkl bir tarih, farkl bir bellek yaratmann yolu almtr. Trkiyede kadn tarihine ilikin almalar konularna gre yle gruplamak mmkndr: kadn hareketi tarihine ilikin almalar; biyografiler; bibliyografyalar ve kadnlarn sosyal tarihine ilikin almalar Bu almalarn her birinde incelenmesi gereken temel husus, bu almalarn feminist yntemin kavramsal erevesi iinden mi yoksa dndan m yapld hususudur. Bu ayrm, almalar yntemsel ve kuramsal adan da farkllatrr. Trkiyede kadnlar daha ok Trk modernlemesi ya da Trk milliyetilii erevesinde inceleme konusu edildiler. Modernleme, gelime, kalknma meselesinin bir nesnesi olarak grldler. Politik proje ile yeni cinsiyet ilikileri modelleri arasndaki sk balant, Aye Durakbaann Halide Edib, Trk Modernlemesi ve Feminizm balkl sosyoloji doktora almasnda ilendi. Trk modernlemesinin feminist bir bak asndan eletirisini yapan Durakbaa, Trk Devrimine katlm olan Halide Edibin bir kadn olarak devrimi nasl grdn aratrd. Kemalist Cumhuriyet ideolojisinin modernist reformlaryla bir cinsiyetsizletirme ve yeniden cinsiyetliletirme politikas gtt saptamasn yapt (Durakbaa, 2000). Halide Edibin kadnlarn konumuna ilikin bu modernist sylemleri nasl iselletirdiini ve eletirdiini aratrd. Modern kadn kurgusunun ne olduu konusunda belli saptamalarda bulundu. Trk milletinin simgeleri haline gelen kadnlarn modernlik ile gelenek arasnda yaadklar gerilimleri, kendilerinin nasl grdklerini ortaya koydu. Elif Ekin Akit, doktora tezi olarak hazrlad Kzlarn Sessizlii: Kz Enstitlerinin Uzun Tarihi adl almasnda (Akit, 2005), kkleri Osmanlnn son dnemine dayanan kz enstitlerine, Trkiyedeki modernlemeyi anlamak iin bakt. Bu kurumlarn ortaya kt srete yaymlanan kadn ve ocuk dergilerini vatanperver kadn kimlii asndan irdeledi. Kz enstitlerinin kadnlarn modern hayattaki yerlerini nasl kurguladn, Enstitl kzlarn bu eitim ve terbiye srecini nasl deneyime dntrdklerini mezunlarla yapt

520

Serpil akr

szl tarih grmeleriyle ortaya koydu. Yaprak Zihniolu, Nezihe Muhiddini ele ald yksek lisans tezinde, Nezihe Muhiddinin tek parti yneticileriyle yaad atmay aa kard, bu dnemi kadnsz inklap olarak tanmlad. (Zihniolu, 2003) Yukardaki almalarda da grld zere, kadnlar genellikle Trkiyede modernleme projesi iindeki yerleri asndan incelendiler (zet iin bkz. Arat, 1999; akr, 2007b, s. 62-67). Bu bak nemli bir paradigma kopuunu getirmi, modernlemenin Trkiyedeki cinsiyetini aa karmtr. Ancak bu bak, kadnlarn kurtulu mcadelesi ve deneyimleri, modernleme, uluslama, sosyalizm ve insan haklar gibi kavramlar iinde eritilmesine ve dolaysyla kendi kadn hareketi gemiine bakmzn gecikmesine de yol amtr. Kadn deneyimleri, deerler ve yaam biimleri erkeklerden farkldr diye dnlyorsa, kadn tarihi, kadnlarn gznden ve onlarn tanmladklar deerlerle yazlmaldr. Kadnlara tarihin zneleri olarak, var olan geleneksel, tarihsel dnemlendirmelerin ya da yaratlan mitlerin, imgelerin dna kp oradan kadnlara, kadnlar iin bakmak gerekir. Bu milliyeti ve modernlemeci sylemlerin ne olduu nemlidir ama kadnlarn bu srete ne syledikleri, ne istedikleri kendi sylemleriyle dier sylemlerden bamsz klnarak, onlarn glgesinde kalmadan ortaya konulmaldr. 1991 ylnda siyaset bilimi doktora tezi olarak tamamladm II. Merutiyette Osmanl Kadn Hareketi adl almamda yukardaki kayglarla yola ktm (akr, 1991a). Kadn tarihine modernlemeci-milliyeti sylemin dndan bakmaya altm. Trkiyede kadnlarn kendi kurtulular iin mcadele verip vermedikleri sorusunu sordum. eitli siyasal akmlardan erkeklerin grlerini de inceledim. Ancak benim iin nemli olan kadnlarn dncesiydi. Trkiyede kadn haklarnn ilk kez Cumhuriyetle birlikte yaplan yasal dzenlemeler erevesinde tannd ifade ediliyordu. Kadnlardan bu konuda hibir talep gelmedii yolundaki sav doru muydu? Kadn hareketi bir zgrlk hareketidir, geleneksel yapdan ada yapya doru gidilen srete var olan bir noktadr, diyebiliyorsak, bu hareket II. Merutiyetin getirdii toplumsal ve kltrel deiimle oluan yeni yaplanmada aranabilmeliydi. Kadnlarn kendi kurtulular iin mcadele verip vermediklerine dair sorular sorulmalyd. Kadnlar bize hep erkek yazarlarn eserleriyle ve yorumlaryla aktarlmt. Bu sorular beni kadnlarn kendilerini, kendi sesleriyle ifade ettikleri alanlar aratrmaya sevk etti. Anlar, yabanc erkek ve kadn seyyahlarn kitaplar, edebi eserler, hikyeler ve hemen hemen hepsi erkekler tarafndan yazlan inceleme yazlarn gzden geirdikten sonra, asl kaynama, dnemin kadn dergilerine ulatm. ncelediim kadn dergilerinde kadn hareketinin eitli alanlardaki biimleniinin rneklerini buldum. Seslerini iletebildikleri bu yaynlar dnda, ok sayda dernek de kurmulard. Dnemin dier yaynlarna

Tarihin kadnlar iin, kadnlar Tarafndan Yeniden inaS

521

da baktm. Bu arada dergilerde yaz yazan kadnlarn gemii hakknda bilgi edinme ihtiyac beni szl tarih yntemini kullanmaya yneltti. Baba adnn kullanlmas, evlilik ve boanma, kadnlarn izlerinin srlememesinde nemli bir engeldi. Yaptm grmeler sonucu bu yolla baz bilgiler toplayabildim. Sonu olarak, var olan kaynaklarn farkl bir gzle, kadn bak asyla yeniden taranmasnn kadn tarihi yazmnda ne kadar nemli olduunu grdm. deolojik kopu yannda, Cumhuriyet ncesiyle kopuu salayan en nemli faktr alfabe deiikliiydi. Eski yazy rendi kadnlar, bu sayede daha nce okuyamadklar kaynaklar anlama ve bugne aktarma olanana kavutular. Dnemin kadn dergileri ve kadn rgtlerini kefettiler. Dernek programlarn yaymladlar (Smer, 1968; Aa, 1989; akr, 1989a, b; 1991a, b; 1993a, b; 1994a, b; 2003; 2010; Demirdirek, 1993; Kl Denman, 2009). nceki kuaklardan kadnlar ve onlarn faaliyetlerini gnmz kadnlaryla tantrdlar (akr ve Glbahar, 1999). Farkl etnik kkenden kadnlar, baz erkek tarihilerin (Gsar, 1975; Berzeg, 1995; Alakom, 1996) izinden gittiler. inden geldikleri toplumun dilini bilmenin ve dolaysyla kaynaklara erimenin avantajn da kullanarak rnler verdiler. Lerna Ekmekiolu ve Melissa Pnar, be Ermeni kadn yazarn 1862den 1932ye dek eserlerini ve rollerini renmemizi salayarak bu kadnlar gn na kardlar (Ekmekiolu ve Pnar, 2006). Bu trden almalarn ilgili dillere hkim kadnlar tarafndan daha ok aratrlmas gerekiyor. 1970lerdeki lerici Kadnlar Derneinin tarihi, hareketin iindeki kadnlar tarafndan, onlarn anlarna bavurularak Ve Hep Birlikte Kotuk (1996) ve Kzl Feministler (Akal, 2003), balkl kitaplar da yazld. Ayn konuyu Birsen Talay Keolu, Socialist Women Organisations in Turkey 1975-1980 adl doktora tezinde (Keolu, 2007), szl tarih yntemini ve arivleri kullanarak aratrd. Dnemin sosyalist kadn hareketine, lerici Kadnlar Dernei, Demokratik Kadn Birlii ve Trkiye i Partisi Kadn Komisyonu araclyla bakt. Bu dnemin kadn hareketi feminist deildi ama Trkiye tarihinde grlmemi bir kitlesellie sahipti. stelik feminist harekete nemli bir kadro aktarm yapmt. Handan alayan, Analar, Yoldalar, Tanralar adl kitabnda Krt kadn hareketini, milliyeti kurgular balamnda, kadnlarn sesini de vererek yazd (alayan, 2007). Krt kadnlarn 1980li yllardan itibaren geleneksel kadnlk rolleri erevesinden balayarak sorunlarna da are aramak iin siyasetin kendisini dntrmeye varan siyasete katlm srelerini, Krt kadn kimliinin oluumu, bileenleri ve dinamiklerini inceledi. Grnrlk meselesi Trkiyedeki kadnlarn da temel meselesi oldu. Kaynaklarn zenginletirilmesi, yeni kaynaklarn bulunmas da demekti. Szl tarih grmelerine dayanan almalar kadnlarn grnrlne yntemsel adan verilen bir yant olarak yer buldu. Kiinin kendi benlii ile toplumda retilen semboller, anlamlar, alanlar arasnda nasl bir kpr kurulduu bu yaam an-

522

Serpil akr

latlarnda izlenebilir. Kadn szl tarihi, verilerin toplanmas ve kullanlmas konusunda aratrma srecine bir dizi eletiri getirmiti (Gluck, D. Patai, 1991; lyasolu, 1996, 2001). Bu eletirileri hesaba katan, kadnlar iin yeni bir farkndalk ve bilgi evreni oluturmaya alan kadn szl tarih arivleri oluturuldu. 1996 ylnda tamamlanan Kadn Aratrmalar Merkezindeki Cumhuriyetin nc Kadnlar Projesi (akr, 2007a) ve Kadn Eserleri Ktphanesinin Kadn Szl Tarihi Pilot Projesi bunlardan birkayd. Bu almalar imdi yaamayan kadnlara ilikin nemli kaynaklar sundu bize Ankara niversitesi Eitim Fakltesinde Mine Tann denetiminde tamamlanan Cumhuriyette ocuktular szl tarih projesi ise yeni almalara kaynaklk edebilecek bir baka projeydi. Szl tarih grmeleriyle, Trkiyede kadnlarn kadn kimliini nasl kurgulad, yaadklar elikileri, tepkilerini, glenme mekanizmalarn, var olma srecinde yaadklar hayal krklklarn, anlamlandrma ve sembolletirme tarzlarn ortaya koyabileceiz artk. Saylar ok fazla olmasa da bu kaynaklar imdiden eitli rnlerin ortaya kmasn salamtr. Durakbaa ve lyasolunun, kadnlarn modernleme srecinde yeni rollerini, kadnlar aras dayanmay, meslek kadn kimliini nasl yaadklarn konu alan almalar, Kadn Eserleri Ktphanesindeki ariv sayesinde mmkn olabilmitir (Durakbaa ve lyasolu, 2001, s. 15-37; lyasolu, 1998). Szl tarih yntemi, niversitelerdeki tez almalarnda da kullanlmaya balanmtr. zlem ahin, yksek lisans tezinde, 1938 ylnda Dersimden Bat Anadoluya srgne gnderilen otuz kadnla szl tarih grmesi yapmtr. Kadnlarn srgn deneyimini nasl yaadklar ve bu srete kadnlar arasndaki dayanmann nasl olduu, almann balca hedefidir (ahin, 1998). ocukluk tarihine baklmtr (Tan ve ahin, 2007). Evlatlklar aratrlm, meknsal dnm olarak hane ve aile ilikilerinde deimeler mercek altna alnmtr (zbay, 1999a, b; zsan, Durakbaa ve Karada, 2009). Mesleklerinde ilkler ortaya karlarak tantlmtr. Bu arada kadn hareketi tarihine ilikin belgesel filmler yaplmtr. Kadnlar Vardr 1995te, Kaplar Alrken 1996da tamamlanmtr. TRT zmir Televizyonu yapmclarndan Nilgn Maktavn ynetmenliini stlendii, Kaplar Alrken, Trkiyedeki kadn hareketi tarihini alt blm olarak televizyondan kitlelere ulatrmtr. Belgeselde sadece dnemin tarihsel, grsel malzemeleri kullanlmaz, konunun uzmanlar ve kadn hareketinin zne isimleriyle de grlmtr. Ayn ynetmenin Hep Birlikte Kotuk (2002) isimli tek blmlk filmi de vardr. Biyografik almalarla tarihsel kadn karakterler feminist kaygyla gnmze tanmtr (Berktay, 2003b), Fatma Aliye (akr, 2006a), Halide Edib Advar (Durakbaa, 2006), Ulviye Mevlan (akr, 2006b), Emine Semiye (Kaymaz, 2009), Nezihe Muhiddin (akr 1997, s. 6-14; Zihniolu, 2003) gibi kadn ncler

Tarihin kadnlar iin, kadnlar Tarafndan Yeniden inaS

523

kefedilerek tantlmtr. Aye Durakbaann deyiiyle bu kadnlar, zamann ruhu izlenerek anlalmaya allmtr. Nazan Aksoy, edebiyat tarihinde kadn yazarlar aratrmay stenmitir (Aksoy, 2009). Popler kadn tarihi olarak deerlendirilebilecek eserler yaymlanmtr. pek allarn Latife Hanm ve Halide Edib zerine yazd biyografiler, bu nl kadnlarn kitlelerle tanmasn ve onlara ilikin nyarglarn krlmasn salayan, edebi tatla yazlan baarl belgesellerdir (allar, 2008, 2010). eitli mesleklerden baarl kadnlarla yaplan sylei kitaplar da bize nemli bilgi kaynaklar sundu (Gmolu, 2001; Kaba, 2010; Sayglgil, 2010; Baydar ve Ulugay 2011). Baz biyografiler feminist ilkeler dorultusunda yazlmasa da kadnlara ilikin bilgi aklarn doldurma ilevi grdler (aykara, 2008). Cumhuriyet ncesi ve sonras kadn dergilerinin makale ve yazar dkmn veren bibliyografya almalarnn yaymlanmasyla aratrmaclar temel bir bavuru kaynana kavutular (akr, Toska vd, 1993). 1990larda Kadn Eserleri Ktphanesi ve Bilgi Merkezinin nclnde, Osmanl kadn dergilerinin tpkbasmlar, dil bilmeyen aratrmaclara bu dergileri ulatrmak amacyla yaymlanmtr. 2 Kadnlarn sosyal tarihine ilikin almalar, gnmzde giderek artyor. Bu konuda dikkat eken bir alma Necla Akgke tarafndan yapld. Feminist yntemin kullanld alma, 1996 ylnda, Kadn Aratrmalar Merkezinde ilk yksek lisans tezi olarak sunulmutur. Akgke, Bir Kadn Alan Olarak Mutfan Tarih inde Deien Anlam isimli, henz baslmayan tezinin amacn, mekndan hareketle kadn tarihi yazma giriimi olarak aklamtr (Akgke, 1996). Kadnn grnmeyen emeinin en yaygn olarak kullanld alan olan mutfak, eitli boyutlaryla tarih iindeki evrimi asndan incelenmitir. Kadn tarihine ilikin ayrntl bir blmden sonra, mutfan on altnc ve on yedinci yzyldaki meknsal konumuna baklm, bu yzyllarda Batdaki kadn yaantlarna deinilmi, yaptklar iler anlatlmtr. Ev ilerinin konusu olan eyalar ve bunlarla birlikte gelen alma biimleri, mutfak donanm ve mutfak iinde gerekletirilen kadn almas tezin kapsamndadr. Ayrca on dokuzuncu yzylda temel dnmlere konu olan burjuva mutfa; mutfan tabulatrlmas, mutfak donanmnda ortaya kan gelimeler, elektrikli aletlerin mutfaa girii ve bunlarn kadn almas zerine etkilerine de yer verilmitir. Mutfakta alan iki kadnn, hizmeti ve evin hanmnn ilikileri de dnem balamnda incelenmitir. Feryal Sayglgil, Osmanl Devletinde stanbulda kadnlar iin alan hastane ve klinikleri, yksek lisans tezine konu olarak almtr (Sayglgil, 1999). Eitim ve bilim tarihine de baklmtr (Yldrm, 1998; imek Rathke, 2011).
2 Kaynakann sonunda, bu konuda yaymlanan eserlerin listesi bulunmaktadr.

524

Serpil akr

Gken Art, kadn cinselliini, fetvalar kullanarak incelemitir. Gndelik kadnlk pratiklerinden ve yaamn iinde kadnlar ve onlarn kurduu ilikileri ele alan almalar da vardr. Aile tarihinin nemi vurgulanmtr (Durakbaa, 2001). Fatma Tre, Images of Istanbul Women in the 1920s adl doktora tarih tezinde, 1920lerin popler basnndaki kadn sorunuyla ilgili tartmalar ele almtr (Tre, 2007). Bu tartmalarda ortaya kan ehirli kadn imajlarna ve bu imajlarn popler edebiyatn marjinal bir alt kolu olan mstehcen edebiyattaki yansmalarna bakmtr. Kadnlarn kendi tanklklar, kadn dayanmasn ortak bir bellee dntrmeyi salamada hayati bir rol oynayabilir. Bu trden tanklklardan iddete ilikin olanlar, kadn hareketinin nemli bir kazanm olan Mor at Vakf tarafndan yaymlanmtr. Vakfn kurulu srecinde, Bar Herkes Duysun adl ilk kitaba finansman salamak iin 1987de stanbulda tarihi Kariye Cami Meydanndaki dayanma enlii yaplmtr. iddete Kar Anlatlar (2008) adl kitap ise bu kadnlarn dayanarak atklar snma evinde kalan kadnlarn deneyimlerini kapsamaktadr. iddete urayan kadnlar kurbanlar olarak grmek yerine, iddeti anlamak ve ona direnme biimlerini ortaya koymak temel amatr. Bu kitapta, eitli mesleklerden feminist kadnlar, geen yirmi yl iinde Mor atnn kapsn alan, snma evinde deiik srelerde kalan kadnlarla grerek onlarn deneyimlerini aktarmlar, bylece ortak bellee katkda bulunmulardr. Son dnemlerde kadn tarihine ilgi azalm durumdadr. Popler tarih yazm ve popler televizyon dizileri akm, bir lde niversiteye de yansm, tarihi anlama ve alglama ekli akademik ortamda, gelime sreci iinde olan kadn tarihini ksrlatrc bir etki yaratmtr. Oysa feminist tarih yazmnn at yolda, yeni sorular sormak, kaynaklar bulmak mmkndr (akr, 1996, s. 222-9; 2001, s. 28-35; 2007b, s. 73-5; Durakbaa, 1996, s. 217-21). Gnmzde Osmanl tarihine ilikin aratrmalar giderek artmaktadr (Faroqhi, 1999). Cumhuriyet ncesine ilikin bilinen baz kaynaklar kadnlar asndan farkl sorularla kullanlabilecei gibi, yeni kaynaklara ulamak da mmkndr. Kad kaytlar, vilayet ahkam defterleri, tereke defterleri (Gek, Baer, 2000, s. 47-62); Faroqhi, 2000, s. 7-26; Jennings, 1975; Gerber, 1980, s. 231-44) fermanlar (akr, 2009, s. 76-101), arzuhaller, fetvalar (Art, 1996), tezhipler, mezar talar, miras kaytlar, konsolosluk kaytlar yan sra, kadnn mekn kullanm ve d grnm hakknda bilgi verebilecek olan Osmanl minyatrleri bize nemli bilgiler sunabilirler. On dokuzuncu yzyl sonunda stanbul iin tutulan nikh kaytlarnn ve miras ilemleri iin yaplan emlak saym envanterlerinin kullanm almalara zenginlik getirebilir. Daha nce tarihsel veri olarak pek deer verilmeyen mektup, gnce, an, gibi yazl kaynaklar, fotoraf ve kartpostal gibi grsel malzemeler kadn de-

Tarihin kadnlar iin, kadnlar Tarafndan Yeniden inaS

525

neyimlerini aa karabilecek bilgi kaynaklar olarak kullanlabilir. Edebiyat eserleri (Saragil, 2005), romanlar (Barbarasolu, 2007), otobiyografiler (Abadan Unat, 1996), biyografiler (Bekirolu, 1998; Atlgan, 2007), dnem toplumunu ve bireyleri anlamada, gereklikle kurmacann rtt yerde bizlere nemli bilgi verebilir. Biyografi ve otobiyografiler, birey ve gruplarn gnlk hayatndaki gerilim ve atmalar dile getiren, sadece tannm deil, sradan insanlar da konu edinen yazm trdrler (Durakbaa, 1996, s. 217). Mektup, an, hatrat, tezkireler gibi metinler biyografik almalar beslerler. Bu anlamda kadn tarihi yazmndaki yerleri tartma gtrmez. Kadnlarn ne tr engel ve frsatlarla karlatklar, elikilerinin neler olduu, nasl bir benlik tasarrufu yaptklar, kendilerini nasl tanmladklar konusunda, onlardan yararlanlabilinir. On altnc yzyldan itibaren gnlk ve hatrat gibi otobiyografik metinler brakanlar daha ok tarikat evrelerinden gelmektedir (Kafadar, 1994). Eitimli orta ve st tabakadan daha ok kentli olan bu kiilerin braktklar metinlerin tasavvufi grlerinden ziyade gnlk yaam ve ilikileri asndan incelenmesi kadn ve erkee ilikin zengin ipular elde edilmesini salayacaktr. Arkeolojik kazlarda ulalan kaya antlar, duvar resimleri, yazl tabletler, levhalar, kabartmalar, tanra heykelleri, eitli heykelcikler, mhrler, kabartmal, kabartmasz anak mlekler, tren kaplar, kadnl erkekli bir toplumun izlerini srmede nemli kaynaklar olarak dnlmelidir (Darga, 1976; , 1998). Bu eserler, mze kataloglar, saray albmleri ve kaz raporlaryla birlikte aratrclar bekleyen zengin bir alandr. Folklorik metinler, arklar, destanlar, masallar, ataszleri ve giyim kuam da kadnlarn gemiine ilikin nemli bilgiler verebilir. Tm bu kaynaklardan kadnn evii yaam, ailedeki erkek ve ocukla ilikisi, hamilelii, lousal, toplum iindeki yeri, meknlar kullanma biimleri, gndelik yaam, ebelik ve iyiletiricilikteki rol, bohaclk, tccarlk gibi alma ve ticaret hayat, inan (kadn evliyalar) ve elence dnyas, d grn, sa biimi, taks, giyim kuam hakknda bilgi sahibi olunabilir. Kadn biyografileri szl tarih almalarnn sunduu veriler erevesinde yeni boyutlar kazanabilir. Szl tarih almalaryla kadnlarn yaad cinsiyetiliin eitli biimleri aa karlabilir. Grld zere Trkiyede, bu alandaki kaynaklar ziyadesiyle zengin bir eitlilik gstermektedir. Yeter ki onlara ulaalm ve kadnlarn tarihsel deneyimlerini aa karmak iin gerekli sorular soralm. Ancak bunun yolu, feminist yntemin yntemsel ve kavramsal bilgi donanmna sahip olmaktan geiyor.

526

Serpil akr

KaYnaKa
Abadan Unat, N., der. (1980) Trk Toplumunda Kadn, Ankara: Trk Sosyal Bilimler Dernei. Abadan Unat, N. (1996) Kum Saatini zlerken, stanbul: letiim. Akal, E. (2003) Kzl Feministler, stanbul: TSTAV. Akgke, N. (1996) Bir Kadn Alan Olarak Mutfan Tarih inde Deien Anlam, stanbul niversitesi, Kadn almalar Anabilim Dal, yksek lisans tezi, stanbul. Akgke, N. (1999) Ortak Gemii Birlikte Kurmak, Tarih ve Toplum, Mart, say: 185. Akgke, N. (2001) Tartma: Kadn Tarihi Tarihin Neresine Dyor?, lyasolu, Durakbaa ve akr ile sylei, Cogito, say: 29, Gz. Aksoy, N.(2009) Kurgulanm Benlikler, Otobiyografi, Cumhuriyet, Kadn, stanbul: letiim. Akit, E.E.(2005) Kzlarn Sessizlii, Kz Enstitlerinin Uzun Tarihi, stanbul: letiim. Alakom, R. (1996) Krt Kadnlar Teavn Cemiyeti, Tarih ve Toplum, say: 171, s. 36-40. Aristo (1983) Politika, ev. Mete Tunay, ikinci basm, stanbul: Remzi Kitabevi. Art, G. (1996) eyhlislam Fetvalarnda Kadn ve Cinsellik, stanbul: ivi. Arat, Y. (1996) A Feminist Mirror in Turkey: Portraits of Two Activists in the 1980s, Princeton Papers, Sonbahar, say: 5. Arat, Y. (1999) Trkiyede Modernleme Projesi ve Kadnlar, Trkiye de Modernleme ve Ulusal Kimlik, der. A. Anadol, s. 82-98. stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Aa, E. (1989) 1928e Kadar Trk Kadn Mecmualar, stanbul niversitesi, yksek lisans tezi. Aa, E. (1993) Fatma Aliye Hanm: Hayat, Eserleri, Fikirleri, stanbul niversitesi, doktora tezi. Atlgan, G. (2007) Behice Boran: retim yesi, Siyaseti, Kuramc, stanbul: Yordam Kitap. Barbarosolu, K.F. (2007) Fatma Aliye: Uzak lke, stanbul: Tima. Baskn, B. (2008) kinci Merutiyette Kadn Eitimine Ynelik Bir Giriim: nas Darlfnunu, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Mart, say: 38. Baydar, O. ve Ulugay, M. (2011) Bir Dnem ki Kadn: Birbirimizin Aynasnda, stanbul: Can. Baykan, A. ve t-Baskett, B. (1999) Nezihe Muhittin ve Trk Kadn 1931, stanbul: letiim. Bekirolu, N. (1998) air Nigr Hanm, stanbul: letiim. Berktay, F. (1989) Kendine Ait Bir Tarih, Tarih ve Toplum, Mart, say: 183.

Tarihin kadnlar iin, kadnlar Tarafndan Yeniden inaS

527

Berktay, F. (2000) Salemin Cadlar: Bir Kereliine Kendi Adn Koymak, Tarih Toplum, Mart, say: 195. Berktay, F. (2001a) Osmanldan Cumhuriyete Feminizm, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, der. M. Alkan, stanbul: letiim. Berktay, F. (2001b) Kadn Tarihi: Yeni Bir Gelecek in Gemii Geri Almak, Cogito, Gz, say: 29. Berktay, F., der. (2003a ) Tarihin Cinsiyeti, stanbul: Metis. Berktay, F. (2003b) Tarih Yazmnda Farkl Bir Perspektif, Tarihin Cinsiyeti, stanbul: Metis. Berktay, F. (2003c) Behice Boran: Karar Verme Selahiyetine Sahip Bir Kadn, Tarihin Cinsiyeti, stanbul: Metis. Berzeg, S. (1995) Gurbetteki Kafkasya dan Belgeler, Ankara: afak Matbaas. Boratav, A., der. (1985) Tarih ve Tarihi. Annales Okulu zinde, Ankara: Alan. Bridenthal, R., Koonz, C. ve Stuard, S. (1987) Becoming Visible: Women in European History, Houghton Mifflin Company. Bock, G. (1989) Womens History and Gender History: Aspects of an International Debate, Gender and History, cilt: 1, say: 1. Bock, G. (2004) Avrupa Tarihinde Kadnlar, stanbul: Literatr. alayan, H. (2007) Analar, Yurttalar, Tanralar: Krt Kadn Hareketinde Kadnlar ve Krt Kadn Kimliinin Oluumu, stanbul: letiim. aykara, E (2008) Arkeolojinin Delikanls: Muhibbe Darga, stanbul: Can. akr, S. (1989 a) Osmanl Kadnnn Yeni Bir Kimlik Kazanma Arac: Osmanl Mdafaa-i Hukuk-u Nisvan Cemiyeti, Tarih ve Toplum, Haziran, say: 6, s. 6-21. akr, S. (1989b) Bir Osmanl Kadn Dernei: Osmanl Trk Kadnlar Esirgeme Dernei, Toplum ve Bilim, say: 45. akr, S. (1991a) II. Merutiyette Osmanl Kadn Hareketi, doktora tezi, Siyasal Bilgiler Fakltesi Siyaset Bilimi akr, S. (1991b) Osmanl Kadn Dernekleri, Toplum ve Bilim, Bahar, s. 139-157 akr, S., Toska Z. vd (1993a) Eski Harfli Trke Kadn Dergileri Bibliyografyas, stanbul: Kadn Eserleri Ktphanesi ve Metis. akr, S. (1993b) Programlaryla Yzyln Banda Kadn Dernekleri, SosyoKltrel Deiim inde Trk Ailesi, stanbul: lke. akr, S. (1994 a) Osmanl Kadn Bilinlenme Yolunda: Beyaz Konferanslar, Tarih Toplum, Mart. akr, S. (1994b; geniletilmi yeni basm 2011) Osmanl Kadn Hareketi, stanbul: Metis. akr, S. (1996a) Kadn almalar Bilimde Neleri, Nasl Sorguluyor, nsan, Toplum, Bilim, der. K. Lordolu, stanbul: Kavram.

528

Serpil akr

akr, S. ve Akgke N., der. (1996b) Farkl Feminizmler Asndan Kadn Aratrmalarnda Yntem, stanbul: Sel. akr, S. (1996c) Tarih inde Grnrlkten Kadnlarn Tarihine: Trkiyede Kadn Tarihi Yazmak, Farkl Feminizmler Asndan Kadn Aratrmalarnda Yntem, stanbul: Sel. akr, S. (1997) Kadn Tarihinden ki sim: Ulviye Mevlan ve Nezihe Muhittin, Toplumsal Tarih, say: 46. akr, S. ve Glbahar, H. (1999) Kadnn Yzyl Kronolojisi 18001999, Kadn Hareketi 2000 Yl Ajandas, stanbul: Kadn Eserleri Ktphanesi. akr, S. (2001) Tarih Yazmnda Kadn Deneyimlerine Ulama Yollar, Toplumsal Tarih, Mart, s. 28-35. akr, S. (2003) Kadnln lk Tarihi ikayeti: Beyaz Konferanslar, TarihToplum, Mart, say: 231. akr, S. (2006a) Fatma Aliye (1862-1936), A Biographical Dictionary of Womens Movements and Feminisms: Central, Eastern, and South Eastern Europe, 19th and 20th Centuries, der. F. de Haan, K. Daskalova ve A. Loutfi, Budapete ve New York: Central European University Press. akr, S. (2006b) Mevlan Civelek, Ulviye (1893-1964), A Biographical Dictionary of Womens Movements and Feminisms, der. F. de Haan vd. akr, S. (2006c) Muhittin, Nezihe (1889-1958), A Biographical Dictionary of Womens Movements and Feminism, der. F. de Haan vd. akr, S. (2007a) Szl Tarih Projelerinde Yntemsel ve Etik Sorunlar ve Bu Sorunlar zme Yollar, Kuaklar, Deneyimler, Tanklklar: Trkiye de Szl Tarih almalar, der. A. lyasolu, G. Kayacan, stanbul: Tarih Vakf. akr, S. (2007b) Feminism and Feminist History-Writing in Turkey: The Discovery of Ottoman Feminism, Aspasia: The International Year Book of Central, Eastern and Southeastern European Womens and Gender History, Berghahn Journals, say: 1. akr, S. (2007c) Feminizm: Ataerkil ktidarn Eletirisi, Modern Siyasal deolojiler, der. B. rs, stanbul: Bilgi niversitesi. akr, S. (2009) Osmanlda Kadnlarn Mekn, Snrlar ve hlaller, Cins Cins Mekn, der. A. Alkan, stanbul: Varlk. akr, S. (2010) Osmanl Kadn Hareketi: 20. Yzyln Banda Kadnlarn Hak Mcadelesi, Trkiye de Toplumsal Cinsiyet almalar: Eitsizlikler, Mcadeleler, Kazanmlar, der. H. Durudoan, F. Gken, B. E. Oder, D. Ykseker, stanbul: Ko niversitesi. allar, . (2006) Latife Hanm, stanbul: Doan Kitap. allar, . (2010) Halide Edib, Biyografisine Smayan Kadn, stanbul: Everest. eri, Bahriye (1996) Trk Romannda Kadn 1923-1939, stanbul: Simurg.

Tarihin kadnlar iin, kadnlar Tarafndan Yeniden inaS

529

, M. (1998) Inannonun Ak, Smerde nan ve Kutsal Evlenme, stanbul: Kaynak. Darga, M. (1976) Eski Anadolu da Kadn, stanbul: stanbul niversitesi. Davaz-Mardin, A. (1998) Kadn Sreli Yaynlar Bibliyografyas (1928-1996), stanbul: Kadn Eserleri Ktphanesi. Davidoff, L. (2001) Feminist Tarih Yazmnda Snf ve Cinsiyet, ev. Zerrin Ateer, Selda Somuncuolu, stanbul: letiim. Demirdirek, A. (1993) Osmanl Kadnlarnn Hayat Hakk Araylarnn Hikyesi Ankara: mge, Durakbaa, A. (1987) The Formation of Kemalist Female Identity A Historical-Cultural Perspective, yksek lisans tezi, stanbul: Boazii niversitesi. Durakbaa, A. (1988) Cumhuriyet Dneminde Kemalist Kadn Kimliinin Oluumu, Tarih ve Toplum, say: 5. Durakbaa, A.(1996) Feminist Tarih Yazm zerine Notlar, Kadn Aratrmalarnda Yntem, der. akr, S. ve Akgke, N., stanbul: Sel. Durakbaa, A. (2000) Halide Edib, Trk Modernlemesi ve Feminizm, stanbul: letiim. Durakbaa, A. (2001) Tarih Yazmnn Yeni Olanaklar, Aile Tarihi ve Yerel Tarih, Yerel Tarihilik Kent, Sivil Giriim, Yerel Tarih Gruplar Deneyimi, stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf. Durakbaa, A. (2006) Edib Advar, Halide (1884-1964), A Biographical Dictionary of Womens Movements and. Feminisms, der. F. de Haan vd, s. 120-3. Durakbaa, A. (1988) Cumhuriyet Dneminde Kadn ve Erkek Kimliklerinin Oluumu: Kemalist Kadn Kimlii ve Mnevver Erkekler, 75. Ylda Kadnlar ve Erkekler, der. A. Berktay Hacmirzaolu, Istanbul: Tarih Vakf. Durakbaa, A. ve lyasolu, A. (2001) Formation of Gender Identies in Republican Turkey and Women as Transmitters of Herstory of Modernization, Journal of Social History, Eyll. Ekmekiolu, L. ve Pnar, M. (2006) Bir Adalet Feryad Osmanl dan Trkiyeye Be Ermeni Feminist Yazar: 1862-1932, ev. Z. Kl, S. Alanyan, stanbul: Aras. Faroqhi, S. (1999) Osmanl Tarihi Nasl ncelenir?, ev. Z. Altok, stanbul: Tarih Vakf. Faroqhi, S. (2000) 18. Yzyl Anadolu Krsalnda Su, Kadnlar ve Servet, Modernlemenin Eiinde Osmanl Kadnlar, der. M.C. Zilfi, ev. Necmiye Alpay, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Flexner, E. (1959) Century of Struggle: The Womans Rights Movement in the United States, Harvard University Press. Gerber, H. (1980) Social and Economic Position of Women in an Ottoman City, Bursa 1600-1700, International Journal of Middle East Studies, say: 12.

530

Serpil akr

Gluck, S. B. ve Patai, D., der. (1991) Womens Words: The Feminist Practice of Oral History, Routledge. Gek, F., Baer, M. (2000) 18. Yzyl Galata Kad Sicillerinde Osmanl Kadnlarnn Toplumsal Snrlar, Modernlemenin Eiinde Osmanl Kadnlar, der. M.C. Zilfi, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Gmolu, F. (2001) Cumhuriyete z Brakanlar-Onuncu Yl Kua, stanbul: Kaynak. Gsar, V. (1975) erkez Kadnlar Teavn Cemiyeti, Kafkasya Dergisi, say: 48. lyasolu, A. (1996) Trkiyede Kadn Tarihinin Aratrlmasnda Yntem Sorunlar ve Szl Tarih Yntemi, nsan Toplum ve Bilim, der. K. Lordolu, stanbul: Kavram. lyasolu, A. (1998) Cumhuriyetle Yat Kadnlarn Yaam Tarihi Anlatlarnda Kadnlk Durumlar, Deneyimler, znellik, 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler, der. A. Berktay Hacmirzaolu, stanbul: Tarih Vakf. lyasolu, A. (2001) Kadnlarn Yaam Tarihi Anlatlarna Kadn almalar Alanndan Bak, Yerli Bir Feminizme Doru, der. A. lyasolu ve N. Akgke, stanbul: Sel. Jennings, R. (1975) Women in Early 17th Century Ottoman Judical Records, The Sharia Court of Anatolian Kayseri, Journal of the Economic and Social History of the Orient, say: 18. s. 53-114. Kaba, S. (2010) Hayatn Seen Kadn: Nermin Abadan Unat, sylei, stanbul: Doan Kitap. Kafadar, C. (1994) Asiye Hatunun Rya Mektuplar, ev. Cemal Kafadar, stanbul: Olak. Kandiyoti, D. (1991) End of Empire: Islam, Nationalism and Women in Turkey, Women, Islam and the State, der. D. Kandiyoti, Philadelphia: Temple University Press. Kandiyoti, D. (1998) Cariyeler, Baclar, Yurttalar, stanbul: Metis. Kaymaz, K. (2009) Glgedeki Kalem: Emine Semiye, stanbul: Kre. Kelly-Gadol, J. (1977) Did Women Have a Renaissance?, Becoming Visible: Women in European History, der. R. Bridenthal ve C. Koonz, Boston: Houghton Mifflin. Kelly-Gadol, J. (1982) Early Feminist Theory and the Querelle des Femmes, 1400-1789, Signs, say: 8. Kl Denman, F. (2009) kinci Merutiyet Dneminde Bir Jn Trk Dergisi: Kadn, stanbul: Libra. Kleinberg, J., der. (1998) Retrieving Womens History, Oxford ve New York: Berg UNESCO. Kksal, D. (1998) 1930lar 40larda Kadn, Cinsiyet ve Ulus, Toplumsal Tarih, say: 51.

Tarihin kadnlar iin, kadnlar Tarafndan Yeniden inaS

531

Lerner, G. (1979a) The Majority Finds its Past, New York: Oxford University Press. Lerner, G. (1979b) The Challenge of Womens History, NewYork, Oxford: Oxford University Press. Lewis, J. (1981) Women, Lost and Found: The Impact of Feminism on History, Mens Studies Modified: Ithe Impact of Feminism on the Academic Disciplines, der. D. Spender, Oxford: Pergamon Press. Mies, M. (1996) Feminist Aratrmalar in Bir Metodolojiye Doru, Kadn Aratrmalarnda Yntem, der. S. akr, N. Akgke, stanbul: Sel. zbay, F. (1999a) Trkiye de Evlatlk Kurumu: Kle mi Evlat m?, stanbul: Boazii niversitesi. zbay, F. (1999b) Gendered Space: A New Look at Turkish Modernisation, Gender and History, cilt: 11, say: 3. zsan, G., Durakbaa, A. ve Karada, M. (2009) Eraf Ailelerinde Kadn Anlatlar, Kadn Belleini Oluturmada Kaynak Sorunu, der. Tre, D. F. ve Keleolu, B.T. stanbul: Kadir Has niversitesi ve Kadn Eserleri Ktphanesi ve Bilgi Merkezi Vakf. Pierce, L. (1996) Harem-i Hmayun: Osmanl mparatorluunda Hkmranlk ve Kadnlar, ev. A. Berktay, stanbul: letiim. Rousseau, J.J. ( 1945) Emil Yahut Terbiyeye Dair, yay. haz. Hilmi Ziya lgener, stanbul: Trkiye Yaynevi. Pateman, C. ve Shanley, M.L (1990) Feminist Interpretations and Political Theory, Cambridge, Polity Press. Pateman, C. (1993) Kardeler Aras Toplumsal Szleme, Sivil Toplum ve Devlet, der. J. Keane, ev. Aksu Bora, stanbul: Ayrnt. Santoro LHoir, F. (1994) Tacitus and Womens Usurpation of Power, Classical World, say: 88. Saragil, A. (2005) Bukalemun Erkek:Osmanl mparatorluunda ve Trkiye Cumhuriyetinde Ataerkil Yaplar ve Modern Edebiyat, ev. Sevim Akta, stanbul: letiim. Sayglgil, F. (1999) Osmanl Devletinde stanbulda Kadnlara Hizmet in Alan Hastane ve Klinikler, yksek lisans tezi, Deontoloji ve Tp Tarihi Ana Bilim Dal. Sayglgil, F. (2010) Kainatta Bir Nokta: Nzhet Gkdoan, stanbul: Kltr niversitesi. Scott, J.W. (1987) Womens History and the Rewriting of History, The Impact of Feminist Research in the Academy, der. C. Farnham, Bloomington: Indiana University Press. Scott, J.W. (1988) The Problem of Invisibility, Retrieving Womens History, der. J. Kleinberg, Oxford: Berg Publishers, s. 5-29. Scott, J.W. (1996) Feminism and History, Oxford: Oxford University Press.

532

Serpil akr

Scott, J.W. (2007) Toplumsal Cinsiyet Faydal Bir Tarihsel Analiz Kategorisi, stanbul: Agora Kitapl. Spongberg, M. (2002) Writing Womens History since The Renaissance, New York: Palgrave, Macmillan. Stanley, L. ve Wise, S. (1988) Method, Methodology and Epistemology in Feminist Research Process, Feminist Praxis, der. L. Stanley, Londra: Routledge. s. 20-59 Smer, T. (1968) Trkiyede lk Defa Kurulan Kadnlar altrma Cemiyeti, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Temmuz. iddete Kar Anlatlar: Ayakta Kalma ve Dayanma Deneyimleri (2008) stanbul: Mor at Kadn Sna Vakf. imek-Rathke, L. (2011) Dnden Kalanlar-Trkiye de Hemirelik ve GATA TSK Salk Meslek Lisesi rnei, stanbul: letiim. Talay-Keolu, B. (2007) Socialist Women Organisations in Turkey 1975-1980, doktora tezi, B Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Blm. Tan, M. G. ve ahin, . (2007) Cumhuriyette ocuktular, stanbul: Boazii. Tekeli, . (1982) Kadnlar ve Siyasal Toplumsal Hayat, stanbul: Birikim. Tekli ., der. (1990) 1980 ler Trkiyesinde Kadn Bak Asndan Kadnlar, stanbul: letiim. Thompson, E.P. (2002) ngiliz i Snfnn Oluumu, ev. U. Kocabaolu, stanbul: letiim. Toprak, Z. (1988) Halk Frkasndan nce Kurulan Parti: Kadnlar Halk Frkas, Tarih ve Toplum, say:5. Toprak, Z. (1989) Osmanl Kadnlar altrma Cemiyeti, Kadn Askerler ve Milli Aile, Tarih ve Toplum, Mart, say: 51. Tre, F. (2007) Images of Istanbul Women in the 1920, Boazii niversitesi Boazii niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Blm doktora tezi. stel, F. (2004) Makbul Vatandan Peinde: kinci Merutiyetten Bugne Vatandalk Eitimi, stanbul: letiim. r, S.S. (1994) Liberalizmin Cinsiyetten Arndrlm Bireyi ve Feminist Eletiri, Mrekkep, Haziran. Ve Hep Birlikte Kotuk (1996) lerici Kadnlar Dernei 1975-1980, stanbul: A. Yldrm, N., der. (1998) Salk Alannda Trk Kadn, stanbul. Zerilli, L.M.G. (1994) Signifying Woman: Culture and Chaos in Rousseau, Burke and Mill, thaca: Cornell University Press. Zihniolu, Y. (2003) Kadnsz nklap, stanbul: Metis.

Tarihin kadnlar iin, kadnlar Tarafndan Yeniden inaS

533

kadn eserleri ktphanesi Tarafndan Tpk Basm Yaplan Osmanl kadn Dergileri:
Kadn Yolu-Trk Kadn Yolu (1925-1927) yay. haz. N.Y. Ate (2009). Kadnlar Dnyas (1913-1921) yay. haz. F.B. Ylmaz ve T.G. Demirciolu (2009). Derginin ilk yz saysnn tpk basm. Hanmlara Mahsus Gazete (1895-1908) yay. haz. M. iekler ve M.F. And (2009). Dergideki yazlardan bir seki yaplmtr. Kadn (1908-1909) yay.haz. F.K. Denman, (2010) Trk Kadn (1918-1919) yay. haz. B. Talay Keolu ve M. Keolu (2010).