KARADENZ TEKNK NVERSTES*SOSYAL BLMLER ENSTTS

TRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALI TRK DL VE EDEBYATI YKSEK LSANS PROGRAMI

KAZAN-TATAR TRKESNDE BRLEK FLLER

YKSEK LSANS TEZ

Murat UZUN

HAZRAN-2007 TRABZON

KARADENZ TEKNK NVERSTES*SOSYAL BLMLER ENSTTS TRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALI TRK DL VE EDEBYATI YKSEK LSANS PROGRAMI

KAZAN-TATAR TRKESNDE BRLEK FLLER

Murat UZUN

Karadeniz Teknik niversitesi-Sosyal Bilimler Enstitsnce Bilim Uzman (Trk Dili ve Edebiyat) Unvan Verilmesi in Kabul Edilen Tezdir.

Tezin Enstitye Verildii Tarih : 22.06.2007 Tezin Szl Savunma Tarihi : 19.07.2007

Tezin Danman : Do. Dr. A. Mevhibe COAR Jri yesi Jri yesi : Do. Dr. O. Kemal KAYRA : Yrd. Do. Dr. Bill KIRIMLI

Enstit Mdr : Prof. Dr. M. Osman PEHLVAN

Haziran-2007 TRABZON

0. SUNU 00. n Sz Sz varlnda bamsz birimler olarak grlmeyen ancak nemli bir yer tutan birleik fiiller ayr ayr Trk leheleri ve bu balamda Trkiye Trkesi iin ok ynl almalara imkn veren bir dil birimidir. Bu tez almas, Tatarca-Trke Szlkten hareketle Tatar Trkesindeki birleik fiilleri ele almakta, deiik kaynaklarda bu konu ile ilgili verilen bilgileri deerlendirmekte ve bu bilgilerin birleiminden hareketle de ele alnan szlkte geen birleik fiilleri genel bir tasnifle sunmay amalamaktadr. Tezin giri ksmnda tezle ilgili genel bilgiler verilmitir. Birinci blm Tatar ismi, Tatar Trklerinin genel tarihi, Tatar Trkesinin Trk dili iindeki yeri ve bir de Tatar Trkesinin temel gramerine ayrlmtr. kinci blmde Tatar Trkesindeki birleik fiiller yap ve kullanllar bakmndan ele alnmtr. Sonu blmnde genel bir deerlendirme yaplmtr. Tezin son ksmna Tatarca-Trke Szlkte yer alan birleik fiillerin tam bir listesi konulmutur. Bu listedeki alfabetik sralama, Tatarlarn kullanmakta olduu Kiril alfabesine gre yaplmtr. Bu alma sresince benden yardmlarn esirgemeyen deerli hocam ve danmanm Do. Dr. Asiye Mevhibe COARa, derslerimiz srasnda bizlere ufuk ac bilgiler veren Do. Dr. Osman Kemal KAYRAya; bire bir ders alma imkn bulduum Yrd. Do. Dr. Kemal NCye; Trkmenistanl arkadam hrat USSANEPESOVa, arkadam Ar. Gr. Bekir TUFANa ve hep yanmda olup beni destekleyen aileme teekkr ediyorum. Trabzon, Haziran 2007 Murat UZUN

III

01. indekiler Sayfa Nr: 0. SUNU .. III 00. n Sz ...III 01. indekiler.......... IV 02. zet...VII 03. Summary..VIII 04. Tablolar Listesi...IX 05. Ksaltmalar Listesi ..X 06. Transkripsiyon Alfabesi.XI GR ........... 1 BRNC BLM 1.Tatar Trkleri ve Kazan-Tatar Trkesi .3 10. Tatar smi ve Tatar Kimliinin Oluumu ....3 11. Tatarlarn Genel Tarihi ... 4 12. Kazan-Tatar Trkesinin Trk Dili indeki Yeri ...... 5 13. Kazan-Tatar Trkesinin Tarih Geliimi ...... 6 14. Tatar Trkesinin Temel Gramer zellikleri ......7 140. Yapm Ekleri ..... 8 141. ekim Ekleri ...... 8 1410. sim ekim Ekleri .......8 1411. Fiil ekim Ekleri ... 11 15. Kazan-Tatar Trkesinde Birleik Fiillerin Ele Aln . 15 KNC BLM 2. Tatarca-Trke Szlkte Yer Alan Birleik Fiiller . 23 IV

20. Yap Bakmndan Birleik Fiiller ..... 23 200. Kurucu Unsurlar Bakmndan Birleik Fiiller .......23 2001. sim + Yardmc Fiil Kalbnda Olanlar ..23 20010. [(sim + ()] + Yardmc Fiil .......23 20011. [(sim + -, -; -u, -; -n, -n, -un, -n)] + Yardmc Fiil .... 24 20012. [(sim + -a, -e; -ga, -ge; -ka, -ke)] + Yardmc Fiil ..... 24 20013. [(sim + -de, -da; -te, -ta)] + Yardmc Fiil ..24 20014. [(sim + -den, -dan; -ten, -tan; -nen, -nan)] + Yardmc Fiil ... 24 20015. [Sfat Tamlamas + (Hal Eki)] + Yardmc Fiil ...... 24 20016. snad Grubu + Yardmc Fiil ........ 24 20017. Belirtme Grubu + Yardmc Fiil .............. 24 20018. Ynelme Grubu + Yardmc Fiil ...... 25 20019. Bulunma Grubu + Yardmc Fiil ...... 25 20020. Ayrlma Grubu + Yardmc Fiil ...... 25 20021. Edat Grubu + Yardmc Fiil ..........25 20022. [(sim + Bala)] + Yardmc Fiil..... 25 20023. kilemelerle Kurulan Birleik Fiiller ... 26 2002. Fiil + Yardmc Fiil (Fiil1 + Fiil2) .......28 20020. (Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + Yardmc Fiil ....... 28 20021. (Fiil + -a/-e Zarf Fiil Eki) + Yardmc Fiil ....... 28 20022. (Fiil + -mi/-mie Zarf Fiil Eki) + Yardmc Fiil ...... 28 20023. (Fiil + -u/-) + (Fiil + -u/-) .... 28 201. Kurucu Unsurlarnn Nitelii Bakmndan Birleik Fiiller ... 29 2010. sim + Yardmc Fiil Kalbnda Olan Birleik Fiiller ... 29 2011. ( Fiil + Zarf Fiil Eki ) + Yardmc Fiil ......... 55 21. Yardmc Fiillerin Kullanllar Bakmndan Birleik Fiiller ........ 62 210. Kendi Anlamlarnn Dnda Baka Bir Anlama Gelecek ekilde Kullanlan Yardmc Fiiller .... 62 211. Birleik Fiilin Tek Bir Fiille Karlanmas .....78 22. Alnt Kelimeler Bakmndan Birleik Fiiller ..... 81 220. Rusa Bir sim ve Tatarca Bir Fiille Kurulan Birleik Fiiller .... 82 23. Deyimlemi Birleik Fiiller ....87

SONU........95 YARARLANILAN KAYNAKLAR .........101 Ekler Ek-1 Tatarca-Trke Szlkte Yer Alan Birleik Fiiller......106 Ek-2 Kendi Anlamlarnn Dnda Bir Anlamla Kullanlan Yardmc Fiiller . .178 Ek-3 Schnigin Hilfsverben im Tatarischen Adl Eserinde Yer Alan Yardmc Fiiller ..180 Ek-4 Poppeun Tatar Manuel Adl Eserinde Yer Alan Yardmc Fiiller ..181 Ek-5 Zekiyevin Tatar Grammatikas I Adl Eserinde Yer Alan Yardmc Fiiller ...182 Ek-6 Ganiyevin Trke-Tatara Szlk Adl Eserinde Yer Alan Yardmc Fiiller183 Ek-7 Ganiyevin Tatara-Trke Szlk Adl Eserinde Yer Alan Yardmc Fiiller ve Szlkteki Kullanm Saylar...184 Ek-8 Tatarca-Trke Szlkte Yer Alan Yardmc Fiillerin Kullanm Oranlar.187 ZGEM

VI

02. zet
Trke, dnya zerinde en yaygn ekilde kullanlan beinci dildir. Yayld coraf alan itibar ile de birinci srada yer almaktadr. Bu kadar geni bir corafyaya yaylan Trk dili zaman iinde deimi, deiik safhalardan gemi, kendisinden leheler ve iveler ortaya kan bir ana dil hviyeti kazanmtr. Kazan-Tatar Trkesi; Bakurt, Karay, Karaay-Balkar, Kumuk; Nogay, Kazak, Karakalpak ve Krgz Trkeleri ile birlikte Trkenin Kpak koluna, yani Kuzey-Bat grubuna girmektedir. Kazan-Tatar Trkesinde Birleik Fiiller adl bu alma giri, iki ana blm, sonu, szlk ve kaynaklar ksmlarndan olumaktadr. Giri blmnde almaya esas olan eserler ksaca tantlm, birleik fiiller hakknda genel deerlendirmelerde bulunulmutur. almann birinci blmnde Tatarlar ve Tatar Trkesinin tarih geliimi hakknda genel bilgiler verilmitir. Tatarca-Trke Szlkten alnan birleik fiiller yap bakmndan ele alnp incelenmi ve tasnif edilmitir. Bu birleik fiiller alnt kelimeler ynnden incelenmi ve konu ile ilgili, alnt kelimelerle kurulu birleik fiilleri gsteren bir liste verilmitir. Daha sonra Kazan-Tatar Trkesindeki yardmc fiiller kullanllar ynnden incelenmi, Trkiye Trkesinde olduu gibi Tatar Trkesinde de yardmc fiillerin kendi anlamlar dnda, baka bir yardmc fiilin anlamyla kullanldklar grlmtr. Bu ekilde kullanlan yardmc fiillerle ilgili rnekler de szlkten seilmi ve tasnif edilerek bu baln altna konulmutur. Tezin szlk ksm, Tatarca-Trke Szlkten tespit edilen birleik fiillerin tamamn iermektedir. Bylece tezde geen birleik fiillerin anlamlar verilerek almaya aklk kazandrlmak istenmitir. Sonu blmnde bu tezde yer alan almann tamam ele alnm ve ulalan sonular yorumlanmaya allmtr. Kullanlan ve yararlanlan eserler kaynaklar blmnde yer almaktadr.

VII

03. Summary Turkish is the fifth widespread spoken language all over the world. If considered as

geographically its the first in the world . The Turkish Language spread out such a wide geography changed with time, had different phases , became a mother language which different dialects and accents sprang from itself. The Kazan-Tatar Language; with Bakurt, Karay, Karaay, Balkar, Kumuk, Nogay, Kazakh, Karakalpak, and Kirghiz Turkish belongs to the Kipchak branch of the Turkish Language that is to say North-West group. The study called The Compound Verbs in Kazan-Tatar Language is composed of input, two main parts, conclusion, dictionary and bibliography parts . Compound verbs were evaluated generally and the basic works were introduced briefly in the input part. General information about Tatars and the historical development of the Tatar Language has been given in the first part of the study. The research part is composed of four main titles . First of all compound verbs determined before were studied and classified structurally. Then the compound verbs were studied according to the use of quotation and a list which shows the compound verbs established with quoted words was given related to this item. The auxiliary verbs in the Tatar Language were studied according to their usage in the third part, it is stated that the auxiliary verbs were used out of their meanings with different meanings in the Tatar Language just like in the Turkish Language. Such kinds of examples of auxiliary verbs were selected from the dictionary were classified and stated under this title. A little compound verbs which includes the whole compound verbs takes place Tatar to Turkish dictionary is put in the dictionary part of the thesis both to give the meanings of the compound verbs in the thesis and to make things easier for the users. In the conclusion part the whole study is taken up in the thesis and results are tried to be interpreted . The works which are used and utilized take place in the bibliography part.

VIII

04. Tablolar Listesi Tablo 1 Transkripsiyon Alfabesi.....XI Tablo 2 ahs Zamirleri...10 Tablo 3 aret Zamirleri...11

IX

05. Ksaltmalar Listesi a.g.e. ABD akt. A bk. ev. mat. mec. mes. s. TD TDAY TDE TDK TSAV TKAE vb. vd. : ad geen eser : Ana Bilim Dal : aktaran : Ankara niversitesi : baknz : eviren : matematik : mecaz anlamnda : mesel : sayfa : Trk Dili : Trk Dili Aratrmalar Yll : Trk Dili ve Edebiyat : Trk Dil Kurumu : Trkiye ve Trk Dnyas ktisad ve Sosyal Aratrmalar Vakf : Trk Kltrn Aratrma Enstits : ve benzeri, ve benzerleri : ve dierleri

Tablo : 1 TRANSKRPSYON ALFABES*

TATARCA BYK HARFLER A O C T Y TRKE BYK HARFLER A B V G D , Y J Z , (Y) Y K L M N O P R S T U, UV F X TS I YU YA E C H TATARCA KK HARFLER e
Y

TRKE KK HARFLER a b v g d , y j z i, (iy) y k l m n o p r s t u, uv f x ts yu ya e c h

Transkripsiyon alfabesi, Fuat Ganiyevin koordinatrlnde hazrlanan ve 1997 tarihinde nsan Yaynevi tarafndan Kazan-Moskovada yaynlanan Tatarca-Trke Szlk esas alnarak oluturulmutur.

XI

GR Birleik fiiller; bir isimle bir yardmc fiilin, iki ayr fiil eklinin ya da isim soylu bir veya birden ok kelime ile bir esas fiilin birlemesinden oluan ve tek bir kavrama karlk gelen fiil trleri olarak tarif edilmektedir. Gerek Trkiye Trkesinde gerek Tatar Trkesinde bu alanda muhtelif almalar yaplm olmakla birlikte konu farkl bak alar ile ele alnmaya msaittir. Tatar Trkesindeki birleik fiilleri ele alp yap, kurucu unsurlarn nitelii, alnt kelimeler ve kullanllar ynnden bu fiilleri tasnif etmek gayesi ile hazrlanan bu tezde bu alanda yaplan almalarn azl gz nnde bulundurularak bir eksiklik giderilmeye allmaktadr. Bu tez hazrlanrken ilk olarak birleik fiillerle ilgili yaplan almalar, Trkiye Trkesinde ve Tatar Trkesinde yazlan dilbilgisi kitaplarnda birleik fiillere ayrlan blmler incelenmi ve yaplacak almaya bir temel oluturulmaya allmtr. Literatr taramas esnasnda, hem Trkiye Trkesinde ve hem de Tatar Trkesinde birleik fiillerle ilgili mstakil eserlerin yok denecek kadar az olduu grlm, ancak dilbilgisi kitaplar iinde bu konuya ayrlan ksa blmlerin varl tespit edilmitir. Grlen kaynak azlnn sknt yaratmasna ramen, imknlar nispetinde geni bir kaynaka oluturulmaya allmtr. almaya esas olan birleik fiilleri belirlemek zere Tatarca-Trke Szlk kullanlmtr. Ad geen szlk, Fuat Ganiyev bakanlndaki bir komisyon tarafndan hazrlanmtr. nsan Neriyat tarafndan Kazan-Moskovada bastrlan szlk 496 sayfadan meydana gelmekte ve yaklak olarak yirmi iki bin tane Tatar Trkesi kelime ile onlarn Trkiye Trkesindeki karlklarn iermektedir.

Tatarca-Trke Szlkten hareketle, 2223 adet birleik fiil tespit edilmi (Ek 1); bunlar yap, kurucu unsurlarn nitelii, kurulular bakmndan ve alnt kelimeler bakmndan incelenmi ve tasnif edilmitir. Birleik fiiller konusu, hem Trkiye Trkesi hem de Tatar Trkesi iinde ok geni bir biimde ele alnp incelenmesi gereken zengin ierikli bir konu olarak gze arpmaktadr. Bu yksek lisans tezinin de bu alana dikkat ekmesi ve yeni almalara zemin hazrlamas amalanmaktadr.

BRNC BLM 1.Tatar Trkleri ve Kazan-Tatar Trkesi 10. Tatar smi ve Tatar Kimliinin Oluumu Tatar ismi ile ilgili olarak ilim leminde pek ok farkl gr ne srlm olup bu ismin menei hakknda tam bir bilgi yoktur. Hakknda pek ok ey sylenen bu etnonimin, farkl amalar dorultusunda farkl boylar ya da milletleri adlandrmak iin kullanld bilinmektedir. Gnmzde Tatar ismi, coraf olarak Kazan ve Krm merkez olmak zere dil-Ural blgesinde, Orta Asya Trk cumhuriyetlerinde ve Rusyann St. Petersburg ve Moskova ehirleri bata olmak zere muhtelif ehirlerinde yaayan bir Trk boyu iin kullanlmaktadr. Trke kaynaklarda bu isimden ilk defa, Orhun Abidelerinden Kl Tigin Abidesinin gney ve dou yznde Otuz-Tatarlar eklinde; Bilge Kaan Abidesinin dou yznde ise hem Otuz-Tatarlar hem de Tokuz Tatarlar eklinde sz edilir ve abidelerde toplam be kez Tatar ismi geer1. Kagarl Mahmud da Divn Lgtit-Trk adl eserinde, Trke konuan bir halk olarak Tatarlardan bahseder, ancak Tatar adnn kkeni hakknda bilgi vermez2. Tatar isminin mene itibariyle Moolca bir kelime olduu sylense de bu konuda hibir bilim adam ona Moolca bir etimoloji bulabilmi deildir. in kaynaklarnda Tatar adna deiik tarihlerde Ta-Ta veya Da-Da eklinde rastlanr3. M. Z. Zekiyev de Tatar kelimesine ilk olarak tarih in kaynaklarnda rastlandn ve kimi limlerin onun ince
1 2

Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, 31. Bask, Boazii Yaynlar, stanbul, 1994, s.2-8-12-34-48. Kagarl Mahmud, Divanu Lgatit-Trk, (ev. Sekin Erdi vd.), Kabalc Yaynevi, stanbul, 2005, s.540. 3 Ahmet Caferolu, Trk Kavimleri, Enderun Kitabevi, stanbul, 1988, s.73.

ta-ta (da-da) sznden ortaya ktn dndn belirtir. ince, da-da sz pis, pasakl, vahi anlamlarnda da kullanlr. M. Z. Zekiyev, bu kelimenin balangtan beri bir etnonim olarak kullanldn belirtir ve Trke kkenli olduu tezini ileri srerek bu savn da kelimenin sonundaki -ar/-er ekinden hareketle tat-ar, haz-ar, bolg-ar, balk-ar, su-ar vb. gibi rneklerle destekler4. dil boyu Trkleri, nceleri Tatar ismi ile ilgili olumsuz dnceleri sebebiyle kendilerini sadece Mslman olarak tantp millet ad belirtmiyorlard. Tatar ismini dil boyu Trkleri iin ilk defa ciddi ekilde edebiyata sokan kiiler Kazanl mehur tarihi ve fikir adam ehabettin Mercani ile yazar ve tercmeci Kayyum Nasridir5. ehabettin Mercani, Ruslarn Tatar ismine bak alarnn kt olmas sebebi ile kendilerini sadece Mslman olarak tantmalarnn Tatarlar iin yeterli olmadn belirtip onlarn da bir millet olduklarn, adlarnn da, dinen Mslman olmann yannda mill olarak Tatar olduunu belirtip bu gr ile dikkat ekici bir k yapmtr6. ehabettin Mercani ve Kayyum Nasriden sonra, XIX. asrn sonlarnda ve XX. asrn balarnda kalem oynatan Kazanl muharrirlerin hemen hepsi Kazan Trkleri iin Tatar ismini kullanmlardr7. Uzun bir tarih sre sonunda bu ad, Krm ve Kazan Trkleri tarafndan benimsenmi ve bir millet ad olarak kullanlmaya balanmtr. 11. Tatarlarn Genel Tarihi Uzun bir tarih gemie sahip olan Tatarlarn atalar VI. yzyln banda dil-Ural boyuna g eden Bulgar Trkleridir. Dolaysyla imdiki dil-Ural Tatarlar Suvar, Sibir, ksmen Hunlar ve dil Bulgarlar ile XII. yzylda Trkistandan bu blgeye gelen Kpak Trklerinin torunlardr. Bulgar Trkleri VI. yzylda dil-Ural blgesine yerlemeye balam ve VII. yzylda bu blge tamamen bir Trk yurdu hline gelmitir8.

M. Z. Zekiyev, Trki-Tatar Etnogenez, Fikir Neriyat, Kazan; nsan Neriyat, Meske, 1998, s.308. Gabdlbari Battal, Kazan Trkiler, Tatarstan Kitap Neriyat, Kazan, 1996, s.168-169. 6 ihabtdin Mercani, Mstefadl-exbar Fi Exvali Kazan ve Bolgar, Tatarstan Kitap Neriyat, Kazan, 1989, s.43-44. 7 Gabdlbari Battal, a.g.e., s.169. 8 Nevzat zkan, Trk Dnyas Nfus, Sosyal Yap, Dil, Edebiyat; Ahmet Buran, Ercan Alkaya, ada Trk Leheleri, Aka Yaynlar, Ankara, 1999, s.164-167 iinde.
5

Bakenti Bulgar ehri olan Bulgar Devleti IX.-XII. yzyllarda Dou Avrupann en nemli ticaret merkezi olmutur. 1220lerde Moollarn bu blgeyi de istil etmesiyle yklm ve daha sonra kurulan Altn Ordu Devletinin himayesine girmitir. Cengiz Hann torunu Batu Han tarafndan kurulan Altn Ordu Devleti, Batu Handan sonra tahta kan Berkay dneminde Trklemeye balamtr. Altn Ordu Devleti XIV. yzyln sonunda Timurun ordularna yenilip dalm ve blgede Kazan, Krm, Astrahan, Kasm, Sibir ve Nogay Hanlklar kurulmutur9. 1437de kurulan Kazan Hanl, 2 Ekim 1552de Ruslar tarafndan igal edilmitir10 . arlk Rusyasnn ardndan 27 Mays 1920de bugnk snrlar iinde Rusya Federasyonuna bal bir Tataristan zerk Cumhuriyeti kurulmutur. ok zengin bir blge olan Tataristana ynelik gler ve Ruslatrma politikalar Sovyet dneminde de devam etmitir11. Gnmzde Rusya Federasyonunun iinde yer alan yirmi bir zerk cumhuriyetten biri de Tataristan zerk Cumhuriyetidir12. Bu almada da Kazan Tatarlar, yani Tataristan Tatarlar ve Kazan-Tatar Trkesi ile ilgili hususlar ele alnp incelenmektedir. 12. Kazan-Tatar Trkesinin Trk Dili indeki Yeri A. Samoylovi, N. Poppe gibi bilim adamlar Trk dil ve ivelerini ikiye ayrarak bir tarafa R-dili olan uva dilini, dier tarafa da Z-dilleri olan dier btn dilleri ve iveleri koyarlar. Bununla birlikte limlerin ou Tatar Trkesi ve Bakurt Trkesini Karay, Karaay-Balkar, Kumuk; Nogay, Kazak, Karakalpak; Krgz Trkesi ile beraber Kpak grubuna, yani Kuzey-Bat grubuna koyarlar13. Trk dilleri ile ilgili olarak yaplan pek ok tasnif vardr. Wilhelm Radloff, drt gruba ayrd Trk dilleri iinde Tatarcay Krgz, rti, Bakurt lehesiyle birlikte Volga veya Kuzey leheleri iinde saymtr. Ramstedtin tasnifinde ise Krgz, Kazak,
9

R.G. Fexretdinov, Tatar Xalk hem Tatarstan Tarix, Kazan Megarif Neriyat, Kazan, 1996, s.27-56. R.G. Fexretdinov, a.g.e., s.253. 11 Nevzat zkan, Trk Dilinin Yurtlar, Aka Yaynlar, Ankara, 2002, s.207. 12 http://www.turkey.mid.ru/hakk_t02.html (11.02.2007). 13 Shir Hattori, Trk Dilleri Arasnda Tatarcann Yeri, Bilimsel Bildiriler 1972, TDK Yaynlar, A Basmevi, Ankara, 1975, s.279-283.
10

Karakalpak, Nogay, Kumuk, Karaay, Karaim ve Bakurt leheleri ile birlikte Tatar Trkesi, Bat Grubu iinde gsterilmitir. Samoylovi ise tasnifinde alt gruba ayrd Trk leheleri iinde Tatar Trkesini III. Grup, Taw grubu (Kpak, Kuzey-bat) iinde gstermitir. Talat Tekin de on iki gruba bld leheler iinde Tatar Trkesini X. Grup, tawl grubu iinde saymaktadr14. 13. Kazan-Tatar Trkesinin Tarih Geliimi Trk dilinin metinlerle takip edilebilen yazl dneminin balangc olarak Orhun Abidelerini kabul etmek mmkndr. Gnmzde Trk dnyasnn muhtelif blgelerinde kullanlmakta olan Trkiye Trkesi, Tatar Trkesi, Bakurt Trkesi, Kazak Trkesi vb. gibi yaz dillerinde Orhun Abidelerindeki temel dil zelliklerini grmek mmkndr. Kazan-Tatar Trkesinin de kelime bilgisi, sz dizimi ve cmle bilgisi bakmndan abidelerle paralellik gsterdii muhakkaktr. Kazan-Tatar Trkesi, Tataristanda, Rusyann baka blgelerinde, zbekistan, Kazakistan ve Kafkasya cumhuriyetlerinde ve yabanc lkelerde yaayan Tatarlarn resm ve edeb dilidir15. Bakurt Trkesi ile birlikte Kpak grubu Trk lehelerinin dil-Ural Blgesi kolunu oluturan bugnk Kazan-Tatar Trkesi, XI-XII. yzyllar arasnda Bulgar, XIV. yzyln ortalarndan XV. yzyln ilk yarsna kadar Kpak, XV. yzyln ikinci yarsndan XVIII. yzyln sonlarna kadar dil-Ural Blgesi Trksi veya aatay Trkesi ve XIX. yzyldan gnmze kadar mahall Tatar azlarndan gelien Tatar Trkesi yaz dili olmak zere drt farkl ana dnemden geerek gnmze gelmitir16. Eski Tatar edeb dili XIX. yzyln ikinci yarsna kadar kullanlmtr. Bu dnemde ve XX. yzyln banda genel mill Tatar Trkesi btn ekilleri ile bir edeb dil olarak ortaya kmtr17.

Ali Akar, Trk Dili Tarihi, tken Neriyat, stanbul, 2006, s.42-46. A. T. Kaydarov, M. Orazov, Trklk Bilgisine Giri, (akt. Vahit Trk), Birleik Yaynclk, stanbul 1999, s.174. 16 Nevzat zkan, Trk Dilinin Yurtlar, Aka Yaynlar, Ankara, 2002, s.211. 17 Fuat Ganiyev vd, Tatara-Trke Szlk (Tatarca-Trke Szlk), nsan Neriyat, Kazan-Meske, 1997, s.8.
15

14

Tatar yaz dilinin yaygnlk kazanmas, XIX. yzyln ikinci yarsnda Tatar kentsoylu snfnn oluumu yllarna denk gelir. Bu dnemde kimi Tatar aydnlar tarafndan konuma dilini yaz diline yaklatrmann yollar aranmtr. Halk dilinin, Kpak dili zellikleri ile ilenip zenginletirilmesi yoluyla eski edebiyat dili olan aatayca canlandrlm, bunun neticesinde yeni bir edebiyat dili olan Kazan Tatarcas ortaya km ve her dalda nemli rnler verilmitir18. Tatar Trkesinin, XV. yzyldan XIX. yzyla kadar sren btn Trkistan Trklnn dili olan ortak Trkeden uzaklamas, XIX. yzyln ikinci yars ile XX. yzyln bandaki romantizm akmndan da etkilenmesi ve pek ok Tatar aydnnn da grdkleri eitimin gerei uram dili (sokak dili) diye adlandrlan Tatarca ile yazmay vatanseverlik saymasna balanabilir. Fatma zkana gre, arlk Rusyas ve Sovyet Rusya dneminde de bilinli bir biimde desteklenen bu uygulamann neticesinde mikrokavmiyetilik uurunun uyanmas sonucu, Trk dnyasnda gnmze kadar sregelen paralanmln temeli atlmtr19. XIX. yzyln banda, 1804 ylnda Kazanda kurulan niversite de Tatarlarn kltr dnyasn etkilemi, Tatar air ve yazarlar Rus kltr ve edebiyat ile tanma imkn bulmular, Pukin ve Krlov gibi Rus airlerinin iirleri Tatarcaya evrilmeye balanmtr. Bylece, szl edebiyat geleneinden beslenegelen Tatar airleri Ruslar aracl ile tandklar Bat ile de mnasebet kurmulardr. Hem gelenekten, szl kltrden hem de Rus edebiyat yoluyla giren yeni unsurlardan aldklar ilhamla iir yazan, bata Abdullah Tukay olmak zere Derdmend ve Mecit Gafuri gibi airler boy gstermeye balamtr20. 14. Tatar Trkesinin Temel Gramer zellikleri Tatar Trkesinde 35 ses vardr. Alfabede bunlar 22 nsz, 9 nl ve Rusadan alnan ift sesli 4 harf ile karlanmaktadr.

Fuat Ganiyev vd, Tatara-Trke Szlk (Tatarca-Trke Szlk), nsan Neriyat, Kazan-Meske, 1997, s.516. 19 Fatma zkan, Yirminci Yzylda Tatar iiri, Trk Dili Dergisi (Trkiye Dndaki ada Trk iiri zel Says), TDK Yaynlar, Ankara, 1996, s.1044-1056. 20 Nevzat zkan, Trk Dnyas Nfus, Sosyal Yap, Dil, Edebiyat; Ahmet Buran, Ercan Alkaya, ada Trk Leheleri, Aka Yaynlar, Ankara, 1999, s.164-167 iinde.

18

140. Yapm Ekleri simden sim Yapan Ekler -lk/-lik, -l/-li, -sz/-siz, -/-i, -()n/-(i)ni, -k/-ik, -a/-e, -kay/-key, -av/-ev, -lap/-lep gibi ekler isimlerden yeni isimler tretmek iin kullanlr. simden Fiil Yapan Ekler -ay/-ey, -r gibi eklerle isimlerden fiiller tretilir. Fiilden sim Yapan Ekler -u/-: Bu ek Tatar Trkesinde kullanlan mastar ekidir. Ayrca -rga/-irge eki de Tatarcada mastar eki olarak kullanlr. Ancak bu ek ounlukla -maa, -mak iin anlamlarnda kullanlr. Bu ekin olumsuzu -maska/-meske eklindedir. -ak/-ek, -kak/-kek; -/-i; -mta/-imte; -dk/-dik, -tk/-tik gibi ekler fiillerden yeni fiiller tretmek iin kullanlr. Fiilden Fiil Yapan Ekler -z/-iz, -kz/-kiz; -kr; -z; -()msra-/-(i)msire- ekleri ile fiillerden yeni fiiller tretilir. 141. ekim Ekleri 1410. sim ekim Ekleri okluk okluk eki olarak -lar/-ler kullanlr. Ancak m, n, nszlerinden sonra -nar/ -ner ekleri gelir.

yelik yim (evim) yi yi bakam (bahem) baka bakas Hal Ekleri lgi Hli: -n/-ni ekleriyle yaplr: atn (atn), kiini. Ykleme Hli: -n/-ni ekleriyle yaplr: atn (at), kiini (kiiyi). nc ahs iyelikten sonra -n eki kullanlr: isimin (onun ismini), kalasn (ehrini), igrlerin (iirlerini). Yaklama Hli: -ga/-ge, -ka/-ke ekleriyle yaplr: yge (eve), sebepke (sebebe). Bulunma Hli: -da/-de, -ta/-te ekleriyle yaplr: balada (ocukta); mektepte. nc ahs iyelikten sonra araya -n- girer: yulnda (yolunda), yinde (evinde). Uzaklama Hli: -dan/-den, -tan/-ten ekleriyle yaplr: baladan (ocuktan), mektepten. nc ahs iyelikten sonra araya -n- girer ve ek de -nan/-nen olur: yulnnan (onun yolundan), artnnan (onun ardndan), ylerinnen (evlerinden). Teklik ikinci ahs ekinden sonra da ek -nan/-nen eklinde olur: eniyinnen (annenden). yibiz yigiz yleri/yi bakabz bakagz bakalar/bakas

10

sim ekimi Tatarmn (Tatarm) Tatars (ul) Tatar Tatarbz Tatarsz (alar) Tatar yuldamn (yoldaym) yuldas yulda yuldabz yuldasz yulda

Tatar Trkesinde bildirme ifadesi iin bul- fiili kullanlr: min etiyi bulam (ben babanm), ul yazu bula (o yazardr). sim ekiminin bilinen gemi zaman idi eklindedir: yulda idim (yoldaydm) yulda idi yulda idi yulda idik yulda idiiz yulda idiler.

sim ekiminin renilen gemi zaman iken (imi) eklindedir: yulda ikenmin (yoldaymm) yulda ikensi yulda iken Zamir Tablo : 2 ahs Zamirleri Yaln Hal lgi Hli Ykleme Hli Yaklama Hli Bulunma Hli Uzaklama Hli min minim mini mia minde minnen sin sini sini sia sinde sinnen ul an an aa anda annan biz bizni bizni bizge bizde bizden siz sizni sizni sizge sizde sizden alar alarn alarn alarga alarda alardan yulda ikenbiz yulda ikensiz (alar) yulda iken.

11

Tablo : 3 aret Zamirleri Yaln Hal lgi Hli Ykleme Hli Yaklama Hli Bulunma Hli bu mon mon moa monda ul un un ua unda unnan ul an an aa anda annan bular bularn bularn bularga bularda bulardan ular ularn ularn ularga ularda ulardan alar alarn alarn alarga alarda alardan

Uzaklama Hli monnan

Dnllk Zamirleri: zim (kendim), zi, zi; zibiz, zigiz, zleri. 1411. Fiil ekim Ekleri Bilinen Gemi Zaman: Bu zamann ekleri -d/-di, -t/-ti eklindedir: aldm, ald, ald; aldk, aldz, aldlar. renilen Gemi Zaman: Bu zamann ekleri -gan/-gen, -kan/-ken eklindedir. alganmn (almm) algansn algan alganbz algansz algan(nar)

Bu kip bazen bilinen gemi zaman anlamn da ifade eder: krmegenbiz (grmedik), algansz (aldnz), kitken (gitti). imdiki Zaman: nszle biten fiillerde -a/-e ekiyle yaplr. baram(n) (gidiyorum) baras bara barabz barasz bara(lar)

Teklik birinci ahsta, zellikle konumada -mn/-min eki az kullanlr.

12

nlyle biten fiillerin kaln olanlarnda -y eki kullanlr. nce olanlarda ise kip eki tamamen dmtr. ahs ekleri dorudan doruya fiillere eklenir. -a ile biten fiillerde -a -ya, -e ile biten fiillerde ise -e -iye dnr. alymn (anlyorum) alys aly alybz alysz aly(lar)

Bu kip bazen geni zaman ve gelecek zaman da ifade eder. Gelecek Zaman: Tatar Trkesinde gelecek zaman iki trldr. Birincisi kesin gelecek zamandr ve eki de -aak/-eek eklindedir. nlyle biten fiillerde araya -y- girer. aayaakmn (yiyeceim) aayaaksn aayaak aayaakbz aayaaksz aayaak(lar)

kincisi belirsiz gelecek zamandr; nszlerden sonra -r/-ir ekleriyle, nllerden sonra -r ekiyle yaplr. yatrmn (yatarm) yatrsn yatr art art ekimi -sa/-se ekiyle yaplr. barsam (gidersem, gitsem) barsa barsa stek stekte kile (geliyor) kelimesi kullanlr: fiil + -as (-esi) + iyelik ekleri + kile. barsak barsaz barsa(lar) yatrbz yatrsz yatr(lar)

13

barasm kile (gidesim geliyor) baras kile baras kile Gereklilik

barasbz kile barasgz kile baras(lar) kile

ki trl olan gereklilik kipinin birincisi kirek (gerek) kelimesiyle, ikincisi ise tiyi (gerek) kelimesiyle yaplr: ahs zamirleri (-e/-a) + fiil + -rga/-irge + kirek. mia alrga kirek sia alrga kirek aa alrga kirek bizge alrga kirek sizge alrga kirek alarga alrga kirek

ahs zamirleri + fiil + (-)rga + tiyi (+ ahs ekleri). min kilirge tiyi(min) (gelmeliyim, gelmem gerek) sin kilirge tiyi(si) ul kilirge tiyi Emir Her ahsta ayr ek kullanlr. barym (gideyim) bar bars baryk bargz barsnnar biz kilirge tiyi (biz) siz kilirge tiyi (siz) alar kilirge tiyi(ler)

Emir kipinin ekimi ile ilgili olarak A. B. Ercilasun her ahsa rnek vermi, ancak Ahmet Buran ve Ercan Alkaya, ada Trk Leheleri adl eserde, Trkiye Trkesi ile ayn ekilde Tatar Trkesinde de birinci tekil ve birinci oul ahslarn emir kipi ekiminin olmadn belirtmitir21.

21

Ahmet Buran, Ercan Alkaya, ada Trk Leheleri, Aka Yaynlar, Ankara, 1999, s.179.

14

Olumsuzluk Fiillerin olumsuz ekimleri -ma/-me ekiyle yaplr: almadm (almadm), amadz (amadnz), barma (gitme), krmesin (grmesin). imdiki zamanda olumsuzluk ekinin nls daralr: barmymn (gitmiyorum), krmibiz (grmyoruz). Grld gibi, ince nll fiilerde imdiki zaman eki olan y de dmektedir. Emir ekiminin birinci ahslarnda da olumsuzluk ekinin nls daralr: barmym (gitmeyeyim), krmik (grmeyelim). Belirsiz gelecek zamann olumsuz ekimi farkldr: yatmam(n) (yatmam), yatmass, yatmas; yatmabz, yatmassz, yatmaslar. stek kipinin olumsuzunda kilmi veya yuk kelimesi kullanlr: barasm kilmi (gidesim gelmiyor); kresibiz yuk (gresimiz yok). Gereklik kipinin olumsuzunda -()rga yerine -maska/-meske kullanlr: mia almaska kirek (almamalym), sia tlemeske kirek (dememelisin). Soru Fiillerin soru ekli -m/-mi ekiyle yaplr. Ekler, Trkiye Trkesinden farkl olarak kelimeye bitiik yazlr. Ek, ahs eklerinden sonra gelir: kildimi (geldin mi), algansm (alm msn), aasm (aar msn), krirsizmi (grr msnz). Bazen soru ekinin arkasna iken (acaba) kelimesi eklenir: kilirsizmi iken (gelir misiniz acaba). Yeterlilik (ktidar) ekli Yeterlik ekli -al yardmc fiili ile yaplr: fiil + -a (-e, -y) + al + (olumsuzluk eki) + kip eki + ahs eki: kre almadm (gremedim), kre ala (grebilir), bara almas (gidemez). Bazen nller kaynar: tzelmisi (dayanamazsn).

15

Birleik ekim Hikye Fiil ekimlerinin hikye ekli i- fiilinin gemi zaman ekimiyle yaplr: digen idi (demiti), kalgan idi (kalmtn), mia alrga kirek idi (almalydm). Rivayet Rivayet ekli iken kelimesinin ekimiyle elde edilir: bargan iken (gitmimi), barmayaak iken (gitmeyecekmi), krmes ikenbiz (grmezmiiz). Sfat Fiil Sfat fiil yapmak iin -gan/-gen, -kan/-ken; -a (-e, -y) torgan; -m/-mi; -ar/-er, -r/-ir; -mas/-mes; -aak/-eek; -as (-esi, -ys); -u/-i gibi ekler kullanlr: bargan (varan, gdien), akmy torgan (akmayan), eytir sz (sylenir sz), bulmas xyal (olmayacak hayal), kileek kn (gelecek gn), baras yul (gidilecek yol), kaytu (geri dnen). Zarf Fiil Zarf fiiller -p (-ip, -p); -a/-e; -ga/-ge, -ka/-ke; -arak/-erek; -ganda/-gende, -kanda/-kende; -mya/-mie; -gan/-geni, -kan/-keni gibi eklerle yaplr: uynap (oynayp), bara bara (gide gide), kaytka (geri dnnce), alarak, ukganda (okuduu zaman), ukmya (okumadan), ukgan (okuyuncaya kadar)22. 15. Kazan-Tatar Trkesinde Birleik Fiillerin Ele Aln Gnmze kadar Trke szlklerde szlk birimi olarak kendilerine yer bulamadklarndan olsa gerek Trkolojide birleik fiiller gramatik tr kategorisi bildiren birimler olarak gsterilmi, sz varl iinde deyimler dnda kalanlar gsterilmemitir.
A. B. Ercilasun vd, Karlatrmal Trk Leheleri Szl I, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1991, s.1087-1096.
22

16

Birleik fiiller, baz dillerde (mesel Rus dilinde) yoktur, kimi dillerde ise (mesel Japon ve Hint dilleri) ok yaygndrlar. Kazan-Tatar Trkesi, dier Trk leheleri gibi birleik fiil retimi ve kullanm bakmndan zengindir. Birleik fiiller, bir isimle bir yardmc fiilin, iki ayr fiil eklinin ya da isim soylu bir veya birden ok kelime ile bir esas fiilin birlemesinden oluan ve tek bir kavrama karlk olan fiil trleridir. Bu tanmdan hareket eden Zeynep Korkmaz, birleik fiilleri drt alt snfa ayrarak inceler23. Terim olarak bileik fiiller ifadesini kullanan M. Kaya Bilgegil, birleik fiilleri yardmc fiiller ve onlarla tekil olunan bileik fiiller, iki fiilin birlemesiyle tekil olunan bileik fiiller ve kaynama yoluyla tekil olunan bileik fiiller eklinde balk altnda inceler24. Necmettin Haceminolu, Osmanl ve Trkiye Trkesinde birleik fiilleri, fiil + fiil olanlar ve isim + fiil olanlar eklinde iki balk altnda incelemi, ancak bir isimle bir fiilin birlemesi ile oluan terkibin yeni bir mn ortaya ktnda, burada mecaz bir mn teekkl ettiinde birleik fiilden sz edilebileceini belirtmitir25. Kazan-Tatar Trkesinde de birleik fiiller ya isim unsuruna yardmc fiil getirilerek ya da fiil1+fiil2 eklinde yaplr. Tatar Trkesi gramerlerinde fiil olmayan szler26den birleik fiiller yaplmas ile ilgili ilk malmata A. Kazmbekte rastlanr. O, isimlerden ve yardmc fiillerden yaplan fiillerin birleik fiil olduunu belirtir27.

Bir isimle bir yardmc fiilden oluan birleik fiiller; karmak fiiller olarak adlandrlan ncelik (-m ol-), alkanlk (-Ir ol-, mAz ol-), niyet fiilleri (AcAk ol-, -AsI ol-, -ImsAr ol-); ki fiilin birlemesinden oluan tasviri (yeterlik, tezlik, sreklilik, yaklama,) fiiller; kili birleik fiiller. Zeynep Korkmaz, Trkiye Trkesi Grameri (ekil Bilgisi), TDK Yaynlar, Ankara, 2003, s.150-157. 24 M. Kaya Bilgegil, Trke Dilbilgisi, Dergh Yaynlar, stanbul, 1984, s.280-282. 25 Necmettin Haceminolu, En Eski Trkeden ada Trk ivelerine Kadar Trk Dilinde Yap Bakmndan Fiiller, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1992, s.257-271. 26 Tatar gramerlerinde geen bir terim olarak adlandrlabilecek bu ifade ile her tr isim, ikileme, yansma szckler veya sfat olarak kullanlan kelimeler anlatlmaktadr. 27 A. M. Kazem-Bek, Obaya Grammatika Turetsko-Tatarskogo Yazka, Kazan, 1846, s.266; M. Z. Zekiyev, Tatar Grammatikas I, nsan Meske, Fikir Kazan, 1998, s. 361-362 iinde.

23

17

Altay Tl Grammatikasnda da birleik fiiller hakknda ksaca bilgi verilir. M. Terentyev, A. Arxangelskiy bylece Trkede birleik fiil konusuna yer verip rnekler gsterirler. V. A. Gordlevskiy, birleik fiillerin mastar+yardmc fiil eklinde yapldn syler ve bu yardmc fiilleri de itmk, eylmk, klmak, olmak eklinde gsterir. A. N. Kononov, hazrlad gramerlerde birleik fiillerin tam yapsal-semantik haritasn verir. N. P. Drenkova, birleik fiillerin yapsnda yardmc fiillerin gerek anlamlarn yitirdiine dikkat eker. E. E. Yuldaev genel Trkede fiil olmayan szlerden yaplan birleik fiillerin yeri zerinde durur. E. N. Necip, bu ekildeki filleri birleik fiiller diye adlandrr. Ona gre, bu gibi fiillerin birinci ksmlar Arapa ve Farsadan alnan kelimelerdir. A. G. Alekperov, Birleik fiillerin birinci ve ikinci ksmlar arasnda gerek logik-semantik ilgi yoktur, bu sebeple onlara sentaktik kelime dizileri diye baklamaz. der28. Tatar Trkesinin ilk gramerlerinde birleik fiiller hakknda verilen bilgiler ok ksadr. . Giganov ile A. Troyanskiy, birleik fiillere rnekler vererek Tatar Trkesinde ok sayda birleik fiil olmadn sylerler. K. Nasri, birleik fiiller hakknda epeyce geni malmat verir. C. Velidi, G. Alparov, . Ramazanov ve V. Xangildin, birleik fiiller hakknda daha ayrntl bilgi verirler ve yardmc fiiller olarak it, klu, bulu, kil kelimelerini gsterirler. D. G. Tumaeva, it, bulu, kil, klu yardmc fiilleri yardm ile kurulan dzenli yapda birleik fiillerin yan sra zel yapda birleik fiillerin de zerinde durur. Kerim Demirci, Descriptive Verbs in Kazakh (Kazakada Tasvir Fiiller) adl doktora almasnda, Trk lehelerindeki tasvir fiilleri karlatrrken Tatar Trkesi ile ilgili olarak Claus Schnigin verdii listeden yararlanr29. Bu liste, birleik fiillerle ilgili olarak Tatar Trkesinde yardmc fiil olarak kullanlan elemanlar vermesi ile dikkat eker30.

28 29

M. Z. Zekiyev, Tatar Grammatikas I, nsan Meske, Fikir Kazan, 1998, s. 362. Kerim Demirci, Descriptive Verbs in Kazakh, University of Wisconsin, Madison, 2003, s.143. 30 Claus Schnig, Hilfsverben im Tatarischen, Franz Steiner Verlag GMBH, Wiesbaden, 1984, s.IV-VII.

18

Nicholas Poppe ise birleik fiilleri baml birleenlerden oluan fiil yaplar olarak niteler. Bunlar, normal olarak ekilen bir fiil ve tamamlayc olarak kullanlan bir isim veya bir zarf ifadesi ile takip edilir, diyerek birleik fiilleri, yardmc fiil esasnda yap, kullanl ve anlam bakmndan ele alarak deerlendirir31. Ayrca, 1988de Ankarada yaplan Uluslararas Trk Dili Kongresinde Uli Schamiloglu da Trk Dillerinde Yardmc Fiiller Sorunu balkl bir bildiri sunmu ve bu bildirinin iinde genel olarak Trk dillerindeki yardmc fiillerin ilevlerini, Trk lehelerinde, zellikle de zbek Trkesinde kullanlan yardmc fiilleri incelemitir. zbek Trkesinden hareketle yardmc fiillerle ilgili rnekler vermi, Nasilov ve Schnigin yardmc fiillerle ilgili grleri hakknda deerlendirmeler yapm ve yardmc fiiller hususunda Trk leheleri arasndaki farklar gibi konular ele almtr32. Ganiyev, Trke-Tatarca Szlkte Tatar Trkesindeki birleik fiillerin yaplnda yolun varlndan sz eder. Bunlar, isimlerle yardmc fiillerin, hal eki alm isimlerle fiillerin ve zarf fiillerle fiillerin birlemesi olarak ifade edilir33. M. Z. Zekiyev, Tatar Grammatikas I adl eserinde birleik fiillere zel bir bahis amakla dikkat ekici bilgiler verir. Burada Zekiyev, ayrntl olarak birleik fiillerin dilde tuttuu yeri tartr. Birleik fiilerin yapln dizili balanta olan paralar eklenerek ve sral balanta olan paralar eklenerek yaplan birleikler olarak ayrr. Birinci grupta yer alan birleikler ikili fiiller olarak anlatlr. Bunlar kimi soyutlama ve genellemeler ifade eder; yanu-ky (yanp gy-, hasretlen-), kiyn-yasanu (giyinip kuan-, taklarn tak-) gibi34.

Nicholas Poppe, Tatar Manuel (Descriptive Grammar and Texts with a TatarEnglish Glossary), Indiana University Publications, 1963, s.101-102. 32 Uli Schamilolu, Trk Dillerinde Yardmc Fiiller Sorunu, Uluslararas Trk Dili Kongresi 1988, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yaynlar, Ankara, 1996, s.152-168. 33 Fuat Ganiyev vd, Trke-Tatara Szlk (Trke-Tatarca Szlk), nsan Neriyat, Kazan-Meske, 1998, s.519. 34 Zekiyevin ikili fiil dedii bu yaplar Trkiye Trkesinde esas fiilin genellikle -(y)p zarf fiil ekini ald e ya da zt anlaml fiillerle kurulan birleikler olup ikili birleik fiiller olarak adlandrlrlar; dolup ta-, sayp dk-, ykp ge- gibi rnekler bu gruba girer. Zeynep Korkmaz, Trk Dili Grameri (ekil Bilgisi), TDK Yaynlar, Ankara, 2003, s.152-153. Bu yap, Tatar Trkesindeki rneklerinde ikileme izlenimi veren kelimeler eklinde grlr; kagu- sugu (itip kak-), bgl-sglu (eilip bkl-) gibi. M. Z. Zekiyev, Tatar Grammatikas I, nsan Meske, Fikir Kazan, 1998, s.361.

31

19

Bu bahiste, farkl bir yap olarak ikili fiillerin birinci ksmlarnn da ekim eki ald ve Trkiye Trkesinde de benzerleri bulunan rnekler zerinde durulur: yand kyd (yand gyd), kiynd yasand (giyindi kuand)35. kinci grupta yer alan birleik fiiller ise fiil olmayan szlerden yaplan fiiller, dizili birleik fiillerden yaplan fiiller olarak iki ana balkta ilenir. Burada fiil olmayan szlerden yaplan fiiller fiil olmayan kelime + fiil tipindeki birleik fiiller olarak ayrntl bir biimde ele alnp incelenir. Bu tip fiiller, ok sayda olmamakla birlikte, mesel Rus dilinde de kendine has kuruluu ile vardr 36. Zekiyev, Tatar Trkesinde, fiil olmayan kelimelerden birleik fiillerin dzenli yaplnda it, bulu, klu, kil, yasau gibi yardmc fiillerinin kullanldn; bir, kitr, alu yardmc fiilleri ile yaplan birleik fiillerin ise dilde ok olmadn syler37. Bu ekilde fiil olmayan kelime + fiil yapsndaki birleik fiiller, Tatar Trkesinde pek oktur. Bunlarn birinci ksmlar isim, zamir, zarf, nlem veya yansma kelimeler olabilir38. Bu tipteki birleik fiillerin ikinci ksmlar fiile has btn ekillerde kullanlabilir. Zekiyev, birleik fiil yaplnda ikinci bir yap olarak fiil + fiil yapsndan sz eder. Ayrca, Trkologlarn ounluu tarafndan birleik fiil diye adlandrlan fiillerden ortaya km yaplarn Tatar Trkesinde de ilgi ekici ve zellikli bir grn olduunu belirtir39. Tatar Trkesinde birleik fiiller -p veya -a, -e, -y ile biten zarf fiillere, onlar deitirici baz fiiller eklenerek yaplr. Fakat bu yaplarn bamsz sz dizileri tekil etmesi de mmkndr. yle ki, farkl durumlarda byle bir dizinin bamsz sz dizisi mi yoksa birleik fiil mi olduunun belirlenmesi zorlar.

Kaptkat, oldubitti, gibi kalplam rnekler isim olarak kullanlmak zere Trkiye Trkesinde de mevcuttur. Trke Szlk, TDK Yaynlar, Ankara, 2005, s.1073, 1497. 36 Rus dili gramerinde fiil olmayan kelime+fiil eklindeki birleik fiillere aadaki rnekler verilir: poluzakrt (yar kapat-), polulejat (yar uzanm vaziyette bulun-, dirseklenerek uzan-), samovosplamenyatsya (kendi kendine tutu-, parla-, alevlen-), samoustranitsya (keyf olarak el ek-). M. Z. Zekiyev, Tatar Grammatikas I, nsan Meske, Fikir Kazan, 1998, s.363. 37 M. Z. Zekiyev, Tatar Grammatikas I, nsan Meske, Fikir Kazan, 1998, s.363. 38 sim + fiil yapsnda say szleri ile deyim anlam veren birleik fiillerle karlalr: ik it (iki et-), it ( et-), drt it (drt et-). M. Z. Zekiyev, Tatar Grammatikas I, nsan Meske, Fikir Kazan, 1998, s.365. 39 M. Z. Zekiyev, a.g.e., s.368.

35

20

Zarf fiille kurulan yaplarn mstakil kelime dizileri tekil etmesi iki durumda sz konusu olur: 1- Zarf fiil, cmle paras olan durumu bildirip onun ardndan gelen fiil esas i veya hareketi anlatrsa; 2- Zarf fiil ile onun ardndan gelen fiiller mteselsil veya paralel mstakil i veya hareketi bildirirse. Birinci durumda zarf fiil cmlede zarf, sebep gsterir; ardndan gelen ekimli fiil baka cmle parasdr. Kural olarak, yklem olmas mmkndr: Bu xatn nik balarga blmie bik ozak aptrap utrdk. (Bu mektuba nasl balayacamz bilemeyince/bilemediimiz iin uzun sre arp oturduk/bekledik.) G. Beirov. yde avrp kaldm. (Evde hastalanp kaldm). Ele alnan yaplarda, zarf fiiller cmlede nc bir mstakil sz ile ayrlabilirler. Bu xatn nik balarga blmie bik ozak aptrap utrdk. (Bu mektuba nasl balayacamz bilemeyince/bilemediimiz iin uzun sre arp oturduk/bekledik.) cmlesindeki birleik fiile benzer terkibe giren szleri cmlede nc bir sz ile ayrmak mmkndr: Bu xatn nik balarga blmie bik ozak aptrap, uylanp utrdk. (Bu mektuba nasl balayacamz bilemeyince/bilemediimiz iin uzun sre arp, dnerek oturduk /bekledik.). Aptrap utrdk (arp oturduk/bekledik) rneinde iki fiil de mstakil cmle paralar olarak gelmitir. Yani, bamsz sz dizileri (burada zarf fiil ile yklem grubu), d grn ynnden birleik fiillere benzese de birtakm iaretler onlar birleik fiillerden ayrr. Bu iaretler; 1-Terkibe giren szlerin nc bir sz ile ayrlabilme imkn; 2-Zarf fiili kardktan sonra cmlenin btnlnn yok olmamas; 3-Her iki fiilin de semantiklerinin mstakillii ve btnl; 4-Her iki fiilin de cmlenin ayr birimi olarak kullanlmas birleik fiile has olmayan zellikler olarak gsterilir40.

40

M. Z. Zekiyev, Tatar Grammatikas I, nsan Meske, Fikir Kazan 1998, s. 369.

21

Birleik fiilleri sz diziminde kullanllar bakmndan ele alan Zekiyev, birleik fiillerin ayrc birtakm zellikleri vardr, diyerek birleik fiillerin bir leksik anlam bildirirdiklerini ve onlarn, cmlede tamamnn sadece bir cmle paras olacak ekilde kullanldn syler. Mesel, Min kitapn ukp ktm (Ben kitab okuyup ktm/bitirdim) cmlesinde birleik fiil bir ii bildirir ve mstakil bir cmle paras olan yklemdir41. Bamsz sz dizileri ise ekilleri ynnden birleik fiillere benzeseler de, iki trl i, hareket bildirirler; cmlede iki cmle paras olarak kullanlrlar; mteselsil veya paralel i, hareket bildirirler. Tatar Trkesinde birleik fiillerin paralar pekitirici edatlar/ekler da/de (-ta/-te) ve snrlayc/kltc edatlar gna/gne (kna/kne) (ancak, yalnz, sadece) ile ayrlabilir. Bylesi durumlarda pekitirme edatlar birleik fiile tezlik, younluk anlam verir: Nataa sexnege mnp de citt. (Nataa sahneye kp gitti/bir anda sahneye kt). Snrlayc/kltc edatlar birleik fiile snrlama anlam verir ve iin, hareketin tam o anda yapldn bildirir: Kitapn ukp kna kkan idm, iptem kild. (Tam kitab okuyup bitirmitim ki arkadam geldi). Birleik fiillerde paralar arasnda bamsz sz dizilerindeki gibi kendi aralarnda sentaktik balantlar bulunmadna iaret eden Zekiyev, ukp kt (okuyup kt/bitirdi) denilen birleik fiilde hibir sentaktik ilgi bulunmadn, fakat aptrap utrdk (arp oturduk/kaldk) denilen sz dizisinde ok ak sentaktik ilgi grldn syler42. Bu, zarf ile yklem ilgisidir. Trkolojide Birleik fiilin esas anlam birinci para (zarf fiil) ile bildirilir; yardmc fiil ise ilve anlam verir, birinci fiilin anlamn belirler eklinde geleneksel bir gr vardr. Buradan hareketle Zekiyev, birleik fiilde kimi zaman zarf fiil eklinin yardmc fiil, ikinci parann ise esas fiil tekil etmesi mmkndr grne dikkat eker43. Bu durum burada yapsal olarak birinci sradaki asl unsurun yardmc unsura dnmesi

41 42

M. Z. Zekiyev, Tatar Grammatikas I, nsan Meske, Fikir Kazan 1998, s.370- 371. M. Z. Zekiyev, a.g.e., s.372. 43 M. Z. Zekiyev, a.g.e., s.372.

22

olarak gzlenir. Byle bir durum alp kit- (alp git-) tipindeki birleik fiillerde grlr. nk burada git- fiili tarif edilmektedir. Tatar Grammatikasnda, Tatar Trkesinde zarf fiil + fiil yapsndaki birleik fiillerde kullanlan yardmc fiillere de iaret edilmektedir44. Ayrca zarf fiillerle kullanlan yardmc fiillere gre oluan anlam ilikisine de yer verilmektedir. Zekiyev, Tatar Trkesinde fiillerin leksik-semantik usulle yaplmas da mmkndr, der. Bu bahiste Zekiyev; medeniyet, cemiyet, retim ile ilgili anlamlar, kaide olarak, tabiat, kii ile ilgili anlamlara gre ikincil olurlar demekte ve bu balamda fiilleri hareket ile zaman ilikisi iinde ele almaktadr45.

44

Sonu blmnde, Zekiyevin verdii yardmc fiillere ilikin liste, karlatrma amacyla kullanlmaktadr. 45 M. Z. Zekiyev, Tatar Grammatikas I, nsan Meske, Fikir Kazan 1998, s.379.

KNC BLM
2. TATARCA-TRKE SZLKTE YER ALAN BRLEK FLLER

Bu blmde, Tatarca-Trke Szlkten tespit edilen 2223 tane birleik fiil; yap, kullanl zellikleri ve alnt kelimeler bakmndan ayrlm ve deerlendirilmitir. Birleik fiiller, kurucu unsurlarnn nitelii bakmndan ayrlrken nce temel yapnn ortaya kt grlm ve bu basamaklara gre listeler oluturulmutur. Bu listelerin iinde de yardmc fiilleri esas alan dizililer alfabetik olarak verilmitir. Kurucu unsurlar iinde Tatar Trkesindeki alnt kelimeler bakmndan da tasnif yaplm ve zellikle Bat dillerinden yaplan alntlara bal olarak listeler oluturulmutur. kiden fazla geden oluan birleiklerde kurucu unsurlarn nitelii bakmndan bal dnda kalan yaplar olduu grlm ve bunlar formlletirilmeye allmtr. 20. Yap Bakmndan Birleik Fiiller 200. Kurucu Unsurlar Bakmndan Birleik Fiiller 2001. sim + Yardmc Fiil Kalbnda Olanlar 20010. [(sim + ()] + Yardmc Fiil akl birbankrot bulirk alyasin k- (uk-) kul kuy-

24

20011. [(sim + -, -; -u, -; -n, -n, -un, -n)] + Yardmc Fiil at kkzn at k20012. [(sim + -a, -e; -ga, -ge; -ka, -ke)] + Yardmc Fiil astna sal- (suk-) burka biroxarga tr20013. [(sim + -de, -da; -te, -ta)] + Yardmc Fiil uyda totyakorda toriminlkte yee20014. [(sim + -den, -dan; -ten, -tan; -nen, -nan)] + Yardmc Fiil dnyadan kit- (t-, ki-) anan yazisten k- (gar-) 20015. [Sfat Tamlamas + (Hal Eki)] + Yardmc Fiil yart yulda kaltur yulga salyakt dnyaga kil20016. snad Grubu + Yardmc Fiil e re tor20017. Belirtme Grubu + Yardmc Fiil inkyarn inkyar itol ban k ittmgekn tau ittuzandayn tubalday itszn sz ityalg yulga kr- (kit-) tpsz arbaga (anaga) utrtsaftan kgamelden garkta yeevegdede toruyga kal- (tal-) urnna kalifrn acezasn kr-

25

20018. Ynelme Grubu + Yardmc Fiil yodrkka irk birbugazga bugaz (kil-) xerfke yabp yat20019. Bulunma Grubu + Yardmc Fiil te brler ula20020. Ayrlma Grubu + Yardmc Fiil tirsnnen garday bultymeden dye yasasudan kor k20021. Edat Grubu + Yardmc Fiil duga blen pen apdrt kz bilen ktikmek-toz bilen karlailek aa tkerkrn (kz blen) karakz karas kbk saklakkrek bilen kar torklege kbk yrkrke kbk kabarntl blen tgrmen korkbk toyl1

utka krosin sipyzge kara yag-

ke cl kravzdan ut e-

sul ayag blen tortl blen ko tottigenek kbk yabtrnak blen de iyrttrmetzmszlk blen ktu tbnde gne yrtne blen koy kazlm yoks blen yoklacir blen tigzleyax sz blen iske alni kz bilen kr-

20022. [(sim + Bala)]+Yardmc Fiil avz da amaavz da ar- (atrma-) krfk te kakmakl da kymldatmakz de arma-

Sadece bu rnekte edat, isimden sonra getirilmeyerek isim ileviyle kullanlmtr.

26

20023. kilemelerle Kurulan Birleik Fiiller 1. Aynen Tekrar + Yardmc Fiil ile Kurulan kilemeler tep-tep ittepi-tepi yrcilfr-cilfr it- (kil) lt-lt yomyltr yltr kil2. Yansma Kelimeler + Yardmc Fiil ile Kurulan Birleik Fiiller ah-vah it-(kil-) dr-dr it- (kaltra-, kil-) ylt-ylt it- (kil-) zr zr itklt-klt itkrt krt itp-p ittuk-tuk it- (kil-) tr-tr it- ittk-tk itgr-gr kilp-p sylepk-pk ylazr zr eylenkt-kt klrk-rk kltr-tr ygrhay-xulayalt-yolt italtr-oltr it- (kil-) ak-ok kil- (it-) au-gr kilau-u kilau-u kter- (kuzgat-, kuptar-) aldr-uldr kilpare pare kilcm-cm it- (kil-) yr-yr yrcilfr-cilfr yr-

3. Zt Anlaml Tekrar + Yardmc Fiil ile Kurulan Birleik Fiiller ssl-sukl bulaldm-birdim yasacir-kk btrp zleutka-suga krun-suln ayrmatgley-bolay kitrutn-sun kirl-krl sikr-

4. E Anlaml Tekrar + Yardmc Fiil ile Kurulan Birleik Fiiller yort-cirsz kaltlsz-nsz kalzar-intizar buliske-aga kilhum-aklm kitat-ab k-

27

savt-saba altrat5. lveli Tekrar + Yardmc Fiil ile Kurulan Birleik Fiiller2 k-mklak-mk it- (kil-) r-mr it- (kil-) yaltr-yoltr it- (kil-) f-tf itrl-mrl tor- (yee-) tr-pr kil- (it-) g-zg kilg-zg kuptariles-milesleniles-miles kilaldr-uldr kilenc-mlc kilrp-yrp k- (t-) yalt-yolt karan- (kara-) tit-miti uyna-

6. Yakn Anlaml Tekrar + Yardmc Fiil ile Kurulan Birleik Fiiller xeyr-fatyxa birbal-kzli itim-tom iterem-erem itbal-kzli bultrm-tragay bul-(kil-) le-tanag bulma- (kalma-) zir-zber kil- ikmekpran-zaran kiliske-oska krmeig-ig krnmelem-mim eytmeit-mayda yzpran-zaran kitrev-tv kitrtl-t kuzgatmaerl-birl yr- (sugl-) toz bilen karlakara-kar kilige-yge kil-

Bu yapda kurulan birleik fiillerin byk bir ksm anlamsz iki kelime veya biri anlaml kelimenin ilveli ekli olmak zere bir anlaml bir anlamsz iki kelime ve bir yardmc fiille kurulur: k-mk it- : kla skla syle-; f-tf it-: frklk et- vb. gibi. Bu balk altnda ele alnan kimi birleik fiillerin sonuna bir yardmc fiil getirilmek yerine dorudan ikinci parasna fiilden isim yapan bir ek getirilerek birleik fiil tekil edilir: k-mkla-: kla skla syle- vb. gibi. Bu ekilde yaplanlarn says dierlerine nazaran daha azdr.

28

7. Ksaltma Gruplarndan Oluan kilemeler3 bugazga bugaz (kil-) ke (arkaga) yab2002. Fiil + Yardmc Fiil (Fiil1 + Fiil2) 20020. (Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + Yardmc Fiil avrayp toratlgp torbasp gardaulap alin ige kuy-

20021. (Fiil + -a/-e Zarf Fiil Eki) + Yardmc Fiil aa tozata (ozatp) bar20022. (Fiil + -mi/-mie Zarf Fiil Eki) + Yardmc Fiil4 demi kalndemi(e) kal20023. (Fiil + -u/-) + (Fiil + -u/-)5 eylen- tulgantr- trmakzar- buzarkiyn- yasankak- sukDaha byk kelime gruplar ve cmlelerin ksalm biimleri olan ksaltma gruplar kurall ve kuralsz olarak belirlenir. Kurall olanlar hal ekleri ile birleen isimlerin kendilerinden sonraki bir isimle kurduklar gruplardr. Bunlar ou zaman bir isim fiil veya zarf fiil grubundan ksalm izlenimi verir: baa bel ol-, ba ak olarak rneklerinde olduu gibi kurall ksaltma gruplar yaklama grubu, bulunma grubu gibi hal ekine bal adlar alrken, diz dize, gz gze gibi rnekler kuralsz ksaltmalar saylr ve zel bir adlar yoktur. Mustafa zkan vd., Yksek retimde Trk Dili Yazl ve Szl Anlatm, stanbul, 2001, s.571. te yandan Leyla Karahan bu gruplar ele alm ve kurulularna gre, szgelimi ikinci unsuru ynelme hli eki tayan ksaltma gruplar (ba baa), ikinci unsuru bulunma hli eki tayan ksaltma gruplar (silh elde) gibi adlarla adlandrmay tercih etmitir. Leyl Karahan, Trkede Sz Dizimi, Aka Yaynlar, Ankara, 2005, s.79-84. 4 Bu yapnn btn rnekleri kal- yardmc fiili ile yaplmtr. 5 Bu blmde ikili birleik fiil yapsnn daha nce verilen izahata bal olarak Tatarca-Trke Szlkteki rnekleri verilmektedir (bk. s.18). -u eki Kazan-Tatar Trkesinde Trkiye Trkesindeki -mek/-mak mastar ekinin karldr. Burada ikili birleik fiilin kagu-sugu (itmek-kakmak) eklinde bir ikileme (tekrar grubu) olarak anlalmas sz konusudur.
3

eyte kil-

itmi kal-

bgl- sglbuyan- yasanborgalan- srgalanaa- i-

29

201. Kurucu Unsurlarnn Nitelii Bakmndan Birleik Fiiller Burada, yukarda ele alnan ve dizilii verilen birleik fiiller yardmc fiil esasnda gruplandrlmtr. 2010. sim + Yardmc Fiil Kalbnda Olan Birleik Fiiller sim + bir- Yardmc Fiili akl birvegde birgarantiya birsim + a- Yardmc Fiili avz akeyf akl asim + it- Yardmc Fiili avz itbar itblek itsim + kal- Yardmc Fiili tol kalxeyran kaldrxetr kalsim + bul- Yardmc Fiili ataman bulbankrot bulnigz bulxuca bulevere bulyetim kalnsz kalgomr it- (kir-, sr-) sede itut ayul adert birkie bir-

30

sim + tor- Yardmc Fiili dejur torimam torozak torsim + yasa- Yardmc Fiili basm yasainformatsiya yasaprogul yasasim + al- Yardmc Fiili au algybret alirk alsim + sal- Yardmc Fiili bilg salgrim salkul salsim + kil- Yardmc Fiili kar kilpar kiltamak kilsim + bar- Yardmc Fiili sz barsim + kl- Yardmc Fiili gamel klgybadet klgnah klferman kltalak kltl barmati kilyu kilnigz salyamau salsan alsulu alrmont yasa- (tker-) yasatik torezr tor-

31

sim + tot- Yardmc Fiili bank totgyk totmatem totsim + kit- Yardmc Fiili akl kityger kitis kitsim + k- Yardmc Fiili tn kxkm gardan garsim + kuy- Yardmc Fiili diagnoz kuykul kuynokta kuysim + kup- Yardmc Fiili zk kupzk kuptardnya kuptarsim + kr- Yardmc Fiili a kris krmuna krsim + t- Yardmc Fiili krau tklege txel krcan krzg kuptar- (kter-) cencal kuptar- (gar-) xak kuy- (blgle-) art kuyyasin k- (uk-) can ktepi kit kituy totyul tot-

32

kl tnefs tsim + kr- Yardmc Fiili azap kr- (ik-) kim krmegkul krsim + bl- Yardmc Fiili xel bl- (sora-) sim + kayt- Yardmc Fiili kir kaytsu kaytsz kaytarsim + ti- Yardmc Fiili is tikz tisalkn tisim + krset- Yardmc Fiili bullk krsetiglk krsettrnak krsetsim + kor- Yardmc Fiili au korisep kor- (tot-) oya korsim + koy- Yardmc Fiili kot koy-

st t-

tiyl kryat kr- (it-)

tl kaytarcavap kaytar-

suk titl tidr-

yul krsetxzmet krset-

tozak kor- (sal-) egeme kor-

yabaga koy-

33

yafrak koylsim + utr- Yardmc Fiili ozak utrsim + tap- Yardmc Fiili yaraksz taprexet tap- (ik-) tem tapsim + ciber- Yardmc Fiili tamr ciber- (cey-) ttn ciberxata cibersim + yr- Yardmc Fiili avz yrsim + yot- Yardmc Fiili avz yotkan yotsim + p- Yardmc Fiili avz psim + tursayt- Yardmc Fiili avz tursaytsim + ayka- Yardmc Fiili avz aykasim + kara- Yardmc Fiili yort kara-, yort ktirn tursaytbit put yotbugaz yr- (kiyr-) r ciberyemn ciber- (kitr-) ifa tapim taptn utr-

34

sim + e- Yardmc Fiili ut esim + cit- Yardmc Fiili ba citbuy citsim + suk- Yardmc Fiili aka sukmhr sukparali suksim + sat- Yardmc Fiili akl satten satletit satsim + sr- Yardmc Fiili keyf srsaban srsim + yr- Yardmc Fiili olau yrsz yrttik yrsim + boz- Yardmc Fiili ant bozara boz- (buta-) tl bozsim + yaz- Yardmc Fiili may yazsu yaztokm bozlxokuk bozfikir yrt- (it-) xkm yrtxkm srsugan satiman satar sukss suk- (kap-) kz citkl cit-

35

tav yaztl yazsim + sun- Yardmc Fiili ara sun- (salknay-) kl sunsim + s- Yardmc Fiili it s- (r-) sim + kymlda- Yardmc Fiili arkn kymldairn kymldatsim + ks- Yardmc Fiili kz kssalam kstrsim + bas- Yardmc Fiili ayak basmaitk bassu bassim + tuz- Yardmc Fiili buran tuzdrtuzan tuzdr- (kter-) sim + uk- Yardmc Fiili legnet uknamaz ukcenaza uk-

tl yazdr-

mexebbet sun-

korsak str-

tl kymldat-

t kssul ksl-

tula bastepi bas-

pr tuzdrpr tuz-

efsn ukrexmet uk-

36

sim + suz- Yardmc Fiili ayak suzsim + sz- Yardmc Fiili ta szlsim + tart- Yardmc Fiili ba tarttesbix tartsrme tartsim + krt- Yardmc Fiili alama krtsim + or- Yardmc Fiili ah orgayret or- (e-) sim + yat- Yardmc Fiili tik yatmakl yatsim + kamla- Yardmc Fiili ar kamlasim + o- Yardmc Fiili kot osrke orsim + al- Yardmc Fiili ayak alkul alrdek ortik yatbu yatlegnet orlaf ortemek tartlemke tartkul suz-

37

sim + bag- Yardmc Fiili kz bagsim + urla- Yardmc Fiili kz urlasim + ozat- Yardmc Fiili kz ozatsim + sora- Yardmc Fiili kz sorasim + at- Yardmc Fiili korau atprak at- (tala-) ta atsim + atn- Yardmc Fiili tagan atnsim + srt- Yardmc Fiili xubuy srt- (srtn-) sim + beyle- Yardmc Fiili kz beylentarttrp beylesim + kabar- Yardmc Fiili au kabar- (kayna-, ta-) srt kabartsim + ural- Yardmc Fiili ekler uralrp kabarttl beylen- (krmeklen-) can ateek atxeyr sora- (sora-)

38

sim + uz- Yardmc Fiili vakt uzdrtn uzdr- (tker-) sim + eyt- Yardmc Fiili nezr eytrexmet eytsim + sk- Yardmc Fiili balavz sksim + t- Yardmc Fiili su tsim + giz- Yardmc Fiili dnya gizsim + i- Yardmc Fiili ba isim + ki- Yardmc Fiili bitlk kimuynak kisim + aa- Yardmc Fiili yodrk aa- (al-) tayak aasim + bat- Yardmc Fiili trnak batrsim + kat- Yardmc Fiili kan katsn katefek bat- (sn-) cil aatayak aaterszge kinukta kidril gizyagaly ttakmak eyttabmak eytgomr uzdr-(tker-)

39

sz kat- (ku-) cp katsim + ayr- Yardmc Fiili il ayr- (or-) sim + tala- Yardmc Fiili talasim + ik- Yardmc Fiili vaym ikzexmet ikkeyf iksim + sip- Yardmc Fiili borak sipsim + yee- Yardmc Fiili irkn yeesim + tan- Yardmc Fiili yazu tansim + ku- Yardmc Fiili rkord kusim + kudr- Yardmc Fiili neft kudrsim + bala- Yardmc Fiili sz bala-

kat-

st ayrt- (ayr-)

xesret ikcefa ik- (kr-)

su sip-

cil ku-

40

sim + kak- Yardmc Fiili yrek kakkir kaky kaksim + tn- Yardmc Fiili can tnsim + tz- Yardmc Fiili can tzsim + ky- Yardmc Fiili can ky- (kis-) sim + sakla- Yardmc Fiili selamet saklatertip saklaxetr saklasim + ka- Yardmc Fiili ts ka- (kit-) sim + uyna- Yardmc Fiili ut uynatsim + yak- Yardmc Fiili mi yaksim + tle- Yardmc Fiili tle tlesim + kis- Yardmc Fiili urman kistav kislyala yakebekl uynacn karcan saklaedep saklakkrek kakkolak kak-

41

yul kissim + rgt- Yardmc Fiili yedre rgtsim + toy- Yardmc Fiili yaktlk toysim + sayla- Yardmc Fiili yern saylasim + yar- Yardmc Fiili takta yarar yarsim + krt- Yardmc Fiili mal krtyaalk krtsim + yokla- Yardmc Fiili sak yoklasim + syle- Yardmc Fiili r sylesim + kr- Yardmc Fiili kl krltamak krsim + kun- Yardmc Fiili it kuntuzan kuns kunten kunlet krr sylecan krtyafrak yar-

42

sim + yla- Yardmc Fiili zar ylasim + asra- Yardmc Fiili tamak asracan asrasim + vat- Yardmc Fiili ba vatsim + katr- Yardmc Fiili ba katrsim + kter- Yardmc Fiili ba kterism kterkoral ktersim + tn- Yardmc Fiili ba tnsim + eylen- Yardmc Fiili ba eylensim + kayra- Yardmc Fiili t kayrasim + sn- Yardmc Fiili t sndrsrt snsim + kap- Yardmc Fiili sulu kapsul kapteharet snmi tnpar ktertav kter- (gar-) tarakan katrcenlk asrakan ylat-

43

ut kaptn kap- (ks-, ksl-) sim + tzet- Yardmc Fiili ba tzetsim + ku- Yardmc Fiili namus kusim + bu- Yardmc Fiili kz busim + bk- Yardmc Fiili bil bksim + kuzgal- Yardmc Fiili boz kuzgalsim + tak- Yardmc Fiili gayp tak- (tala-) sim + ki- Yardmc Fiili vaz kisim + cy- Yardmc Fiili is cyxel cysim + yolk- Yardmc Fiili citn yolk- (yolk-) sim + bua- Yardmc Fiili y bua-

srm kap-

sedep tak-

kn kir-

lk cylrn cy-

44

sim + eyne- Yardmc Fiili sagz eynesim + kl- Yardmc Fiili zeherl klsim + ber- Yardmc Fiili kan ber- (sau-) sim + bagla- Yardmc Fiili an baglasim + kor- Yardmc Fiili tekat korsim + kabz- Yardmc Fiili temek kabzsim + yalga- Yardmc Fiili br yalgasim + ile- Yardmc Fiili ilek iletir ilesim + atla- Yardmc Fiili may atlasim + taral- Yardmc Fiili zihn taral- (ual-) sim + ylmay- Yardmc Fiili zeherl ylmaygb atla- (atla-) tuzan iletamak yalgamt baglausal klbk eyne-

45

sim + ik- Yardmc Fiili ign iksim + tart- Yardmc Fiili tamr tartsim + u- Yardmc Fiili tau usim + aktar- Yardmc Fiili tau aktar-, taun tauga brsim + tk- Yardmc Fiili tayak tksim + ka- Yardmc Fiili tl kasim + kaynat- Yardmc Fiili kan kaynatpyala kaynatsaru kaynatsim + sn- Yardmc Fiili ut sndrsim + yaula- Yardmc Fiili r yaulasim + ayama- Yardmc Fiili can ayamadert sntoz kaynatsumala kaynat-

46

sim + ala- Yardmc Fiili cp alasim + sapla- Yardmc Fiili cp saplasim + kiyer- Yardmc Fiili bkse kiyrkkrek kiyrsim + le- Yardmc Fiili tlk leyavzlk le- (it-) sim + agz- Yardmc Fiili sal agzsim + kazan- Yardmc Fiili u kazansim + tuydr- Yardmc Fiili yok tuydrsim + cey- Yardmc Fiili tabn ceysim + kt- Yardmc Fiili iman ktmesim + ap- Yardmc Fiili pen apyam apta ceytamak tuydreeklk lecilken kiyer- (kor-) t kiyr-

47

sim + imle- Yardmc Fiili im imlesim + iskert- Yardmc Fiili zeherl iskertsim + - Yardmc Fiili ant sim + kitr- Yardmc Fiili iman kitrsim + tn- Yardmc Fiili gafu tnsim + sula- Yardmc Fiili irkn sulasim + biyt- Yardmc Fiili iyek biytsim + atl- Yardmc Fiili yoldz atlsim + bt- Yardmc Fiili ba btret bt- (kit-) tav btsim + ual- Yardmc Fiili xetr ualtn btan bttur kitrkan -

48

sim + yrt- Yardmc Fiili tamak yrtsim + buat- Yardmc Fiili yk buatsim + sana- Yardmc Fiili ti sanasim + i- Yardmc Fiili kir isim + sikr- Yardmc Fiili kirte sikrsim + tre- Yardmc Fiili ayak tresim + bldr- Yardmc Fiili protest bldrlte bldrsim + sast- Yardmc Fiili kolak sastsim + kyle- Yardmc Fiili ky kylesim + tk- Yardmc Fiili tir tksim + al- Yardmc Fiili kz alk tkanmaulk bldr- (krset-) re sikr buat-

49

sim + kkre- Yardmc Fiili kk kkresim + yan- Yardmc Fiili yrek yanut yansim + yaart- Yardmc Fiili nikax yaartsim + uy- Yardmc Fiili nek uysim + mn- Yardmc Fiili r mnsim + tz- Yardmc Fiili solx tz- (yasa-) sim + kama- Yardmc Fiili t kamasim + ilen- Yardmc Fiili tir ilensim + ti- Yardmc Fiili tik tisim + trmala- Yardmc Fiili trma trmalasim + yer- Yardmc Fiili z yertek yaartkmr yandr-

50

sim + kiptr- Yardmc Fiili tir kiptrsim + kattr- Yardmc Fiili yalgan kattrsim + ygr- Yardmc Fiili salkn ygrsim + - Yardmc Fiili pke sim + rle- Yardmc Fiili cp rlesim + bile- Yardmc Fiili cir bilesim + almatr- Yardmc Fiili tovar almatrsim + bilgle- Yardmc Fiili rglamnt bilglesim + r- Yardmc Fiili pyala rsim + szgan- Yardmc Fiili ci szgansim + kuzgat- Yardmc Fiili kuzgatsul rhava almatryaltravk ygrt-

51

sim + zl- Yardmc Fiili zek zlsim + ittr- Yardmc Fiili er ittrsim + rt- Yardmc Fiili ipi rtsim + tle- Yardmc Fiili irn tlesim + simrt- Yardmc Fiili yok simrtsim + kaz- Yardmc Fiili kabr kazsim + tibret- Yardmc Fiili kalem tibretsim + kostr- Yardmc Fiili kan kostrsim + cimr- Yardmc Fiili ka cimrsim + bolga- Yardmc Fiili koyrk bolgasim + po- Yardmc Fiili po-

52

sim + torgz- Yardmc Fiili kolak torgzsim + ttre- Yardmc Fiili cir ttresim + buya- Yardmc Fiili kz buyasim + tllen- Yardmc Fiili tasma tllenyaman tllensim + ayr- Yardmc Fiili yede ayrsim + ek- Yardmc Fiili uldk eksim + yomar- Yardmc Fiili kl yomarsim + tk- Yardmc Fiili kz tksim + ur- Yardmc Fiili urak ursim + stle- Yardmc Fiili kul stlesim + urnatr- Yardmc Fiili tertip urnatrt tllen-

53

sim + tib- Yardmc Fiili tray tibsim + sy- Yardmc Fiili sr sysim + kretr- Yardmc Fiili sz kretrsim + kz- Yardmc Fiili teleke kzdrsim + brkt- Yardmc Fiili sz brkt- (brletr-, kuy-) sim + mayla- Yardmc Fiili taban maylasim + yala- Yardmc Fiili taban yalasim + sur- Yardmc Fiili tuzan sursim + omart- Yardmc Fiili taban omartsim + yaltrat- Yardmc Fiili taban yaltratsim + sukala- Yardmc Fiili suka sukala-

54

sim + agart- Yardmc Fiili t agartsim + r- Yardmc Fiili kl rsim + talk- Yardmc Fiili taklan talksim + rjayt- Yardmc Fiili t rjaytsim + k- Yardmc Fiili tz ksim + totlk- Yardmc Fiili tl totlksim + kt- Yardmc Fiili tl() (tller) ktsim + ozayt- Yardmc Fiili tl ozaytsim + akldat- Yardmc Fiili t akldatsim + arla- Yardmc Fiili tl arla- (omart-) can r-

55

2011. (Fiil + Zarf Fiil Eki) + Yardmc Fiil (Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + bir- Yardmc Fiili sylep bireytp bir(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + a- Yardmc Fiili tutrp a(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + kal- Yardmc Fiili butalp kalyoklap kalsaklap kal(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + tor- Yardmc Fiili avrayp tor- (kit-) kaltrap torsagalap tor(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + al- Yardmc Fiili vatp alyoklap alsaylap al- (kuy-) (Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + sal- Yardmc Fiili ap salturap sal- (tala-) yazp altirelep alsikrp tortuktap tortomalap kaldryaklap kallep bir-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + kil- Yardmc Fiili aptrp kileylenp kil(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + bar- Yardmc Fiili mnp baraptrp baryabrlp kil-

56

yazp bar-

rmelep bar-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + tot- Yardmc Fiili saklap tot(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + kit- Yardmc Fiili ap kitkaytp kitmetelp kit- (t-) (Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + k- Yardmc Fiili bulp kdrslep kkalkp k(Fiil + -p Zarf Fiil Eki ) + kuy- Yardmc Fiili drslep kuyandrp kuylektrp kuy(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + kr- Yardmc Fiili tp kr(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + t- Yardmc Fiili kaytp tmnp tsnp t(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + bl- Yardmc Fiili sorap bl(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + kayt- Yardmc Fiili barp kayteylenp kayttrtp treylenp tterp kuyeybetlep kuytegerep kutrp ksylep kitenlp kit-

57

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + krset- Yardmc Fiili trtp krset(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + kor- Yardmc Fiili zgertp kor(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + utr- Yardmc Fiili kaklanp utrkrp utrttzlenp utrceylp utr- (yat-)

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + tap- Yardmc Fiili uylap tapzlep tap(Fiil +- p Zarf Fiil Eki) + ciber- Yardmc Fiili borp ciberkualap ciberozatp ciber(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + p- Yardmc Fiili tomalap pr(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + kara- Yardmc Fiili borlp karasoklanp karatutrp kara(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + e- Yardmc Fiili oyalap etasmalap etkrp karaeylenp karauzdrp ciberterp ciberlep tap-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + cit- Yardmc Fiili barp citngp cit-

58

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + yr- Yardmc Fiili butalp yrdaulap yrkagrp yr(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + yaz- Yardmc Fiili krp yaz(Fiil + p Zarf Fiil Eki) + s- Yardmc Fiili karap str(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + tuz- Yardmc Fiili kp tuzdr(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + uku- Yardmc Fiili kkrp uku(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + yk- Yardmc Fiili grsldep ygl(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + yat- Yardmc Fiili tegerep yatyablp yatyabp yat(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + sora- Yardmc Fiili tilmrp soratnp soraceyrep yatyernp yatsagalap yrzlep yr-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + beyle- Yardmc Fiili tarttrp beyle(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + kabar- Yardmc Fiili rp kabart-

59

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + aa- Yardmc Fiili totp aayabrlp aa-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + kat- Yardmc Fiili akrayp kat(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + tala- Yardmc Fiili iltp talasbrp tala- (gar-) sylep tala(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + ik- Yardmc Fiili tapkrlap ik(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + yee- Yardmc Fiili grlep yeedbrdetip yeesayrap yee(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + yz- Yardmc Fiili kolalap yz(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + tle- Yardmc Fiili lep tle(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + rgt- Yardmc Fiili yrtp rgtszp rgttiptrp yeecrlap yeeerlep talatomrlp talan-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + krt- Yardmc Fiili borp krtrtgzlap krttegeretp krtterp krt-

60

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + yokla- Yardmc Fiili izlp yoklalp yokla-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + syle- Yardmc Fiili uratp sylelep syle-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + yla- Yardmc Fiili takmaklap ylaksp yla-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + cy- Yardmc Fiili urp cy(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + kl- Yardmc Fiili arkldap kl(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + ber- Yardmc Fiili rgtp ber- (tala-) kterlp berl-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + akr- Yardmc Fiili mlap akr(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + z- Yardmc Fiili tlep z(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + yalga- Yardmc Fiili krp yalga(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + ak- Yardmc Fiili grlep akaulap ak(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + sn- Yardmc Fiili rp sndrarlap ak-

61

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + kitr- Yardmc Fiili totp kitrtegeretp kitr-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + u- Yardmc Fiili yglp ucimrlp u-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + bt- Yardmc Fiili yomarlanp btsanap btrtkrklep btr(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + tre- Yardmc Fiili kitrp tre(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + zle- Yardmc Fiili kdrp zle(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + cik- Yardmc Fiili mielep cikolap cikyabgp btyaratp btrme-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + mn- Yardmc Fiili sikrp mn(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + ti- Yardmc Fiili trtp ti(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + yav- Yardmc Fiili utrp yav(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + kakla- Yardmc Fiili slap kakla-

62

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + kiptr- Yardmc Fiili lp kiptr(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + tr- Yardmc Fiili cezalap tr(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + s- Yardmc Fiili karap str21. Yardmc Fiillerin Kullanllar Bakmndan Birleik Fiiller 210. Kendi Anlamlarnn Dnda Baka Bir Anlama Gelecek ekilde Kullanlan Yardmc Fiiller Trkiye Trkesinde yardmc fiiller esas anlamlar dnda baka anlamlara gelebilecek ekilde de kullanlmaktadr. Ayn durum Tatar Trkesinde kullanlan birleik fiillerin yaplnda rol oynayan yardmc fiiller iin de geerlidir. Bu blmde, TatarcaTrke Szlkte yer alan fiiller esas alnarak, bahsedilen kullanm ekilleri ile ilgili bir snflandrma yaplmtr. bir- (birme-): er-, ge-, geir-, eme-, et-, at-, yen-, veral birme-: ne geirmeba birme-: ba emebuy birme-: tb olmajaloba bir-: ikyet etmax() bir-: denemeden geemesalyut bir-: bayramda top atsatp bir-: szl dalata yenxeyr-fatyxa bir-: hayr dua vera-: a-, dr-, et-, ack-, sa-, z-, yapbitlgn a-: maskesini drgaybn a-: tehir et- (aybn)

63

yzn a-: aklakorsak a-: ackut a-: ate aifrn a-: ifresini zna a-: orman aarak tarla yapit- (itme-): bak-, koyma-, yaa-, yap-, dn-, ol-, doldur-, sr-, kar-, brak-, syle-, edin-, ak-, duyavz it-: tadna bakbu itme-: cretsiz koymagomr it-(kir-, sr-): mr yaadu it-: grlt yapzr zr it-: fr fr dnkomaau it-: engelle-, mni olkomaaulk it-: engel olmldreme it-: azna kadar doldurrejisyorlk it-: rejisrlk et-, ynetmenlik yapsede it-: ticaret yapszn sz it-: szn yerine getir-, dediini yaptigz gomr it-: denk mr sr-, bir yastkta kocatotkarlk it- (yasa-): engellik kartuy it- (uzdr-): dn yap- (geir-) tnsz it-: hayran brak- (s.334) tmgekn tau it-: tmsei da yap-, abartk-mk it- (kil-): kla skla sylerm it-: by yap it-: i edin-, bir ii kimse ile yapyalt-yolt it-: imekler ak it-: kin duykal- (kaldr-): ol-, d-, et-, kr-, tut-, dnaldan kal-: (yemek iin) ok olxeyr knne kal-: dilenci vaziyetine d-

64

xeyran kaldr-: hayran etxetr kaldr-: hatrn krxetrde kaldr-: hatrda tutraga kal-: raya dn-, ok zayflabul-: er-, et-, ura-, sz-, ol-, kal-, dur-, girbalig bul-: rte erbankrot bul-: ifls etvafat bul-: vefat etzar bul-: skntya uralex bul-: sarholuktan szm bul-: sessiz ol-, suskun kalstn bul- (tor-): stn ol- (dur-), yukarda durcir tigne krrdey bul-: utantan yere girtor-: ol-, ge-, et-, tut-, gelavrayp tor- (kit-): uykulu olatlgp tor-: ok istekli olboltlap tor-: bulutlanp gegrlep tor-: grlt yapmaya devam etdejur tor-: nbet tutimam tor-: imam olyk bolp tor-: yk olkiz tor-: nbet tutsr itp tor-: sr tuttl onda tor-: dilin ucuna geluayna tor-: iyi diye tasdik etyasa-: ver-, et-, kar-, bulun-, getir-, uydurinformatsiya yasa-: bilgi veryognt yasa-: tesir etklassifikatsiya yasa-: snflandr-, tasnif etprovokatsiya yasa-: provokasyon kar-

65

progul yasa-: ie izinsiz ara verrazvdka yasa-: asker keifte bulunrzyum yasa-: zetle-, hulsa etrkvizitsiye yasa-: istimlk etrstavratsiya yasa-: eski durumuna (biimine) getirtekdim yasa-: evlenmeye teklif et yasa-: i uydural-: edin-, kar-, et-, kavu-, ver-, bul-, ol-, i-, bil-, gster-, ek-, yap-, kazan-, a-, tut-, an-, kstr-, sayasrarga al-: (bir kimseyi, ocuu) himayesine al-, evlt edinau al-: acsn karbasp al-: ele geir-, istil etirk al-: hrriyete kavuis akln al-: akllara durgunluk verkazp al-: kazp bulkzp al-: iki im-, sarho olsan al-: saysn bilsanga al- (sana-, suk-): sayg gster-, sayslknp al-: oyna-, dans etsorau al-: sorguya eksnau al-: imtihana al-, imtihan etaulap al-: (ksa sreli) grlt yapltelep al-: (biraz) tekdir ethret al- (kazan-): hret al-, kazanrmau al-: oluk akzamen al-: imtihan yapyazp al-: yazp al-, kopya etyakadan al-: yakadan tutyax sz blen iske al-: iyilikle annn al-: korkutup sesini kstrcan isebn al-: nfus say-

66

sal- (saln-): koy-, kar-, vur-, yatr-, yap-, ek-, ver-, et-, bas-, at-, a-, yaptr-, syle-, sokaslamga sal-: faize koyap sal-: aa karblmemke saln-: kendini bilmezlie vurbilg sal-: iaret koygospitalge sal-: hastaneye yatrgrim sal-: makyaj yapjirebe sal-: kura ekzakladka sal-: rehine ver- (koy-) zyan sal-: ziyan verimza sal-: imza etkanga toz sal-: yaraya tuz baskarmak sal-: olta atkul sal-: 1. el koy-; 2. sarkntlk etkz sal-: 1. gz at-; 2. gz koynigz sal-: temel atnogt sal-: nohut ile fal anek sal-: nak yapoytk sal-: (st) mayala-, mec. fikir ver-, mec. kkrtoltan sal-: taban yappar sal-: 1. buhar kar-; 2. hzlandrpoaman sal-: piman etpolina sal-: vergi tayin etrifmaga sal-: kafiye yapsalm sal-: salma sal-, vergi koysistemaga sal-: sisteme koyslk sal-: slk yaptrsren sal-: alarm ver-, alarm vursz sal-: efaat ederek sz syletamga sal- (suk-): damga vur- (bas-) toz sal-: tuz koytormoz sal- (bir-): fren yap-

67

tur yulga sal-: doru yola koyteke sal-: para koyurtaga sal-: ortaya koyut sal- (trt-): atee verutka sal-: atee sokuttan alp suga sal-: ateten alp suya sokalkan sal-: grete rakibi srt st yatrar sal-: oy verom sal-: korku (endie) vertraf sal- (tlet-): yasak koy-, ceza detss sal-: scaklk veryamau sal-: yama yapeylendrp sal-: grete ban stnden arp vuryom-: krplt-lt yom-: gzn krpkil-: k-, yap-, ol-, et-, at-, vur-, dokun-, al-, iste- , gir-, bala-, kal-, gebarlkka kil-: ortaya kgj kil-: grlt yapdu kil- (kubar-, kter-): grlt yap- (kopar-, kar-) yltr yltr kil-: prl prl olzir-zber kil-: alt st olige-yge kil-: nasihat kabul etiles-miles kil-: anormal hareket etixaxa(y) kil-: kahkaha atma kil-: ans vurmihrban kil-: iyilii dokunpare pare kil-: para para olszge kil-: aralar alta kil-: kendisine uygun oltamak kil-: iki imek istetavka kil-: az dalana gir-

68

torna tepi alp kil-: (ocuk) yrmeye balatur kil-: mecburiyetinde kaltefykka kil- (utr-): edepli ve hayl olxereketke kil-: harekete gelpereme kil-: tuz buz etau-u kil-: grlt patrt etbar-: k-, kal-, yrt-, gemnp bar-: k- (mes. daa) koyrkta bar- (syrel-): geri kal-, kuyrukta kalmnp bar-: yukar kmltklap alp bar-: silh altnda yrtsz bar-: sz gekl-: yap-, etgamel kl-: din amel yapgybadet kl-: ibadet etferman kl-: emrettot-: avla-, yap-, etbolgank suda balk tot-: bulank suda balk avlatiz tot-: tez yapuyda tot-: aklda tutkit-: vur-, d-, et-, gir-, dal-, olbaka kit-: bana vuryger kit-: halsiz dis kit-: hayret etky kit-: dzeni bozulmertke kit-: uyku hastalna girsylep kit-: syleip git-, konumaya dal kit-: ishal olyaktrp kit-: tebessm et-

69

k- (gar-): ge-, et-, kaldr-, bitir-, baar-, geir-, kurtul-, ol-, okuarkl k-: aykr gebasp gar-: neretgamelden gar-: yrrlkten kaldrolap k-: bir ii bitiroknnar gar-: ok iler baartn k-: gece geirukp k-: okuyup bitirxak k-: paras fiyata denk gelit ilge gar-: ihra etrp-yrp k- (t-): ar vaziyetten kurtulksportga gar-: ihra etfirga k-: radyo ve televizyon haberine konuk olyukka k-: 1. kaybol-; 2. bit-, sona eryukka gar-: 1. bitir-; 2. reddetyasin k- (uk-): yasin okukuy-: et-, brak-, ver-, bitirdrslep kuy-: tasdik etixtiyarna kuy-: kendisine brakxak kuy- (blgle-): fiyat verandrp kuy-: inandrp vaad etyalmap kuy-: azna alp bitirkr-: gel-, yap-, gel-, de-, ykan-, d-, kazana kr-: akl bana gelbeylenke kr-: balant yapgayret kr-: gayreti gel-, gayretlenyregne kr-: canna demuna kr-: hamamda ykantarakan kr-: phe d-, pheye dtlge kr-: dile dts kr- (kun-): rengi gel-

70

xel kr-: g kazankrt-: sok-, koy-, kaydet- , gtr-, topla-, et-, fle-, verpraktikaga krt-: hayata sokretke krt- (kitr-, sal-): srasna koypropiskaga krt-: ikamete kaydetkabrge krt-: lme gtrmal krt-: hayvan ala toplait ilden krt-: ithl etcan krt-: can fle-, nefes verkolak(ka) krt-: kulana kpe ett- (tir-): gel-, et-, getir-, dn-, kal-, sar-, re-, duy-, ol-, ektir-, sark-, yakalan-, ekil-, toplan-, indir-, bala-, bit-, at-, konarzanga t-: ucuza gelarttan t-: tkip etiske t-: hatra geliske tir-: hatra getirkaytp t-: anszn dnkoylp t-: kaskat kesilip kalkollkka tr-: kle etkort t-: kurt sar-, kurt rekz t-: gzn tutnefs t-: ehvet duyrux t-: alak ruhlu ol-, bezgin olresmge t-: resmini ektirsalnp t-: salnp sarksar t-: sarlk hastalna yakalansuretke t-: fotoraf ekilst t-: st toplantomau t-: nezle oltextten tr-: tahttan indirukrga t-: ilkokula bala-

71

rp t-: eriyip bityakor tr-: demir atyalng t-: yalvarmaya gerek olyaagna mnp t-: tokat ateylenp t-: kat kararndan dncilkege t-: omzuna konkr-: kazan-, et-, ek-, alkln kr- (tap-): gnln kazanxestern kr-, xesterne kr- (kr-): ihtimam et-, kaygsn ekxetrn kr-: gnln alkayt- (kaytar-): ver-, ekilkaru kaytar-: karlk versu kayt-: su ekiltl kaytar-: karlk vercavap kaytar-: cevap verti- (tidr-, tidrtme-): kondurma-, vur-, arp-, dokunsz tidrtme-: sz kondurmatl tidr-: sz vur-, lf arptke ti-: sinirine dokuncanga ti-: canna dokunkrset-: yap-, etayu xzmet krset-: iyi amala kt i yapigtibar krset-: dikkat gster-, hrmet etkor-: yap-, koy-, yrt-, atau kor-: av yapkirte kor-: engel koytl blen tgrmen kor- (tartr-): lf ile peynir gemisi yrtnigz kor-: ev temeli at-, evlen-

72

perde kor-: perde koykoy- (koyl-): yap-, dk-, dkot koy-: put yapyabaga koy-: yapa dkyafrak koyl-: yaprak yere dutr- (utrt-): gel-, kal-, dik-, koy-, ettir-, karaklga utr-: akl baa gelkaklanp utr-: kaklp kalkrp utrt-: fidan bir yerden baka bir yere diksabn suna utrt-: ayann altna karpuz kabuu koysnnetke utrt-: ocuu snnet ettirtextke utrt-: tahta kartap-: etuylap tap-: kefettapr-: verfaydalanuga tapr-: faydalanmaya verciber-: uzaklatr-, boz-, kklen-, kar-, bala-, et-, kork-, brak-, kalklkge ciber-: ciddiyetten uzaklatrretn ciber-: dzenini boztamr ciber- (cey-): (bitki) kklentemn ciber- (kiter-): tadn karulap ciber-: ulumaya balaxata ciber-: hata etr ciber-: ok korkyemn ciber- (kitr-): gzelliini yok et- (gider-) cilbegey ciber-: dmesiz brakcil sulap ciber-: hafif nefeslenip kal-

73

e-: dik-, ekoyalap e-: yuva ap diktasmalap e-: kordon gibi eksuk-: kazan-, vur-, ura-, ak-, dik-, ge-, ek-, oyna-, ldrbank suk-: kt oyuncusu para kazanboz suk-: don vurparali suk-: felce urasubay suk-: kazk ak-, stun diksegati suk-: saati vur-; zaman geltlgramma suk- (bir-): telgraf ek- (ver-) ar suk-: aa kre ile oyna-; vakit ldrsat-: yap-, syle-, yaygaybet sat- (eyne-): dedikodu yapriya sat-: riya yapsugan sat-: konu ile ilgisiz szler syleten sat-: fahielik (orospuluk) yapyamatn sat- (gar-): kt ad yayyr- (yr-, yrt-): git-, dola-, gez-, ta-, dola-, gtr-, etartnnan yr-: ardndan gitbutalp yr-: ayak altnda dolakagrp yr-: yersiz yurtsuz gezsz yrt-: sz ta-, lf tatlde yr-: azda dolayanda yrt-: alp gtrcir cimrtp yr-: ok gayret etboz-: at-, yap-, asts boz-: rengi at-, fkelenxokuk boz-: kanuna aykr i yapray boz- (st-): suratn as-

74

yaz- (yazdr-): ayr-, al-, ettir-, yazdr-, gemay yaz-: ya ayrtav yaz-: sesi teybe aleytp yazdr-: dikte ettir-, syleyip yazdrhutan yaz-: uurunu kaybet-, kendinden ge-, baylbas- (basl-, bastr-): ek-, yap-, serinle-, ferahlandr-, gir-, gider-, doldur-, at-, bit-, koyayak basma-: ayak ekitk bas-: kee izme yapyrek basl- (tn): yrek serinlekln bas-: gnln ferahlandrsafka bas-: sraya girsusaun bas-: susuzluunu gidertula bas-: uha doldurtepi bas-: adm atukras basl-: gereksiz tel bitutl tabaga bastr-: kaynar kazana koyuk- (ukt-): ver-, kl-, etart sabagn ukt- (yret-): ders ver-, ceza vernamaz uk-: namaz klrexmet uk-: ok teekkr etcenaza uk-: cenaze namaz klszl-: aarta szl-: tan yeri aartart-: i-, ek-, ettemek tart-: sigara itesbix tart-: tespih ekcavapka tart-: mahkemeye celp et-

75

ygl-: payakka ygl-: ayak pyat-: ol-, gel-, yapma-, dur-, kalbu yat-: isiz ol-; faydasz olkolakka yat-: kulaa uygun geltarakan sanap yat-: faydal i yapmatik yat-: isiz duryablp yat-: 1. kapanp kal-; 2.unutulup kalyabp yat-: yapp kalo- (or-): yay-, ver-, gitrdek or-: yalan yaycilge or-: rzgra ver-, yele vercehennemge o-: cehenneme gitat-: etprak at- (tala-): bhtan etuz-: olbalaga uz-: gebe olbuyga uz-: hmile oleyt-: ada-, etnezr eyt-: adak adarexmet eyt-: teekkr ett-: etzekke t-: kalbe ok zarar tesir etki-: takbitlk ki-: pee takmuynak ki-: mec. boyna tasma tak-

76

aa- (aat-): et-, dala-, dvban aa-: yok etyrek itn aa- (tala-): yreini dalatal bg aat-: st ubuu ile dvbat-: daltiren uyga bat-: derin dnceye dalkat-: ol-, kesil-, balat-, at-, donkan kat-: merhametsiz olsn kat-: ta kesilsz kat- (ku-): konumay balat-, sz attorata bulp kat-: ta kesilakrayp kat-: kaskat dontala-: yap tala-: grev yaptan-: ol-, bilxerf tan-: okuryazar olyazu tan-: okuma yazma biluyna-: yaptit-miti uyna-: el akas yapsyle- (syle-): at-, ek-, konur syle-: nutuk attlnnen tartp sylet-: azndan sz ip ile ekp-p syle-: fsl fsl konur syle-: kibirli konukter- (kterl-): et-, art-, k-, gster-, kaldr-, kar-, kaba kter-: isyan et-

77

bunt kter-: isyan et-, ba kaldrbeyes kterl-: deeri artism kter-: haksza ad kkoral kter-: isyan et-, silh gster-, tehdit etkul kter-: el kaldrkkke kter-: ge karke kter- (yaltrat-): abuk katayan-: koybilge tayan-: elini beline koybyrge tayan-: elini beline koysn-: bozulteharet sn-: abdesti bozulcy-: gel-, yapis cy-: kendine gelurp cy-: hasat yapbagla-: duyan bagla-: gven duyle-: ol-, et-, yapurnda le-: grevli oltlk le-: dmanlk eteeklk le-: pislik yap-, ktlk yapkm-: bodanga km-: hrete bo-: bil-, oku-, eksu kbk -: su gibi bil- (oku-) toyak su -: sknt ek-

78

kitr-: et-, koypran-zaran kitr-: sarf ettsitata kitr-: iktibas etcgn ckke kitr-: ta gediine koybt-: ksltav bt-: ses ksltre-: dizstnaga tre-: kuruna dizbldr-: etprotest bldr-: protesto ettib-: et-, boztertege tib-: protesto et-, ii boz-, dzeni boz211. Birleik Fiilin Tek Bir Fiille Karlanmas Kendi anlamlarnn dnda baka bir yardmc fiilin anlamna karlk gelecek ekilde kullanlan yardmc fiillere benzer ekilde, Kazan-Tatar Trkesinde kullanlan kimi birleik fiillerin Trkiye Trkesinde -le/-la; -len/-lan; -le/-la eklerinden birini alan tek bir kelimeyle karlanabildii grlmtr. Sz konusu yap isim + yardmc fiil kalbnda gzlenen bir zelliktir. Bu husus ile ilgili olarak, Tatarca-Trke Szlkte geen birleik fiil rnekleri Trkiye Trkesindeki anlamlar ile aada verilmitir. xiske birl-: duygulanyzn a-: aklakeyf a-: keyiflenbal-kzli it-: evlendirbeyan it-: akla-

79

glt it-: parlaglt ittr-: (oday vb.) aydnlatgman it-: sezinleisep it- (yrt-): plnla-, tasarlakomaau it-: engelle-, mni olkyas it-: karlatrner it-: neret-, yaynlaxur it-: horlabal-kzli bul-: evlenbexil bul-: hellleyrak bul- (tor-): anlamasakta tor-: karakol bekle-, nbet tutsaklap tor-: yedekleyakorda tor-: demirleyomgak yasa-: sonulandr-, balareviziya yasa- (tker-): yoklarzyum yasa-: zetle-, hulsa etarendaga al-: kiralayoklap al-: uyuklakar al-: karlakulga al-: yakalasak astna al-: tutuklastart al-: balansul al-: dinlensz al-: szlexat al-: mektuplaxel al-: halletxetrge al-: hatrlazanlap al-: erevele-, snrlakyge sal-: dzenlenalog sal-: vergilendiroytk sal-: (st) mayala-, mec. kkrtpar sal-: hzlandr-

80

tormoz yasa-: engelleyulga saln-: dzenlencebr sal-: cebret-, zorlaavz sular kil- (ak-): itahlanperiy kil- (kuzgal-): cokunla-, heyecanlanyaraksz xelge kil-: bozuledepke kil- (utr): edeplenozata (ozatp) bar-: uurlaarkanda tot-: balayul tot-: yollanozakka kit-: srklenceylp kit-: imanlairge k- (bar-): evlen- (kadn) ona k-: tamamlatormka k-: (kzlar iin) evlenye k-: tamamlankebn kuy-: nikhlayenee kuy-: karlatrgayret kr-: gayretlenizvst krt-: kirelemuna krt-: yka-, azarlate krn-: saydamlais ti-: (gaz vb. ile) zehirlencil-yagr tidrme-: azarlanmaisep kor- (tot-): hesapla-, tasarlanigz kor-: evlenkom koyl-: ihtiyarla-, gszlealga ciber-: ilerletdaulap yr-: kavgala- (devaml olarak) arklga s- (ceyl-): genileiman(n) ukt-: hala-, azarlatormka a-: gereklekul al-: alkla-

81

xeyr sora- (sora-): dilenil ayr- (or-): (ar iin) oullakkrek kak-: byklentuzann kak-: cezalandrten tn-: sustuzga yazmagann syle-: samalait kun-: etlengayp tak- (tala-): sula-, ayplakten tay-: halsizleipke kitr-: uygunlatrslap kakla-: ttsleyaltravk ygrt-: yaldzlakoyrk bolga-: yaltaklansz brkt- (brletr-, kuy-): anlatuzan sur-: temizlearendaga al-: kiralatep-tep it-: yr-; apalabal-kzli bul-: evlen22. Alnt Kelimeler Bakmndan Birleik Fiiller Trkiye Trkesinde olduu gibi Tatar Trkesinde de Arapa, Farsa, ngilizce vb. gibi muhtelif dillerden alnma pek ok kelime mevcuttur. Ancak, 1552 tarihinden beri Ruslarn hkimiyeti altnda yaamakta olan Tatarlarn dilinde bulunan alnt kelimelerin ou Rusa menelidir. Bu blmde, taranan Tatarca-Trke Szlkte tespit edilen ve Rus dilinden alnma isimlerle Tatarca fiillerin birleimi neticesi meydana gelmi olan 115 adet birleik fiil kaydedilmitir. Bu blmdeki birleik fiillerin kuruluunda yabanc (Rusa) kelimeler yaln halde getirilip Tatarca bir yardmc fiil ile birleik fiil oluturabildii gibi (garantiya bir-: garanti vermek; provokatsiya yasa-: provokasyon karmak); Rusa isimden sonra getirilen belirtme hli eki ve yardmc fiil ile (ifrn a-: ifresini zmek), bulunma hli eki ve yardmc fiil ile (yakorda tor-: demirlemek), ynelme hli eki ve yardmc fiil ile

82

(arendaga al-: kiralamak), Rusa isim + Tatarca ayrlma hli eki + Tatarca yardmc fiil (sexneden t-) ve tamlayan Rusa, tamlanan ise Tatarca olan bir belirtisiz isim tamlamas ile bunlarn sonuna getirilen bulunma hli eki + yardmc fiil (vlast banda tor-) ile kurulmu bir birleik fiil tespit edilmitir. Ayrca Rusadan alnan kelimelere Tatarca yapm ekleri getirilerek (pirat-lk) tretilen yeni kelimelerden sonra da bir yardmc fiil getirilerek birleik fiillerin kurulduu (piratlk it-: korsanlk etmek) grlmtr. 220. Rusa Bir sim ve Tatarca Bir Fiille Kurulan Birleik Fiiller Rusa sim + bir- Yardmc Fiili garantiya birjaloba birinstruktsiye birkredit biroriyentatsiya birprikaz birRusa sim + it- Yardmc Fiili6 komandalk itkomandirlk itpartizanlk itpiratlk itprdsdatllk itRusa sim + bul- Yardmc Fiili bankrot bulTatar Trkesinde bir isimle birleik fiil yapan it- yardmc fiili, Bolevik htilline kadar Arapa ve Farsa szlerle (sede it: ticaret yap-; xeber it: haber et-; tesir it: tesir et-; temin it: temin et-; xkm it: hkmet-) birlikte kullanlmtr. Ancak devrimden sonra it- yardmc fiili Rus dilinden alnan mastarlarla birlikte kullanlarak birleik fiiller kurulmaya balanmtr. Hli hazrda Tatar dilinde it- yardmc fiili ile konuma dilinde Rus dilinin mastar eklindeki fiillerinden birleik fiiller yaplmaktadr: mobilizovat it (seferber et-, askere ar-); realizovat it (realize et-, hayata geir-, gerekletir-, uygula-, yerine getir-); gulyat it (gez-, gezin-; istirahat et-); zubrit it (ezbercilik et-). Fakat edeb dilde bu yapdaki birleik fiillerin kullanmndan kanlmaya allmaktadr. Edeb dilde bu kullanmn tek rneine, tantsevat it (dans et-, oyna-) fiiline yer verilmektedir. M. Z. Zekiyev, Tatar Grammatikas I, nsan Meske, Fikir Kazan 1998, s. 364.
6

raport birrkomndatsiya birsalyut birsignal birkzamen birifrn a-

rejisyorlk itskrtarlk itsudyalk itpionlk it-

83

Rusa sim + tor- Yardmc Fiili vlast banda tordejur torRusa sim + yasa- Yardmc Fiili informatsiya yasaklassifikatsiya yasamanyovr yasamassaj yasaprovokatsiya yasaprognoz yasaprogul yasarazvdka yasareviziya yasa- (tker-) rzyum yasaRusa sim + al- Yardmc Fiili arendaga alstart alRusa sim + sal- Yardmc Fiili aslamga salgospitalge salgrim saljirebe salzakladka salnalog salRusa sim + kil Yardmc Fiili par kilRusa sim + tot- Yardmc Fiili bank totbombaga totpar salpolina salrifmaga salsistemaga saltormoz sal- (bir-) traf sal- (tlet-) kzamen alrkvizitsiye yasarklama yasarmont yasa- (tker-) rptitsiya yasarstavratsiya yasasabotaj yasatormoz yasatrnirovka yasaturm yasakonomiye yasayakorda tor-

84

oriyentatsiya totrzrvta totRusa sim + kit- Yardmc Fiili ret kit- (ual-) migratsiyege kitRusa sim + k- Yardmc Fiili dekretka garrasxodka garRusa sim + kuy- Yardmc Fiili diagnoz kuynomer kuy- (suk-) Rusa sim + krt- Yardmc Fiili izvst krtnormaga krpraktikaga krtRusa sim + tr- Yardmc Fiili yakor trRusa sim + kr- Yardmc Fiili nuja kr- (ik-)

fason tot-

ksportga garfirga k-

norma kuy-

propiskaga krtretke krt- (kitr-, sal-)

sexneden t-

Rusa sim + krnme- Yardmc Fiili ret krnmeRusa sim + kor- Yardmc Fiili plomba kor- (suk-) plan kor- (tz-)

85

Rusa sim + tap- Yardmc Fiili retn tapRusa sim + ciber- Yardmc Fiili retn ciber-: Rusa sim + suk- Yardmc Fiili bank sukparali suktlgramma suk- (bir-) Rusa sim + sat- Yardmc Fiili leketa sat- (suk-) Rusa sim + bas- Yardmc Fiili piet bas- (suk-) Rusa sim + at- Yardmc Fiili korau atRusa sim + ku- Yardmc Fiili rkord kuRusa sim + kudr- Yardmc Fiili neft kudrRusa sim + uyna- Yardmc Fiili nervda uynaRusa sim + rgt- Yardmc Fiili yedre rgtkrau atukras baslletit sattamp suk- (bas-) tmpl sukar suk-

86

Rusa sim + yar- Yardmc Fiili ar yarRusa sim + syle- Yardmc Fiili r syleRusa sim + kter- Yardmc Fiili bunt kterpar kterRusa sim + eylen- Yardmc Fiili parga eylenRusa sim + bl- Yardmc Fiili graduslarga blRusa sim + tre- Yardmc Fiili stnaga treRusa sim + bldr- Yardmc Fiili protest bldrRusa sim + bilgle- Yardmc Fiili rglamnt bilgleRusa sim + lek- Yardmc Fiili amnistiyege lekRusa sim + tib- Yardmc Fiili tray tib-

87

23. Deyimlemi Birleik Fiiller7 cid babasn tantne kznnen tkerxelden kilucak yafrag kbk kaltraaun yotaga atka atlandrakl birakl kitakldan a- (yaz-) aklga kilaklga utrAllaga tapraltn taular vegde ita kravz blen tnglaavz nde botka pravz pavz sular kil- (ak-) avz tursaytavz yotp utravzdan ut eayu xzmet krsetbarlkka kilbarmakka barmak sukmaba birmeba iba kterba vat7

aga kilankka tank (bul-) arklga-buyga yrp kart sabagn ukt- (yret-) astan ut yrtastn ske kitrataman bulat kat-ab katlgp toravrayp tor- (kit-) avrlk itavz ap (karap) toravz balda-mayda bulavz kolakka citayak astnda bulayak astnda ural- (butal-) ayak cirge timeayak treayaksz-kulsz kalayu may srtazap kr- (ik-) barmak aa karaba btba eylenba katrba tzetban aa-

Deyimler, hem ekil hem kavram zellikleri bulunan kalplam szlerdir. Bu gruptaki birleik fiiller de ad ya da ad soylu bir veya birden ok kelimenin belirli ekil bilgisi kalplar iinde, bir esas fiil ile birleerek kalplamasndan olumutur. Dier birleik fiillerden onlar ayran zellikleri ekil kaynamas yannda anlamca bir kalplamaya urayarak yeni bir anlatm birimine dnmeleridir. Z. Korkmaz, Trk Dili Grameri (ekil Bilgisi), TDK, Ankara, 2003, s.153.

88

baka kbal-kzli bulbazar yasa- (kor-) blmemke salnbrge bin kubil bkbit pbitke berp eytbitlgn abolgank suda balk totborak sipborn aa sylebot kterp yatbozga utrtbgng kn blen yeebugaz yr- (kiyr-) bugazga bugaz (kil-) bugazga yabbunt kterburka batbusagan taptabu yatbutalp kalbuy birmebkse kiyrbrene arkl br krcan atcan bircan rcan isebn alcan krcan satcan tirge bat- (t-)

can tirler kcan kaya kuyarga blmecavaplktan kacefa ik- (kr-) cgn ckke kitrcehennemge ciberclgn kort- (sur-) cn au kcencal kuptar- (gar-) cn kcnn garcp zerlk te xel kalmacerexetke toz sipcid babasna citcil isken yaka aucilbegey cibercilkesn kimrcilkesnde tatcil-yagr tidrmecir astna (kuynna) krcir tigne krrdey bulcir-kk btrp zlecitdi ts alab kbnge ukmar (ksek) kterelern yolkerep kiterep torlpereme kitrenlp kitraga kalirkank alokp agar-

89

y buauanna tibk eynedan aldanga kmdann sat- (tarat-, gar-) dau kubar- (kter-) dilbgen buaytdilbgen z kulna aldnya kuptardnyadan kit- (t-, ki-) dnyaga kilduga blen pen apdrt kz bilen kt buat ke (arkaga) yab poe-bavra krte brler ulaelle km bul-, elle kmlenne blen koy kazne stnde (utr-) eeklk leke cl krtke pen salp (abp) yrtlk letten alp tke salevn yangan (k) kbk yrfatixa alfatixa birgam ikgamelden gargark bul-

gauga kubar- (kter-, gar-) gaybet sat- (eyne-) gaypszge gargazap iktrgybret alg-zg kuptark-mk it- (kil-) tansz kalzg kuptar- (kter-) igtibarga alige-yge kilik aga arasnda adaik ayagn br kunka tkik kulsz kalik kzi drt bul-: ikmek-toz bilen karlail arasna kril totilek soraganda ilek birilham aliman kitriman satiman(n) uktin ige kuyipi rtipke kil- (kr-) iptelkke alirk alirn tleirn tursaytirge k- (bar-) is akln alism kter-

90

iske-aga kiliske-oska krmeiste totisten k- (gar-) ik tupsasn trit kunitek kisp ci yamait-mayda yzixaxa(y) kiliyerde totiza ikiza iktrkabr kazkalem tibretkan kaynatkan kostrkan ylatkan yotkanat astna alkanatn kayrkanga toz salkara-kar kilkl stnde torkul stlekuldan kilkuln sorakkke kterkkrek bilen kar torkkrek kakkkrek kiyrklege kbk yrklege tklege tr-

klegede kalklegede kaldrkmr itkl akl bulkl rkl kalkl krlkl tkl yatkl yomarklden kkl krklge kilklge salklge yatkln trnakrke kbk kabarnkz aldnda totkz alkz almakz beylenkz bukz buyakz de armakz karas kbk saklakz salkz tkkz totkzden tkzn aletit satlegnet uk-

91

lem-mim eytmema kilmatem totmayda yzmesxere bulmeekat ikmeydan totmyk astnnan ylmay- (kl-) mige s- (sp kal-) mihrban kilmixnet ik- (kr-) muna krtnek stne basni kz bilen krnigz kornigz salnogt salol ban k itotp aloyatka kaloyatka kaldroytk salnn alstn bul- (tor-) sten yzsyn alstne baspar salpep itprak at- (tala-) praktikaga krtrasxodka garretke krt- (kitr-, sal-)

rexette yzsabn kbg orsabn suna utrtsagz bulsak astna alsaklap kalsalma savtna mnp tsanduga bulp sayrasanga al- (sana-, suk-) savt-saba altratsnkka sltasizmemke salsorau alstnaga tresu kbk su yazsugan satsugan su sursul ayag blen torsul alsz kretrsz tidrtmeszden kalsznde torszge kilik astna alhret al- (kazan-) taban maylataban yalataban yaltrattaklan ittakmaza sattal bg aat-

92

talag tatamak atamak kiltamak yalga-, tamak yalgap altamak yrttamakka ta bultamakka ta bulp utr- (kadal-) tamrna balta apta(ga) kalta(ga) kaldrtap kiltarakan krtarakan sanap yattasma tllenta (talar) kztav byrnnen ktavka kiltayak aatayak aattg dnyaga ciber- (olaktr-) tegeregen aategermeke tayak tgtgrmen tartr-: (tart-) tgrmenne su koyteharet sntl altl blen tgrmen kor- (tartr-) tl beylen- (krmeklen-) tl onda tortl ozayttl tidrtl totlktlden tme-

tl avzna symatl blen ko tottl iltl tlge yokmateleke kzdrtlenp altlnnen tartp sylettlge altlge krtlge kiltelinke tot- (yala-) tl-t kuzgatmatem krtrnak astnnan kr zletrnak blen de iyrttrmetrnak krsettigenek kbk yabtigz gomr ittik tortimrn kzunda suktirsne symatirsnnen garday bultik umanga kymege utrttokm bozltokm kortokmn korttormka atormka ktormoz yasatotkan cirden sndrtoyak su tozakka lek- (t-) tbep kara-

93

t tllentkrgn (tkrklern) yottkrklep btrtlk may srt-; tlk ulpasn tp bana utrttpsz arbaga (anaga) utrtpsz arbaga (anaga) utrtts alts birts birmets bozts ka- (kit-) ts kr- (kun-) tke krttn bulp ottn tav tottrtymeden dye yasatufrak tarttumagan balaga bik yasa(klmek tk-) tumagan tayn biln sndrtupka tottuty ko tottuzandayn tubalday ittuzga yazmagann syletbes kkke titmgekn tau itt kiyrtek yaarttzmszlk blen ktu tb cltu tbnde gne yrtuay kil-

utka krosin siputka-suga krutl tabaga bastrutn-sun kiuttan alp suga saluyanmas yokga taluyga um- (bat-) uyga kal- (tal-) uynga al al- (kaytar-) gzn mgznnen lektrgi it- (kr-) kesne baslm yoks blen yoklalp yoklardek orte krnz digennde torvak iletken ile- (uzdr-, tker-) vatp-sndrp/vatp-cimrp sylevayga almavaym ikvegdede torxelden tayxelden taydrxerf tanxerfke yabp yatxesret ikxesret ut yotxetr ualxetr kalxetr kaldrxetrde kal-

94

xetrde kaldrxetrn krxeyr knne kalxeyr-fatyxa birxyal dingzde yzxyalga umxu kilyakorda toryakt kn krsetmeyala yakyalg yulga kr- (kit-) yalt-yolt karan- (kara-) yaagna mnp tyaraga toz sipyart cann alyavzlk le- (it-) yax sz blen iske alyazm koagna talayazu tanyede ayryel uram ayrak bul- (tor-) yodrk aa- (al-) yodrkka irk biryok bazarna kityok simrtyok tuydryoldzlar tur kil-

yomgak yasayomgakn ualtyomgakn st- (i-) yomp kalyozakta totyk bolp toryregne kryrek itn aa- (tala-) yrek yanyz sun tkyzn yrtyzge berp eytyzge kara yagyukka garyukka kyul kisyul krsetyul tyuldan yaz- (k-) yulga kzar-intizar bulzeherl klzexmet ikzk kuptarzihn taral- (ual-) zihnge alzurdan kup- (kter-)

SONU Kazan Tatar Trkesi ve ona ok yakn olan Bakurt Trkesi, Karaay-Balkar, Kumuk; Nogay, Kazak, Karakalpak; Krgz Trkesi ile birlikte Trk dilinin Kuzey-Bat koluna, yani Kpak grubuna giren eski ve kkl Trk yaz dilinin bir koludur. Tatar Trkesi, Ukraynaya bal Krm zerk Cumhuriyetinde, Rusya Federasyonu iinde yer alan Tataristanda, yine ayn federasyonun iinde bulunan Bakurdistanda ve bata Moskova ile St. Petersburg olmak zere Rusyann muhtelif ehirlerinde; ayrca Japonya, Finlandiya ve ABD bata olmak zere dnyann deiik lkelerinde yerlemi olan Tatar Trkleri tarafndan kullanlmaktadr. Tataristan zerk Cumhuriyetinde Rusa ile birlikte resm devlet dili olarak kullanlan Tatar Trkesi, dnya genelinde yaklak on milyon kii tarafndan konuulmaktadr. Tatar Trkleri, dil-Ural Blgesi ve Krm bata olmak zere ok geni bir corafyaya yaylan bir Trk boyudur. Tatar isminin menei ile ilgili farkl grler mevcuttur. Trkenin ilk yazl kaynaklar olan Orhun Abidelerinde be kez geen Tatar ismi ile veya in yllklarnda rastlanan ve Tatar ismine karlk geldii kabul edilen ta-ta, da-da ismi ile bugnk Tatarlarn kastedilmedii dnlmektedir. Bu almada, bir Trk boyunun ad olduu bilinen Tatar isminin, Zekiyevde ifadesini bulduu gibi, balangtan beri bir etnonim olarak kullanld grne varlmtr. Ancak, Zekiyevden farkl olarak bu etnonimin farkl dnemlerde farkl boy ya da boylar nitelendirdii ve gnmz Tatarlar iin bu kullanmn ok yeni olduu, bu Trk boyuna Tatar isminin Ruslar tarafndan verilmi olduu sonucuna ulalmtr. Bu tezde Tatar Trkesinde birleik fiillerin ele aln ile ilgili ksmda, tarih sre iinde Tatar Trkesinde birleik fiilleri konu alan almalara deinilmi ve bu almalar iinden ulalabilenlerden alntlar ve deerlendirmeler yaplmtr. Bu balamda, Claus Schnig tarafndan yazlan Hilfsverben im Tatarischen adl eserde yer alan yardmc fiiller gsterilmi, Nicholas Poppe tarafndan yazlan Tatar Manuel adl eserde geen birleik fiillerle ilgili ksm incelenmitir. Ayrca, birleik fiillerle ilgili olarak en geni alma

96

olan M. Z. Zekiyevin Tatar Grammatikas I adl eserinden yararlanlmtr. Mukayeseli bir bak as gelitirmek ve deerlendirme yapabilmek gayesi ile eserdeki Kuma Figller (Birleik Fiiler) blm esas alnmtr. Trkiye Trkesinde birleik fiillerle ilgili yaplan almalar da incelenmi, M. Kaya Bilgegil, N. Haceminolu, Leyl Karahan, Zeynep Korkmaz vb. gibi limlerin eserlerinden istifade edilmitir. Trkiye Trkesinde birleik fiillerle ilgili olarak Zeynep Korkmazn Trkiye Trkesi Grameri (ekil Bilgisi) adl eserinden de geni lde yararlanlmtr. Bunlardan baka, yararlanlan kaynaklar ksmnda ismi geen kimi yksek lisans tezlerinden de istifade edilmitir. almann ana unsuru olan ikinci blmnde Tatarca-Trke Szlkten alnan ve incelenen birleik fiillere ynelik bir tasnif almas yaplmtr. Tasnif almas neticesinde birleik fiillerle ilgili olarak aadaki ana balklar tespit edilmi ve bu balklar altnda genel deerlendirmeler yaplmtr. Yap bakmndan birleik fiiller ele alndnda kurucu unsurlar bakmndan deerlendirilen birleik fiillerin isim + yardmc fiil ve fiil + yardmc fiil olmak zere iki temel yap ile kurulduu belirlenmitir. Bu yaplardan kan alt balklar yardmc fiilin eklendii isim veya fiil unsurlarnn aldklar ekler ve bulunduklar yaplar itibar ile eitlilik arz ettii grlmtr. Ana hatlar ile bu balk ve alt balklar u ekildedir: Yap Bakmndan Birleik Fiiller Kurucu Unsurlar Bakmndan Birleik Fiiller sim + Yardmc Fiil Kalbnda Olanlar [sim + ()] + Yardmc Fiil [(sim + -, -; -u, -; -n, -n, -un, -n)] + Yardmc Fiil [(sim + -a, -e; -ga, -ge; -ka, -ke)] + Yardmc Fiil [(sim + -de, -da; -te, -ta)] + Yardmc Fiil [(sim + -den, -dan; -ten, -tan; -nen, -nan)] + Yardmc Fiil [Sfat Tamlamas + (Hal Eki)] + Yardmc Fiil snad Grubu + Yardmc Fiil Belirtme Grubu + Yardmc Fiil

97

Ynelme Grubu + Yardmc Fiil Bulunma Grubu + Yardmc Fiil Ayrlma Grubu + Yardmc Fiil Edat Grubu + Yardmc Fiil [(sim + Bala)]+Yardmc Fiil (10) kilemelerle Kurulan Birleik Fiiller Fiil + Yardmc Fiil (Fiil1 + Fiil2) (Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + Yardmc Fiil (Fiil + -a/-e Zarf Fiil Eki) + Yardmc Fiil (Fiil + -mi/-mie Zarf Fiil Eki) + kal- Yardmc Fiili Tasnif almas esnasnda, yap bakmndan birleik fiiller incelenirken ilk ana balk olan kurucu unsurlar bakmndan deerlendirilen birleik fiillerle ilgili alt balklarda, rnek says beten ok olan balklar iin sadece beer rnek verilmi, rnek says bein altnda olanlar iin ise bu rneklerin tamam baln altna konulmutur. Ancak fiil1 + fiil2 yapsnda olan blmlerde ve fiil + zarf fiil yapsnda kurulan birleik fiillerle ilgili ksmlarda szlkte geen tm rnekler verilmitir. Bu tablo, zellikle yardmc fiilin gsterdii eitlilik itibar ile elemanlarn kurucu unsurlarnn nitelii bakmndan birleik fiillerin tekrar ele alnmasn gerektirmitir. Bu balkta da isim + yardmc fiil ve fiil + yardmc fiil yapsndaki birleik fiiller yardmc fiiline gre ayrca rneklenerek listelenmitir. Burada isim + yardmc fiil kalbnda 253, fiil + yardmc fiil kalbnda ise 66 adet farkl yardmc fiil kullanlmtr. Yardmc fiillerin isim veya fiille kullanlna bakldnda, hem isimle hem fiille kullanlanlarn 56 adet olduu grld. Kurucu unsurlar ile yardmc fiiline gre birleik fiiller incelenirken isimlerin hangi yardmc fiillerle birlikte kullanldklar zerinde durulmu ve bu hususla ilgili rnekler de balklarn altna konulmutur. Yardmc fiilin birleik fiillerde hem yap hem anlam bakmndan kurucu unsur olarak etkisi ayrt edicidir. Bu noktadan hareketle yardmc fiiller ayr bir balkta ele alnmtr. Bu balk altnda da yardmc fiillerin kendi anlamlarnn dnda baka bir

98

anlama gelecek ekilde kullanlabildii grlmtr. Bu anlamda yaplan tespitlere gre bir yardmc fiil en ok on dokuz, en az bir farkl anlamda kullanlabilmektedir. Tatar Trkesinde kullanlan birleik fiillerde bulunan yardmc fiil unsurunun Trkiye Trkesinde olduu gibi kendi anlam dnda baka anlamlar stlenebildii grlmtr. Ayn kelimeye birden ok anlam ykleme/ok anlamllk olaynn Tatar Trkesinde de geni ekilde yer bulduu grlmtr. Kendi esas anlamnn dnda yeni anlamlara karlk gelecek ekilde kullanld tespit edilen Tatarca-Trke Szlkteki yardmc fiillerin tamam bu baln altna konulmutur (Ek 2). Benzer ekilde, Kazan-Tatar Trkesindeki bir birleik fiil yapsnn yine Trkiye Trkesinde olduu gibi ve Trkiye Trkesine aktarlrken isimden fiil yapan -le/-la eki ile tretilmi fiillerin tercih edilebildii grlmtr. isim + yardmc fiil kalbnda grlen bu durumda, Trkiye Trkesinde olduu gibi gerek alnt kelimelerle gerek Tatar Trkesine has kelimelerle kurulan birleiklerin varl grlmtr. Alnt kelimelerle kurulan birleik fiillerle ilgili incelemelerde, szlkte geen tm rnekler bu baln altna konulmutur. Alnt kelimelerle ilgili incelemeler yaplrken Arapa, Farsa ve dier yabanc dillerden alnan kelimeler darda tutulmu ve sadece Rus dilinden alnan kelimeler deerlendirilmitir. Seilen fiillerin deerlendirilmesi neticesi, Rus dilinden isimler alnarak Tatar Trkesine ait bir yardmc fiille birlikte birleik fiiller kurulabildii grlmtr. Rusa isim + yardmc fiil kalbndaki birleik fiiller yardmc fiil esasnda listelenmitir. Burada, sadece yaln halde Rusa bir ismin deil, Tatar Trkesine ait isimden isim yapma eki (pirat-lk it-) veya hal eki alan (arenda-ga al-) Rusa kelimlerin de yine bir Tatar Trkesi yardmc fiili ile birlikte birleik fiil kurabildii grlmtr. Bu ekilde 114 tane yaln halde Rusa isim + yardmc fiil, 20 tane Rusa isim + ynelme hli eki + yardmc fiil, 9 tane Rusa isim + isimden isim yapma eki + yardmc fiil, 5 adet Rusa isim + belirtme hli eki + yardmc fiil, 3 adet Rusa isim + bulunma hli eki + yardmc fiil, 1 adet Rusa isim + ayrlma hli eki + yardmc fiil ve 1 adet de Rusa isim + Tatarca isim + bulunma hli eki + yardmc fiil kalbnda birleik fiil olmak zere toplam 115 adet birleik fiil tespit edilmitir.

99

Konuma dilinde yaygn olan Rus dilinden alnma mastar ve Tatarca yardmc fiil yardm ile kurulan birleik fiil tipine, edeb dilde bu yapya yer verilmedii iin olsa gerek, szlkte de rastlanmamtr. Deyimlemi birleik fiillerle ilgili blmde, szlkte geen ve tam olarak deyim zellii gsteren birleik fiiller ele alnm ve tespit edilen 573 rnein hepsi bu balk altnda verilmitir. Deyimlemi birleik fiillerin iki, ya da daha fazla geden oluabildii grlm, ancak szlkte geen deyimlemi birleik fiiller verilirken bu ekilde bir ayrma gidilmemitir. Tatar Trkesinde birleik fiillerle ilgili bu tabloya bakldnda, birleik fiillerin, sz varlnda gerek i ve hareket isimleri gerek kalp szler retiminde dilin trl imknlarn kullanma bakmndan byk bir ileklik tad ve yanstt sylenebilir. Tatar Trkesinde kullanlan birleik fiillerin hem kurucu unsur hem de anlam deitirici ge olarak kullanl saysal deerlendirmelerle ayrca ele alnabilir. Bu almada Schnig (Ek 3), Poppe (Ek 4), Zekiyev (Ek 5), Ganiyev (Ek 6) ve Demircinin almalarndan hareketle yardmc fiillerin ilevi, ayrca dikkate alnmtr. Bu balamda, sz konusu bilim adamlarnn almalarnda verilen yardmc fiiller ile bunlarn dnda kalan ve bu szlkten belirlenen yardmc fiiller (Ek 7) de bir araya getirilerek bir liste olarak sunulmaya deer grlmtr. Bylece Tatar Trkesinde kullanlan ve etkinliine yukarda deinilen yardmc fiillerin bir arada grnmesi salanmaya allmtr. Szlkte, birleik fiil retiminde kullanlan 332 tane yardmc fiil tespit edilmitir. Bu yardmc fiillerin kullanl saysna bal olarak alnan grafik Ek 7de verilmitir. Sz konusu yardmc fiillerden it- yardmc fiili 235 defa olmak zere en ok kullanlan yardmc fiil olarak grlmektedir. Bu yardmc fiillerden 155 tanesi bir rnekle temsil ediliyordu. Kullanm skln ifade eden grafikte (bk. Ek 7) btn yardmc fiillerin dalm vardr. Bir kez kullanm manidar grlmeyerek bunlarn dnda kalan 177 yardmc fiilin oran (Ek 8) ayrca ele alnm; bylece en oktan en aza dalm ve dolays ile birleik fiil retimine en elverili yardmc fiiller belirlenmeye allmtr.

100

almann sonunda, hem yararlanclarn tezi daha iyi anlayabilmeleri ve hem de Tatar Trkesi ile ilgilenenler iin bir bavuru kayna olmas amacyla, Tatarca-Trke Szlkte yer alan birleik fiillerin tamam verilmitir (bk. Ek 1). Tatar Trkesinde birleik fiiller, gerek yap ve anlam zellikleri gerek kullanllar bakmndan zengin bir anlatm imkn, ifade kalb olarak dikkat ekmektedir. Trk lehelerinin tek tek dil birimleri zerinde yaplacak ayrntl almalar; karlatrmal almalara, byk Trk Dili Gramerinin hazrlanmasna ve Trkenin tarihi srete geirdii gelime ve deimeleri sz varl zerinden kaynana balamaya vesile olacaktr.

YARARLANILAN KAYNAKLAR a. Kitaplar AKAR, Ali BATTAL, Gabdlbari BURAN, Ahmet ALKAYA, Ercan CAFEROLU, Ahmet ERGN, Muharrem : ada Trk Leheleri, Aka Yaynlar, Ankara, 1999. : Trk Kavimleri, Enderun Kitabevi, stanbul, 1988. : Orhun Abideleri, 31. Bask, Boazii Yaynlar, stanbul, 1994. FEXRETDNOV, R. G. : Tatar Xalk hem Tatarstan Tarix, Kazan Megarif Neriyat, Kazan, 1996. HACIEMNOLU, N. : En Eski Trkeden ada Trk ivelerine Kadar Trk Dilinde Yap Bakmndan Fiiller, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1992. KAYDAROV, A. T. ORAZOV, M. : Trklk Bilgisine Giri, (akt. Vahit Trk), Birleik Yaynclk, stanbul, 1999. KARAHAN, Leyl : Trkede Sz Dizimi, Aka Yaynlar, Ankara, 2005. : Trk Dili Tarihi, tken Neriyat, stanbul, 2006. : Kazan Trkiler, Tatarstan Kitap Neriyat, Kazan, 1996.

102

KORKMAZ, Zeynep

: Trkiye Trkesi Grameri (ekil Bilgisi), TDK Yaynlar, Ankara, 2003.

MERCAN, ihabtdin

: Mstefadl-Exbar Fi Exvali Kazan ve Bolgar, Tatarstan Kitap Neriyat, Kazan, 1989.

NASKAL, Emine Grsoy

: Trk Dnyas Gramer Terimleri Klavuzu, TDK Yaynlar, Ankara, 1997.

NER, Mustafa ZKAN, Mustafa vd.

: Bugnk Kpak Trkesi, TDK Yaynlar, Ankara, 1998. : Yksek retimde Trk Dili Yazl ve Szl Anlatm, Filiz Kitabevi, stanbul, 2001.

ZKAN, Nevzat POPPE, Nicholas

: Trk Dilinin Yurtlar, Aka Yaynlar, Ankara, 2002. : Tatar Manuel (Descriptive Grammar and Texts with a Tatar-English Glossary), Indiana University Publications, 1963.

SCHNG, Claus

: Hilfsverben im Tatarischen, Franz Steiner Verlag GMBH, Wiesbaden, 1984.

ZEKYEV, M. Z.

: Trki-Tatar Etnogenez, Fikir Neriyat, Kazan; nsan Neriyat, Meske, 1998. : Tatar Grammatikas I, nsan Meske, Fikir Kazan, 1998.

103

b. Makaleler ve Bildiriler AKSOY, . A. : Ataszleri, Deyimler, TDAY Belleten 1962, Ankara, 1988. HATTOR, Shir : Trk Dilleri Arasnda Tatarcann Yeri, Bilimsel Bildiriler 1972, TDK Yaynlar, A Basmevi, Ankara, 1975. ZKAN, Fatma : Yirminci Yzylda Tatar iiri, Trk Dili Dergisi (Trkiye Dndaki ada Trk iiri zel Says), TDK Yaynlar, Ankara, 1996. SCHAMLOGLU, Uli : Trk Dillerinde Yardmc Fiiller Sorunu, Uluslararas Trk Dili Kongresi 1988, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yaynlar, Ankara, 1996. c. Szlkler ERCLASUN, A. B. vd. : Karlatrmal Trk Leheleri Szl I, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1991. GANYEV, Fuat : Tatara-Trke Szlk (Tatarca-Trke Szlk), nsan Neriyat, Kazan-Meske, 1997. : Trke-Tatara Szlk (Trke-Tatarca Szlk), nsan Yaynevi, Kazan-Meske, 1998. MAHMUD, Kagarl : Divanu Lgatit-Trk, (ev. Sekin Erdi vd), Kabalc Yaynevi, stanbul, 2005.

104

MUSTAFAYEV, E. M. E. ERBNN, V. G : Russko-Turetskiy Slovar (Rusa-Trke Byk Szlk), Russkiy Yazk Moskva; Multilingual, Tpkbasm, stanbul, 1996. SROTNA, T. A. : Sovremenny Anglo-Russkiy Russko-Angliyskiy Slovar, BAO-Press Ripol Klassik, Moskva, 2005. Trke Szlk, TDK Yaynlar, Ankara, 2005. d. Tezler DEMRC, Kerim : Descriptive Verbs in Kazakh, University of Wisconsin, Madison, 2003. LEK, Glnaz : Trkiye Trkesi ile Kazak Trkesinde Birleik Fiil ve Fonksiyonlar, Dokuz Eyll niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits, Ortaretim Sosyal Alanlar Eitimi ABD, TDE retmenlii, zmir, 2001. KERMOLU, Caner : Tatar Trkesinde Cmle, Ege niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Leheleri ABD, zmir, 2001. SEYLAN, Ali : Trkede Birleik Fiiller, Sosyal Bilimler Enstits, Yeni TD ABD, stanbul, 1997. TRKER, Hayrullah : Sovyet Sonras Kazan-Tatar Trkesi ile Trkiye Trkesinin Sz Dizimi Farkllklar, Sakarya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, TDE ABD, Sakarya, 2003.

105

e. nternet http://www.turkey.mid.ru/hakk_t02.html (11.02.2007).

Ek : 1 TATARCA-TRKE SZLKTE YER ALAN BRLEK FLLER A avaz bir-: ses ver- (s.16) avz a-: iftar et- (s.18) avz ap kal-: mahrum kal- (s.18) avz ap (karap) tor-: hibir ey yapma- (s.18) avz balda-mayda bul-: iyi eyler yap-(s.18) avz blen tngla-: az ile dinle- (s.18) avz da ama-: hibir sz deme- (s.18) avz da ar- (atrma-): hibir sz verme-(s.18) avz yr-: manasz yere gl- (s.18) avz it-: tadna bak- (s.18) avz yot-: kendi istei ile hibir ey syleme- (s.18) avz yotp utr-: az kapatp otur- (s.18) avz p-: az yan- (mecaz anlamda) (s.18) avz sular kil- (ak-): itahlan- (s.18) avz tursayt-: surat as- (s.18) avz ayka-: ok konu- (s.18) avz nde botka pr-: aka syleme-, telffuzu bozuk ol- (s.18) avzga karat-: aza baktr- (s.18) avzdan ut e-: sert ve ok syle- (s.18) avzn yge l-: hibir ey yememee mecbur ol-, a kal- (s.18) avz kolakka cit-: az kulaklarna var-, srt- (s.18) avrayp tor- (kit-): uykulu ol- (s.19) avrlk it-: arlk et- (s.19) aga atka atlandr-: aldat- (s.19) aga atka atlanp kal-: aldan- (s.19) azap kr- (ik-): azap gr- (ek-) (s.21)

107

azat it-: kurtar- (s.22) arkn kymlda-: ok yava ilerle- (s.23) aka suk-: para bas- (s.24) akl bir-: akl ver-, ret- (s.24) akl kit-: akl bandan git- (s.24) akl sat-: akl sat- (s.24) aklga kil-: akla gel- (s.25) aklga utr-: akl baa gel- (s.25) akldan a- (yaz-): akl batan git- (s.25) akldan yazdr-: delirt-, ldrt- (s.25) al birme-: ne geir- (s.25) aldan kal-: (yemek iin) ok ol- (s.25) alga sr-: ne sr- (s.26) alga k-: ne k- (s.26) alga ciber-: ilerlet- (s.26) alda bar-: nde git- (s.26) alda yr-: nde yr- (s.26) aldan kr-: nceden gr- (s.26) aldm-birdim yasa-: aldm verdim yap- (nikhta) (s.26) aldn k-: yen- (sporda) (s.26) Allaga tapr-: Allaha smarla- (s.26) altn taular vegde it-: altn dalar vaad et-, ok eyler vaad etmek ama sznde durma- (s.27) amnistiyege lek-: affa ura- (s.28) ant boz-: ant boz- (s.29) ant -: ant i- (s.29) ankka tank (bul-): hazra kon- (s.29) aptrata kal-: aknlk iinde kal- (s.30) ara boz- (buta-): ara boz- (s.30) ara sun- (salknay-): ara sou- (s.30) araga al-: araya al- (s.30) araga kr-: araya gir- (s.30) araga ksl- (tgl-): araya zorla gir- (s.30)

108

arendaga al-: kirala- (s.31) arzanga t-: ucuza gel- (s.31) arkanda tot-: bala- (s.31) arkl t-: aykr d-, kesinlikle kar ol- (s.31) arkl k-: aykr ge- (s.31) arklga s- (ceyl-): genile- (s.31) arklga-buyga yrp k-: her yeri ge-/gr- (s.31) artna tip-: arkaya tep-, reddet- (s. 32) artnnan yr-: ardndan git- (s. 32) art sabagn ukt- (yret-): ders ver-, ceza ver- (s. 32) arttan t-: tkip et- (s. 32) artgn klan-: kt davran- (s.32) ar kamla-: yldrm d-, imek ak- (s.33) astna sal- (suk-): altna sal- (s.33) astna sz-: altn iz- (s.33) astn ske kitr-: altn stne getir- (s.33) aslamga sal-: faize koy- (s.33) asrarga al-: (bir kimseyi, ocuu) himayesine al-, evlt edin- (s.33) asta kaldr-: altta brak- (s.33) astan ut yrt-: gizlice tahrik et- (s.33) at k-: ad k- (s.34) ataman bul-: ete ba ol- (s.35) atamanlk it-: bakanlk et- (s.35) atlgp tor-: ok istekli ol- (s.35) at-ab k-: kt hreti k- (s.35) au kor-: av yap- (s.36) ax vax it-: ah vah et- (s.36) aa t-: biraz akla- (s.36) ap sal-: aa kar- (s.36) au al-: acsn kar- (s.37) au kabar- (kayna-, ta-): ok hiddetlen- (s.37) aun yot-: acsn, fkesini yut- (s.37) aa- i-: ye- i- (s.37)

109

alama krt-: gbre serp- (s.38) ap kit-: haddinden ar ol- (s.38) ayu may srt-: akna evir-, bana i a- (s.38) ayu xzmet krset-: iyi amala kt i yap- (s.38) ayak astnda bul-: ayak altnda ol- (s.38) ayak astnda ural- (butal-): gereksiz yere dola- (s.38) ayak cirge time-: ok abuk yr- (s.38) ayak basma-: ayak ek- (s.38) ayak suz-: l- (s.38) ayak tartma-: ayaklar geri geri git- (s.38) ayak tre-: ayak dire- (s.38) ayak al-: ayak el- (s.38) ayakka ygl-: ayak p- (s.38) ayaktan yk-: kkten yk- (s.39) ayak kuln beyle-: el ayan bala- (s.39) ayaksz-kulsz kal-: elsiz ayaksz kal- (s.39) a bul-: dn-, anla-, hatrla- (s.39) a kr-: akl bana gel- (s.39) aga kil-: uuru yerine gel- (s.39) anan yaz-: uurunu kaybet- (s.39) ah it-: ah et- (s.40) ah or-: ok ah et- (s.40) ah-vah it- (kil-): ok ah vah et- (gel-) (s.40) B bagana kbk katp kal-: odun gibi dur- (s.41) bazar kterl-: pazar, kymeti, otoritesi yksel- (s.41) bazar t-: pazar, kymeti, otoritesi d- (s.41) bazar yasa- (kor-): her kafadan bir ses kar- (s.41) balaga uz-: gebe ol- (s.42) balavz sk-: sessiz ala- (hkr-) (s.42) balig bul-: rte er- (s.43)

110

bank suk-: kt oyuncusu para kazan- (s.43) bank tot-: kt tut- (s.44) bankrot bul-: ifls et- (s.44) bar it-: var et- (s.44) mnp bar-: k- (mes. daa) (s.44) yaxlanp bar-: gittike iyile- (s.44) ukp bar-: her zaman oku- (s.44) barp kayt-: gidip gel- (s.44) barp k-: varp k- (s.44) barp cit-: varp yet- (s.44) barlkka kil-: ortaya k- (s.44) barlkka kitr-: ortaya kar- (s.44) barmak aa kara-: (bir eye) gz yum- (s.44) barmakka barmak sukma-: parmak kmldatma- (s.44) basp al-: ele geir-, istil et- (s.45) basp gar-: neret- (s.45) basm yasa-: bask yap- (s.45) batrp al-: batrp al- (s.45) batrlk it-: cesaret (cret) et- (s.46) ba i-: ba e- (s.46) ban aa-: yok et- (s.46) ba bt-: felkete ura- (s.46) ba birme-: ba eme- (s.46) ba vat-: bir meselenin zm ile ilgili ok dn-; kafa tle- (s.46) ba katr-: ba kartr- (kafa kartr-) (s.46) ba tart-: ba ek-; reddet- (s.46) ba kter-: isyan et- (s.46) ba tzet-: biraz iki ile sarholuun mahmurluunu at- (s.46) ba tn-: ba yorul- (s.46) ba eylen-: ba dn- (s.46) ba cit-: akl er- (s.46) baka kit-: bana vur- (s.46) baak gar- (ciber-): baak kar- (s.46)

111

baka k-: baa k-; ailesinden ayrl- (s.46) bal-kzli bul-: evlen- (s.47) blmemke saln-: kendini bilmezlie vur- (s.48) br tabaktan aa-: bir tabaktan ye- (s.48) brge bin ku-: bire bin kat-, mbala et-, abart- (s.48) bilge tayan-: elini beline koy- (s.51) bil(n) bu-: kuan- (s.51) bil bk-: bel bk- (s.51) bilg sal-: iaret koy- (s.51) bilemde yr-: gez-, volta at- (s.51) bit p-: utan- (s.52) bitke berp eyt-: yze vur- (s.52) bitlk ki-: pee tak- (s.52) bitlgn a-: maskesini dr- (s.52) boz kuzgal-: buz akmaya bala- (s.53) boz suk-: don vur- (s.53) bozga utrt-: aldat- (s.53) bolgank suda balk tot-: bulank suda balk avla- (s.54) boltlap tor-: bulutlanp ge- (s.54) bombaga tot-: bomabaya tut- (s.54) borp al-: burup al- (s.54) borp krtr-: burup sok- (s.54) borp ciber-: geri dndr-, kabul etme- (s.54) borgalan- srgalan-: dneklik et- (s.55) borak sip-: ilgi ekici szler syle- (s.55) borlp kara-: dnp bak- (s.55) born aa syle-: ak syleme- (s.55) bot kterp yat-: yan gelip yat- (s.56) buga eylendr-: buhara evir- (s.57) buga eylen-: buhara evril- (s.57) bugaz yr- (kiyr-): boaz yrt- (ger-) (s.57) bugazga yab-: grtlana yap- (s.57) bugazga bugaz (kil-): boaz boaza gel- (s.57)

112

buy birme-: tb olma- (s.57) buy cit-: by-, rte er-(kzlar hakknda); bir eyi almaya imkn ol- (s.57) buyga uz-: hmile ol- (s.57) bulp k-: tesadfen ol-, denk gel- (s.58) bullk it-: yardm et- (s.58) bullk krset-: yardm gster- (s.58) bunt kter-: isyan et-, ba kaldr- (s.58) buran tuzdr-: frtna estir- (s.58) burka al-: borcuna al-, bor olarak al- (s.59) burka bir-: bor ver- (s.59) burka bat-: borca bat- (s.59) busagan tapta-: eik andr- (s.59) butalp yr-: ayak altnda dola- (s.59) butalp kal-: a-, ar- (s.59) bux it-: kt diye d- (s.59) bu yat-: isiz ol-; faydasz ol- (s.59) bu itme-: cretsiz koyma- (s.59) buka kitme-: boa gitme- (s.59) buyan- yasan-: ar sslenip giyin- (s.60) beyden kn-: ipten kurtul- (s.61) beylenke kr-: balant yap- (s.61) beylen tot-: balanty devam ettir- (s.61) beyrem it-: bayram et- (s.61) bexil bul-: hellle-, raz ol- (s.62) beye bir-: deer ver- (s.63) beyes t-: deeri d- (s.63) beyes kterl-: deeri art- (s.63) beyan it-: beyan et-, akla- (s.63) bgl- sgl-: eilip bkl- (s.63) byrge tayan-: elini beline koy- (s.63) br yalga-: (aa) a yap- (s.63) btrp al-: yakasna yap- (s.64) bgng kn blen yee-: gnn gn et- (s.64)

113

bkse kiyr-: gs kabart- (s.65) blnp k-: ayrl- (s.65) blek it-: hediye et-, armaan et- (s.65) brs ula-: ksmeti ayana gel- (s.65) brene arkl br kr-: bilgilik tasla- (s.66) V vaym ik-: kayg ek- (s.67) vaz ki-: vazge-, cay- (s.67) vayga alma-: kayglanma- (s.67) vak iletken ile- (uzdr-, tker-): kln krk yararak incele- (s.67) vaklap sat-: ufaklayp sat-, perakende sat- (s.67) vakt uzdr-: vakit geir- (s.68) vatp al-: bozup al-, krp al- (bir parasn) (s.68) vatp-sndrp (vatp-cimrp) syle-: ban gzn yararak konu- (dili) (s.68) vafat bul-: vefat et- (s.69) vlast banda tor-: hkimiyet banda dur- (s.69) vegde bir-: sz ver- (s.70) vegde it-: vaad et-, sz ver- (s.70) vegdede tor-: sznde dur- (s.70) veyran bul-: harap ol-, viran ol- (s.70) veyran it-: harap et, viran et- (s.70) vekalet bir-: veklet ver- (s.70) vesvese sal- (tarat-): vesvese sal- (yap-) (s.71) vesvesege t-: vesveseye d- (s.71) G gadet it-: det edin- (s.72) gadetke kr-: dete gir- (s.72) gayp it-: ayp say- (s.72) gaybn a-: tehir et- (aybn) (s.72)

114

gayp tak- (tala-): sula-, aypla- (s.72) gaypszge gar-: akla- (s.73) gazap kr- (ik-): azap gr- (ek-) (s.73) gazap iktr-: azap ektir- (s.73) gaybet sat- (eyne-): dedikodu yap- (s.73) gayret kr-: gayreti gel-, gayretlen- (s.73) gayret or- (e-): cesurluk tasla- (s.73) gayretn igr- (kaytar-): ilgi, sevgi ve istei azalmasna sebep ol- (s.73) gam ik-: gam ek- (s.74) gamel kl-: din amel yap- (s.74) gamelge a-: gerekle- (s.74) gamelden gar-: yrrlkten kaldr- (s.74) garantiya bir-: garanti ver- (s.74) gark bul-: suda boul-; ok fazla ie vb. bat-, gml- (s.75) gauga kubar- (kter-, gar-): kavga kopar- (kaldr-, kar-) (s.75) gafu it-: affet- (s.75) gafu tn-: af dile- (s.75) gayk bul-: k ol- (s.75) gayk it-: k et- (s.75) gaciz it-: ciz et- (s.75) gaciz bul-: ciz ol- (s.75) gacepke kal-: tereddtte kal- (s.75) gozr it-: rica et- (s.77) gomr it- (kir-, sr-): mr yaa- (s.77) gomr uzdr- (tker-): mr geir- (s.77) gospitalge sal-: hastaneye yatr- (s.78) graduslarga bl-: derecelere bl- (s.78) grim sal-: makyaj yap- (s.78) gybadet kl-: ibadet et- (s.79) gybret al-: ibret al- (s.79) gyk tot-: ak ek-, kara sevdaya tutul- (s.79) gep sat- (or-, suk-): gereksiz yere konu- (s.79) gede den turayt-: gvdeyi dorult- (s.79)

115

gb atla- (atla-): yayk yay-, bikekle- (s.79) gj kil-: grlt yap- (s.80) glt it-: parla- (s.80) glt ittr-: (oday vb.) aydnlat- (s.80) gman it-: dn-, tahmin et-, sezinle- (s.80) gmbert it-: ses kararak suya d- (s.80) gnah kl-: gnah ile- (s.80) gnahl bul-: gnahl ol- (s.80) gr kil-: sevinle konumaya bala- (s.80) gr-gr kil-: kuur- (gvercin); sevinle konu- (klar) (s.80) grlep ak-: grleyip ak- (s.81) grlep tor-: grlt yapmaya devam et- (s.81) grlep yee-: gvercinler gibi yaa-, pek iyi yaa- (s.81) grsldep ygl-: gmbedek d- (ykl-) (s.81) grge krt-: mezara sok-, ac ektir- (s.81) D dan al-: ad san kazan-, an al- (s.82) danga km-: hrete bo- (s.82) dann sat- (tarat-, gar-): ktle-, adn kar- (s.82) dau kubar- (kter-): dava kopar- (kar-) (s.82) daulap al-: kavga ile al- (s.82) daulap yr-: kavgala- (devaml olarak) (s.82) dejur tor-: nbet tut- (s.83) dekretka gar-: doum iznine kar- (s.83) dr-dr it- (kaltra-, kil-): tir tir et- (s.84) drt it-: irkil- (s.84) diagnoz koy-: tehis koy- (s.85) divanaga sab- (saln-): divane gibi ol-, kendini divane yerine koy- (s.85) dikkat it- (bir-): dikkat et- (s.85) dilbgen buayt-: dizginleri salver- (s.85) dilbgen z kulna al-: idareyi kendi eline al- (s.85)

116

dimlk it-: araclk et- (s.86) din tot-: din vecibeleri yerine getir- (s.86) direktorlk it-: direktrlk yap- (s.86) dirijyorlk it-: orkestra ynet- (s.86) doman bul-: dman ol- (s.87) doman kr-: dman gr- (bil-, say-) (s.87) domanlk it-: dmanlk et- (s.87) du it-: grlt yap- (s.88) du kil- (kubar-, kter-): grlt yap- (kopar-, kar-) (s.88) duga blen pen ap-: sama sapan, mnsz ekilde konu- (s.88) duar it-: duar et- (s.89) devam it-: devam et- (s.89) devam ittr-: devam ettir- (s.89) degva it- (kl-): dava et- (kl-) (s.89) ders bir-: ders ver- (s.90) dert bir-: dert ver- (s.90) dert sn-: dert sn- (s.90) dertn sndr-: derdini sndr- (s.90) derecege kter-: dereceye ykselt- (s.90) derecesn tr-: derecesini indir-, derecesini dr- (s.90) demi kal-: karlk verme- (s.90) dbrdi bala-: gmbrt bala- (s.90) dbrdep al-: oyna- (s.90) dbrdetip yee-: debdebe ile yaa- (s.90) dnya giz-: dnya gez- (s.91) dnya kuptar-: tela dr-, ayaa kaldr- (s.91) dnyaga kil-: dnyaya gel-, do- (s.91) dnyadan kit- (t-, ki-): l- (s.91) drsn syle-: dorusunu syle- (s.91) drs(ke) k-: doru k- (s.91) drslep kuy-: tasdik et- (s.91) drslep k-: ayarla- (s.91) drt kz blen kt-: ok bekle-, drt gzle bekle- (s.92)

117

Y(E) yglp u-: ok verimli ol- (s.93) yger kit-: halsiz d- (s.93) yl kil- (kil-): yl iyi gel- (s.93) ylap ciber-: birden alamaya bala- (s.93) ylt-ylt it- (kil-): prl prl et- (s.94) yltr yltr kil-: prl prl ol- (s.94) yrak bul- (tor-): uzak dur-; anlama- (s.94) yraktan kr-: ileriyi gr- (s.94) J jaloba bir-: ikyet et- (s.96) jirebe sal-: kura ek- (s.96) jonglrlk it-: hokkabazlk et- (s.96) ju it-: korkudan irkil-, zonkla- (s.96) Z zakladka sal-: rehine ver- (koy-) (s.97) zamanga yaraklatr-: zamana uygunlatr- (s.97) zar bul-: skntya ura- (s.98) zar yla-: ok ala- (s.98) zar-intizar bul-: ok muhta ol-; zl- (s.98) zaya bul-, zaya(ga) kit-: bo ol-, boa git- (s.98) zir-zber kil-: alt st ol- (s.99) zihn yrt-: dn-, zihin yor- (s.99) zihn taral- (ual-): zihni dal- (dmle-) (s.99) zihnge al-: zihne al-, akla yerletir- (s.99) zurga kit-: apra- (s.99) zurga ciber-: apratr- (s.99)

118

zurdan kup- (kter-): 1. dozunu kar-; 2. nem vererek hazrlan- (s.99) zk kup-: (hep birden) grlt kopar- (s.99) zk kuptar-: grlt kopart- (s.99) zr zr it-: fr fr dn- (s.99) zr zr eylen-: fr fr dn- (s.99) zyan it-: zarar ver- (s.99) zyan kr-: ziyan gr- (s.99) zyan sal-: ziyan ver- (s.99) zexmet ik-: zahmet ek- (s.100) zexmet kagl- (ti-): hastalk ge- (s.100) zeherl ylmay-: zehirli glmse- (s.100) zeherl iskert-: istihzal syle- (s.100) zeherl kl-: kinci gzler ile bakarak gl- (s.100) ige kil- (kit-): iyiye gel- (git-) (s.101) iglk krset-: iyilik gster- (s.101) ign ik-: ekin ek- (s.101) ig-ig krnme-: ucu buca grnme- (s.101) iglan it-: iln et- (s.101) igtibar it- (br-): dikkat et- (ver-) (s.101) igtibar krset-: dikkat gster-, hrmet et- (s.101) igtibarga al-: dikkate al- (s.101) igtibarsz kaldr-: dikkatsiz brak-; aldrma- (s.101) ige-yge kil-: nasihat kabul et- (s.102) idare it-: idare et- (s.102) iza ik-: eza ek- (s.102) iza iktr-: eza ektir- (s.102) izvst krt-: kirele- (s.102) izlp yokla-: derin uyu- (s.103) izmesn iz-: (kimse) dv- (s.103) ik aga arasnda ada-: ik aa arasnda yolunu kaybet-, kolay a-(s.103)

119

ik ayagn br kunka tk-: iki ayan bir pabuca sok- (s.103) ik de uylama-: hi dnme- (s.103) ik kulsz kal-: yardmsz kal- (s.103) ik kz drt bul-: iki gz drt ol- (s.103) ik syle()me-: iki syleme-, bir defa syle- (s.103) ikmek-toz blen karla-: ekmek tuz ile karla- (s.104) ikrar it-: kabul ve tasdik et- (s.104) il giz-: memleketler gez- (s.105) il arasna kr-: ele gne kar- (s.105) il ayr- (or-): (ar iin) oulla- (s.105) il tot-: oul arlar tut- (s.105) iltp tala-: uzak yere alp at- (s.105) iltifatsz kaldr-: iltifatsz brak- (s.106) ilek ile-: elek ele- (s.106) ilek aa tker-: elekten geir- (s.106) ilek soraganda ilek bir-: elek sorana aa kova ver-, sorulara baka cevap ver(s.106) iles-miles kil-: anormal hareket et- (s.106) iles-mileslen-: hayl gr- (s.106) ilham al-: ilham al- (s.106) ilham bir-: ilham ver- (s.106) im imle-: tedavi et- (s.106) im tap-: tedavi bul- (s.106) imam tor-: imam ol- (s.106) iman kitr-: kelime-i ehadet getir-, mslman ol- (s.106) iman ktme-: iman bekleme- (s.106) iman sat-: iman sat- (s.106) iman(n) ukt-: hala-, azarla- (s.107) imana tle-: kendine verilen arazi iin vergi de- (s.107) imza sal-: imza et- (s.107) iminlkte yee-: emniyet iinde yaa- (s.107) imtihan bir- (tot-): imtihan ver- (et-) (s.107) im-tom it-: kocakar ilc ile tedavi et- (s.107)

120

inkyar it-: inkr et- (s.108) inkyarn inkyar it-: inkr inkr et- (s.108) instruktsiye bir-: talimat ver- (s.108) informatsiya yasa-: bilgi ver- (s.109) ipke kil- (kr-): dzene gir-; uysal ol- (s.109) ipke kitr-: uygunlatr- (s.109) ipi rt-: ekmek rt-, bo kal-, bo dur- (s.109) ipi rlgne mnp t-: azna vur- (s.109) iptelkke al-: evlen- (s.110) irge k- (bar-): evlen- (kadn) (s.110) irk al-: hrriyete kavu- (s.110) irk bir- (kuy-): imkn ver- (s.110) irksz it-: zorla-, mecbur et- (s.110) irn kymldat-: hibir ey syleme- (s.110) irn tle-: sus- (s.110) irn tursayt-: dudak bk-, gnl kal- (s.110) irkn sula-: rahat solun- (s.111) irkn yee-: refah iinde yaa- (s.111) is kr-: 1. kokulanmaya bala-; 2.bula er- (s.112) is ti-: (gaz vb. ile) zehirlen- (s.112) isn isne-: kokusunu al- (s.112) is kit-: hayret et- (s.112) iske al-: an- (s.112) iske t-: hatra gel- (s.112) iske tir-: hatra getir- (s.112) iste tot-: hatrda tut- (s.112) isten k- (gar-): hatrdan k- (kar-) (s.112) is cy-: kendine gel- (s.112) isten yaz-: kendisinden ge- (s.112) is akln al-: akllara durgunluk ver- (s.112) iske-aga kil-: akl bana gel- (s.112) isbat it-: ispat et- (s.112) ism kter-: haksza ad k- (s.112)

121

iske-oska krme-: aklndan bile geme- (s.113) israf it-: israf et- (s.113) isepke al-: hesaba al- (s.114) isepni z-: hesab kapat- (s.114) isepten gar-: hesaptan kar- (s.114) iseb krnme-: hesab grnme- (s.114) isebn yugalt-: saysn kaybet- (s.114) isep it- (yrt-): plnla-, tasarla- (s.114) isep kor- (tot-): hesapla-, tasarla- (s.114) it s- (r-): ur k-, et bit-, yara kapan- (s.114) it kun-: etlen- (s.114) itk bas-: kee izme yap- (s.115) it-mayda yz-: ette yada yz- (s.115) itek kisp ci yama-: etek kesip yen yama-; bir yerden alp dier yerdeki a kapa(s.115) ixaxa(y) kil-: kahkaha at- (s.115) ixtiyarna kuy-: kendisine brak- (s.115) i kil-: denk gel- (s.116) iare it-: iaret et- (s.116) ik tupsasn tr-: eik andr- (s.116) itmi kal-: vaktinde iitme-, duyma- (s.116) iye bul-: sahip ol- (s.117) iyek biyt-: ene oynat-; yemek ye- (s.117) iyerde tot-: at hazr et- (s.117) icat it-: icat et- (s.117) ictihat it-: gayret et-, al- (s.117) in ige kuy-: omuzu omuza koy- (s.117) Y yognt yasa-: tesir et- (s.119) yodrk aa- (al-): yumruk ye- (al-) (s.119) yodrkka irk bir-: yumrua imkn ver-, dv- (s.119)

122

yozakta tot-: kilit stne kilit vur-, kilitle- (s.119) yoklap al-: biraz uyu-, uyukla- (s.119) yoklap kal-: 1. uykuya kal-; 2. ge kal-, mahrum kal- (s.119) yok tuydr-: doyuncaya kadar uyu- (s.119) yok bazarna kit-: uyu- (s.119) yok simrt-: uykuyu imanlat-, ok uyu- (s.119) yoldz atl-: yldz a-, kay- (s.120) yoldzlar tur kil-: yldz bar- (s.120) yomp kal-: 1. (suu, noksan) gizle-; 2. kendinde sakla- (s.120) yomarlanp bt-: tostoparlak ol-, buruturul- (s.120) yomgak yasa-: sonulandr-, bala- (s.120) yomgakn st- (i-): dm z- (s.120) yomgakn ualt-: dm artr- (s.120) yomgakn on yugalt- (yer-): yuman ucunu gizle- (s.120) yomaklk krset-: yumuaklk gster- (s.121) yomrka sal-: yumurtla- (s.121) yom t-: (birine) ii d- (s.121) yon uayna (yatna) sypa-: oka- (s.121) yort kara-, yort kt-: evin maietini temin et-, ev bak- (s.122) yort-cirsz kal-: yersiz yurtsuz kal- (s.122) yzn yrt-: yzn yrt- (s.123) yz sun tk-: yz suyu dk- (s.123) yzge berp eyt-: yze vur- (s.123) yzge kara yag-: yzne kara al- (s.123) yzn a-: akla- (s.123) yzn kzart-: yzn kzart- (s.123) yzn kaytar-: kesici leti ktletir- (s.123) yzge-yz ora-: yz yze karla- (s.123) yk buat-: yk boalt- (s.123) yk bolp tor-: yk ol- (s.123) ykke uz- (kal-): gebe kal- (s.123) yrtp al-: (at) gezdir- (s.124) yregne kr-: canna de- (s.124)

123

yrek basl- (tn-): yrek serinle- (s.124) yrek itn aa- (tala-): yreini dala- (s.124) yrek kak-: yrek vur- (arp-) (s.124) yrek yan-: yrek yan- (s.124) K kabalaga kr-: angaryaya gir- (s.125) kabr kaz-: bir kimseyi lme srkle- (s.126) kabrge krt-: lme gtr- (s.126) kabul bul-: kabul ol- (s.126) kabul it-: kabul et- (s.126) kabrgasn sana-: vur-, dv- (s.126) kak- suk-: itip kak-, incit- (s.127) kazp al-: kazp bul- (s.129) kazp gar-: kazp kar- (s.129) kaygga tr-: kaygya dr- (s.129) kaygn urtakla-: derdini payla-, dert ortakl et- (s.129) kaytp kit-: eve dn- (s.130) kaytp t-: anszn dn- (s.130) kaklanp utr-: kaklp kal- (s.130) kalku itp krset-: bir tarafn ayrp daha iyi gster- (s.131) kalkp k-: ortaya k- (s.131) kaltrap tor-: titre- (devaml) (s.132) kalem tibret-: kalem oynat- (s.132) kama tot-: elbise yakasna, eteklerine ve brke su samuru krk geir- (s.132) kan ber- (sau-): kzar- (s.133) kan ylat-: kan alat- (s.134) kan yot-: kan yut-, derde ura- (s.134) kan kaynat-: fkelendir-, kzdr- (s.134) kan kat-: merhametsiz ol- (s.134) kan kostr-: kan kustur- (s.134) kan -: kan i-, kan em- (s.134)

124

kanga toz sal-: yaraya tuz bas- (s.134) kanat astna al-: kanat altna al- (s.134) kanatn kayr-: kolunu kanadn kurut- (s.134) sulu kaplan-: soluu dur-, l- (s.136) karap str-: bakp byt- (s.137) kara-kar kil-: kar karya gel- (s.137) karar it-: karar et- (yap-) (s.138) karmak sal-: olta at- (s.139) karmakka kap-: oltay yut-, aldan- (s.139) karu kaytar-: karlk ver- (s.140) kar al-: karla- (s.140) kar kuy-: kar koy- (s.140) kar kil-: kar gel- (s.140) kar tor-: kendisini kar koy- (s.140) kar k-: kar k- (s.140) karn a-: karn a- (s.141) kaury gar-: ty kar- (ku vb.) (s.143) ka cimr-: ka at- (s.143) kagrp yr-: yersiz yurtsuz gez- (s.144) klt-klt it-: tk tk et- (s.145) krt krt it-: krt krt et- (s.146) krfk te kakma-: gz krpma-, hi uyuma- (s.146) ksege suk-: keseye dokun-, pahal ol- (s.146) kt-kt kl-: kkr kkr (kikir kikir) gl- (s.146) k bul-: adam ol- (s.147) k it-: adam et- (s.147) k kulna kal-: adamn stne kal- (s.147) kiyn- yasan-: giyinip kuanmak ve taklarn tak- (s.148) kiz tor-: nbet tut- (s.148) kikrign indr-: kibirlenmesini ortadan kaldr- (s.148) eyte kil-: syleyegel- (s.148) kim kr-: kem gr- (s.149) kim-xur bul-: noksan ve hakir ol- (s.150)

125

kipken balkka eylen-: kuru bala evril-, zayfla- (s.151) kir bir-: geri ver- (s.151) kir kak-: reddet- (s.151) kir kaytar-: geri ver- (s.151) kir kayt-: niyetinden vb. dn-, geri dn- (s.151) kir i-: geri evir-, engel ol- (s.151) kirge kit-: geri git- (s.151) kirte kor-: engel koy- (s.151) kirte sikr-: kaidelere uyma-, boz- (s.151) kirtege kr-: kaidelere gir- (s.151) kirteden k-: kanundan ayrl-; snrlar dna k- (s.151) kiregn al-: cezasn al- (s.151) kiregn bir-: cezasn ver- (s.151) kiremet gar-: bir ktlk kar- (s.152) kitrp gar-: ortaya kar- (s.153) kitrp tre-: getirip daya- (s.153) ki bul-: akam ol- (s.154) kiyege bar-: gveyiye git- (s.154) kiyege bir-: gveyiye ver- (s.154) kiyeden kayt-: gveyiden ayrl-, boan- (s.154) kie bir-: akl ver-, tavsiye et- (s.154) kie it-: grp konu- (s.155) klassifikatsiya yasa-: snflandr-, tasnif et- (s.155) koylp t-: kaskat kesilip kal- (s.156) koyrk bolga-: kuyruk salla-, yaltaklan- (s.156) koyrkta bar- (syrel-): geri kal-, kuyrukta kal- (s.156) koyrgn ks-: kuyruunu ks-, kork- (s.157) kolak(ka) kirt-: kulana kpe et- (s.157) kolak itn aa- (kimr-): bann etini ye- (s.157) kolak kak-: kaybet-, sahip olama- (s.157) kolak sal-: dikkatle dinle- (s.157) kolak sast-: kulak art- (s.157) kolak torgz-: dikkat ek- (s.157)

126

kolak(lar) re tor-: kulak dikmek (s.157) kolakka da lme-: kulaa koyma- (s.157) kolakka yat-: kulaa uygun gelmek (s.157) kola salp yz-: kula atp yzmek (s.157) kolalap yz-: kulalayp yzmek (s.157) kollkka tr-: kle etmek (s.158) komga utr-: apa otur- (s.159) komnan arkan i-: ipe un sermek (s.159) kom koyl-: ihtiyarla-, hibir ey yapma-, gszlemek (s.159) komandalk it-: komut etmek (s.159) komandirlk it-: komutanlk etmek (s.159) komaau it-: engellemek, mni ol- (s.159) komaaulk it-: engel ol- (s.159) koral kter-: isyan etmek, silh gstermek, tehdit etmek (s.166) korban bul-: kurban ol- (s.166) korban it-: kurban etmek (s.166) korsak a-: ack- (s.167) korsak str-: karn bytmek, semirmek, imanla-, gbeklenmek (s.167) kort t-: kurt sar-, kurt remek (s.167) kortklk it-: asalaklk etmek (s.167) korau at-: ember at- (s.167) kor kal-: mahrum kal- (s.168) kor tot-: sk tut- (s.168) kot o-: korkudan can k- (s.169) kot koy-: put yap- (s.169) kotk sal-: tahrik etmek, tahrik edici davran- (s.169) koak ceyp kar al-: kucak ap karla- (s.169) kredit bir-: tahsisat vermek (s.170) kualap gar-: kovalayp kar- (s.171) kualap ciber-: kovalayp gndermek (s.171) kul kuy-: 1. imzala-; 2. rzaln bildirmek (s.173) kul kter-: el kaldr- (s.173) kul sal-: 1. el koy-; 2. sarkntlk etmek (s.173)

127

kul stle-: gereksiz grmek (s.173) kul suz-: el uzat- (s.173) kul al-: el rp-, alkla- (s.173) kulga al-: ele al-, yakala- (s.173) kulga tr-: ele drmek, kendine mal etmek (s.173) kuldan kil-: elden gelmek (s.173) kul uyna-: parman kartr- (s.173) kuln sora-: evlenme teklif etmek (s.173) kunak it-: misafir etmek (s.174) kurkuga t-: korkuya dmek (s.175) ku it-: e, ift etmek; yanna ko- (s.176) kumalk it-: elik etmek (s.177) kdrp zle-: her yeri gezip ara- (s.178) kz bag-: kz bak- (s.179) kz ozat-: gelin gndermek (s.179) kz sora-: kz istemek (s.179) kz urla-: kz kar- (s.179) kzp al-: iki imek, sarho ol- (s.179) kzar- buzar-: kzar-, bozar- (s.179) kzarn- brtn-: kzarp bozar- (s.179) kzlkka al-: kz evltlk al- (s.179) kzl kamt kidr-: (hayvan iin) kesmek (s.180) kzl cp bulp suzl-: sk sk tekrarlan- (s.180) kybat alma-: dvd iin para alma- (s.181) kl da kymldatma-: kln bile kprdatma- (s.182) kl abata kidr-: kl pabu giydirmek, aldat- (s.182) kl stnde tor-: kl stnde dur- (s.182) kln krkka yar-: kl krka yar- (s.182) kln irtp kara-: kln kartrp bak-, (hlini) yokla- (s.182) krau t-: kra dmek (s.183) krau at-: topu at- (s.184) krn (kz blen) kara-: yan gz ile bak- (s.185) kska tot-: ksa tut-, ksalt- (s.185)

128

ksrklap gar-: bastrp kar- (s.185) ktkldap tor-: bir ii yapmaa hazr olduunu defalarca bildirmek (s.186) kx it-: kesmek, ldrmek (s.186) kkrp uku-: yksek sesle oku- (s.187) kyas it-: karlatr- (s.188) kebn kuy-: nikhla- (s.188) keyf a-: keyiflenmek (s.188) keyf sr-: keyif srmek (s.188) keyf ik-: keyif ekmek (s.188) kekr kaynga tret-: eri kayna dayat-, aldatp gitmek (s.189) kesp it-: kesp etmek, kazan- (s.190) kef it-: kefetmek (s.190) kece kaldr-: oyunda yenmek (s.190) ky kyle-: makam ile seslenmek (s.191) ky kit-: dzeni bozul- (s.191) kyge sal-: tertip etmek, dzenlemek (s.191) kyme komga trel-: gemi karaya otur-, apa otur- (s.192) klkge kaldr-: gln vaziyete sok- (s.192) klkge ciber-: ciddiyetten uzaklatr- (s.192) kn bozl-: hava bozul- (s.193) kn it-: yaa- (s.193) kn kir-: gn geirmek (s.193) kn krsetme-: gn gstermemek (s.193) kn kr-: gn grmek (s.193) krkke trel-: snra dikilmek, hibir imkn olma- (s.194) k tk-: g sarfetmek (s.195) kten tay-: halsizlemek (s.195) kz bu-: gz bala- (s.197) kz ks-: gz at-, gz krp- (s.197) kz aldnda tot-: gz nnde tut- (s.197) kz alma-: gzn alama- (s.197) kz al-: karlkl bak- (s.197) kz de arma-: gz atrma- (s.197)

129

kz buya-: gz boya- (s.197) kz beylen-: gz grmeyecek hle gelmek, hava karar- (s.197) kz karas kbk sakla-: gzbebei gibi sakla- (s.197) kz sal-: 1. gz at-; 2. gz koy- (s.197) kz tk-: gz dikmek (s.197) kz ti-: gz demek (s.197) kz tot-: gzaltnda tut- (s.197) kz t-: gzn tut- (s.197) kz cit-: gz yetmek (s.197) kzge berl- (talan-): gze arp- (s.197) kzden kir-: gzden geirmek (s.197) kzden t-: gzden dmek, otoritesini kaybetmek (s.197) kzn a-: gzn a- (s.198) kk kkre-: gk grlemek (s.198) kkke kter-: ge kar- (s.198) kkten t-: gkten dmek (s.199) kkrek blen kar tor-: gs germek(s.199) kkrek kak-: gs kabart-, byklenmek (s.199) kkrek kiyr-: gs kabart-, kibirlenmek (s.199) klege kbk yr-: glge gibi yrmek (s.200) klege tr-: glge drmek (s.200) klege t-: glge dmek (s.200) klegede kaldr-: glgede brak- (s.200) klegede kal-: glgede kal- (s.200) kmr yandr-: odun kmr yap- (s.200) kmr it-: yok etmek, kl etmek (s.200) krke kbk kabarn-: hindi gibi kabar- (s.202) krezelk it-: falclk etmek (s.203) kterlp berl-: ok kz- (s.203) krp utrt-: fidan bir yerden baka bir yere dikmek (s.203) krp yalga-: fidan, aa ala- (s.203) krp yaz-: kopya etmek (s.203) kl a-: gnl a- (s.204)

130

kl bul-: gnl ol-, kanaat etmek (s.204) kl yomar-: gnl yumua- (s.204) kl kal-: gnl kal- (s.204) kl krl-: gnl krl- (s.204) kl sun-: gnl sou- (s.204) kl t-: gnl dmek, meraklan- (s.204) kl r-: gnl erimek (s.204) kl yat-: gnl yat- (s.204) kl cit-: gnl yetmek (s.204) klge kil-: gnle gelmek (s.204) klge sal-: hatrnda kaldr- (s.204) klge yat-: gnle yat- (s.204) klden k-: gnlden k- (s.204) kln kr- (tap-): gnln kazan- (s.204) kln bas-: gnln ferahlandr- (s.204) kl kr-: gnln kr- (s.204) kln trna-: gnln trmala- (s.204) L laf or-: ok vnmek, mbala etmek (s.205) legnet or-: lnete ura- (s.208) legnet uk-: lnet oku- (s.208) leketa sat- (suk-): alm sat- (vur-) (s.209) lemke tart-: kay ekmek, iin en ar tarafn yklenip yrtmek (s.209) lem-mim eytme-: hibir ey dememek (s.209) lex bul-: sarholuktan sz- (s.209) letit sat-: dedikodu etmek (s.209) M may atla-: ya kar- (s.210) may yaz-: ya ayr- (s.210)

131

mayda yz-: yada yzmek, ok zengin ol- (s.210) maksat it-: maksat etmek (s.211) mal it-: hayvan iyice yetitirmek (s.211) mal krt-: hayvan ala topla- (s.212) manyovr yasa-: manevra yap- (s.212) massaj yasa-: masaj yap- (s.213) matem tot-: matem tut- (s.214) max() bir-: denemeden geememek (s.214) ma bir-: imk vermek (s.214) ma kil-: ans vur- (s.214) mnp bar-: yukar k- (s.214) mnp t-: kp inmek (s.214) mi tn-: ba dnmek (s.215) mige s- (sp kal-): beyne sinmek (sinip kal-) (s.215) mixnet ik- (kr-): mihnet ekmek (grmek) (s.217) mi yak-: soba yak- (s.217) mielep cik-: yedekleyip ko- (s.217) mihrban kil-: iyilii dokun- (s.217) moxtac bul-: muhta ol- (s.218) moxtaclkka t-: muhta vaziyete dmek (s.218) muynga asln-: boynuna sarl- (s.218) muynak ki-: mec. boyuna tasma tak- (s.218) muna kr-: hamamda ykan- (s.219) muna krt-: yka-, azarla- (s.219) myk astnnan ylmay- (kl-): byk altndan glmek, glmsemek (s.219) mykka ura- (orna-): hatrna al- (s.219) mltklap alp bar-: silh altnda yrtmek (s.219) megkul kr-: makul grmek (s.220) meglm it-: malum etmek (s.220) megne bir-: mn vermek (s.220) meydan tot-: meydana hkim ol- (s.220) meydanga kil-: meydana gelmek, ortaya k- (s.220) mertke kit-: uyku hastalna girmek (s.221)

132

merxemet it-: merhamet etmek (s.221) mesxere bul-: rezil ol- (s.221) metelp kit- (t-): takla atp gitmek, dmek (s.221) metelk at-: bir defa takla at-, perende at- (s.221) mexrm bul- (kal-): mahrum ol- (kal-) (s.221) mexrm it-: mahrum etmek(s.221) mexebbet sun-: muhabbet sou- (s.221) me kil-: kayna- (s.222) megul bul-: megul ol- (s.222) megul it-: megul etmek (s.222) meekat ik-: meakkat ekmek (s.222) mecbr bul-: mecbur ol- (s.222) mecbr it-: mecbur etmek (s.222) mldreme it-: azna kadar doldur- (s.223) mmkinlk bir-: imkn vermek (s.223) mhr suk-: 1. mhr bas-; 2. deerini vermek, izin vermek (s.223) N nalog sal-: vergilendirmek (s.224) namaz uk-: namaz kl- (s.224) namus ku-: namus emri ile yap- (s.224) nasyp bul-: nasip ol- (s.224) nervda uyna-: sinir ile oyna-, sinirlendirmek (s.225) neft kudr-: petrol ayrtr- (s.225) ni kz blen kr-: herhangi bir durum, hareket karsnda hayrete dmek (s.226) nigz bul-: temel ol- (s.226) nigz kor-: ev temeli at-, evlenmek (s.226) nigz sal-: temel at- (s.226) nikax yaart-: nikh yenilemek (s.226) nilerge de bilme-: ne yapmay bilmemek (s.227) niyet it-: niyet etmek (s.227) nogt sal-: nohut ile fal a- (s.227)

133

nokta kuy-: nokta koy- (s.228) nomer kuy- (suk-): numara koy- (vur-) (s.228) norma kuy-: norm koy- (s.228) normaga kr-: normaya girmek (s.228) nuja kr- (ik-): sknt grmek (ekmek) (s.228) nukta kidr-: yular tak- (s.228) ngp cit-: bula erimek (s.228) nezr eyt-: adak ada- (s.229) nek stne bas-: tam stne bas- (s.229) nek sal-: nak yap- (s.229) nek uy-: nak oy- (s.229) nesyxet bir-: nasihat vermek (s.229) netice gar-: netice kar- (s.230) nefs t-: ehvet duy- (s.230) ner it-: neretmek, yaynla- (s.230) nebetke kuy-: sraya koy- (s.230) O oytk sal-: (st) mayala-, mec. fikir vermek, mec. kkrt- (s.231) ozak utr-: ok otur- (s.232) ozak tor-: uzun zaman dur- (s.232) ozakka kit-: srklenmek (s.232) ozakka suz- (tart-, ciber-): ok zaman srkletmek (mes. ii) (s.232) ozata (ozatp) bar-: uurla- (s.232) ozatp ciber-: geirip gndermek (s.232) olau yr-: yk ile uzak mesafe yrmek (s.233) olaulk it-: atl arabaclk etmek (s.233) oltan sal-: taban yap- (s.233) ol ban k it-: alakgnlllk etmek (s.233) ontp kaldr-: unutup brak- (s.234) opekunlk it-: vaslik etmek(s.234) oriyentatsiya bir-: nasihat, bilgi vermek(s.234)

134

oriyentatsiya tot-: ynelmek (s.234) otp al-: ezberleyip al-; kazan- (s.235) ottrp btr-: (oyunda) tamamen yenilmek (s.235) oxarga tr-: benzemeye al- (s.236) on oka yalga-: ucu ucuna getirmek (s.236) ona k-: tamamla- (s.236) oknnar gar-: ok iler baar-(s.236) olap k-: bir ii bitirmek (s.236) olap cik-: arka arkaya ko- (s.236) oya kor-: yuva kur- (s.237) oyalap e-: yuva ap dikmek (s.237) oyatka kaldr-: utandr- (s.237) oyatka kal-: utan- (s.237) oyatl bul-: utanl ol- (s.237) oyatl it-: utanl etmek (s.237) P parga eylen-: buhara evrilmek (s.238) par sal-: 1. buhar kar-; 2. hzlandr- (s.238) par kter-: nadasa braklan tarlay srmek (s.238) par kil-: (kz ve olan) uygun gelmek (s.238) parali suk-: felce ura- (s.238) partizanlk it-: etecilik etmek; izinsiz hareket etmek (s.239) pare pare kil-: para para ol- (s.240) patalk it-: padiahlk etmek (s.240) pen ap-: ot bimek (s.241) piratlk it-: korsanlk etmek (s.242) piet bas- (suk-): 1. mhr bas-; 2. tasdik etmek (s.243) plan kor- (tz-): plan kur- (yap-) (s.243) plomba kor- (suk-): kurun mhr ile mhrlemek (s.243) pomaktan tip- (ber-): keden tekme at- (vur-) (s.245) poaman sal-: piman etmek (s.246)

135

poaman t-: pimanlk dmek (s.246) poamanga t- (kal-): pimanla dmek (kal-) (s.246) polina sal-: vergi tayin etmek (s.246) praktikaga krt-: hayata sok- (s.246) prdsdatllk it-: bakanlk etmek (s.246) prikaz bir-: emir vermek, emretmek (s.247) provokatsiya yasa-: provokasyon kar- (s.247) prognoz yasa-: tahmin yap- (s.248) progul yasa-: ie izinsiz ara vermek (s.248) propiskaga krt-: ikamete kaydetmek (s.249) protest bldr-: protesto etmek (s.249) puf it-: pf etmek (s.250) pux it-: (hayvan iin) geirmek (s.250) pr tuz-: fke ile barp ar- (s.250) pr tuzdr-: fke ile her eyi dat-, tozut- (s. 250) pran-zaran kil-: datl- (s.250) pran-zaran kitr-: sarf etmek (s.250) prx it-: kendini tuta tuta glmek (s.250) prak at- (tala-): bhtan etmek (s.251) p it-: f etmek (s.251) p-p it-: fsl fsl etmek (s.251) p-p syle-: fsl fsl konu- (s.251) pk-pk yla-: i eke eke ala- (s.251) pyala kaynat-: cam kaynat- (s.251) pyala r-: cam flemek (s.251) peygamberlk it-: peygamberlik etmek (s.251) peyda bul-: peyda ol- (s.251) pep it-: pmek (s.251) pervay it-: terbiye etmek (s.251) perde kor-: perde koy- (s.252) periy kil- (kuzgal-): cokunla-, heyecanlan- (s.252)

136

R razvdka yasa-: asker keifte bulun- (s.253) raport bir-: rapor vermek (s.254) ras(ka) kil-: rast gelmek (s.254) rasxodka gar-: ldrmek (s.254) reviziya yasa- (tker-): revizyon (kontrol) yap-, yokla- (s.255) rglamnt bilgle-: vakti dzenlemek (s.255) rejisyorlk it-: rejisrlk etmek, ynetmenlik yap- (s.255) rzrvka kaldr-: ihtiyata brak-, yedee al- (s.255) rzrvta tot-: rezervde tut-, yedekte tut- (s.255) rzyum yasa-: zetlemek, hulsa etmek (s.256) rkvizitsiye yasa-: istimlk etmek (s.256) rklama yasa-: reklam yap- (s.256) rkomndatsiya bir-: tavsiyename vermek (s.256) rkord ku-: rekor kr- (s.256) rmont yasa- (tker-): tamir yap- (geirmek) (s.256) rptitsiya yasa-: tekrar yap-; prova yap- (s.256) rstavratsiya yasa-: eski durumuna (biimine) getirmek (s.257) r syle-: nutuk at- (s.257) riza bul-: raz ol- (s.257) rizalk bir-: razlk vermek (s.257) rizk bt- (kisl-): rzk bitmek (kesilmek); lmek (s.257) risvay bul-: rsva ol- (s.257) risvay it-: rsva etmek (s.257) rifmaga sal-: kafiye yap- (s.257) riya sat-: riya yap- (s.258) rux kter-: ruh ykseltmek (s.258) rux kteril-: ruhu ykselmek (s.258) rux t-: alak ruhlu ol-, bezgin ol- (s.258) reislk it-: reislik etmek (s.259) resmge t-: resmini ektirmek (s.259) ret bt- (kit-): imkn sona ermek (s.259)

137

ret krnme-: imkn grnmemek (s.259) ret kit- (ual-): bozul- (s.259) retn tap-: imknn bul- (s.259) retn ciber-: dzenini boz- (s.259) retke kil- (kir-): dzene girmek (s.259) retke krt- (kitr-, sal-): srasna koy- (s.259) rexmet uk-: ok teekkr etmek (s.260) rexmet eyt-: teekkr etmek (s.260) rexet tap- (ik-): ferah (rahat) ol- (s.260) rexette yz-: rahatta yzmek (s.260) rxset bir-: izin vermek (s.260) rxset it-: msaade etmek (s.260) S sabakka utr-, sabak gar-: sap bitmek (s.261) sabakka s-: sapna bymek (s.261) sabak al-: ders al- (s.261) sabak bir-: ders vermek (s.261) saban sr-: saban srmek (s.261) sabanga kr- (t-): saban srmeye bala- (s.261) sabotaj yasa-: sabotaj yap- (s.261) sabn kaynat-: sabun kaynat- (s.261) sabn kbg or-: i yapmad halde yapm gibi gstermek (s.261) sabn suna utrt-: ayann altna karpuz kabuu koy- (s.261) sabr it-: sabretmek (s.261) savt-saba altrat-: kar koca kendi arasnda kavga etmek (s.262) sagalap yr-: birini yakala- (vur-) niyetiyle arkasndan yrmek (s.262) sagalap tor-: birini yakala- niyetiyle beklemek (s.262) sagz bul-: sakz ol-, yap- (s.262) sagz eyne-: sakz inemek (s.262) sayga utr-: (gemi) karaya otur- (s.263) say(dan) yz-: bilgisi s ol- (s.263)

138

saylap al- (kuy-): semek (s.263) sayrap yee-: dosta yaa- (s.263) sak bul-: uyank ol- (s.263) sak yokla-: uyank yat- (s.263) sakta tor-: karakol beklemek, nbet tut- (s.263) sak astna al-: tutukla- (s.263) saklap kal-: kurtar- (s.263) saklap tor-: yedeklemek (s.263) saklap tot-: az az harca- (s.263) sal agz-: sal akt- (s.264) salam kstr-: methiye dzmek (s.264) salkn tidr-: souk dedirmek (s.264) salkn ti-: souk demek (vur-) (s.264) salkn ygr-: souk souk terlemek (s.264) salma savtna mnp t-: azna vur- (s.265) salm sal-: salma sal-, vergi koy- (s.265) salnp t-: salnp sark- (s.265) salyut bir-: bayramda top at- (s.265) san al-: saysn bilmek (s.265) sanga al- (sana-, suk-): sayg gstermek, say- (s.265) sanap btr-: sayp bitirmek (s.265) sanduga bulp sayra-: blbl olup tmek, gzel sylemek (s.266) sansz kal-: hareketsiz kal- (s.266) saru kaynat-: 1. mide kaynat-; 2. gnln incitmek, zmek (s.267) sar t-: sarlk hastalna yakalan- (s.267) sarf it-: sarf etmek (s.267) satp al-: satp al- (s.267) satp btr-: satp bitirmek (s.267) satp bir-: szl dalata yenmek (s.267) satu it-: ticaret etmek (s.267) sau kal-: sa kal- (s.267) safka bas-: sraya girmek (s.268) saftan gar-: sradan kar- (s.268)

139

saftan k-: sradan k- (s.268) safsata sat-: safsata sat- (s.268) sbrp tala- (gar-): sprp kar- (s.268) skrtarlk it-: sekreterlik etmek (s.269) slknp al-: oyna-, dans etmek (s.269) slktp al-: silkindirmek (bir defa) (s.269) slegey agz-: alayp dur- (s.269) sr birme-: sr vermemek (s.269) sr itp tor-: sr tut- (s.270) sr itp (eyt-): srrn sylemek (s.270) sr sy-: sr tut-, kendisine inanlr ol- (s.270) srler kil-: srda ol- (s.270) srke or-: iek tozu u- (s.270) srkege utr-: ieklerde tozla- (s.270) signal bir-: sinyal vermek (s.270) sizmemke sal-: duymazdan (sezmezden) gelmek; sezmiyormu gibi davran(s.271) sikrp mn-: srayp (sekip) binmek (s.271) sikrp tor-: srayp (sekip) dur- (s.271) sikrp t-: srayp (sekip) dmek (s.271) sikrp gar-: srayp (sekip) k- (s.271) sistemaga sal-: sisteme koy- (s.272) soklanp kara-: hayran hayran bak- (s.273) solx tz- (yasa-): bar anlamas yap- (s.274) sorau al-: sorguya ekmek (s.274) sorap bl-: soruturup renmek (s.274) sortlarga ayr-: eitlere ayr- (s.274) start al-: balan- (s.276) stnaga tre-: kuruna dizmek (s.276) su bas-: su bas- (s.277) su kayt-: su ekilmek (s.277) su kr- (koyn-): suya girmek, suda ykan- (s.277) su kterl-: su ykselmek (s.277)

140

su sip-: su serpmek (s.277) su t-: su gemek (s.277) suga bat-: suya bat-, lmek, boul- (s.277) suga kit-: su almaya gitmek (s.277) su kbk -: su gibi bilmek (oku-) (s.277) su yaz-: faydasz i ile megul ol- (s.277) sudan kor k-: sudan kuru k- (s.277) subay suk-: kazk ak-, stun dikmek (s.277) sugan sat-: konu ile ilgisiz szler sylemek (s.277) sugan su sur-: ack-, a kal- (s.277) sudyalk it-: hakemlik etmek (s.278) suka sukala-: saban ile srmek (s.278) sul ayag blen tor-: sol ayann stne kalk-; neesiz, sinirli (ol-) (s.279) sulga le-: mesai saatinde kendi hesabna ilemek (s.279) sulu al-: soluk al- (s.279) sulu kap-: nefesi tkan- (s.279) sulu taray-: nefesi daral- (s.279) sul al-: dinlenmek (s.279) sul ksl-: nefesi ksl- (s.279) sul kap-: nefesi tkan- (s.279) sul r-: canlandr- (s.279) sumala kaynat-: reine kar- (s.279) suretke t-: fotoraf ekilmek (s.280) susaun bas-: susuzluunu gidermek (s.280) suk ti-: souk demek, souk algnl ol-; tmek (s.280) suk tidr-: tmek, souk dedirmek (s.280) snga tabn-: puta tapn- (s.283) sn kat-: ta kesilmek (s.283) snp t-: krlp dmek (s.283) snau al-: imtihana al-, imtihan etmek (s. 283) sndrp al-: krp al- (s.283) snkka slta-: ehemmiyetsiz bir eyi bahane etmek (s.283) srt kabart-: srt kabart- (s.284)

141

srt sn-: dayanaktan mahrum kal- (s.284) segati suk-: saati vur-; zaman gelmek (s.284) sedep tak-: kk dme tak- (s.284) selam bir-: selm vermek (s.284) selamet sakla-: sal koru- (s.285) sexneden t-: sahneden dmek (s.285) sexrege k-: sahraya k- (s.285) seyexet it-: seyahat etmek (s.286) sede it-: ticaret yap- (s.286) secde it- (kl-): secde etmek (s.286) secdege kit-: secdeye var- (s.286) syn al-: mjdelik al-, mutuluk al- (s.286) szp kara-: szp bak- (s.286) szp al-: szp al- (s.286) sylep bir-: hepsini sylemek (s.286) sylep tala-: sylenmemesi gereken bir sz sylemek (s.286) sylep al-: syleip al- (s.287) sylep kit-: syleip gitmek, konumaya dal- (s.287) slk sal-: slk yaptr- (s.287) smsr koyl-: biyolojik enerjisi bitmek, zntden hissizlemek (sezgisizlemek) (s.287) snnetke utrt-: ocuu snnet ettirmek (s.287) srgnge ciber-: srgne gndermek (s.287) srm kap-: koku ve duman ile ba art- (s.287) srme tart-: srme (rastk) ekmek (s.288) sren sal-: alarm vermek, alarm vur- (s.288) st ayrt- (ayr-): st kaymandan ayrt- (ayr-) (s.288) st t-: st toplan- (s.288) syelne bas-: nasrna bas- (s.288) sz al-: szlemek (s.289) sz bar-: sz gemek (s.289) sz bala-: sze bala- (s.289) sz bir-: sz vermek (s.289)

142

sz kat- (ku-): konumay balat-, sz at- (s.289) sz tla-: sz dinlemek (s.289) szge kil-: aralar al- (s.289) sz brkt- (brletr-, kuy-): ifah olarak szlemek, anla- (s.289) sz yrt-: sz ta-, lf ta- (s.289) sz kaytar-: karlk vermek (s.289) sz kretr-: tart- (s.289) sz sal-: efaat ederek sz sylemek (s.289) sz tidrtme-: sz kondurma- (s.289) szden kal-: cevap verememek (bulama-) (s.289) sz te-: sz gemek (s.289) szn birme-: tartmada yenilmeyi kabul etmemek (s.289) szn sz it-: szn yerine getirmek, dediini yap- (s.289) sznde tor-: sznde dur- (s.289) T taban mayla-: taban yala- (s.291) taban omart-: ok yrmek (s.291) taban yala-: taban yala- (s.291) taban yaltrat-: ka- (s.291) tabn cey-: sofra yay- (s.291) tabmak eyt-: bilmece sylemek (s.292) tavk ktegne krt-: tavuk kmesine sok-; st makamdan alt makama tayin etmek, tenzili rtbe etmek (s.292) tav bt-: ses ksl- (s.292) tav bir-: 1. ses vermek; 2. oy vermek (s.292) tav kisl-: sesi ksl- (s.292) tav yaz-: sesi teybe al- (s.292) tavka kuy-: oylamaya koy- (s.292) tav kter- (gar-): barp ar- (s.292) tavka kil-: az dalana girmek (s.292) tav byrnnen k-: sesi karnndan k-, gurur ile sylemek (s.292)

143

tavsz-tnsz kal-: sessiz (sakin) kal- (s.292) tagan atn-: salncak sallan- (s.293) takmaza sat-: bo szler sylemek (s.293) takmak eyt-: koma sylemek (s.294) takmaklap yla-: koma gibi sz syleyerek ala- (s.294) takta yar-: tahta yar-, tomruktan tahta elde etmek (s.294) tal bg aat-: st ubuu ile dvmek (s.294) talag ta-: dala kabar-, ok fkelenmek (s.294) talak kl-: boa- (s.294) taklan it-: un ufak etmek (s.295) taklan talk-: birok defa sz tekrarlayp vurgula- (s.295) talep it-: talep etmek (s.296) tamak kr-: hafife ksrmek (s.296) tamak asra-: boaz bak- (s.296) tamak a-: karn ack- (s.296) tamak yrt-: grtlak yrt- (patlat-) (s.296) tamak kil-: iki imek istemek (s.296) tamak tuydr-: karn doyur- (s.296) tamak yalga-, tamak yalgap al-: karn gurultusunu bastr- (s.296) tamakka ta bul-, tamakka ta bulp utr- (kadal-): boaza ta gibi otur- (s.296) tamaktan kal-: yiyip imekten kesilmek (s.296) tamaktan tme-: boazdan gememek (s.296) tamaa it-: seyretmek, izlemek (s.296) tamga sal- (suk-): damga vur- (bas-) (s.296) tamr al-: mat. kk al- (s.297) tamr tart-: kasn gelmek (s.297) tamr ciber- (cey-): (bitki) kklenmek (s.297) tamr(lar)ga taral-: damarlara dal- (s.297) tamrn kort- (yolk-): damarn kurut- (yol-) (s.297) tamrna balta ap-: damarna, kkne balta vur-; ok zarar vermek (s.297) tantana it-: tantana etmek (s.297) tap tr-: leke drmek (s.298)

144

tap bul-: tam bul-, rasla- (s.298)* tap kil-: tam gelmek, ras gelmek (s.298) tapkrlap ik-: kanavie ilemek (s.298) tarakan katr-: hamambceini ldrmek (s.299) tarakan kr-: phe dmek, pheye dmek (s.299) tarakan sanap yat-: faydal i yapma- (s.299) tarmar it-: tarumar etmek, yakp yk- (s.300) tarttrp beyle-: ekip bala- (s.300) tasvir it-: tasvir etmek (s.301) tasma tllen-: dil dkmek (s.301) tasmalap e-: kordon gibi ekmek (s.301) tau u-: dadan kay- (s.302) tau aktar-, taun tauga br-: byk iler becermek (s.302) ta kil-: kendisine uygun ol- (s.302) ta cey-: ta yay- (s.302) ta (talar) kz-: ta kz-, en heyecanl a ol- (s.302) tap tor-: tap dur- (s.302) talap kit-: 1. evi, ei brakp gitmek; 2. atp gitmek (s.303) tayak aa-: dayak yemek, dvlmek (s.303) tayak aat-: dayak yedirmek, dvmek, dvdrmek (s.303) tayak tk-: takoz koy-, omak sok- (s.303) ta at-: tan at-, ufukta tan belirmek (s.304) ta szl-: tan yeri aar- (s.304) ta(ga) kaldr-: hayran brak- (s.304) ta(ga) kal-: hayran kal- (s.304) tg dnyaga ciber- (olaktr-): ldrmek (s.304) tgley-bolay kitr-: altn stne getirmek (s.304) tgrmen tartr- (tart-): itahl ol-, ok yemek (s.304) tgrmenne su koy-: dolayl yardm etmek (s.304) tz gp utr-: diz kp otur- (s.305) tz astna suk-: beklenmedik zamanda byk zarar vermek (s.305)
rasla- eklinde bir fiil Trkiye Trkesinden farkl olarak Tatar Trkesinde mevcuttur ve tasdik et-, gerekle- anlamnda kullanlmaktadr. Fuat Ganiyev vd, Tatara-Trke Szlk, nsan Neriyat, KazanMeske, 1997, s.254.
*

145

tz bunnar kaltra- (bua-): diz balar zlmek (s.305) tz k-: diz kmek (s.305) tzgnn kulga al-: dizgini ele al- (s.305) tzgnn kat (nk, kska) tot-: dizgini salam tut- (s.305) tzgnnen kn-: dizginden boan- (s.305) tzlenp utr-: diz ztnde otur- (s.305) tk-tk it-: tk tk etmek (s.305) tl al-: dili al-, konumaya bala- (s.305) tl barma-: dil varma- (s.305) tl blen tgrmen kor- (tartr-): lf ile peynir gemisi yrtmek (s.306) tl boz-: dili boz- (s.306) tl beylen- (krmeklen-): dili balan- (s.306) tl kaytar-: karlk vermek (s.306) tl ka-: sz ile vakit geirmek (s.306) tl kymldat-: dil kmldat-, oynat- (s.306) tl() (tller) kt-: 1. konuma arzusu duy-; 2. gereksiz konu- (s.306) tl ozayt-: dil uzat- (s.306) tl onda tor-: dilin ucuna gelmek (s.306) tl tidr-: sz vur-, lf arp- (s.306) tl totlk-: dili tutul- (s.306) tl arla- (omart-): dil akalar ile vakit geirmek (s.306) tl yazdr-: bask ile syletmek (s.306) tl yaz-: bask altnda sylemek, itiraf etmek (s.306) tlge al-: dile al- (s.306) tlge kr-: dile dmek (s.306) tlge kil-: 1. dile gelmek; 2. konumaya bala- (s.306) tlge saln-: kesin cevap yerine ok konu- (s.306) tlde yr-: azda dola- (s.306) tlden kal- (yaz-): az dilden kal-, artk konuma- (s.306) tlden tme-: dilden dmemek (s.306) tl avzna syma-: dili azna sma- (s.306) tl blen ko tot-: az ile ku tut- (s.306) tl tlge yokma-: dili diline yapma-, hzl konu- (s.306)

146

tl il-: dili zlmek, dili al- (s.306) tln bl-: dilini bilmek (s.306) tlnnen tartp sylet-: azndan sz ip ile ekmek (s.306) tlgramma suk- (bir-): telgraf ekmek (vermek) (s.307) tlsz kal-: dilsiz kal- (s.307) tlsz-nsz kal-: sessiz sedasz kal- (s.307) tl-t kuzgatma-: hibir ey sylememek (s.307) tlekke ir-: arzusuna erimek (s.307) tlektelk it- (krset-): dilekdelik etmek (gstermek) (s.307) tlenp al-: dilenerek al-; srar ederek al- (s.307) tnt yasa-: didik didik arayp tara- (s.308) trklk it-: yaa- (s.308) trley tuna-: ldrmeden yamala- (s.309) trsekke tayan-: dirsee dayan- (s.309) trsekn tle-: dirseini kemirmek, ok piman ol- (s.309) trelp tor- (kat-): dikilip dur- (s.309) ttkelenp bt-: didiklenip bitmek, paavra hline gelmek (s.310) ttmesn tt-: azarla-; tozunu dumanna kat- (s.310) t k-: di kar- (s.310) t agart-: srt- (s.310) t arasnnan gna eyt-: di gcrdatarak sylemek (s.310) t kayra-: di bilemek (s.310) t kama-: di kama-, dii kama- (s.310) t kort bul-: di ars ol-, musallat ol- (s.310) t ks-: diini sk- (s.310) t sndr-: di kr- (s.310) t akldat-: ok a ol- (s.310) t rjayt-: di gstermek (s.310) t k-: di k-, tecrbeli ol- (s.310) tke ti-: sinirine dokun- (s.310) tlep al-: srp al- (s.311) tlep z-: dileyip kesmek (s.311) tkege ti-: sinirine demek (s.311)

147

tken kort-: sinirini kurut- (s.311) tigz gomr it-: denk mr srmek, bir yastkta koca- (s.311) tigenek kbk yab-: yap-, takl- (s.312) tiyl kr-: gerekli grmek (s.312) tiyl beyesn bir-: kymetini vermek (s.312) tiz bul-: abuk ol-, tez ol- (s.312) tiz tot-: tez yap- (s.312) tik yr-: isiz yrmek (s.313) tik kaldrma-: cezasz brakma- (s.313) tik torma-: tek durma- (s.313) tik tor-: isiz dur- (s.313) tik yatma-: tek durma-, ilemeye devam etmek (s.313) tik yat-: isiz dur- (s.313) tilmrp sora-: yalvar- (s.314) timrn kzunda suk-: demiri tavnda dvmek (s.314) tipkelep gar-: tekmeleyip kar- (s.315) tiptrp yee-: en akrak yaa- (s.315) tirge bat-: tere bat- (s.315) tir kiptr-: terini sout-; mec. gerekenden ok dinlenmek, uzun tatil yap- (s.315) tir tk-: ter dkmek (s.315) tir ile-: deri ilemek (tabakla-) (s.315) tir ilen-: deri ypran- (s.315) tirsn tuna-: derisini yzmek (s.315) tirsnnen garday bul-: btn gayretini sarf etmek (s.315) tirsne syma-: derisine sma- (s.315) tirelep al-: evreleyip al- (s.316) tiren uyga bat-: derin dnceye dal- (s.316) tirenge kit- (kr-): derine gitmek (girmek) (s.316) tirentn (tirennen) sukala-: derin derin dnmek (s.316) titak uyna-: tek ayak stnde seksek oyna- (s.316) tit-miti uyna-: el akas yap- (s.317) tik ti-: delik delmek (s.317) tik umanga kymege utrt-: delik kaya oturt- (s.317)

148

ti kil-: denk gelmek (s.317) ti kr-: denk grmek (s.317) ti sana-: denk say-, dengi ol- (s.317) tovar almatr-: mal deitirmek (s.318) kbk toyl-: gibi duyul- (grnmek) (s.318) toz kaynat-: deniz suyundan tuz elde etmek (s.318) toz sal-: tuz koy- (s.318) tozak kor- (sal-): tuzak kur- (s.318) tozakka lek- (t-): tuzaa dmek (s.318) tokm bozl-: soyu bozul- (s.319) tokm kor-: soyu kuru- (s.319) tokmn kort-: soyunu kurut- (s.319) tol kal-: dul kal- (s.319) tomalap pr-: kapatp piirmek (s.319) tomalap kaldr-: kapatp brak- (s.319) tomau t-: nezle ol- (s.319) tomrlp talan-: kendini at- (s.319) torata bulp kat-: ta kesilmek (s.320) tormoz sal- (bir-): fren yap- (s.320) tormoz yasa-: engellemek (s.320) tormka ar-: hayata geirmek (s.320) torm kor-: aile kur- (s.321) tormka a-: hayata girmek, gereklemek (s.321) tormka k-: (kzlar iin) evlenmek (s.321) torna tepi alp kil-: (ocuk) yrmeye bala- (s.321) totp kal-: 1. tutup kal-; 2. mec. para kesmek (s.321) totp kitr-: tutup getirmek (s.321) totkan cirden sndr-: tuttuu yerden kr-; kendi dediini yaptr- (s.321) totp al-: abuk anla-, kavra- (s.321) totp aa-: tutup yemek (s.321) totam tot-: 1. tutam tut-; 2. herhangi bir sopay sra ile tutarak nbet srasn beklemek (s.322) totkarlk it(yasa-): engellik kar- (s.322)

149

toyak su -: sknt ekmek (s.323) trnirovka yasa-: idman (antrenman) yap- (s.324) tumagan balaga bik yasa- (klmek tk-): domam ocua beik yap- (gmlek dikmek) (s.324) tumagan tayn biln sndr-: domam tayn belini kr-; bir ii balamadan boz(s.324) tuzga yazmagann syle-: samala-, ipsiz sapsz eyler sylemek (s.326) tuzan kun-: toz kon- (s.326) tuzan sur-: toz al-, temizlemek (s.326) tuzan tuzdr- (kter-, gar-): toz kar- (s.326) tuzan astnda kal-: toz altnda kal-, tozlan- (s.326) tuzan ile-: tozlu yolda oraya buraya yrmek (s.326) tuzan(n) tuzdr-: ok fkelenmek (s.326) tuzanga o-: yok ol-, harap ol- (s.326) tuzandayn tubalday it-: pireyi deve yap- (s.326) tuzann kak-: 1. cezalandr-; 2. toz kaldrmasna oyna- (s.326) tuy it- (uzdr-): dn yap- (geirmek) (s.327) tuktap kal-: durup kal- (s.327) tuktap tor-: durup dur- (s.327) tuktalp tor-: aksa-, dur- (s.327) toktatp tor-: biraz durdur- (s.328) tuk-tuk it- (kil-): tak tak etmek (gelmek) (s.328) tula bas-: uha doldur- (s.328) tulgak tot-: doum arsnda vb. hastalkla dalgalan- (s.328) tupka tot-: topa tut- (s.329) tup it-: tp etmek, tp diye sekmek (s.329) tupsaga utr-: eie otur- (s.330) tupsan tr-: eik andr- (s.330) turap sal- (tala-): dman ok ldrmek (s.330) tur kil-: mecburiyetinde kal- (s.331) tur kitr-: bul-, uydur- (s.331) tur yulga sal-: doru yola koy- (s.331) turdan ber- (yar-, suktr-): aka sylemek, sert sylemek (s.331)

150

tutgp bt-: tamamen paslan- (s.331) tuty ko tot-: ele geirmek (s.331) tutrp a-: (gzn) fal ta gibi a- (s.331) tutrp kara-: ak gz ile bak- (s.331) tufrak tart-: toprak ekmek; lmek iin gelmek (s.332) tudra t-: birka dondur- (s.332)* tua t-: birka don- (s.332) tgz tot-: sktr- (s.332) tgzga kil-: aceleye gelmek (s.332) tgzlap krt-: zorla sok- (s.332) tgzlap gar-: skarak kar-, yerini al- (s.332) tlmalk it-: 1. tercmanlk etmek; 2. gereksizce anlatmaya al- (s.333) tn al-: nefes al-, soluk al- (s.333) tn bt-: nefessiz kal- (s.333) tn kap- (ks-, ksl-): sratli yryten nefesi kapan- (ksl-) (s.333) tnn kur-: nefesi kavur- (s.333) tn aldr-: dinlendirmek (s.333) tnn arttan aldr-: korkudan ses karma- (s.333) tnsz it-: hayran brak- (s.334) tnsz kal- (bul-): hayranlktan nefessiz ol- (s.334) tray tib-: bo gezmek (s.334) trma trmala-: trmk ile ilemek (s.334) trnap al-: trnaklayp al- (s.335) trnap btr-: trnak izi brak- (s.335) trnak astna (trnagna) leg-: penesine dmek (s.335) trnak astnnan kr zle-: bir kimsenin aybn bulmaya al- (s.335) trnak batr-: trnak batr-, almaya kastetmek (s.335) trnak blen de iyrttrme-: trnan bile dokundurma- (s.335) trnak krset-: di gstermek, direnmek (s.335) tr-pr kil- (it-): zrt prt gelmek (s.335)
Tatar Trkesindeki tudra t- ifadesinin karl Trkiye Trkesinde birka dondurmak eklinde verilmi olmakla birlikte Trkiye Trkesinde byle bir kullanm mevcut deildir. birka donmak ifadesinin yerine ok mek, donmak ifadeleri kullanlabilir. Tatar Trkesinde var olan tua t- ifadesi de tudra t- gibi Trkiye Trkesinde ok mek, donmak eklinde olmaldr.
*

151

tr-tr ygr-: zrt prt yrmek (s.335) tr-tr it-: yerinde durama- (s.335) trm-tragay bul- (kil-): darmadan ol- (s.335) tr- trma-: btn gcyle al- (s.336) tka k-: 1. dar k-; 2. tuvalete gitmek (s.336) tebrik it-: tebrik etmek (s.337) tegbir it-: tabir etmek (s.337) tegermeke tayak tg-: tekerine takoz (ta) koy- (s.337) tegerep kit-: tekerlenip gitmek (s.337) tegerep k-: yuvarlana yuvarlana k- (s.337) tegerep yat-: yuvarlanp yat- (s.337) tegeregen aa-: patlayncaya kadar yemek (s.337) tegeretp krt-: yuvarlata yuvarlata girdirmek (s.337) tegeretp kitr-: yuvarlata yuvarlata getirmek (s.337) tegeretp gar-: yuvarlata yuvarlata kar- (s.337) tekat it- (kitr-, tot-): takat getirmek (s.337) tekat kor-: takati tkenmek (kuru-) (s.337) tekatn kort-: takatini kurut- (s.337) tekatsz bul-: takatsiz ol- (s.337) tekdim it-: takdim etmek (s.338) tekdim yasa-: evlenmeye teklif etmek (s.338) tekdir it-: takdir etmek (s.338) telinke tot- (yala-): anak tut- (yala-) (s.338) teleke kzdr-: 1. dal paras ile srterek ate yak-; 2. gereksiz i ile megul ol(s.338) tem bir- (krt-): lezzet vermek (s.338) tem kr-:1. lezzet girmek; 2. bozul- (s.338) tem tap-: lezzet bul- (s.338) tem(n) tat-: tadna bak- (s.338) tem kit-: lezzeti gitmek (s.338) temn ciber- (kiter-): tadn kar- (s.338) temam bul-: tamam ol- (s.338) temam it-: tamam etmek (s.338)

152

temg suz-: agzllk yap- (s.339) temek kabz-: sigara yak- (s.339) temek tart-: sigara imek (s.339) ten kun-: etlenip butlan- (s.339) ten sat-: fahielik (orospuluk) yap- (s.339) tenkyt it-: tenkit etmek (s.339) tepi bas-: adm at- (s.340) tepi yr-: yrmeye bala- (s.340) tepi kit-: (ocuk vb.) birka adm at-, yrmeye bala- (s.340) tepi-tepi yr-: (ocuk) yrmeye bala- (s.340) tep-tep it-: 1. yrmek; 2. apala- (s.340) terbiye bir- (it-): terbiye vermek (etmek) (s.340) tertip sakla-: emniyeti koru- (s.340) tertip urnatr-: emniyeti koru- (s.340) tertipke kil- (kr-): tertibe gelmek (girmek) (s.341) tertipke kitr- (sal-, krt-): tertibe koy- (sok-) (s.341) tertege tib-: protesto etmek, ii boz-, dzeni boz- (s.341) terteden k-: dzenden k- (s.341) terten bor-: istikamet deitirmek (s.341) terten sndr-: kz-, hrslan- (s.341) terekky it-: terakki etmek (s.341) tercme it-: tercme etmek (s.341) tesbix tart-: tespih ekmek (s.341) textke utrt-: tahta kar- (s.342) textten tr-: tahttan indirmek (s.342) tevike sal- (tr-): tevike sal- (drmek) (s.342) tekil it-: tekil etmek (s.342) temin it-: temin etmek (s.342) tesir it-: tesir etmek (s.342) tesir kaldr-: tesir brak- (s.342) tebe it-, tebege kil-: tevbe etmek, tevbeye gelmek (s.342) tefykka kil- (utr-): edepli ve hayl ol- (s.342) tegel kil-: denk gelmek (s.343)

153

teke sal-: para koy- (s.343) teharet al-: abdest al- (s.343) teharet sn-: abdesti bozul- (s.343) tbep kara-: gz dikip bak- (s.343) tbep kil-: mahsus gelmek (s.343) tymeden dye yasa-: dmeden deve yap-, pireyi deve yap- (s.344) tkrp kara-: tkrp bak- (s.344) tkrgn (tkrklern) yot-: tkrn yut-, yemek yemek istemek (s.345) tkrklep btr-: tkre bo- (s.345) tlk may srt-; tlk ulpasn -: tilki orbas imek, aldat-, kandr- (s.345) tn uzdr- (tker-): gece geirmek (s.345) tn utr-: gece otur-, gece boyunca al- (s.345) tn k-: gece geirmek (s.345) tp bana utrt-: aldat- (s.346) tpke kit-: bat- (s.346) tpke ciber-: dibe gndermek, batr- (s.346) tpsz arbaga (anaga, kymege, umanga) utrt-: aldat- (s.347) tpsz arbaga (anaga, kymege) utr-: aldan- (s.347) trtp krset-: parmak ile gstermek (s.348) trtp ti-: drtp delmek (s.348) trtp tr-: itip drmek (s.348) trtp gar-: itip kar- (s.348) trtp ciber-: itip gndermek (s.348) ts birme-: renk vermemek (s.348) ts al-: rengini al-, eklini al- (s.348) ts bir-: 1. renk vermek, ak vermek; 2. rengi sol- (s.348) ts boz-: rengi at-, fkelenmek (s.348) ts ka- (kit-): (yznden) rengi ka- (s.348) ts kr- (kun-): rengi gelmek (s.348) tsn de krme-: yzn bile grmemek (s.348) ttn kaytar- (gar-): duman kar- (tepmek) (s.349) ttn sal-: duman sal- (s.349) ttn bulp o-: duman olup u-, yok ol- (s.349)

154

ttn tav tottr-: yerine getirilmez sz vermek (s.349) ttn ciber-: gzel szler ile aldat- (s.349) t tllen-: tatl sz sylemek (s.349) t kr-: d grmek, rya grmek (s.349) tke kr-: ryaya girmek (s.349) tbes kkke ti-: ba ge demek (s.350) tben t-: inmek (s.350) tzmszlk blen kt-: drt gzle beklemek (s.351) tlep al-: satn al- (s.351) tle tle-: vergi vermek (s.351) tmgekn tau it-: tmsei da yap-, abart- (s.351) tp it-: (ocuk) dmek, ykl- (s.351) t kiyr-: gs germek (s.351) tek yaart-: yeniden evlenmek (s.351) tekte yat-: lmeye yat- (s.351) U uynga al-: akaya al- (s.354) uynnan ay- k-: akadan ktlk k- (s.354) uzdrp ciber-: 1. aldrma-; 2. stnln gstermek (s.355) uy tot-: tasavvur etmek (s.355) uyga kal- (tal-): dnceye gelmek, hayle dal- (s.355) uyga um- (bat-): derin dnceye dal- (bat-) (s.355) uyga kil-: dnceye (tasavvura) gelmek (s.355) uyda tot-: aklda tut- (s.355) uylap kara-: dnp hayl edip beklemek (s.355) uylap tap-: kefetmek (s.355) uylap gar-: dnp kar- (s. 356) uyna it-: oyna etmek (s.356) ukras basl-: gereksiz tel bitmek (s.357) ukp k-: okuyup bitirmek (s.357) ukrga t-: ilkokula bala- (s.357)

155

ulap ciber-: ulumaya bala- (s.358) ullkka al-: vey evltla al-, oullua al- (s.358) unn tugzga eylendr-: onu dokuza evirmek, azalt- (s.358) urp cy-: hasat yap- (s.359) uraza tot-: oru tut- (s.359) urak ur-: ekin bimek (s.359) uratp syle-: sz uzatarak (dolak) sylemek (s.360) urman kis-: orman kesmek (s.360) urman utrt-: orman dikmek (s.360) urt it aa-: fkelenerek tella- (s.360) urtaga sal-: ortaya koy- (s.360) urtak tl tap-: ortak dil bul- (s.361) urtakka le-: ortaklaa ilemek (s.361) urn bir-: yer vermek (s.361) urnda le-: grevli ol- (s.361) urn tapma-: yerini bulama-, yerinde durama- (s.361) urnna kal-: bir kimsenin yerine kal- (s.361) urnnnan al-: iinden at- (kar-), vazifesinden al- (s.361) ucak yafrag kbk kaltra-: korkudan ok titremek (s.362) usal kl-: kt kt glmek, srt- (s.362) ut al-: ate al-, yak- (s.362) ut a-: ate a- (s.362) ut kap-: ate kap-, yangn balan- (s.362) ut sal- (trt-): atee vermek (s.362) ut sndr-: atei (yangn) sndrmek (s.362) utka tot-: atee tut- (s.362) ut yot-: ate yut-, ok kederlenmek (s.362) ut uynat-: ate oynat-, abuk ilemek (s.362) ut e-: ate sa-; ate pskrmek (s.362) ut yagp tala-: ate yakp dala- (s.362) ut yan-: ate gibi yan- (s.362) utka bastr-: atee bastr- (s.362) utka krosin sip-: atee krkle gitmek; atee benzin dkmek (s.362)

156

utka sal-: atee sok- (s.362) uttan alp suga sal-: ateten alp suya sok- (s.362) utl tabaga bastr-: kaynar kazana koy- (s.363) utka-suga kr-: atee ve suya girmek, skntlara girmek (s.363) utn-sun ki-: skntlar geirmek (s.363) utrp kal-: evde kal- (s.363) utrp k-: hapsolup k- (s.363) utrp yav-: (yamur) rzgrsz ve devaml ya- (s.363) u tb clt-: rvet vermek (s.364) u tbnde gne yrt-: avuta bak-, itibar etmek (s.364) u cit-: anlay yetmek (s.364) uldk ek-: (balk) yumurtasn sa- (dkmek) (s.364) uyanmas yokga tal-: lmek (s.364) uyau bul-: uyank ol- (s.364) u kr-: ona-, tasdik etmek; iyi tan- (s.365) uayna tor-: iyi diye tasdik etmek (s.365) uay kil-: kolay gelmek (s.365) un-suln ayrma-: san solunu ayrama- (s.366) u kazan-: baar kazan- (s.366) uszlkka ora-: baarszla ura- (s.366) F fayda it-: fayda etmek (s.367) faydalanuga tapr-: faydalanmaya vermek (s.367) faydalanp kal-: faydalanp kal- (s.367) fal a-: fal a- (s.367) faraz it-: farz etmek (s.368) fason tot-: modaya gre davran- (s.368) fatixa al-: dua al- (s.368) fatixa bir-: razlk vermek, dua etmek (s.368) faxielk it-: fahielik etmek (s.368) fa bul-: ak ol- (s.369)

157

fa it- (kl-): fa etmek (kl-) (s.369) fida it- (kl-): feda etmek (kl-) (s.370) fikir al-: fikir alverii yap- (s.370) fikir yrt- (it-): fikir yrtmek (s.370) forsat tap-: frsat bul- (s.372) fr it-: fr etmek (s.374) ferman kl-: emretmek (s.375) fetva bir-: fetva vermek (s.375) fexlk it-: fahielik etmek (s.375) fryad it- (kl-): feryad etmek (kl-) (s.375) X xak kuy- (blgle-): fiyat vermek (s.376) xak k-: paras fiyata denk gelmek (s.376) xakimlk it-: hkimlik etmek (s.376) xarap bul-: harap ol- (s.376) xarap it-: harap etmek (s.376) xas bul-: has ol- (s.376) xasil bul-: hsl ol- (s.377) xasil it-: hsl etmek (s.377) xat al-: mektupla- (s.377) xata yasa-: hata yap- (s.377) xata ciber-: hata etmek (s.377) xafaga sal- (tr-): korkuya drmek (s.377) xafaga t-: korkuya dmek (s.377) xacga bar-: hacca gitmek (s.377) xzmet it-: hizmet etmek (s.377) xzmet krset-: hizmet gstermek (s.377) xizmetn tutr-: (asker) hizmeti bitirmek (s.377) xzmettelk it-: hizmettalk etmek (s.378) xis it-: hissetmek (s.378) xiske birl-: duygulan- (s.378)

158

xisapka al-: hesaba al- (s.378) xisabn yugalt-, xisabna kma-: hesabn ar- (s.378) xokuk boz-: kanuna aykr i yap- (s.379) xup kr-: iyi grmek (s.379) xur bul-: hor ol- (s.379) xur it-: horla- (s.379) xurlkka kal- (t-): horlukta kal-, hor vaziyete dmek (s.380) xurlk kter-: horluk ta- (s.380) xu kil-: ho gelmek, houna gitmek (s.380) xubuy srt- (srtn-): ho koku (amber) srmek (srnmek) (s.380) xuca bul-: sahip ol- (s.380) xucalk it-: sahiplik etmek (s.380) xyalga um-: hayle dal- (s.380) xyal dingzde yz-: hayl denizinde yzmek (s.380) xyanet it-: hyanet etmek (s.380) xeber it- (bir-, sal-): haber etmek (vermek, gndermek) (s.380) xevf(ke) sal-: havfa sal-, korku vermek (s.381) xeyr sora- (sora-): hayr sor-, dilenmek (s.381) xeyr-fatyxa bir-: hayr dua vermek (s.381) xeyr knne kal-: dilenci vaziyetine dmek (s.381) xeyrlkke t-: fakirlie dmek (s.381) xeyle kor-: hile kur- (s.382) xeylege kr-: hileye girimek (s.382) xeylesn tap-: bir yolunu bul- (s.382) xeyran bul- (kal-): hayran ol- (kal-) (s.382) xeyran kaldr-: hayran etmek (s.382) xel al-: halletmek (s.382) hel bt- (kit-): hal bitmek (gitmek) (s.382) xel bl- (sora-): hal bilmek (soru-) (s.382) xel it-: halletmek (s.382) xel kr-: g kazan- (s.382) xel cy-: g topla- (s.382) xelge kr-: hle girmek, yardmda bulun- (s.382)

159

xelden kil-: elden gelmek, becermek, baar- (s.382) xelden tay-: btn gcn kaybetmek (s.382) xelden taydr-: btn gcn kaybettirmek (s.382) xerf tan-: okuryazar ol- (s.383) xerfke yabp yat-: kanuna vb. sonuna kadar uy- (s.383) xereket it-: hareket etmek (s.383) xereketke kil-: harekete gemek (s.383) xereketke kitr-: harekete getirmek (s.383) xesret ut yot-: kayg atei yut- (s.383) xesret ik-: hasret ekmek, kayg ekmek, tasa ekmek (s.383) xestern kr-, xesterne kr- (kr-): ihtimam etmek, kaygsn ekmek (s. 384) xetten a-: haddini a- (s.384) xetr kaldr-: hatrn kr- (s.384) xetr kal-: hatr kal- (s.384) xetr sakla-: unutma- (s.384) xetr ual-: zihin kar- (s.384) xetrge al-: hatrna getirmek, hatrla- (s.384) xetrge kil-: hatra gelmek (s.384) xetrge tr-: hatra drmek (s.384) xetrde kaldr-: hatrda tut- (s.384) xetrde kal-: hatrda kal- (s.384) xetrde tot-: hatrda tut- (s.384) xetrden gar- (k-): hatrdan kar- (k-) (s.384) xetrn kr-: gnln al- (s.384) xetrlep kal-: hatrlamaya devam etmek (s.384) xkm it-: hkmetmek (s.384) xkm yrt-: hkm yrtmek (s.384) xkm gar-: hkm kar- (s.384) xkmge tart-: muhakemeye ekmek (s.384) xkm sr-: hkm srmek (s.384) xrmet it-: hrmet etmek (s.384)

160

TS tsitata kitr-: iktibas etmek (s.386) abata tuzdr-: ok yrmek (s.388) aykap k-: ykayp k- (s.389) aldr-uldr kil-: aldr uldur gelmek (s.390) alkan sal-: grete rakibi srt st yatr- (s.390) ab k-: ad k- (s.391) aptrp bar-: koturup gitmek (s.391) aptrp kil-: koturup gelmek (s.391) ara kr-: are grmek (s.391) at yab-: btnyle yap- (s.392) bnge ukmar (ksek) kter-: sinee grz (sopa) gstermek, tfek il sinek avla-, kk hdiseler iin ok byk tedbir al- (s.393) k ittr-: kt ettirmek (s.393) lpereme kil-: tuz buz etmek (s.393) lpereme kitr-: tuz buz hline getirmek (s.393) lt-lt yom-: gzn krp- (s.393) - it-: tn tn etmek (s.395) irge sab-: hastala tutul- (s.396) irkank al-: 1. naho bir duygudan kurtul-; 2. mec. ilk imtihandan gemek (s.396) it ilge gar-: ihra etmek (s.397) it ilden krt-: ithl etmek (s.397) okp agar-: mec. bir kimsenin eski ayplarn aa karmaya al- (s.398) uanna ti-: nasrna (yarasna, damarna, bam teline) bas- (s.399) iseplep gar-: hesaplayp kar- (s.401) ksp gar-: ksp kar- (s.401) dan gar-: n kar-, n yay- (s.401) brakka gar-: skartaya kar- (s.401) garp al-: karp al-, kz kar- (s.401)

161

grnnan gar-: rndan kar- (s.401) dar xel kalma-: dayanmaya g kalma- (s.402) raga kal-: raya dnmek, ok zayfla- (s.403) ray boz- (st-): suratn as- (s.403) enlp kit-: lp gitmek (s.404) e re tor-: sa dikelmek (s.405) elern yolk-: san yol- (s.405) erep kit-: srayp gitmek, lmek (s.405) erep tor-: srayp dur-, ok hareketli ol- (s.405) eek at-: iek at-, iek kar-, iek amaya bala- (s.405) y bua-: eli aya tutmaz ol- (s.406) y kak-: ivi kak-; vmek (s.406) bk eyne-: tekrar tekrar sylemek (s.406) abr tirge (bat-): tere bat-, buram buram terlemek (s.408) ak-ok kil- (it-): ak ak etmek (s.409) akrayp kat-: kaskat don- (s.409) altr-oltr it- (kil-): paldr kldr etmek (gelmek) (s.409) alt it-: t etmek (s.409) altrap kit-: ngrdayp gitmek (s.409) ap it-: ap etmek (s.409) ar sal-: oy vermek (s.410) ar suk-: aa kre ile oyna-; vakit ldrmek (s.410) ar yar-: 1. sonuna kadar yarp a-; 2. gizli sakl bir haberi bir ey brakmadan sylemek (s.410) arkldap kl-: kahkaha ile glmek (s.410) arlap ak-: arlayp ak-, alayp ak- (s.410) art kuy-: art koy- (s.410) artna citkr- (kitr-): artn yerine getirmek (s.410) art itr-: pat ettirmek (s.411) au-gr kil-: grlt patrt gelmek (s.411)

162

aulap ak-: grldeyip ak- (s.411) aulap al-: (ksa sreli) grlt yap- (s.411) au-u kil-: grlt patrt etmek (s.411) au-u kter- (kuzgat-, kuptar-): grlt (patrt) kopar- (s.411) ax bir-: satranta ah vermek (s.411) ahitlik it-: ahitlik etmek (s.412) lte al-: tekdir al- (s.412) lte bldr-: tekdir bildirmek (s.412) ltelep al-: (biraz) tekdir etmek (s.412) flk it-: eflik etmek (s.412) np bt-: tamamiyle iinmek (s.412) ik astna al-: phe altna al- (s.413) ik sal-: phe sal- (s.413) ik tot-: phede bulun- (s.413) ike kal- (t-): phede kal-, pheye dmek (s.413) ikayet it- (kl-): ikyet etmek (s.413) ifas bul-, ifa bir-: ifas ol-, ifa vermek (s.413) ifa tap-: ifa bul- (s.413) ifrn a-: ifresini zmek (s.414) obara sal- (tart-, tot-): kura ekmek (tut-) (s.414) om sal-: korku (endie) vermek (s.414) omga t-: korkuya (endieye) dmek (s.414) pionlk it-: ispiyonluk etmek, casusluk etmek (s.415) tamp suk- (bas-): mhr bas- (s.415) tmpl suk-: mhr bas-, stampa bas- (s.415) traf sal- (tlet-): yasak koy-, ceza detmek (s.415) turm yasa-: hcum yap-, saldr- (s.415) ltrap tor-: her eyi syleyip dur- (s.417) m bul-: sessiz ol-, suskun kal- (s.417) mlk it-: casusluk etmek, hafiyelik etmek (s.417) p bul-: p ol- (s.417) rp kr- (kadal-): al dikeni girmek, al dikeni kakl- (s.418) rk-rk kl-: ks ks glmek (s.418)

163

grdap tor-: kuru dal ve tomruk akis vermek (s.418) efkat it- (krset-): efkat etmek (gstermek) (s.419) efek bat- (sn-): afak bat- (snmek) (s.419) hret al- (kazan-): hret al-, kazan- (s.420) r ciber-: ok kork- (s.420) * I g-zg kil-: zrla-, yaygara kar- (s.422) g-zg kuptar-: yaygara kopar- (s.422) zanlap al-: erevelemek, snrla- (s.422) zg kuptar- (kter-): az kavgas kopar- (s.422) k-mk it- (kil-): kla skla sylemek (s.422) k-mkla-: kla skla sylemek (s.422) m kak- (yasa-): gizlice iaret etmek (s.422) mlap akr-: iaret parma ile veya ima ile szsz ar- (s.422) msnp kal-: itahlanp kal- (s.422) rglp tor-: ileri atlp dur- (s.423) yrtp rgt-: yrtp at- (s.423) szp rgt-: izip at- (s.423) rgtp ber- (tala-): atvermek, at- (s.423) rl-mrl tor- (yee-): kedi kpek gibi ol- (yaa-) (s.423) rmau al-: oluk a- (s.423) r-mr it- (kil-): hr gr etmek (s.423) rm it-: by yap- (s.423) rmn bl-: bysn bilmek (s.423) rp-yrp k- (t-): ar vaziyetten kurtul- (s.423) s kun-: is kon- (s.423)
*

Rus dilinden Tatar Trkesine giren ve Tatar Trkesinde olmayan bu ift sesli harfle balayan

herhangi bir birleik fiile Tatarca-Trke Szlkte rastlanmad.

164

s sal-: is sal- (s.423) slap kakla-: isleyip kurut-, ttslemek (s.423) x it-: h etmek (s.424) knp kit-: kopup gitmek (s.424) knp k-: kopup (zlp) k- (s.424) andrp kuy-: inandrp vaad etmek (s.424) anmaulk bldr- (krset-): gvensizlik bildirmek (gstermek) (s.424) an bt-: inan bitmek (s.424) an bagla-: gven duy- (s.424) kp tuzdr-: srtnerek andr- (s.425) na a-: orman aarak tarla yap- (s.425) tansz kal-: ok fakirlemek (s.425) kta yee-: siperde yaa- (s.425) zge bas- (t-): 1. iz bul-; 2. normallemek, rayna otur- (s.426) z yer-: iz sakla-, delil yok etmek (s.426) z de krnme- (bulma-): izi de grnmemek (olma-) (s.426) z sun-: izi sou- (s.426) znnen bar-: arkasndan gitmek, taklit etmek (s.426) zlkl bul-: takip fikrine sahip ol-, mantkl ol- (s.426) zlep yr-: aratrp yrmek (s.426) zlep tap-: aratrp bul-, kefetmek (s.426) kzamen al-: imtihan yap- (s.427) kzamen bir-: imtihan vermek (s.427) konomiye yasa-: ekonomi yap-, iktisat etmek (s.427) ksportga gar-: ihra etmek (s.427) lp kuy-: ilip koy- (s.427) lp al-: 1. iliip kal-; 2. yersiz yere ok azarla- (s.427) lp kiptr-: kt vaziyette tut- (s.427) lektrp kit-: takp gitmek (s.428) lektrp kuy-: ilitirip koy- (s.428)

165

le-tanag bulma- (kalma-): nitelik belirleyicisi olma- (kalma-) (s.428) migratsiyege kit-: hicret etmek, g etmek (s.428) ndemi(e) kal-: suskun kal- (s.429) ne blen koy kaz-: ine ile kuyu kaz- (s.429) ne kznnen tker-: ine deliinden geirmek (s.429) ne stnde (utr-): ine stnde otur-, diken stnde otur- (s.429) r syle-: kibirli konu- (s.429) rp t-: eriyip bitmek (s.429) rn cy-: irin oal- (s.430) skrtke sal-: uzun ot yn hline getirmek (s.430) ss sal-: scaklk vermek (s.430) ss suk- (kap-): scaktan ba ar- (s.430) ssl-sukl bul-: scakl souklu ol- (s.430) tke pen salp (abp) yr-: bo yere zaman ldrmek (s.430) tten alp tke sal-: sze it ile balayp it ile bitirmek, ok svmek (s.430) tlk le-: dmanlk etmek (s.431) terg bir-: sevk vermek (s.431) terp krt-: zorla sok- (s.431) terp kuy-: ittirip koy- (s.431) terp ciber-: zorla gndermek (s.431) firga k-: radyo ve televizyon haberine konuk ol- (s.431) buat-: iini boalt- (s.431) ju it-: i uulda- (s.431) kat-: ii katl- (s.431) kit-: ishal ol- (s.431) po-: can skl- (s.431) ke (arkaga) yab-: karn srtna yap-, alktan ok zayfla- (s.431) ke cl kr-: ie lklk girmek (s.431) te brler ula-: ite kurt ulu- (s.431) e-bavra kr-: iine barna girmek (s.431) ten tn-: 1. kendini dinlemek; 2. sus- (s.432) ekler ural-: barsak dmlenmek (s.432) ten ku-: iten kov- (s.432)

166

ten gar-: 1. iten kar-; 2. boz-, pisletmek (s.432) zurga kit-: i bymek (zorla-, kar-) (s.432) it-: i edinmek, bir ii kimse ile yap- (s.432) kuzgat-: mahkemeye vermek (s.432) tala-: grev yap- (s.432) t-: i dmek, mracaat etmek, ba vur- (s.432) yasa-: i uydur- (s.432) ke a-: ii neticelendirmek, sonucunu al- (s.432) ke ar-: ii neticelendirmek (s.432) ke krt-: ie sok-, i edinmek, ie dahletmek (s.432) lep al-: ileyip al- (s.433) lep tap-: ileyip bul- (s.433) lep tle-: alarak demek (s.433) lep gar-: retmek (s.433) lete tle-: i bana demek (s.433) YU yugalp kal-: ba dnmek, kendini kaybetmek (s.434) yuk bul-: yok ol- (s.435) yuk it-: yok etmek (s.435) yukka k-: 1. kaybol-; 2. bitmek, sona ermek (s.435) yukka gar-: 1. bitirmek; 2. reddetmek (s.435) yul al-: yol al- (s.435) yul a-: yol a- (s.435) yul yr-: yol yrmek (s.435) yul tot-: yol tut-; yollan- (s.435) yul krset-: yol gstermek (s.435) yul kis-: yol kesmek (s.435) yul t-: 1. yol ortaya k-; 2. yolu dmek (s.435) yulga saln-: dzenlenmek (s.436) yulga k-: yola k- (s.436) yuldan yaz- (k-): yoldan k-, yolunu kaybetmek (s.436)

167

yulbasarlk it-: haydutluk etmek (s.436) yulbalk it-: nderlik etmek (s.436) yurav y kil-: yorumu ho gelmek (doru gelmek) (s.437) yu kil-: doru gelmek (s.438) YA yabaga koy-: yapa dkmek (s.439) yabuda tot-: (at vb.) rt, dam altnda tut- (s.439) yabgp bt-: tamamen zayfla- (s.439) yablp yat-: 1. kapanp kal-; 2.unutulup kal- (s.439) yabrlp aa-: yumulup yemek (s.439) yabrlp kil-: yumulup gelmek (s.439) yabp k-: (kz) dnsz ve gayr resm olarak evlenmek (s.439) yabp tor-: (elbise vb.) yak- (s.439) yabp yat-: yapp kal- (s.439) yabtrp al-: (kz) karp al- (s.439) yavzlk le- (it-): ktlk ilemek (etmek) (s.440) yagaly t-: yaknndan gemek (s.440) yedre rgt-: kurun glle at- (s.440) yede ayr-: ldes tutu- (s.440) yazp al-: yazp al-, kopya etmek (s.440) yazp bar-: devamlca yazarak kaydetmek (s.440) yazp btr-: yazp bitirmek (s.440) yazp kuy-: yazp koy- (s.440) yazm koagna tala-: kendi kaderine terk edilmek (s.441) yazu tan-: okuma yazma bilmek (s.441) yakaga yaka kil-: yaka yakaya gelmek (s.441) yakadan al-: yakadan tut- (s.441) yakasna yab-, yakasnnan al-: yakasna yap- (s.441) yaklap kal-: kurtar- (s.441) yakor tr-: demir at- (s.441) yakorda tor-: demirlemek (s.441)

168

yaktdan kurk-: ktan kork- (s.442) yakt dnyaga kil-: parlak dnyaya gelmek, do- (s.442) yakt kn krsetme-: iyi gn gstermemek (s.442) yaktlk toy-: parlaklk duy- (s.442) yaktlk sip-: k serpmek (s.442) yaktrp kit-: tebessm etmek (s.442) yakn it- (kr-): yakn etmek (grmek) (s.442) yal it-: dinlenmek, istirahat etmek (s.442) yala yak-: iftira yak- (s.443) yalanga kaldr-: plak brak- (s.443) yalgan kattr-: yalan kat- (s.443) yalgann tot-: yalann aa kar- (s.443) yalg yulga kr- (kit-): yanl yola girmek (gitmek) (s.444) yalglk it- (le-, ciber-): yanllk etmek (ilemek), hata yap- (s.444) yalmap al-: az dolusu alp yut- (s.444) yalmap kuy-: azna alp bitirmek (s.444) yalt it-: 1. parla-, yaldrak ol-; 2. yaldzlan- (s.444) yalt itp kit-: parlayp ak- (s.444) yalt ittr-: temizleyip yaldzla- (s.444) yalt-yolt it-: imekler ak- (s.444) yalt-yolt karan- (kara-): akmak akmak gzler ile bak- (s.445) yaltravk ygrt-: yaldzla- (s.445) yaltr-yoltr it- (kil-): dalga dalga parla- (s.445) yallk it-: rgatlk etmek (s.445) yalng t-: yalvarmaya gerek ol- (s.445) yam ap-: posta yolunda at kotur- (s.445) yaman tllen-: kt konu- (s.445) yamatn sat- (gar-): kt ad yay- (s.445) yamau sal-: yama yap- (s.445) yem bir-: gzellik vermek (s.446) yemn ciber- (kitr-): gzelliini yok etmek (gidermek) (s.446) yem-tem tapma-: gzellik tat bulma-, lezzet alma- (s.446) yanda yrt-: alp gtrmek (s.446)

169

yanga kal-: sarf edilmemek (s.446) yanga kaldr-: yannda brak- (s.446) yenee tn yee-: yan yana bar iinde yaa- (s.447) yenee kuy-: yan yana koy-, karlatr- (s.447) yaraga toz sip-: yaraya tuz bas- (s.448) yarakl bul-: ie yarar ol-, uygun ol- (s.448) yaraksz tap-: ie yararsz bul- (s.448) yarakszga gar-: skartaya kar- (s.448) yaraksz xelge kil-: ie yaramaz hle gelmek, bozul- (s.448) yaratp btrme-: pek sevmemek (s.448) yardem it- (krset-): yardm etmek (gstermek) (s.449) yart yulda kal-: yar yolda kal- (s.450) yart cann al-: yarm cann al- (s.450) yasin k- (uk-): yasin oku- (s.451) yat kr- (it-): yabanc grmek (etmek) (s.451) yetim kal-: yetim kal- (s.451) yafrak koyl-: yaprak yere dmek (s.452) yafrak yar-: yaprak karmaya bala- (s.452) yax dip tap-: iyi diyip bul-, kanaat getirmek (s.452) yax sz blen iske al-: iyilikle an- (s.452) yaxlkn kadrn bl-: iyiliin kadrini bilmek (s.452) yel uram a-: geni imkn vermek (s.453) yern sayla-: gizli semek (s.453) yernp yat-: gizlenip yat- (dur-) (s.453) ye k-: tamamlan- (s.454) yeke tgl-: alamaktan tkan- (s.454) yaagna mnp t-: tokat at- (s.455) yaalk krt-: yenilik sok- (s.455) E ebekl uyna-: ebe oyunu oyna- (s.456) evn suk-: kurutulmu baak ve demetlerdeki ekin tanelerini ayr- (s.456)

170

evn yangan (k) kbk yr-: ekini harman yanm kii gibi yrmek (s.456) ev-tv kitr-: alveri yap- (s.456) evere bul-: avare ol- (s.457) evere it-: avare etmek (s.457) edep sakla-: edeple davran- (s.457) edepke kil- (utr): edebe gelmek, edeplenmek (s.457) edepke yret-: edep retmek (s.457) ezr bul-: hazr ol- (s.457) ezr tor-: hazr dur- (s.457) ezrlep kuy-: hazrlayp koy- (s.457) ezrlenp kuy-: hazrlanp koy- (s.457) eybet bul-: gzel ol- (s.457) eybetlep kuy-: gzelletirip koy- (s.458) eylenp kayt-: geri dnmek (s.458) eylenp kara-: dnp bak- (s.458) eylenp kil-: gidip gelmek (s.458) eylenp t-: kat kararndan dnmek (s.458) eylendrp al-: kuatp al- (s.458) eylendrp sal-: grete ban stnden arp vur- (s.458) eylen- tulgan-: bir yerde dola-, volta at- (s.458) eytp btr-: tamamen ifade etmek (s.458) eytp yazdr-: dikte ettirmek, syleyip yazdr- (s.458) eytp bir-: ifade etmek (s.458) elle km bul-, elle kmlen-: ok marur ol- (s.460) enc-mlc kil-: gze hayl meyl gelmek (s.460) emanet it-: emanet etmek (s.460) emr it-: emretmek (s.460) emeln tap-: aresini bul- (s.460) ep it-: p etmek (s.460) epper it-: min etmek, yemekten sonra Allah Ekber demek (s.461) er ittr-: sitem etmek (s.461) erl-birl yr- (sugl-): oraya buraya (yardm dilenmek iin) yrmek, gidip gelmek (s.461)

171

erlep tala-: donat-; azarla- (s.461) erszge ki-: i elbisesi giymek (s.461) erem bul-: ziyan ol- (s.461) erem it-: ziyan etmek (s.461) eremge kit-: ziyana gitmek (s.461) erem-erem it-: zarar (ziyan) etmek (s.461) esir al-: esir al- (s.462) esir it-: esir etmek (s.462) esirlkke t-: esir dmek (s.462) efsn uk-: efsun oku-, sihir sz oku- (s.462) eeklk le-: pislik yap-, ktlk yap- (s.463) ecel cit-: eceli yetmek (s.463) egeme kor-: sohbet kur- (s.463) ehemiyet bir-: ehemmiyet vermek (s.463) yr-yr yr-: sr sr yrmek (s.465) lten le-: icara ilemek, payna ilemek (s.466) mt bagla-: mit bala- (s.467) mt it-: mit etmek (s.467) nge kil-: kendine gelmek (s.467) n ka-: korkudan sesi ksl- (s.467) nn al-: korkutup sesini kstr- (s.467) nsz kal-: sessiz kal- (s.467) rp kabart-: fleyip kabart- (s.467) rp sndr-: fleyip sndrmek (s.467) ske al-: elbise satn al- (s.468) stne bas-: tam stne bas- (s.468) ske k-: yze k- (s.468) stn bul- (tor-): stn ol- (dur-), yukarda dur- (s.468) stn kal-: stn (yukarda) kal- (s.468) stnlek it-: stnlk etmek (s.468)

172

stnlk yr-: einin stne daha bir kadn ile yaa- (s.468) sten yz-: sath, seviyesiz (mes. incelemek) (s.469) f it-, f-f it-: (ocuu vb.) ok mart- (s.469) f-tf it-: frklk etmek (s.469) gzn mgznnen lektr-: kz boynuzundan ekmek, iin can noktasn ele al(s.471) gi it- (kr-): vey evlt gibi grmek (s.471) z digennde tor-: kendi dediinde dur-, dediim dedik demek (s.471) z it- (kr-): kendisinden bilmek, kendisine yakn grmek (s.471) zgertp kor-: yeniden kur- (s.472) znk it-: kendine mal etmek (s.472) znkn it-: kendi istedii gibi davran- (s.472) zlgnnen uk- (blm al-): kendi kendine oku-, ilim tahsil etmek (s.472) zek zl-: can zlmek (s.473) zekke t-: kalbe ok zarar tesir etmek (s.473) krp ciber-: brvermek (s.473) ksp yla-: hkrp ala- (s.473) kszlkte yee-: anasz babasz yaa- (s.473) ke kter- (yaltrat-): abuk ka- (s.473) kesne bas-: kesine bas-, arkasndan yetimek (s.473) lp yokla-: lm gibi uyu- (s.473) lp tor-: can kadar sevmek (s.473) lk cyl-: l doku birikmek (s.474) lm yoks blen yokla-: turu gibi uyu- (s.474) lep bir-: lp vermek (s.474) lep syle-: lp sylemek (s.474) let kr-: let salgn hastalk kr- (s.475) pke -: gs zar iltihaplan- (s.475) pke tot- (sakla-): kin tut- (s.475) r mn-: bayr k- (s.475)

173

r yaula-: baar kazan- (s.475) rdek or-: yalan yay- (s.475) rl-krl sikr-: aa yukar sra- (s.475) rmelep bar-: srnerek var- (s.475) rmelep yr-: emeklemek (s.475) re sikr-: zpla-, dik sra- (s.476) re tor-: ayaa kalk- (s.476) tke ti-: gnlne dokun-; nasrna bas- (s.476) tp kr-: geip girmek (s.476) tp kit-: geip gitmek (s.476) tnp sora-: ok rica etmek, yalvar- (s.476) te krn-: 1. saydamla-; 2. ok zayfla- (s.477) al- (kaytar-): al- (s.477) it-: kin duy- (s.477) C cavap al-: cevap al- (s.479) cavap bir-: cevap vermek (s.479) cavap kaytar-: cevap vermek (s.479) cavapka tart-: mahkemeye celp etmek (s.479) cavapka aptra-: kolay cevap vermek (s.479) cavaplktan ka-: mesuliyetten (sorumluluktan) ka- (s.479) cayn kitr- (tap-): vaktini (imknn) getirmek (bul-) (s.479) cayna (caynnan) tor-: vaziyetine uygun ol- (s.479) cayga kil-: uygun hle gelmek (s.479) cayga sal- (kitr-): uygun hle getirmek (s.479) can isebn al-: nfus say- (s.480) can(n) al-: can al- (s.480) can asra-: skntl yaa- (s.480) can at-: can at- (s.480) can ayama-: cansiperne al- (s.480) can bir-: can vermek (s.480)

174

can kbk (kr-): can gibi (grmek) (s.480) can krt-: can flemek, nefes vermek (s.480) can kr-: can girmek (s.480) can ky- (kis-): can ky- (s.480) can sakla-: can koru- (s.480) can sat-: can sat- (s.480) can tirge bat- (t-): can tere bat- (s.480) can tirler k-: can teri k- (s.480) can tn-: can dinlenmek (kurtul-) (s.480) can tz-: can dayan- (s.480) can k-: can k- (s.480) can r-: affetmek (s.480) canga ti-: canna dokun- (s.480) cann al-: cann al- (s.480) can kaya kuyarga blme-: ok cefa ekmek (s.480) cbp t- (kit-): gevemek (s.481) cgn ckke kitr-: ta gediine koy- (s.481) clgn kort- (sur-): iliini kemiini kurut- (smrmek) (s.481) clkke t- (t-): iliini kemiini szlat- (s.481) cm-cm it- (kil-): prl prl etmek (s.481) cn au k-: cinler baa k- (cinleri tepesine k-) (s.481) cn kar-: cini kov- (s.481) cn kagl-: cini vur- (arp-) (s.481) cn kil- (yara-): cinleri bar- (s.481) cn k-: cini k- (s.481) cnn gar-: cinini kar- (s.481) cenaza uk-: cenaze namaz kl- (s.481) cp ala-: ip ala- (s.482) cp kat-: ip kat- (s.482) cp sapla-: ipi ineden geirmek (s.482) cp rle-: ip eirmek (s.482) cp zerlk te xel kalma-: ip ayrmaya bile hli kalma-, gszlemek (s.482) cid babasn tant-: yedi ceddini tant-, vur- (s.483)

175

cid babasna cit-: yedi ceddine yetmek, azarla- (s.483) cik kr-: sknt grmek (s.483) cil aa-: yz yelden dolay beneklenmek (s.483) cil al-: yel al- (s.483) cil isken yakka au-: yel esen tarafa dnmek (s.483) cil ku-: yel kov- (s.483) cilge o-: yel alp gtrmek (s.483) cilge or-: rzgra vermek, yele vermek (s.483) cilbegey ciber-: dmesiz brak- (s.484) ciln bala-: gebelii bala-, dllenmek (s.484) cilkege t-: omzuna kon- (s.484) cilkesn kimr-: bakasnn srtndan geinmek (s.484) cilkesnde tat-: yk kendi omuzlarnda hissetmek (s.484) cilken kiyer- (kor-): yelken a- (s.484) ciltretp gar-: bir kimsenin elinden tutup dar kar- (s.485) cilfr-cilfr it- (kil-): yelpir yelpir etmek (gelmek) (s.485) cilfr-cilfr yr-: yepir yelpir yrmek (s.485) cil-yagr tidrme-: yel yamur dokunma-, tenkit edilmemek, azarlanma- (s.485) cimrlp u-: verimli ol-, ekin baaklar eilmek (s.485) cim bir-: meyve vermek, semere vermek (s.485) cinayet stnde tot-: cinayet stnde tut- (yakala-), crm mehut yap-, sust yap- (s486) cir bile-: araziye sahip ol- (s.486) cir ttre-: yer titremek, zelzele ol- (s486) cirge totatr-: yere tututur- (s.486) cir astna (kuynna) kr-: yer altna (koynuna) girmek, lmek (s.486) cir blen tigzle-: yer ile yeksan etmek (s.486) cir tigne krrdey bul-: utantan yere girmek (s.486) cir cimrtp yr-: ok gayret etmek (s.486) cirne citkr-: yerine getirmek, ulatr-, tamamla- (s.486) cir-kk btrp zle-: her yerde ara- (s.486) citdi ts al-: ciddi ekil al- (s.487) citn yolk- (yolk-): keten yol- (kklemek) (s.487)

176

citeklep al-: yedekleyip al- (s.488) citeklk it-: nderlik (rehberlik, danmanlk) etmek (s.488) ci utrt-: yen dikmek (s.488) ci szgan-: kol (yen) sva-, kollar sva- (s.488) cil sulap ciber-: hafif nefeslenip kal- (s.489) ck bul-: irs hastalk bul- (ura-) (s.490) crga sal-: metni trkletirmek (s.491) crn crla-: (kimin) trksn sylemek (s.491) crlap yee-: mrn gzel yaa- (s.491) cebr kr-: cebir (zorlama) grmek (s.491) cebr sal-: cebretmek, zorla- (s.491) ceylp kit-: yaylp gitmek, imanla- (s.491) ceylp utr- (yat-): yaylp otur- (yat-), hibir i yapma- (s.491) ceza bir-: ceza vermek (s.491) cezaga tart-: cezaya ekmek (arptr-) (s.491) cezasn kr-: cezasn grmek (s.491) cezalap tr-: cezalandrp ldrmek (s.491) ceyrep yat-: yaylp yat- (s.492) celp it-: celbetmek (s.492) cenlk asra-: yrtc hayvan bytmek (beslemek) (s.492) cencal kuptar- (gar-): kavga kopar- (kar-) (s.492) cerexetke toz sip-: yaraya tuz bas- (s.492) cefa ik- (kr-): cefa ekmek, cefa grmek (s.492) ceye tna gar-: parantez dna kar- (s.493) ceyeler a-: parantezleri a-, izah etmek (s.493) ceye yrp k-: yaya yrmek (s.493) cehennemge o-: cehenneme gitmek (s.493) cehennemge ciber-: cehenneme gndermek (s.493) cret it-: cret etmek (s.493) H hava almatr-: hava deitirmek (s.494)

177

hava al-: hava al- (s.494) hava al-: hava al- (s.494) havaga kter- (or-): havaya ykseltmek (uur-); mec. ok vmek (s.494) havaga o-: havaya u-, ok sevinmek (s.494) havaga aslnp (lnp) kal-: havada aslp kal- (s.494) hay-xula-: hay huy sal- (s.494) himmet it-: teebbs etmek, girimek (s.494) hutan yaz-: uurunu kaybetmek, kendinden gemek, bayl- (s.495) hum-aklm kit-: aklm uurum gitmek (s.495) heves it-: heves etmek (s.495) helak bul-: helk ol- (s.495) helak it-: helk etmek (s.495) helaketke ora-: felkete ura- (s.495) hcm it- (yasa-): hcum etmek, hcum yap- (s.496)

Ek : 2 Kendi Anlamlarnn Dnda Bir Anlamla Kullanlan Yardmc Fiiller Kendi Anlamlar Dnda Bir Anlamla Kullanlan Yardmc Fiiller Yardmc Fiil Anlam Adedi aa-, dr-, et-, ack-, sa-, z-, yap7 edin-, kar-, et-, kavu-, ver-, bul-, ol-, i-, bil-, gster-, 18 alek-, yap-, kazan-, a-, tut-, an-, kstr-, sayaa- (aat-) et-, dala-, dv3 at et1 bagladuy1 bark-, kal-, yrt-, ge4 ek-, yap-, serinle-, ferahlandr-, gir-, gider-, doldur-, at-, 10 bas- (basl-, bastr-) bit-, koybatdal1 bldret1 btksl1 bir- (birme-) er-, ge-, geir-, eme-, et-, at-, yen-, ver8 bozat-, yap-, as3 buler-, et-, ura-, sz-, ol-, kal-, dur-, gir8 cy gel-, yap2 uzaklatr-, boz-, kklen-, kar-, bala-, et-, kork-, brak-, 9 ciberkaledik-, ek2 k- (gar-) ge-, et-, kaldr-, bitir-, baar-, geir-, kurtul-, ol-, oku9 bil-, oku-, ek3 leol-, et-, yap3 eytada-, et2 bak-, koyma-, yaa-, yap-, dn-, ol-, doldur-, sr-, kar-, 14 it- (itme-) brak-, syle-, edin-, ak-, duykal- (kaldr-) katkayt- (kaytar-) krkrtkrtklkikilkitkitr ol-, d-, et-, kr-, tut-, dnol-, kesil-, balat-, at-, donver-, ekilgel-, yap-, gel-, de-, ykan-, d-, kazangtr-, topla-, et-, fle-, versok-, koy-, kaydetyap-, ettakk-, yap-, ol-, et-, at-, vur-, dokun-, al-, iste- , gir-, bala-, kal-, gevur-, d-, et-, gir-, dal-, olet-, koy6 5 2 7 5 3 2 1 13 6 2

179

korkoy- (koyl-) kuykmkrkrsetkter- (kterl-) o- (or-) sal- (saln-) satsnszl syle suk tan taptapr tart talatayantreti- (tidr-, tidrtme-) tibtortott uk utr uyna uz t yasa yat yaz- (yazdr-) ygl yom yr

yap-, koy-, yrt-, atyap-, dk-, det-, brak-, ver-, bitirbokazan-, et-, ek-, alyap-, etet-, art-, k-, gster-, kaldr-, kar-, kayay-, ver-, gitkoy-, kar-, vur-, yatr-, yap-, ek-, ver-, et-, bas-, at-, a-, yaptr-, syle-, sokyap-, syle-, yaybozulaarat-, ek-, konukazan-, vur-, ura-, ak-, dik-, ge-, ek-, oyna-, ldrol-, biletveri-, ek-, etyapkoydizkondurma-, vur-, arp-, dokunet-, bozol-, ge-, et-, tut-, gelavla-, yap-, etgel-, et-, getir-, dn-, kal-, sar-, re-, duy-, ol-, ektir-, sark-, yakalan-, ekil-, toplan-, indir-, bala-, bit-, at-, konver-, kl-, etgel-, kal-, dik-, koy-, ettir-, karyapoletver-, et-, kar-, bulun-, getir-, uydurol-, gel-, yapma-, dur-, kalayr-, al-, ettir-, yazdr-, gepkrpgit-, dola-, gez-, ta-, dola-, gtr-, et-

4 3 4 1 4 2 7 3 14 3 1 1 3 9 2 1 1 3 1 1 1 4 2 5 3 19 3 6 1 1 1 6 5 5 1 1 7

180

Ek : 3 Schnigin Hilfsverben im Tatarischen Adl Eserinde Yer Alan Yardmc Fiiller* albalablbtbtrbirbulkrsaltalatorutryatyr-

cibercitcitkrrgtkalkitkuy-

Bold olarak yazlan bl-, bul-, kr- yardmc fiilleri hari dier tm yardmc fiiller Kerim Demircinin Descriptive Verbs in Kazakh adl doktora tezinde de aynen kullanlmtr.

181

Ek : 4 Poppeun Tatar Manuel Adl Eserinde Yer Alan Yardmc Fiiller albarbalabtbtrbirbulcibercitcitkrgarkiitklkilkitkuytortuyyatyaz-

182

Ek : 5 Zekiyevin Tatar Grammatikas I Adl Eserinde Yer Alan Yardmc Fiiller alat- (tala-) barbalabtbtbtrbirbulcibercitcitkrggaritkalkarakrklkilkirkitkuysaltalatortutruztyasayatyazyr-

183

Ek : 6 Ganiyevin Trke-Tatara Szlk Adl Eserinde Yer Alan Yardmc Fiiller

alatbarbalabtbtrbirbirbulcibercit-

citkrggaritkalkarakrklkilkitkuy-

saltaytortutruzyatyazyr-

184

Ek : 7 Ganiyevin Tatara-Trke Szlk Adl Eserinde Yer Alan Yardmc Fiiller ve Szlkteki Kullanm Saylar aadaagartagzakaktaralalalmatraptraaslnasraaaaalaatatlatnatlaatlalndrauayamaayrbagbaglabarbasbalabatblbldrberbrktbtbeylebilebilglebir: 23 :1 :1 :2 :3 :1 : 111 :1 :1 :1 :1 :3 :6 : 13 :1 :7 :1 :1 :2 :1 :1 :1 :4 :1 :2 : 16 : 18 :3 :8 :7 :3 :5 :1 : 20 :4 :1 :1 : 66 biytbolgaborbozbkbubulbuabuatbuaytbuyablceycltcrlacycylcibercikcimrcitcitkrakralaparlaayraykaeekrteynekigrikileniliyrttrme:1 :1 :1 :8 :1 :2 : 75 :1 :2 :1 :1 :1 :2 :1 :1 :4 :1 : 25 :2 :1 : 10 :2 :1 :2 :4 :1 :1 :1 :4 :1 :1 :2 : 90 :1 : 12 :1 :1 :1 ualtumklleklmerrleeyleneytzlegizknrgtrjaytiikileimleiriskertisneiittritizkabarkabzkakakkakkaklakalkaltrakamakamlakap:2 :2 :1 :4 :1 :4 :1 :2 :1 :7 :9 :3 :2 :2 :3 :1 :1 :1 :4 :1 :1 :1 :1 :2 :1 : 235 :1 :3 :1 :1 :2 :3 :1 : 76 :1 :1 :1 :6

185

kaplankarakarlakakatkatrkattrkayrkaynatkayrakaytkazankazkrkrkrtktklklankrkskykymldakzkzartkikikilkimrkiptrkiskitkitrkiyerkorkorkostrkoyklkretrkrtktkylekukudrkurkunkupkurk-

:1 : 14 :1 :1 :7 :2 :1 :1 :6 :1 : 12 :1 :1 : 35 :1 : 13 :1 :5 :1 :4 :6 :1 :4 :1 :1 :6 :4 : 77 :1 :2 :3 : 39 : 16 :4 : 14 :7 :1 :6 :5 :1 :1 :3 :1 :3 :1 :1 :4 :9 :1

kukuykuzgalkuzgatkkrekmkrkrsetktermaylamnooraorozatozaytryretzzlpposabsaklasalsanasaplasastsatsaylasayrasstlesksltasnsysypaszszgansikrsimrtsipsorasrsrtstsylesun-

:2 : 24 :1 :2 :1 :1 : 32 : 12 : 19 :1 :2 : 10 :3 :4 :1 :1 :2 :1 :2 :1 :4 :1 :2 :6 : 69 :1 :1 :1 : 15 :1 :1 :1 :1 :1 :1 :6 :3 :1 :2 :1 :3 :1 :6 :5 :4 :3 :1 : 11 :4

sursuksukalasulasuzsnakldataltrataindromartutabntaktaltalatalktantaptaprtaptataraltaraytarttarttatalatattaytayantktllentretreltlettttretktntlatrtrmalatrnatitibtibrettigzletip-

:2 : 17 :2 :1 :5 :4 :1 :1 :1 :1 :1 :1 :1 :1 :2 :1 :1 :1 :3 : 16 :2 :1 :2 :1 : 11 :1 :1 :7 :2 :3 :3 :1 :3 :4 :2 :2 :1 :1 :4 :2 :2 :1 :1 :1 : 16 :1 :1 :1 :2

186

titortorgztottotatrtotlktoyttztunaturayttursayttutrtuydrtuztktle tntztzetuk-/ukuulau ur-

:2 : 47 :1 : 44 :1 :1 :2 : 67 :1 :2 :1 :2 :1 :2 :7 :3 :4 :2 :1 :1 :9 :2 :2 :1

urauralurlaurnatrurtaklautruyuylauynauzsttntrvatyabyakyalayalgayaltratyamayanyaartyar-

:1 :2 :1 :1 :1 : 25 :1 :1 :6 :6 :5 :7 :1 :1 :1 :5 :3 :1 :4 :1 :1 :3 :2 :4

yaraklatryasayatyaulayavyazyeeyerykylaylmayyryrtyoklayokmayolkyomyomaryotygryryzyugalt-

:1 : 30 : 15 :1 :1 : 12 : 11 :1 :3 :5 :2 :2 :2 :4 :1 :2 :1 :1 :6 :3 : 31 :8 :3

Ek : 8 Tatarca-Trke Szlkte Yer Alan Yardmc Fiillerin Kullanm Oranlar

0 aagzak alas r aa a aatatlaayr baglabar bas ba labatb lb ld r be r b tbe yle bir bozbubulbu atce ycycibe r cik citcitk r alape e yne k ik ualtum e yle ne ytgizk nr gtile i itk abar k ak k ak k alk apk ar ak atk atr k aynatk aytk rk r tk lk r k s k ym ldak ik ik ilk ipt r k is k itk it r k iye r k or k or k oyk lk tk uk unk upk u k uyk uzgatk r k r s e tk te r m n10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

0 ooraor r zp s ab s ak las als ats ns ys zs ik r s ips oras r s r ts yle s uns ur s uk s uk alas uzs ntak tantaptap r taraltar tta latattaytayant lle nt re t r e lt le tk tntlatitipti tor tottoyt tunatur s ayttuydr tuztk tle tnuk -/uk uulau uralutr uynauzs tyab yak yalgayanyaar tyar yas ayatyazye e yk ylaylm ayyr yr tyok layolk yotyg r yr yzyugalt le k r zle -

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

ZGEM Murat UZUN, 01.03.1975 tarihinde Trabzonda dodu. lk ve orta renimini Trabzonda tamamlad. 1998 ylnda Mula niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blmnden mezun oldu. Trk Dnyas Aratrmalar Vakf tarafndan Tataristann Yar all ehrinde alan Tatar-Trk Kz Lisesinde 1998 1999 yllarnda Trke retmeni olarak grev yapt. 20012002 yllarnda, Tokatta balayan askerlik grevini Mardinde yedek subay retmen olarak tamamlad. Hlen Rize Fen Lisesinde Trk Dili ve Edebiyat retmeni olarak grev yapmakta olan Murat Uzun, orta derecede ngilizce bilmektedir.