Zygmunt Krasiski Nie-Boska Komedia

WSTP: Maria Janion.

Krasiski- przedmiotem sporu. Tradycyjny kanon trzech wieszczw zapewni Zygmuntowi Krasiskiemu w wieku XIX pozycj czoowego reprezentanta romantyzmu polskiego. Na pocztku wieku XX jednak sytuacja zacza si zmienia coraz wyraniej na niekorzy trzeciego wieszcza. Kallenbach mwi o Krasiskim, przypuszczajc, e programowa postawa obrocy arystokracji nie przysporzy pisarzowi szerokiego krgu zwolennikw i wielbicieli. W zwizku z odzyskaniem niepodlegoci w nauce o literaturze coraz goniej wyraano przekonanie z punktu widzenia innego ni artystyczny. W powodzi sdw dezawuujcych twrczo Krasiskiego jedynie Ignacy Chrzanowski broni poety jako przedstawiciela bezcennych wartoci narodowych. Przebrzmiewaa na og liryka Krasiskiego; tylko specjalici interesowa si mog jego modzieczymi powieciami historycznymi ( chocia Agaj- Han czeka cigle na pen rehabilitacj i udostpnienie szerszemu krgowi odbiorcw). Historyczne jedynie znaczenie maj jego pniejsze poematy religijno- filozoficzne. Wikszo, ktra wzia udzia w ankiecie, oceniaa listy Krasiskiego jako jedyny jego utwr do czytania. Zarazem jednak zdaniem wikszoci dyskutantw dwa najwartociowsze dziea Krasiskiego- Nie- boska Komedia ( 1835) i Irydion ( 1836)- utrzymay sw wysok rang w dorobku polskiego dramatu romantycznego. Odpowiedzi na zapotrzebowanie krytykw i czytelnikw byy edycje listw poety ( Listy do ojca, 1963; Listy do Jerzego Lubomirskiego, 1965; oraz Sto listw do Delfiny, 1966), ktre wywoay renesans Krasiskiego. Julian Przybo nazwa Nie- Bosk Komedi nazwa genialnym kiczem. Obok ciekawych i miaych pomysw- prowincjonalna ciasnota, rozumowanie i wizjonerstwo na poziomie umysowym. Przybo zreszt i pniej rzuca z estetycznego Parnasu gromy na Nie- bosk Komedi; jest to dla niego rzecz nieskadna, jako dramat pozbawiona logiki artystycznej. Podobnie si wyraa o nim np. Andrzej Kijowski.; Rozbieno sdw jest ogromna. W Wykadach o literaturze sowiaskiej Mickiewicz zwaszcza podziwia fina Nie- Boskiej. Krasiski wrd romantykw: Krasiski nalea do tak charakterystycznej dla literatury europejskiego romantyzmu formacji poetw silnie zwizanych z ideologi arystokracji- jak Chateaubriand czy de Vigny- ktrzy nadmiernie ywo reagowali na epok wielkich wstrzsw spoecznych i kryzys tradycyjnych wartoci moralno- obyczajowych, zarysowujcy si na przeomie XVIII i XIX wieku. Tsknota za piknem wyidealizowanej epoki feudalnej i wiadomo, e bieg historii jest nieodwracalny, niech do cywilizacji triumfujcej buruazji, powizana z nowoczesnym

buntowniczym indywidualizmem ( ktry wszak w genezie swej jest produktem mieszczaskich de emancypacyjnych), pragnienie odbudowania tradycyjnych wartoci wiata chrzecijaskiego i urzeczenie nowatorskimi koncepcjami filozoficznymi XIX wiekuoto sprzeczne wtki ideowe twrczoci Krasiskiego, spotykane rwnie w dzieach przedstawicieli prawego skrzyda europejskiego romantyzmu. Konserwatywne pogldy rniy Krasiskiego od wikszoci postpowych romantykw polskich. Wsplny jednak im wszystkim by patriotyzm. Z najywotniejszym i najciekawszym nurtem romantyzmu europejskiego i polskiego czy Krasiskiego namitne zainteresowanie histori. Historiozofia Krasiskiego czerpaa stale sw dynamik intelektualn ze zjawiska, ktre do dzi pozostao najwaniejszym problemem ycia spoecznego- a rewolucji. Freliminaria: Na rkopisie Nie- Boskiej Komedii widniaa adnotacja: Zaczte w Wiedniu na wiosn, skoczone w Wenecji w jesieni 1833 r. I pniej zapewne Krasiski pracowa jeszcze przez jaki czas nad utworem opublikowanym dopiero w 1835 r.; Utwr zosta napisany przez 21- letniego autora. Droga Polska i drogi Ojciec. Tradycyjnym problemem biografistyki Krasiskiego jest wielka sprawa jego ycia, ktr si ujmuje zazwyczaj w formule ojciec i syn. Chodzi o przemony wpyw generaa Wincentego Krasiskiego na syna, ktry przez cae ycie by zafascynowany wybitn indywidualnoci ojca. Tadeusz Pini, dochodzc, jak stwierdza do dziwnego wniosku: hr. Henryk jest tu rwnoczenie Krasiskim i jego ojcem. Krasiski za rwnoczenie Orciem i hr. Henrykiem. Idzie przede wszystkim o okrelenie ideologicznego wpywu generaa na Zygmunta, ktry przejawi si m. in. w narzuceniu mu okrelonej oceny powstania listopadowego, co w sposb poredni i skomplikowany zawayo istotnie take i na ideologii Nie- Boskiej Komedii. ycie Wincentego Krasiskiego wypenio prawie bez reszty denie do podniesienia i ugruntowania wietnoci wasnego rodu; bdc w pewnym sensie twrc czy odnowicielem jego potgi, pragn i ycie syna podporzdkowa temu celowi. Wincenty Krasiski herbu Korwin, genera i hrabia z aski Napoleona, obra drog kariery obcej dotychczasowym tradycjom polskim, kariery wojskowej i politycznej osiganej w subie tronowi, na drodze wiernoci monarsze. Wytrwae a szczliwe karierowiczostwo generaa napotkao z czasem powan przeszkod, ktra zasadniczo zmniejszya jego polityczn rol i jego przydatno dla polityki caratu, a mianowicie zdecydowany opr opinii publicznej. Genera ywi feudalne pojcia i honorze, ojczynie i obowizkach wobec panujcego. Osobisty zwizek z suwerenem, porczony przysig wiernoci, stanowi dla podstaw obywatelskiego obowizku. Tote genera w swym rozumieniu by penym honoru patriot i syna rwnie chowa na patriot. Genera nie zamierza si ugi przed sdem wspczesnych szed wiadomie przeciw opinii, wpatrzony w cara- suwerena. Taka postawa ojca bya dla syna rdem staych konfliktw sumienia, cigych mczarni i cierpie. Czsto musia wybiera midzy ojcem a ojczyzn, zawsze wybiera w kocu ojca. Momentem decydujcym stao si powstanie listopadowe. Genera wypowiedzia si przeciw niemu i uciek do Petersburga, gubic si ju na zawsze w oczach patriotycznej opinii. Uznaa ona go za jawnego zdrajc narodowego. Syn koniecznie chcia wzi udzia w powstaniu, ale w kocu czujc si oglnie wzgardzonym, omieszonym, znienawidzonym, zhabionym. Bolesne zagubienie Zygmunta wida w fakcie, e odrzucajc

racje feudalnego patriotyzmu ojcowskiego ze wstrtem ideologi wiernoci monarsze, wyraajc niejednokrotnie swe pogldy w duchu nowoczesnego patriotyzmu na miar wiadomoci narodowej czowieka wieku XIX, nie potrafi cakowicie przeciwstawi si ojcu i stan po stronie tych si spoecznych, ktre podjy walk o wolno. Niewtpliwie feudalne zabarwienie ma bowiem wiele pogldw modego Krasiskiego, wyraonych z okazji powstania. Te wanie pozostaoci feudalne pojmowanej mioci ojczyzny osabiay sil oporu Zygmunta przeciw racjom ojca. Tote stosunek modego Krasiskiego do powstania uleg z czasem zasadniczej zmianie- przede wszystkim po wpywem opinii ojca, a take informacji ludzi z okrelonego krgu spoecznego. Jakobiska rewolucja przeciw arystokracji. Pocztkowo mody Krasiski polemizowa z tak ocen powstania listopadowego. Dowodzi, e jest to walka sabych przeciw olbrzymom, powiconych mierci przeciw dawnym krzywdzicielom, e nard polski musi cierpie z tytuu niepojtych wyrokw boych dla dziea zbawienia ludzkoci. Perswadowa ojcu, e sprawa Polski jest spraw narodow, a nie stronnictwa adnego, spraw nie kilku, ale ojczyzny. Zmieni pocztkow oen powstania. Feudalne idee wziy cakowicie gr. Oceniajc powstanie jako jakobisk rewolucj skierowan przeciw arystokracji, przeczuwajc si klasowej nienawici plebsu, majc wiadomo ogromu sprzecznoci klasowych, Krasiski w centrum swoich zainteresowa stawia konflikty spoeczne wspczesnego wiata. Ju wtedy wic analizowa procesy, ktre dostarczy miay najwaniejszych przesanek ideowych dla tragicznych zawika Nie- Boskiej Komedii. Czowiek przyszoci: W Genewie Krasiski zosta odwiedzony przez Leona ubieskiego, dawnego koleg, ktry zdar mu z munduru dystynkcje akademickie w czasie zaj na Uniwersytecie Warszawskim. Spowodowane one byy faktem, e Krasiski odmwi wzia udziau studenckiej manifestacji patriotycznej, w marcu 1829 r. Wtedy to Krasiski po raz pierwszy wybra midzy ojcem a ojczyzn. Zygmunt uwaa Leona ubieskiego za gwnego sprawc swego ponienia i swego wygnania z Polski. Wielogodzinne rozmowy z ubieskim stay si dla Krasiskiego mczarni, zarazem osobowo wroga fascynowaa go. ubieskiego traktowa, jako czowieka wybitnie zdolnego, ale pozbawionego skrupuw moralnych. Tak powstaje pierwszy zarys negatywnego bohatera wspczesnoci, ktry go bdzie odstrcza i fascynowa jednoczenie: Pankracego z Nie- Boskiej Komedii. Wojna na mier i ycie midzy klasami wchodzcymi w skad narodu: Jednym z impulsw tych rozwaa bya korespondencja z angielskim przyjacielem modoci, Henrykiem Reeveem. Poprzez jego dowiadczenia zbliy si Krasiski do problemw spoecznych i politycznych nowoczesnego kraju kapitalistycznego. Przy caej pasji do problematyki spoecznej Krasiski nie mg przecie opowiedzie si po stronie walczcego ludu, a nie chcia rezygnowa z uczestniczenia w historii. Krasiski dugo jeszcze bdzie ywi zudzenia na temat wyjtkowej misji arystokracji w wiecie wspczesnym. W kocu listopada 1831 roku wybucho powstanie robotnikw w Lyonie. Stanowio ono pierwsz w dziejach tak decydujc manifestacj walki klasowej midzy proletariatem a buruazj, w ktrej klasa robotnicza okazaa si samodzieln si spoeczn. Z okazji powstania lyoskiego do wiadomoci zachodnio- europejskiej dotary rozmaite fakty i opinie, ktre odegray te bardzo powan rol w rozwoju ideowym Krasiskiego. Przede wszystkim

wzrosa wiadomo przeraliwej ndzy materialnej proletariatu. W powstaniu lyoskim ujawni si miertelny antagonizm posiadajcych i nieposiadajcych, bogatych i biednych. Krasiski zetkn si z postaw gminu. W pierwszej dekadzie grudnia uda si do pooonego w pobliu Genewy Ferney. Jedna z dziewczyn, ktr tam spotka, powiedziaa, e tkacze w Lyonie susznie wszczli powstanie- ju od dawna przyrzekano im rwno w niebie, ale oni jej chcieli na ziemi. Krasiski by oburzony i przeraony tym, e jego wywd o koniecznoci poddania si ustanowionej przez Boga nierwnoci spoecznej nie znalaz uznania w oczach praktycznej sojuszniczki spraw lyoskich robotnikw Nauczyem si myle: Genera Wincenty Krasiski postanowi cign syna do kraju po jego kilkuletnich wojaach zagranicznych. Mia si w Polsce pojawi 15 sierpnia 1832 roku. Drczyo go jeszcze sumienie, i nie wzi udziau w powstaniu. Widzia dwuznaczno sytuacji- podczas gdy wikszo najbardziej wartociowy ludzi, w tym jego osobistych przyjaci musiaa ucieka za granic i tam boryka si z cikim yciem emigracyjnym on wanie wraca do kraju. Tutaj w styczniu 1833 powstaa pierwsza wersja Irydiona. Droga do Nie- Boskiej Komedii: Krasiski wczenie debiutowa. Gdy jako siedemnastoletni chopiec opuszcza Warszaw by waciwie literatem, autorem kilku opublikowanych utworw ( Grb rodziny Reichstalw, sen Elbiety Pileckiej), bd oddanych do druku ( powie Wadysaw Herman i dwr jego, powiastki zoone w rce Gaszyskiego w redakcji majcego powsta czasopisma Pamitnik dla pci piknej . Byy to przewanie romantyczne powiastki historyczne. Krasiski do czsto prbowa upoetyzowa swoje rodzinne strony opinogrskie, snujc romantyczne legendy o okolicach Ciechanowa. O okresie genewskim zacz surowo ocenia manier swej warszawskiej twrczoci. Drania go banalno motyww wasnej frenetycznej twrczoci. W twrczoci w okresie genewskim ( 1829- 1832) przewaay fragmenty prozy, posiadajce najczciej charakter lirycznych fantazji historiozoficznych, pisane po francusku. Bohater pokolenia, czowiek wspczesny i jego konflikty- to staje si gwnym tematem zainteresowa Krasiskiego. Ale uchwyci go moe na razie z perspektywy lirycznej, poprzez dowiadczenia i sytuacje wasnej biografii. W sobie samym szuka Krasiski klucza do tajemnic czowieka epoki. Poprzez wasne losy dociera do wspczesnoci. Okropno wizji historiozoficznych wyraa teraz pesymizm i katastrofizm; czarno Agaj- Hana dowodzi, e wiadomie zacz posugiwa si romantyczn frenezj. Na gruncie AgajHana uksztatowanego w stylu ekspresywizmu, rodzi si historyzm syntetyczny i wizyjny, poetyka wizji historycznej czy historiozoficznej, daleka od historycznego po kronikarsku czsto obrazu. W tym orientalnym romansie, Krasiski podj studia nad gincym wiatem, usiowa zrozumie i przedstawi konieczno zagady i jednoczenie wielko czowieka z obliczu katastrofizmu historycznego. Korzenie Nie- Boskiej Komedii tkwi zatem w okresie genewskim. Splot autobiografizmu i zainteresowa historiozoficznych stanowi zasadnicz cech genewskich fragmentw. Demaskacja poety faszywego. Tradycyjnie wyrnia si w Nie- Boskiej Komedii parti zwizan z prywatnymi dziejami hrabiego Henryka ( cz. I i II). Oraz parti przedstawiajc jego udzia w yciu wiata historycznego ( cz. III i IV). Krasiski

pierwotnie wybra tytu M. Podkrela w ten sposb nie tylko kluczowy charakter bohatera, ale take wskazywa na organiczne powizanie czterech czci utworu. Wieloznaczno sowa m pozwala tak samo okreli bohatera Czci I i II- zego ojca rodziny, maonka zgubionej przeze kobiety- jak i protagonist walki kontrrewolucyjnej z Czci III i IV, jedynego ma wrd ludzi, jakiego znale mona w obozie gincego feudalizmu. Decydujc rol odgrywa fakt, e M jest zarazem poet. W centrum tej partii Nie- Boskiej Komedii znajduje si problem poeta a ycie domowe albo lepiej i szerzej: poeta a uporzdkowane i zorganizowane spoeczestwo. Krasiski ywi romantyczny kultu poezji. W prologu Czci I Nie- Boskiej Komedii znajduje si potpienie poety, ktry nie dors do wielkoci tej misji. Wystpuje rozdwojona koncepcja poezji, ktra moe by prawdziwa i faszywa. Potpienie poety faszywego dotyczy nie tylko faktu, e jego wasna postawa moralna nie dorwnuje piknu jego dziea. Obniona zostaje rwnie i warto samego dziea: jest ono stworzone na marn rozkosz ludziom. Jego dzieo ma warto przemijajc. Krasiski przez cae ycie ywi nieprzezwyciony wstrt do filisterstwa i wstrt ten nie jest obcy rwnie Mowi. Ale zarazem jako autor Nie- Boskiej Komedii, Krasiski sugeruje moliwo przezwycienia niechci do ycia domowego przez mio, przez ukorzenie si przed prostymi cnotami dobroci, skromnoci, niewinnoci. Jeli hrabia Henryk nie umia dostrzec pikna moralnego tych zjawisk, to dlatego, i bdc poet mia faszywe pojcie poezji. Dlatego staje si Ograszk zych duchw. Majaki zbuntowanego romantyzmu.: Chr Zych Duchw nasya na Ma trzy pokusy: Dziewic, saw i Eden. S to majaki zbuntowanego romantyzmu, potpione przez fakt, e stay si treci szataskiej pokusy. 1) Dziewica, kochanka poety. Wcielenie romantycznego mitu mioci- jest kamliwym tworem Zych Duchw, jej pikno to maska odkrywajca grzech i trupi rozkad- maska, ktr szatany zrzucaj, gdy Dziewica sprawia, e hrabia Henryk porzuci ju dom, on i dziecko. 2) Ze Duchy wprowadzaj jako pokus piekieln- saw. Obrona ideaw przeszoci staje si dla hrabiego oszaamiajc przygod nieograniczonej wadzy, wyzwoleniem dla latami gromadzonej pogardy dla ludzi i poczucia wasnej wyszoci. 3) Sprchniay obraz Edenu, jest to natura w rozumieniu romantykw, czyli stan naturalnej szczliwoci, przeciwstawiony mce ycia w warunkach cywilizacji, raj utracony przez czowieka. Ale mona take natur rozumie, jako owieceniowy stan naturalny czowieka, wwczas mona Eden wiza z filozoficzn utopi osiemnastowiecznych racjonalistw i pokus szatask czy z obrazem przyszego szczcia wolnej ludzkoci, jaki przedstawia Pankracy w rozmowie z hrabi Henrykiem. Bg i wiat historyczny. W czci I i II dramatu spotyka si ze wiatem prywatnym, ktrego idea zosta odpowiednio wystylizowany w duchu wskaza arystokratycznej filantropii i w ktrym istnieje szansa na bliski kontakt midzy dusz ludzk a Bogiem, a dbao o ten kontakt powinna by podstawow trosk czowieka. ; Decydujca staa si dziaalno woskiego filozofa, G. B. Vico, twrcy Nauki nowej. I niemieckiego myliciela doby preromantyzmu, J. G. Herdera, autora Idei do filozofii historii ludzkoci. Najistotniejszym skadnikiem teorii Vico bya koncepcja Opatrznoci, posta prezentowanego przeze prowidencjonalizmu, czyli przekonania o boskiej opiece nad wiatem. Zakada on kierownictwo Boga czuwajcego nad wiatem, ale take swobodne do pewnych granic,

dziaanie ludzi. ; Na pierwszym miejscu wrd prawidowych koniecznoci, jakim podlega ludzko, Herder postawi postp. Romantyczn prb pogodzenia prowidencjonalizmu z ide ludzkoci podj historyk francuski Jules Michelet. Krasiski, podobnie jak Vico przyjmowa zaoenie , e Bg da moliwo dziaania siom historycznym, czowiek sam z siebie moe rozwija ksztaty wiata historycznego, ale tylko w kierunku nie- boskim. Podobne rozumowanie mona znale u de Bonalda, przedstawiciela tradycjonalizmu francuskiego. Wszystko, co zdziaa na planie historycznym, ma charakter wzgldny, ktry mona rozpatrywa z dwch punktw widzenia: arystokracji i ludu, od strony rewolucyjnej i strony konserwatywnej. Taki jest sens rozmowy hrabiego Henryka i Pan kracego w III czci dramatu. Pankracy wyznaje wiar w postp. Hrabia Henryk przekrela to rozumowanie utrzymujc, e w obozie rewolucji widzia tylko wszystkie stare zbrodnie wiata, Pankracy nowe; adne odrodzenie nie moe z tego wynikn. Recenzent W. A. Wolniewicz utrzymywa , e dramat przedstawia diabelsk, to znaczy niebosk stron kadego ze stronnictw, a celem byo zdemaskowanie arystokracji, jak i demokracji. Antynomie tradycjonalizmu: Pogldy przedstawicieli tradycjonalizmu francuskiego, jak J. de Maistre i P.S. Ballanche, koncentroway si przede wszystkim wok moralnego i religijnego wyjanienia zjawiska niedawnej rewolucji. Ballanche by przekonany o istnieniu boskiego planu wiata, o postpie ludzkoci w drodze ku Bogu, a jednoczenie prbujcego wyjani zjawisko rewolucji, uzasadni jej konieczno. J. de Maistre usprawiedliwia rwnie istnienie rewolucji- szataska w swej istocie, lecz boska w rezultatach; a nawet- z woli Boga. Ballanche przeciwstawia si niechcie do czowieka, ktra pojawia si u de Maistrea. Niejednoznaczno wystpuje wrd tradycjonalistw francuskich, np. u Lamennaisgo- wg niego koci ma czeka na to, co Bg postanowi o wiecie. Nie- boska komedia: u Krasiskiego wystpia oscylacja midzy postpem a zagad, splot optymizmu i katastrofizmu. Potem Krasiski wypowiada si najoglniej w duchu Vico i Ballanchea: ludzko zostanie zniszczona po to, by moga si odrodzi. Ale niekiedy mniej optymistycznie.( Zagada wasnej klasy rysowaa si jako zagada ludzkoci, zagada wiata). W Nie- Boskiej Komedii antynomie tradycjonalizmu wpyny w sposb zasadniczy. Krasiski pragn ukaza, e wiat historyczny jest domen dziaania czowieka, ale czowiek nie jest zdolny ani do postpu, ani do nadania dziejom trwaoci. Najwaniejsza sprawa czowieka rozgrywa si midzy jego dusz a Bogiem. Epitet nie- boski moe by rozumiany dwojako. Albo historia, jako dzieo ludzi, musi by nie- boska. Albo komedia, ktra si tutaj rozgrywa wbrew Bogu i mimo Boga, jest jednoczenie koniecznym czynnikiem negacji w dialektycznie zakrelonym boskim planie wiata. Na nieustannym napiciu midzy prawem boym a prawami historycznego wiata ludzi oparta jest struktura ideowa NieBoskiej Komedii. Nowatorstwo Krasiskiego polega na tym, e w nie- boski wiat ludzki umia uj w kategoriach nowoytnego historyzmu. Rewolucja totalna: Rewolucja stanowi centralny punkt owego wiata. Ma przede wszystkim rysy antyfeudalne( konflikt midzy panami a chopami), ale take ju antykapitalistyczne. W Nie- Boskiej Komedii istniao nowoytne rozumienie rewolucji; bya to ju autentyczna rewolucja. Najwaniejsz rol w gbokim zrozumieniu w zrozumieniu tego zjawiska odegraa Wielka Rewolucja Francuska. Mogy oddziaywa wyobraenia Saint- simonizmu.

Filozofia historii Saint- Simona opieraa si na prawie ewolucji i na przekonaniu, e ludzko po wstrzsach niedawnej rewolucji spragniona jest jednoci i pokoju. Industralizm Saint- Simona zakada jednoczenie, e celem rozwoju spoecznego winno by jak najszersze zaspokojenie potrzeb czowieka, zwaszcza za- klas najuboszych, proletariatu. Progresywizm i pokojowy industrializm stanowiy podstawowe elementy propagandy tej nauki. Niektrzy saintsimonici podkrelali czsto niszczycielski ruch rewolucji francuskiej. Tak patrzyli wwczas na rewolucj nawet jej liczni zwolennicy. Krasiski ustosunkowa si do saintsimonistw niechtnie, a czsto mwi o nich wrcz wrogo. Jednake nienawistne idee saintsimonistyczne fascynoway go. Z Krasiskim stao si tak, e niechtnie traktowana doktryna narzucia mu zarwno problematyk, jak i styl mylenia. Saintsimonistw Krasiski uwaa za antychrystw naszego wieku. Istotnym rdem tak rozumianego przewrotu przez Krasiskiego byy stare wyobraenia chiliastyczne, czyli wiara w tysicletnie krlestwo szczliwoci, ktre nadejdzie po straszliwej katastrofie. Wyobraenia chiliastyczne umacniay si na gruncie mylenia kategoriami Apokalipsy, mylenia eschatologicznego, w ktrym koniec wiata utosamia si z wielkim przewrotem. Wyobraenia chiliastyczne i mylenie eschatologiczne mogy sta si istotnym skadnikiem historyzmu, zawierajcego w sobie nowoytne rozumienie rewolucji. Oblicze rewolucji: Antysemityzm Krasiskiego znajdowa istotne poywki ju w dziecistwie i wczesnej modoci . Genera Wincenty Krasiski w roku 1818 opublikowa antysemickie uwagi O ydach w Polsce, a nauczyciel Krasiskiego Alojzy Chiarini wpaja mu przekonanie o zgubnej roli marranw ( ydzi w redniowiecznej Hiszpanii, zmuszeni do przyjcia chrzecijastwa, stale podejrzewani o potajemne wyznawanie dawnej wiary). Jednak faktem byo, i w obozie demokratycznym ydzi s najgorliwszymi sugami rewolucji. Od tego czasu zwaszcza wskazanie na ydowskie pochodzenie ludzi lewicy suyo do dyskredytacji idei rewolucji, a zbitka pojciowa rewolucjonista- yd staa si prymitywnym narzdziem walki politycznej reakcji. Z drugiej strony o przekonaniu, e ydzi s gorliwymi propagatorami idei postpu i zmiany, mogli odegra saintsimonici. W tekcie Krasiskiego zosta zaakcentowany fakt, e rewolucja jest cakowitym zaprzeczeniem wszystkich dawnych wartoci. W ujciu Krasiskiego mieszaj si w niej elementy ideologii Owiecenia i pastwowego kultu religijnego wprowadzonego przez Wielk Rewolucj Francusk. ( Ludzkoc i postp ulubionego hasa Pankracego i Leonarda). Wielowymiarowo klasowa dramatu: Zrnicowany i bardzo nieraz konkretny obraz walki klas w Nie- Boskiej Komedii wie si zarazem z historyzmem o wyranie mieszczaskiej proweniencji. Lucas udowodni, e dramat nowoytny sta si wielowymiarowy najpierw w zakresie spoecznym- proces ten wie si ze szczeglnym pooeniem socjalnym mieszczastwa. Niewtpliwie oddziaywao na Krasiskiego nowoczesne pojcie walki klasowej. . Wysuwa si w utworze na plan pierwszy ujte dychotomicznie i ostro przeciwstawne zrnicowanie na bogatych i biednych, sytych i godnych. ( Haso powtarzane dosownie lub modyfikowane, Pankracy obiecuje im chleb i zarobek). Wystpuje rwnie podzia na ktrych si pracuje, i tych, ktrzy pracuj. Charakterystyczne, e nade wszystko w konflikcie chopw paszczynianych z panem tyranem. Kupcy, ktrzy posiedli wadz i robotnicy- to dwa rne wiaty. Krasiski

stwarza kolejne portrety ludzi bez imienia, bez przodkw, bez anioa stra, ale za to o atwym do odczytania pochodzeniu klasowym i okrelonym zawodzie. W ten sposb saintsimonistyczne kryterium pracy wnikno do Nie- Boskiej; w funkcji historycznej konkretyzacji form pracy i wysiku. Filozoficzna teoria tragizmu: Struktura tragizmu Nie- Boskiej Komedii winna by rozwaana na tle podstawowych koncepcji opartych na dialektyce, niemieckiej idealistycznej filozofii tragizmu. One take odsaniaj klimat estetyczny romantycznej Europy, w ktrym ksztatowaa si rwnie myl Krasiskiego. Mona przyj zaoenie H. Gouhiera, ktry za podstawow cech tragedii uwaa obecno transcendencji. Tragizm w Nie- Boskiej Komedii ujawnia si w zderzeniu historyzmu i chrzecijastwa. Dialektyka i tragizm: Decydujcy charakter dla niemieckich koncepcji w XIX wieku ma potraktowanie dialektyki ( rozumianej jako rozwj przez sprzecznoci) jako podstawy tragizmu. Struktur dialektyczn jako jedyn cech sta posiadaj wszystkie systemy filozoficzne definicje tragizmu od Schellinga do Schelera; stanowi ona take podstaw dramatu niemieckiego w okresie budzy i naporu i dobie romantyzmu. Jedno dialektyki i tragizmu stanowi jedn z cech mylenia Hegla. Formalne i nieformalne definicje tragizmu: Miaa to by droga definicji historycznej. Inne jeszcze za ujcie polegaoby na okreleniu tragizmu za pomoc definiowania charakteru wywoywanego przez tragedi przeycia estetycznego odbiorcy, ktre cechowa winna przyjemno tragiczna. Problem pojednania: Lucas postawi tez, i podstawowym zagadnieniem klasycznej filozofii niemieckiej jest poszukiwanie zasady, zgodnie z ktr czowiek zniszczony, podzielony na czciowe systemy mgby by pomysowo odbudowany. Dla Heglowskiej koncepcji tragizmu istotne jest zaoenie, e suszno i dobro s reprezentowane po rwni przez obie walczce strony, ktre stanowi tylko czci wyszej caoci. Tragiczne jest jednak to, e zastosowanie si do racji jednej ze stron musi pocign za sob naruszenie drugiej. Prawo do absolutnej wadzy nie przysuguje za adnej z nich oddzielnie, a tylko caoci, ktrej kada ze stron tworzy czstk. Do problematyki dialektyki tragizmu i moliwoci pojednania zblia si Krasiski. Do estetyki Krasiskiego musiaa przenika problematyka wczesnej filozoficznej teorii tragizmu, zwaszcza za uderzaa go kwestia pojednania. Tym wicej, e stanowio ono rwnie podstawowy element moralitet u redniowiecznego i tragedii chrzecijaskiej. W Nie- Boskiej Komedii jednak charakter tragizmu zosta uratowany. Stao si tak w skutek siy tragicznej kontrowersji, przebiegajcej w ukadzie: Bg, czowiek, historia oraz w skutek katastroficznej stylizacji kocowego pojednania, bdcego triumfem racji uniwersalnej reprezentowanej przez transcendentnego Boga. Struktura tragizmu: W dramacie obozy arystokracji, jak i demokracji reprezentuj pewne racje moralne. Za wiatem starym przemawiaj wieki cywilizacji , za ludem- krzywda i cierpienie milionw.; Hrabia Henryk musi walczy i musi zgin, pozostajc samotny wrd wahania si i bojani arystokracji. On jeden ratuje godno klasy skazanej na zagad.

Krasiski pragnie go jednak zaklasyfikowa jako faszywego poet, bdcego reprezentantem swej klasy, moe on tylko stawa w obronie starych zbrodni. Pankracy nie jest bohaterem monolitycznym, nie obce s mu wahania i wtpliwoci, wobec hrabiego Henryka odczuwa on rwno ducha, ktra rni go ma od fanatycznego Leonarda. Ten prostolinijnie gardzi panami, zabitymi arystokratami. Negatywny charakter obydwu kracowych racji czstkowych ujawnia si zwaszcza w kulminacyjnej scenie dramatuPankracego z Henrykiem. Obydwaj maj racj przewanie w krytyce przeciwnika. S oni niejako dwoma biegunami buntu: jeden z nich powstaje przeciwko przyszoci, drugi przeciwko przeszoci, jeden przeciwko rewolucji, drugi- reakcji. Obydwaj musz zgin, dlatego e reprezentuj racj czstkow, uomn. Hrabiego Henryka, ktry wciela tragizm gincej klasy, zmiecie zwycistwo rewolucji. Pankracego triumfujcego na ruinach starego wiata, powali grona wizja Chrystusa- sdziego, karzcego szalestwo i jednostronno ludzkiego buntu. Moment, w ktrym hrabia Henryk i Pankracy uwiadamiaj sobie jednostronno i czstkowo wasnych racji , stanowi jednoczenie moment ich upadku. Obydwaj umieraj samotni i potpieni za zbrodnie. Organiczno zakoczenia Nie- Boskiej Komedii: Mickiewicz mwi o Pankracym, ktry zwyciywszy wszystko miesza si i poznaje na koniec, e by tylko narzdziem zniszczenia. Zygmunt Gerstmann przyj zaoenie, e w dramacie wszystko rozwija si wedug nadrzdnego boskiego planu wiata; Pankracy ginie, bo zrozumia, e myl jego bya tylko czstk w planie potgi nieskoczonej i doskonaej. Zdaniem Stefanii Skwarczyskiej zakoczenie Nie- Boskiej Komedii jest nieorganiczne, bo niechrzecijaskie- jest to wtrt reakcyjnego ideologa, obcego duchowi prawdziwego chrzecijastwa. Bg obecny jest w zakoczeniu, ale take na pocztku tam, gdzie w duchu dawnego moralitetu toczy si walka dobra i za o dusz Ma- czowieka prywatnego. Ten, jako hrabia Henryk dziaa ju na og w wiecie historycznym, ktremu kres kadzie pojawienie si Boga. Zakoczenie odzwierciedla wspistnienie, z tym, e bstwo transcendentne posiada jednak swoj racj wysz. To, e Krasiski nie ukaza Chrystusa mioci i pojednania, chocia mia On by symbolem porzdku i harmonii, ktra jest celem ostatecznym, stanowi wynik atmosfery chiliastycznych przewiadcze o kocu wiata. Moralitet redniowieczny i dramat wiata historycznego: Charakterystyczny jest dla redniowiecznego moralitetu fakt, e dzieje si on w swoistej ahistorycznej prni, na gruncie wiecznej Sprawy midzy czowiekiem a Bogiem. Czas chrzecijaski i czas historyzmu przenikaj Nie- Bosk Komedi, na ktr zoyy si dwie rne tradycje gatunkowe. redniowieczny moralitet przedstawia walk aniow i demonw o dusze grzesznika, bdcego typowym przedstawicielem ludzkoci w jej drodze do ywota wiecznego. Wystpujce w dramacie Krasiskiego dwa systemy mylenia, dwie tradycje gatunkowe, dwie koncepcje czasu nie mogy nie wpyn na charakter motywacji, majcej zawsze tak zasadnicze znaczenie dla struktury wiata przedstawionego w dramacie. Podstawowy dla Nie- Boskiej Komedii cig dziejw Ma- hrabiego Henryka w swoim sensie moralitetowym obraca si wok winy bohatera i kary , jaka musi go spotka. Dzieje Ma, potraktowane moralitetowo maja ukaza, e wina bohatera polega na zdradzie prostych obowizkw etycznych, na braku mioci bliniego. M da si unie poezji i

szatanowi pychy- i za to zosta potpiony. Wtek Orcia odgrywa wan rol w paszczynie moralitetu. Chore, skazane na wczesn mier, nkane przeklestwem poezji dziecko jest bolesn kar, jak ponosi ojciec za sprzeniewierzanie si swym obowizkom. Orcio reprezentuje typ poety prawdziwego- porednika midzy wiatem ziemskim i duchowym. Dziecko ma dostp do prawd nieosigalnych dla ojca, optanego przez faszyw poezj ziemsk. Romantyczny dramat metafizyczny: Nazw dramatu metafizycznego upowszechnia w krytyce europejskiej wybitna pisarka francuska, Georg Sand , w swym Szkicu o dramacie fantastycznym z roku 1839. Dramaty metafizyczne s na og dramatami o klsce. Wdrwka ziemska czowieka nosi znamiona klski. Najwaniejsze problemy dramatu metafizycznego skupiaj si w postaci bohatera, gdy to on wciela gwn myl dramatu. Hrabiego Henryka uzna mona za symboliczne wcielenie gincej arystokracji. Forma otwarta: Przedstawia ona cao w wycinkach, w przeciwiestwie do formy zamknitej, ktra operuje wycinkiem, jako caoci. Poliperspektywiczny w dramacie otwartym sposb widzenia wiata rzutuje zarwno na akcj, jak i na skadni. Gruje parataksa; znamienna jest rnorodno , rozproszona, asymetryczna wielo akcji, przestrzeni i czasu , przeciwstawiona jednoci , geometrycznoci( podporzdkowaniu zasadzie symetrii i proporcji) akcji, przestrzeni i czas w dramacie o formie zamknitej. Dramat o formie otwartej posuguje si technik zmieniajcych si punktw widzenia, fragmentarycznymi, lunymi scenami. Liczne wtki biegn obok siebie. Rol integrujc odgrywa najczciej okrelona posta dramatyczna. W Nie- Boskiej Komedii szczeglnie istotna wydaje si konstrukcja akcji , w swoisty sposb rozproszonej, wielowtkowej, operujcej samoistnymi scenami. Rola zwizkw przyczynowych nie jest zbyt istotna, a to za spraw scen, ktre niemal za kadym razem buduj nowy aspekt wiata. Proza poetycka: Stylizacja jzykowa Nie- Boskiej Komedii jest do niejednolita, co odpowiadaoby przekonaniu badaczy o wielowarstwowym zrnicowaniu ekspresji jzykowej w dramacie o formie otwartej. Ale daje si zauway rwnie w wielu momentach pewne charakterystyczne ujednolicenie jzyka postaci. Z jednej strony obserwuje si w dialogach obecno prozy konwersacyjnej, sprzyjajcej lakonicznoci stylu dramatycznego. W Nie- Boskiej Komedii jednym z celw artystycznych jest kondensacja i lakoniczno. Dowiadczenia stylu ekspresywnego skupiy si w obrazach makabry, grozy, krwioerczoci rewolucji. Chopi za przemawiaj zwrotami i metaforami pieni ludowych oraz ballad romantycznych. Jednolito systemu prozy poetyckiej potwierdza fakt, e wzorcem stylizacyjnym dla wypowiedzi postaci dramatycznych s wstpy epickie poprzedzajce poszczeglne czci Nie- Boskiej Komedii, ktre nosz Pietno autora- narratora- kreatora. Teatr epicki: Epizacja dramatu stanowi jedn z istotnych konsekwencji formy otwartej. W Nie- Boskiej Komedii przebiegi dramatyczne stanowi fragmenty dziejw wiata i jednostki- ich szersze perspektywy zarysowuj epickie wstpy odautorskie, poprzedzajce kad z czterech czci utworu. Fragmenty epickie wprowadzaj przedakcj, a przede wszystkim podaj oglniejsz interpretacj sensu wydarze, ktre za chwil nastpi. Narrator przede wszystkim jest kim, kto ma wielkie perspektywy historiozoficzne i

przeglda sprawy wiata z kraca do kraca. Postaw narratora cechuje oscylacja midzy dystansem a uczuciowym zaangaowaniem. Szansa wielkoci Nie- Boskiej. Jest to tragedia wahajca si midzy Bogiem a histori , midzy moralitetem a dramatem wiata historycznego , midzy Calderonem a Szekspirem. Historia ludzka rozwija si dla niego w sposb konieczny bez Boga- tylko do pewnego stopnia. Dla autora Nie- Boskiej to Bg by uosobieniem twrczoci, dawc postpu, tych wartoci nie mg stworzy wiat czowieka. Nota wydawnicza: Za ycia Krasiskiego ukazay si trzy wydania Nie- Boskiej Komedii : w roku 1835, 1837 i 1858. To ostatnie, ktre poeta poprawi, wprowadzajc nowe zakoczenie i inne drobniejsze zmiany, stao si podstaw pomiertnych edycji.