TERENOZNAWSTWO

materia metodyczny
opracowa: phm. Tomasz Rawski

phm. Tomasz Rawski

Terenoznawstwo

strona 2

Spis treci:
Strony wiata ..................................................................................................................3 1.1. Kompas ......................................................................................................................3 1.2. Azymut......................................................................................................................3 1.3. Inne sposoby wyznaczania stron wiata ...........................................................4 2. Mapa ..............................................................................................................................6 2.1. Elementy mapy ........................................................................................................6 2.1.1. Elementy matematyczne...............................................................................6 2.1.2. Elementy geograficzne .................................................................................7 2.1.3. Napisy ...............................................................................................................7 2.2. Rodzaje map ............................................................................................................7 2.2.1. Mapy oglnogeograficzne .............................................................................8 2.2.2. Mapy tematyczne ......................................................................................... 10 2.3. Czytanie mapy ........................................................................................................11 2.3.1. Orientacja mapy ............................................................................................11 2.3.2. Formy terenu................................................................................................. 12 2.3.3. Ocena odlegoci ........................................................................................... 12 2.3.4. Ocena zmiany wysokoci (przewyszenia, deniwelacji) ....................... 13 2.3.5. Szacowanie czasu marszu........................................................................... 13 3. Pomiary ....................................................................................................................... 14 3.1. Pomiar wysokoci drzewa ................................................................................... 14 3.2. Pomiar szerokoci rzeki...................................................................................... 14 3.3. Pomiar prdkoci rzeki........................................................................................ 15 3.4. Pomiar odlegoci na oko .................................................................................. 16 4. Szkice ......................................................................................................................... 17 4.1. Elementy szkicu .................................................................................................... 17 4.2. Rodzaje szkicw ................................................................................................... 17 4.2.1. Szkic sytuacyjny .......................................................................................... 17 4.2.2. Szkic marszowy ............................................................................................ 18 4.2.3. Szkic indiaski (chinka) .............................................................................. 19 5. Metodyka................................................................................................................... 20 5.1. Czego uczy terenoznawstwo? ........................................................................... 20 5.2. Formy pracy.......................................................................................................... 20 5.3. Przygotowanie zaj terenowych .................................................................... 22 5.3.1. Zasady bezpieczestwa ............................................................................. 22 5.3.2. Logistyka ....................................................................................................... 23 5.3.3. Mapy ............................................................................................................... 23 5.3.4. Warunki terenowe....................................................................................... 24 5.3.5. Fabua ............................................................................................................. 24 1.

phm. Tomasz Rawski

Terenoznawstwo

strona 3

1. Strony wiata
O tym, e jest co takiego jak cztery strony wiata, wie kady, nie kady jednak umie je wyznacza, zwaszcza wtedy, gdy trzeba si posuy czym innym ni kompas. Nie wszyscy take wiedz, e pojcie pnoc jest niejednoznaczne, istnieje bowiem kilka pnocy, nazwanych od tego, co je wyznacza. Podaj je tylko dla porzdku, poniewa rnice midzy nimi s niewielkie, i w aden sposb nie wpywaj na nasze harcerskie pomiary. pnoc geograficzna wyznacza j o ziemska (ta, dokoa ktrej krci si Ziemia) pnoc topograficzna wymylono j, poniewa nie da si idealnie odnie do pnocy geograficznej mapy, ktra jest tylko Rysunek 1 - Strony wiata niedokadnym odwzorowaniem terenu; wyznaczaj j pionowe linie siatki na mapie pnoc magnetyczna wyznacza j biegun magnetyczny Ziemi, a wskazuje j nam kompas. pnoc astronomiczna wskazuje j nam Gwiazda Polarna. Najczciej jednak korzysta z kompasu, wic zaczniemy... bdziemy od niego

Dlaczego poudniowy zwrot igy magnetycznej jest obciony? Nie wiem, czy zauwaylicie, e na poudniowej czci igy co wisi zwykle kawaek blaszki lub inny obcinik. Wszystko przez to, e Ziemia jest okrga, a iga magnetyczna, chcc wskazywa biegun, obracaaby si do ziemi. Ale kompas przecie dziaa tylko wtedy, gdy jest ustawiony poziomo std obcienie.

1.1.

Kompas

Kompas to urzdzenie wskazujce pnoc tyle wie kady. Zasadniczym elementem kompasu jest iga magnetyczna, ktra zwraca si w kierunku pnocy magnetycznej, jeeli ma zapewnion swobod poruszania. Zwykle zapewnia jej to woda.

1.2.

Azymut

Azymut to kt zawarty midzy pnoc a kierunkiem marszu mierzony w praw stron od kierunku pnocnego (zgodnie z ruchem wskazwek zegara). Azymuty przedstawia podziaka na brzegu tarczy busoli. Z pojciem azymutu wi si dwie czynnoci: wyznaczanie azymutu i odczytywanie go. Oto krtka instrukcja wykonywania tych procedur: Wyznaczanie azymutu 1) Otrzymaa(-e) do wyznaczenia azymut (np. 45) 2) Obr tarcz busoli tak, aby 45 pokryo si ze szczerbink (strzak) 3) Pokr busol aby iga kompasu pokrya si z azymutem 0 4) Kierunek, ktry wskazuje szczerbinka (strzaka), to azymut 45 czyli pnocny wschd

phm. Tomasz Rawski

Terenoznawstwo

strona 4

Kompas czy busola? To pytanie dosy czste. Busola jest przyrzdem przystosowanym do wyznaczania azymutu, w zwizku z czym posiada ruchom tarcz z podziak 0360, a take szczerbink lub chocia strzak przyrzd do wyznaczenia kierunku w terenie. Kompas zamiast podziaki ma r wiatrw pnoc, pnocny wschd ku pnocy, pnocny wschd... (N, NNE, NE...)

Odczytywanie azymutu 1) Patrzysz w jakim kierunku, a chcesz wiedzie jaki to azymut 2) Ustaw w tym kierunku szczerbink (strzak) busoli 3) Pokr tarcz busoli tak aby iga kompasu pokrya si z azymutem 0 4) Odczytaj na tarczy, jaki kt pokrywa si ze szczerbink (strzak) jest to azymut, ktrego szukasz

Azymutwka To bardzo prosty sposb opisania trasy do jakiego punktu. To 150 20pk zestawienie azymutw i przyporzdkowanych im odlegoci, zwykle 121 15pk wyraonych w parokrokach. Obok znajduje si przykad azymutwki. Aby j 95 19pk przej naley w miejscu rozpoczcia ustawi azymut 150 i przej w tym kierunku 20pk, nastpnie w miejscu, do ktrego dojdziemy, wyznaczy 116 31pk kolejny azymut - 121 i przej zgodnie z nim 15pk itd. Przejcie azymutwki wymaga duo precyzji, odchyka bowiem nawet jednego stopnia na duych odlegociach sprawi, e dojdziemy do miejsca oddalonego kilkanacie a nawet czasem kilkadziesit metrw od celu.

1.3.

Inne sposoby wyznaczania stron wiata

Bywa tak, e wychodzc na rajd czy wdrwk nie zawsze bierzemy ze sob busol, a kierunki wiata i tak musimy wyznaczy. Sprawa dla niektrych staje si beznadziejna, ale nie dla harcerzy. Istnieje bowiem szereg innych metod, z ktrych jedne s niezawodne, inne prawie pewne, ale do czci z nich trzeba podchodzi z dystansem. Najpewniejsze metody to te, ktre wykorzystuj pooenie Soca i gwiazd Soce jeeli w poudnie ustawimy si tyem do Soca, to nasz cie bdzie wskazywa pnoc (uwaga! informacja ta jest prawdziwa dla poudnia czasu miejscowego, ktry minimalnie rni si od czasu administracyjnego, dlatego korzystajc z zegarka, moemy otrzyma pnoc z minimalnym bdem, zwykle nie ma to jednak znaczenia) Soce i zegarek ta metoda jest duo bardziej uniwersalna od poprzedniej, poniewa pozwala na wyznaczenie kierunku poudniowego o kadej porze dnia, jeeli tylko wida Soce, i oczywicie jeeli mamy zegarek (wskazwkowy!). Jeeli obrcimy zegarek tak, e maa wskazwka bdzie skierowana na Soce, to poowa kta (dwusieczna) zawartego midzy godzin dwunast a ma wskazwk wyznaczy nam poudnie (przy czym przed poudniem kt ten mierzymy w lewo od dwunastej, a po poudniu w prawo). Metoda ta jest opatrzona tym samym bdem co metoda pierwsza. Gwiazda Polarna wskazuje kierunek pnocny, problem polega tylko na znalezieniu jej. Gwiazda Polarna (inaczej: Pnocna) znajduje si na kocu dyszla Maego Wozu (Maej Niedwiedzicy), jest to jednak gwiazdozbir trudno Rysunek 2 Soce i zegarek zauwaalny. Znacznie atwiej znale na niebie Wielki Wz (Wielk Niedwiedzic). Nastpnie trzeba poprowadzi prost

phm. Tomasz Rawski

Terenoznawstwo

strona 5

przez dwie gwiazdy tylne koo wozu i gwiazd bezporednio nad ni (dwie gwiazdy po stronie przeciwnej od dyszla). Jeeli na tej prostej odmierzymy pi odlegoci midzy tymi dwoma gwiazdami i tam bdzie Gwiazda Polarna. Oprcz tych metod, ktre mona traktowa jako dokadne, istnieje kilka sposobw wyznaczania kierunkw wiata, na podstawie obserwacji przyrody. Wykorzystuj one wpyw temperatury, wiatrw i opadw na drzewa, kamienie i inne tzw. przedmioty terenowe. Ponisze metody maj szans si sprawdzi, gdy mamy do czynienia z warunkami typowymi moemy orientowa si po samotnie stojcym drzewie, bo dziaaj na niego rnorakie czynniki, jednak na nic zda si nam drzewo w rodku lasu, gdzie ze wszystkim stron otaczaj je inne drzewa i osaniaj przed Rysunek 3 - Gwiazda Polarna wiatrem, deszczem, nasonecznieniem itp. Trzeba rwnie zwrci uwag na to, e nie zawsze pnocna strona jest najbardziej niekorzystna. W Polsce mamy przewag wiatrw zachodnich i bywa, e to one w bardziej eksponowanych miejscach ksztatuj sylwetk drzew. Mimo tych wszystkich wyjtkw, uksztatoway si pewne reguy, pozwalajce wyznaczy strony wiata oto one: Gazie samotnie rosncego drzewa s dusze od strony poudniowej; bierze si to std, e jest o strona nasoneczniona, a drzewu soce potrzebne jest do ycia (przeprowadzania procesu fotosyntezy), dlatego od poudnia bardziej rozwija swoj koron. Soje citego drzewa s wsze od pnocy a szersze od poudnia. Sj to roczny przyrost drzewa, szerszy sj to wikszy przyrost. Drzewo szybciej ronie od poudnia, dlaczego? ju napisaem. Mech porasta kamienie pnie drzew, kamienie, skay, mury bardziej od strony pnocnej; jest to strona bardziej wilgotna. (Te same tendencje wykazuj glony i porosty) Mrowisko jest bardziej strome od pnocy, a wypaszczone od poudnia Czasem zdarza si take, e i w miecie trzeba wiedzie, gdzie jest pnoc. Okazuje si, e ludzka cywilizacja mimowolnie wyksztacia pewne rzeczy, dziki ktrym wyuczony harcerz moe rozpoznawa kierunki wiata. Stare kocioy najczciej s orientowane. Oznacza to, e zbudowano je tak, e prezbiterium (cz wityni w ktrej znajduje si otarz) znajduje si po stronie wschodniej wityni. Anteny satelitarne odbierajce polskie programy s skierowane na poudnie.

phm. Tomasz Rawski

Terenoznawstwo

strona 6

2. Mapa
Mapa to nic innego jak przedstawienie trjwymiarowej powierzchni Ziemi na paszczynie wedug okrelonych regu matematycznych i rysunkowych za pomoc znakw umownych. Jednak atwiej zrozumie czym jest mapa, znajc elementy, ktre mapa musi zawiera, aby bya map.

2.1.

Elementy mapy

Elementy mapy moemy podzieli na trzy grupy: matematyczne, geograficzne i napisy. Kada mapa musi zawiera elementy z tych grup, cho nie wszystkie; zaley to od przeznaczenia mapy i kilku innych czynnikw

2.1.1. Elementy matematyczne

Skala mapy mwi nam, ile razy powierzchnia przedstawiona na mapie zostaa zmniejszona wzgldem rzeczywistoci. Kada mapa musi posiada skal! Istnieje kilka rodzajw jej przedstawiania: skala liczbowa (np. 1:50000 oznacza, e kada jednostka dugoci na mapie odpowiada 50000 Rysunek 4 skala liczbowa z podziak tych jednostek w rzeczywistoci) skala mianowana (np. 1 cm = 10 km czyli 1 centymetr na mapie to w rzeczywistoci 10 kilometrw Uwaga! skala liniowa przedstawiona w postaci Czsto bdnie uywamy podziaki, na ktrej moemy odmierza porwnania, e jaka skala jest konkretne dugoci mniejsza lub wiksza od innej. Ze wzgldu na skal mapy dzielimy na 3 rodzaje: Skala jest uamkiem, a uamek o maoskalowe o skali mniejszej ni 1:100000 tym jest wikszy, im ma mniejszy mianownik i odwrotnie. o rednioskalowe o skali od 1:100000 do A wic skala 1:10000 jest skal 1:10000 wiksz od 1:25000 o wielkoskalowe o skali wikszej ni 1: 10000 Siatka na map zwykle naniesiona jest siatka. W zalenoci od skali mapy i rodzaju odwzorowania siatka moe skada si z linii prostych lub krzywych. Siatk, ktrej linie przebiegaj wzdu poudnikw i rwnolenikw nazywamy siatk kartograficzn. Na mapach topograficznych spotykamy take siatk geodezyjn. Jest to siatka kwadratw o boku wyraonym w kilometrach (a nie w stopniach). Punkty cechowane pod t tajemnicz nazw kryj si punkty ktrych wysoko z rnych wzgldw zmierzono. S to punkty wysokociowe (np. szczyty) i punkty uywane do celw geodezyjnych (repery, punkty niwelacyjne, triangulacyjne, graniczne) Kierunek pnocny wyznacza go pionowa krawd ramki mapy

phm. Tomasz Rawski 2.1.2.

Terenoznawstwo

strona 7

Elementy geograficzne

Rzeba terenu bardzo wany element, opisuje on bowiem uksztatowanie powierzchni terenu. Obecnie najpopularniejszym sposobem uywanym do przedstawiania rzeby s poziomice. To jednak nie wystarcza, poniewa na powierzchni ziemi wystpuj formy takie jak Poziomica linia urwiska, rowy, skay, jaskinie, ktre oznacza si za czca punkty o tej samej pomoc znakw umownych. wysokoci Linia brzegowa granice oceanw, mrz, jezior i innych zbiornikw wodnych Wody powierzchniowe czyli rzeki Linie komunikacyjne drogi, linie kolejowe Inne elementy np. rolinno, osady, zasoby mineralne w zalenoci od przeznaczenia mapy 2.1.3. Napisy

Tytu mapy (Mapy topograficzne maj oprcz nazwy godo czyli cig cyfr i liter pozwalajcy na zlokalizowanie mapy w ukadzie przyjtym powszechnie na wiecie lub w Polsce) Legenda czyli opis wszystkich znakw umownych wystpujcych na mapie. Napisy pozaramkowe wszystkie inne napisy wystpujce na mapie.

2.2.

Rodzaje map

Istnieje bardzo wiele rodzajw map. Nie sposb ani wszystkich wymieni, ani tym bardziej opisa. Dlatego wybraem tylko te, ktrymi harcerze si posuguj lub ewentualnie z ktrymi mog si zetkn w codziennym yciu. Powstao kilka klasyfikacji map. Mona je podzieli przyjmujc jako kryterium midzy innymi obszar, skal, przeznaczenie lub tre. W niniejszej pracy zamieciem podzia, ktry zdaje si by najbardziej przejrzysty oraz do przydatny w terenoznawstwie.

MAPY
OGLNOGEOGRAFICZNE TEMATYCZNE

fizyczne hipsometryczne topograficzne

samochodowe lene turystyczne administracyjne geomorfologiczne geologiczne klimatyczne sozologiczne

phm. Tomasz Rawski 2.2.1.

Terenoznawstwo

strona 8

Mapy oglnogeograficzne

Mapy oglnogeograficzne s to jak sama nazwa wskazuje mapy, na ktrych nie dominuje adna tematyka, a ich treci s podstawowe elementy ujte w rozdziale 2.1.2. Ich przeznaczenie moe by bardzo rnorodne, nie nadaj si natomiast co celw specjalistycznych. Mapa fizyczna To w oglnym pojciu mapa ktra oddaje uksztatowanie powierzchni terenu. Jest pokryta poziomicami, dziki czemu mona z niej odczyta wysokoci poszczeglnych punktw. Mapa hipsometryczna To rodzaj mapy fizycznej, na ktrej zastosowano wprowadzony przez Eugeniusza Romera ukad kolorw obrazujcy zmiany wysokoci. I tak wysoko ronie zaczynajc od zielonego poprzez ty, pomaraczowy, czerwony do brzowego. Podobnie stosujc rne odcienie koloru niebieskiego oznacza si gboko dna zbiornikw wodnych. Mapa topograficzna To rwnie mapa fizyczna. Rzdzi si jednak kilkoma reguami. Na przykad posiada godo (patrz: 2.1.3.). Chocia dzisiaj mapy topograficzne s powszechnie dostpne, kiedy byy robione wycznie na uytek armii, std maemy na nich spotka takie szczegy jak rodzaj i nono mostw, przeznaczenie budynkw przemysowych i uytecznoci publicznej itp. Ale najwaniejszym wyznacznikiem mapy topograficznej jest uycie znakw topograficznych. Jest to rodzaj znakw umownych. Jednak klasyczne znaki umowne wydawca mapy moe ksztatowa do dowolnie po warunkiem, e bd one moliwe do zinterpretowania i umieszczone w legendzie. Ze znakami topograficznymi jest inaczej, maj one bowiem stay wygld i zastosowanie, co jest okrelone odpowiednimi instrukcjami. Warto je zna, przynajmniej te najwaniejsze.

Rysunek 5 fragment mapy topograficznej

phm. Tomasz Rawski

Terenoznawstwo Znaki topograficzne

autostrada

strona 9

las mieszany stary, samotnie stojce drzewa gajwka, leniczwka, sad fabryka z kominem, zakad przemysowy bez komina kopalnia czynna, nieczynna

szosa I klasy

szosa II klasy

szosa III klasy

droga wiejska kamienna

radiostacja, urzd pocztowy

drka

d, kopiec

cieka

samotna skaa, pasieka, komin pojedyncze zabudowanie, zabudowanie atwopalne koci bez wiey, koci z wie, kaplica sup kilometraowy, drogowskaz

linia kolejowa 1-torowa

linia kolejowa 3-torowa

nasyp, tunel

stacja kolejowa

wiatrak murowany, drewniany

przystanek osobowy mur, pot drewniany, pot druciany ywopot, rzeka

studnia, studnia z urawiem

semafor, cmentarz krzy przydrony, figura religijna, grb odosobniony kamienie, wiea obserwacyjna, budowla o charakterze wiey punkt triangulacyjny, niwelacyjny, mierniczy most elazny, kamienny most drewniany, z przepustem dla statkw most pontonowy, brd kamienny

jezioro, staw

strumyk, ka

ka podmoka, piaski

przecz, jaskinia

krzaki; granica lasu i dukt leny

las liciasty, las iglasty

luza, wodospad

las mieszany, porba

kadka

2.2.2.

Mapy tematyczne

Mapy tematyczne to takie mapy, ktre zostay sporzdzone z zamysem konkretnego ich zastosowania. W zwizku z tym charakteryzuj si zaakcentowaniem pewnych elementw, bd obecnoci takich oznacze, ktre nie wystpuj na innych mapach. To sprawia, e znakomicie sprawdzaj si w dziedzinie, dla ktrej s przeznaczone, jednak poza ni nie znajduj zastosowania. Mapa samochodowa Sporzdzona z myl o kierowcach. Najatwiej spotka j w atlasie samochodowym. Zawiera to, co jest przydatne w podry samochodem, a wic przede wszystkim drogi z oznaczeniem ich rodzajw i numerw, a ponad to informacje o takich obiektach jak stacje benzynowe, warsztaty, motele.

Rysunek 6 fragment mapy samochodowej Mapa lena Suy lenikom. Mona z niej uzyska informacje midzy innymi o podziale lasu na rejony, rodzajach upraw lenych a przede wszystkim dokadnej sieci drg, drek i duktw lenych. Mapa turystyczna Nie trzeba chyba mwi, po co komu taka mapa. Jest skonstruowana na podkadzie mapy fizycznej, a ostatnio coraz czciej take topograficznej, na ktr naniesiono znakowane szlaki turystyczne, baz noclegow w od hoteli poprzez schroniska, stacje turystyczne, chatki studenckie po pola namiotowe. Mona na niej Rysunek 7 fragment mapy turystycznej znale take szerok gam obiektw krajoznawczych takich jak parki narodowe, krajobrazowe i rezerwaty, osobliwoci przyrody, ostace skalne, muzea, skanseny, izby regionalne, zamki, dwory, paace i inne zabytki i miejsca godne zwiedzenia.

phm. Tomasz Rawski Mapa administracyjna To mapa ukazujca podzia jakiego terytorium na jednostki administracyjne. Moe to by mapa Europy z podziaem na pastwa lub mapa Polski z widocznymi granicami wojewdztw i powiatw lub jakakolwiek inna.

Terenoznawstwo

strona 11

2.3.

Czytanie mapy

Rysunek 8 fragment mapy administracyjnej

Ten rozdzia jest o tym, jak posugiwa si map. Zawiera opisy najczciej wykonywanych czynnoci, do ktrych niezbdna jest mapa, a take kilka przydatnych wskazwek. 2.3.1. Orientacja mapy Zorientowa map to znaczy tak j obrci, aby kierunek pnocny na mapie pokrywa si z rzeczywistym kierunkiem pnocnym. Mona tego dokona na kilka rnych sposobw Orientacja kompasem 1) po kompas na mapie tak, aby strony wiata na kompasie byy uoone tak samo jak na mapie (pamitaj, e pnoc na mapie jest zawsze u gry) 2) obr map tak aby pnocny zwrot igy magnetycznej pokry si z pnoc na tarczy kompasu Orientacja busol 1) pokr tarcz busoli a na szczerbince znajdzie si azymut 0 2) po busol na mapie tak, aby jedna z krawdzi busoli pokrywaa si z odpowiedni krawdzi mapy (np. wschodnia cz busoli ze wschodni krawdzi mapy) 3) obr map tak aby pnocny zwrot igy magnetycznej pokry si z azymutem 0 na tarczy busoli Orientacja za pomoc punktw charakterystycznych Zdarza si, e uywamy mapy, a nie mamy kompasu. W takim wypadku przede wszystkim musimy umie wskaza na mapie punkt, w ktrym si znajdujemy. Gdy ju go mamy, musimy znale drugi punkt jakikolwiek, ktry potrafimy wskaza zarwno na mapie, jak i w terenie. Moe to by szczyt wzgrza, wiea kocioa, samotne drzewo, pomnik, skrzyowanie drg itp. Teraz wystarczy ju tylko wytyczy na mapie lini przez te dwa punkty i obrci map tak, by ta linia pokrya si z t sam lini w rzeczywistoci.

phm. Tomasz Rawski

Terenoznawstwo

strona 12

Rysunek 9 - Gra (szczyt)

2.3.2. Formy terenu Jeli kto, majc nawet najlepsz map nie wie, jak na niej rozpozna wzgrze, dolin, kotlin, przecz czy grzbiet grski, to i tak si zgubi. Tak, wanie w grach jest to tym bardziej nieodzowne, tam bowiem formy terenu mog peni lepiej ni gdziekolwiek indziej rol punktw charakterystycznych sucych do orientacji. Obok znajduj si przykadowe rysunki podstawowych form terenu. Kierunek spadku jest na nich oznaczony kreseczkami lub wartociami liczbowymi. Naley pamita, e gdyby rnice wysokoci byy mniejsze, gra staaby si pagrkiem, a kotlina ledwo zauwaalnym dokiem.

Rysunek 10 - Przecz

Rysunek 12 Kotlina

Rysunek 11 - Dolina

Rysunek 13 - Grzbiet 2.3.3. Ocena odlegoci W tym wypadku kluczowa jest jedna umiejtno: operowanie skal mapy (patrz 2.1.1.). By waciwie oceni jak odlego na mapie, trzeba j najpierw zmierzy (np. w centymetrach), a nastpnie przemnoy przez skal. Jeeli mamy do czynienia ze skal mianowan, zwykle odnoszc centymetry do kilometrw, wynik mamy gotowy: skala sama mwi, ile kilometrw liczy kady centymetr. W przypadku skali liczbowej otrzymamy straszn liczb wyraon w centymetrach, ale poniewa wiemy, e 1 metr to 100 centymetrw a 1 kilometr 1000 m, szybko otrzymamy liczb, ktr atwo moemy sobie wyobrazi. Przykad: na mapie w skali 1:75 000 zmierzylimy tras o dugoci 15 cm

15cm 75000 = 1125000cm = 11250m = 11,25km

Mona atwo zauway, e aby z centymetrw otrzyma kilometry, trzeba obci 5 zer.

phm. Tomasz Rawski

Terenoznawstwo

strona 13

2.3.4. Ocena zmiany wysokoci (przewyszenia, deniwelacji) To czynno wykonywana gwnie w grach, gdy np. chcemy wiedzie, jak wysoko musimy pokona, by dosta si na szczyt. By tego dokona musimy kolejno: 1) Znajd 2 dowolne pogrubione poziomice (patrz 2.1.2.) ich wysokoci s podpisane. W ten sposb dowiesz si, jaka jest rnica wysokoci midzy grubymi poziomicami. 2) Teraz policz, ile jest midzy nimi cienkich poziomic. Gdy to zrobisz, bdziesz wiedzie, jak gsto (co ile metrw) narysowano na mapie poziomice jaka jest midzy nimi rnica wysokoci. 3) Zobacz, przez ile poziomic przechodzisz pokonujc swoj tras. Policz liczb odlegoci midzy poziomicami, ktre mijasz. Uwanie jednak obserwuj przebieg poziomic, bo moe zdarzy si, e droga nie wiedzie przez cay czas pod gr bd z gry, lecz skada si z podej i zej. Wtedy liczc poziomice pod gr, musisz odejmowa poziomice przy zejciach i odwrotnie gdy liczysz zejcie, przy napotkaniu podejcia odejmujesz mijane poziomice. 4) Znajc liczb odlegoci pomidzy poziomicami, ktre pokonasz jak rwnie jaka zmiana wysokoci przypada na kad z tych odlegoci, mnoc te dwie wielkoci, otrzymasz cakowit zmian wysokoci. Przykad: Posugujesz si map, na ktrej poziomice s narysowane co 20 metrw. Chcesz obliczy przewyszenie przy wejciu na szczyt. Idziesz wic pod gr, mijajc 6 poziomic to 5 odlegoci. Nastpnie jest zejcie 3 poziomice (2 odlegoci) i podejcie 4 poziomice (3 odlegoci). Jak zatem zwikszy si nasza wysoko od momentu wyjcia do wejcia na szczyt?

(5 2 + 3) 20m = 6 20m = 120m

2.3.5. Szacowanie czasu marszu Ta ostatnia ju czynno wymaga opanowania dwch poprzednich umiejtnoci. Szacowanie czasu marszu jest duo prostsze w terenie paskim. Tu wystarczy zmierzy planowan tras i zaoy prdko marszu. Bardzo dobry piechur w szybkim marszu osiga prdko 6 km/h. rednia druyna harcerska idzie mniej wicej 4 km/h (nie liczc odpoczynkw!). Tak wic trzeba podzieli liczb kilometrw do przejcia przez prdko, a uzyskana liczba bdzie czasem przejcia wyraonym w godzinach. Inaczej sytuacja si przedstawia w grach. Kady bowiem chyba wie, e przej kilometr po paskim to nie to samo co kilometr po grach. Tylko jak to przeliczy? Ot su temu tzw. punkty GOT (Grskiej Odznaki Turystycznej). Punkt GOT jest jak si okazuje bardziej miarodajny ni kilometr. Przyjmuje si, e przejcie jednego kilometra po paskim to taki sam wysiek (i czas), jaki jest potrzebny do pokonania 100 metrw w pionie (pod gr). Trzeba zatem policzy, ile kilometrw zamierzamy przej i zamieni liczb kilometrw na punkty (1 km = 1 p. GOT). Nastpnie naley zmierzy czn warto podej (zejcia pokonuje si tak szybko jak w terenie paskim takie jest zaoenie, cho nie zawsze jest ono prawdziwe). Podejcia rwnie zamieniamy na punkty (100 m = 1 p. GOT). Ostatecznie z czn sum punktw postpujemy tak samo jak z kilometrami w terenie paskim. Jeeli kto po paskim chodzi z prdkoci 4 km/h, to w grach powinien pokonywa 4 p. GOT/h.

phm. Tomasz Rawski

Terenoznawstwo

strona 14

3. Pomiary
Od tego nie uciekniemy. Pomiary wykonujemy czsto mimowolnie budujc pki na obozie, gdy oceniamy gdzie uci erd a gdzie wykopa doek. Skauci na swoich laskach oznaczaj potrzebne im wymiary swojego ciaa, kady harcerz za powinien wiedzie, ile centymetrw liczy jego stopa, rozpito doni czy odlego od okcia do czubkw palcw. Pomiarw take dokonujemy robic szkice, gdzie najczciej posugujemy si parokrokami (pk). Wiedza o dugoci wasnego parokroku jest rwnie bardzo cenna. Przydaje si take przy pomiarze wysokoci drzewa. S jednak rzeczy, miejsca, odlegoci, ktrych nie da si zmierzy tymi metodami, bo jak stwierdzi, jaki dystans dzieli dwa brzegi jeziora? zachcam do lektury tego rozdziau. Informacji o sporzdzaniu szkicw udzieli jednak dopiero rozdzia 4.

3.1.
1)

Pomiar wysokoci drzewa

2)

3)

4)

Jest kilka metod. Najprostsza mwi tak: Znajd prostego kija, ktry bdzie ci siga dokadnie do oczu. Znajd sobie rwnie kogo, kto ci bdzie trzyma tego kija. Po si na ziemi, nogami w kierunku drzewa, a twj kij niech stoi na ziemi prosto, dotykajc twoich stp. Czubek kija musisz widzie w jednej linii z wierzchokiem drzewa. Jeeli drzewo wystaje znad kija oddal si, a jeeli czubek kija widzisz wyej ni wierzchoek drzewa musisz si przybliy do drzewa. Gdy w kocu ci si uda, zmierz parokrokami odlego od miejsca, gdzie ley twoja gowa do drzewa. Odlego ta bdzie rwna wysokoci drzewa.

Rysunek 14 - Pomiar wysokoci drzewa

Inna metoda wykorzystuje cie jaki daje drzewo, a wic np. w gstym lesie jest bezuyteczna. Aby j zastosowa, musimy mie patyk o dugoci 1 metra. Jeeli zmierzymy dugo cienia, jaki daje drzewo oraz dugo cienia patyka, i podzielimy pierwsz dugo przez drug, otrzymamy wysoko drzewa w metrach. Jeeli patyk bdzie mia inn dugo, obliczona warto bdzie wielokrotnoci dugoci patyka, czyli dowiemy si ile razy nasz patyk zmieci si w wysokoci drzewa.

3.2.

Pomiar szerokoci rzeki

Na pierwszy rzut oka jest to niewykonalne such nog, chyba e przy pomocy mostu, jednak my znamy sposb i to niejeden! Sposb 1: 1) Znajd jaki charakterystyczny punkt na drugim brzegu np. kamie, drzewo 2) Sta w miejscu lecym dokadnie po przeciwnej stronie twojego kamienia lub drzewa. 3) Obr si bokiem do rzeki i przejd jaki dystans (np. 10 pk). Wbij w tym miejscu palik lub oznacz w inny sposb. 4) Id dalej, pokonujc dokadnie t sam odlego co poprzednio. Wbij drugi palik.

phm. Tomasz Rawski

Terenoznawstwo

strona 15

5) Obr si plecami do rzeki i id tak dugo, a twj pierwszy palik bdziesz widzie w jednej linii z punktem na drugim brzegu. 6) Odlego od miejsca, w ktrym stoisz do drugiego palika, bdzie szerokoci rzeki (dystansem midzy punktem, w ktrym stae na pocztku a punktem na drugim brzegu)

Rysunek 16 - Pomiar szerokoci rzeki (sposb 1) Rysunek 15 - Pomiar szerokoci rzeki (sposb 2) Sposb 2: 1) Musisz znale dwa patyki pierwszy, sigajcy tobie do oczu, i drugi, rwny poowie dugoci pierwszego. 2) Znajd charakterystyczny punkt na drugim brzegu rzeki. Po przeciwnej stronie na swoim brzegu wbij krtszy patyk. Oba te punkty musz znajdowa si na jednakowej wysokoci! 3) Oddal si od rzeki do miejsca, w ktrym przez ustawiony pionowo duszy patyk w jednej linii bdziesz widzie czubek krtszego i punkt na drugim brzegu. 4) Odlego midzy obydwoma patykami jest rwna szerokoci rzeki.

3.3.

Pomiar prdkoci rzeki

Rzeki i strumienie maj bardzo rn prdko poczwszy od rwcych grskich potokw, ktre powoli wytracaj szybko i cz si, a skoczywszy na leniwie pyncych rzekach, zmierzajcych powoli do morza. Prdko wszystkich tych ciekw wodnych potrafimy policzy w bardzo prosty sposb: 1) Idc wzdu brzegu rzeki odmierz odlego np. 10 metrw. Oznacz pocztek i koniec tego odcinka, niech pocztek bdzie wyej. 2) Znajd patyk i wrzu go do rzeki na pocztku twojego dystansu. 3) Zmierz zegarkiem (stoperem), ile sekund zajmie patykowi przebycie tej odlegoci. 4) Jeeli podzielisz liczb metrw przez liczb sekund, otrzymasz prdko rzeki wyraon w metrach na sekund (m/s). Jeeli uda ci si przeliczy metry na kilometry a sekundy na godziny, otrzymasz prdko w kilometrach na godzin (km/h)

phm. Tomasz Rawski

Terenoznawstwo

strona 16

3.4.

Pomiar odlegoci na oko

Tego, jak mierzy krokami, wyjania nie trzeba. Jednak w przypadku szerokoci jeziora, czy bardzo dugich dystansw, ktrych z rnych powodw w danej chwili nie jestemy w stanie przej, trzeba zastosowa inn metod wanie pomiaru na oko. Dowiadczony harcerz bez trudu oszacuje dystans. Istniej metody pozwalajce doj do takiego mistrzostwa. Jedna z nich to umiejtno wyobraania sobie podstawowych odlegoci. Gdy nauczymy si, ile to metr, umiemy wyobrazi sobie 10 metrw. Gdy ten odcinek odoymy 10 razy, otrzymamy 100 metrw itd. Jest take metoda, ktra szacuje odlego na podstawie tego, co jestemy w stanie z niej dostrzec:

moesz zobaczy/ odlego tego odrni...

horyzont zarysy rzeby terenu zarysy drzew osoby rce i nogi gesty sylwetki ludzi szczegy domu oczy rozpozna osob 10 km 5 km 2 km 850 m 700 m 500 m 400 m 300 m 75 m 50 m

phm. Tomasz Rawski

Terenoznawstwo

strona 17

4. Szkice
Szkice w terenoznawstwie su temu, by opisa graficznie jaki teren, tras, obszar tak, aby w tym opisie znalazy si informacje, ktre nam lub komu, kto tym planem bdzie si posugiwa, byy one przydatne i pomocne. Ten rozdzia jest o tym, co powinien zawiera szkic, aby mona go byo w ogle nazwa szkicem. Bo o tym, e narysowanie dobrego szkicu nie jest rzecz prost, wie tylko ten, kto tego kiedy sprbowa. Mona tu znale take opisy i przykady rnych rodzajw szkicw oraz wskazwki dotyczce przydatnoci kadego z nich.

4.1.

Elementy szkicu

S pewne elementy, ktre szkic musi zawiera, aby jego tre bya czytelna, jednoznaczna i precyzyjna. Brak ktrego z nich moe sprawi, e tre szkicu stanie si trudna do odczytania a nawet bezuyteczna. Podane niej elementy wystpuj rwnie na mapach i zostay szerzej opisane w rozdziale 2.1. oznaczenie pnocy pozwala na zorientowanie szkicu; szkic to nie mapa nie ma sztywnych regu okrelajcych orientacj i pooenie pnocy, musi by zaopatrzony w strzak opisan liter N skala (podziaka) najatwiej stosowa skal mianowan (np. 1 cm = 10 pk) lub podziak opisan parokrokami lub metrami; dziki wprowadzeniu skali nie trzeba oznacza dugoci poszczeglnych odlegoci legenda nikt nam nie kae przy rysowaniu szkicw uywa znakw topograficznych, zreszt nie ma oglnie przyjtych znakw okrelajcych mrowisko, zwalone drzewo, duy kamie, ko czy stoek dlatego musimy wprowadza wasne oznaczenia, a do nich potrzebna jest legenda

4.2.

Rodzaje szkicw

Czsto na wdrwkach, kto kto szkicuje tras marszu, zostaje w tyle i trzeba na niego czeka. Dlatego tak wany jest umiejtny dobr rodzaju szkicu. Jedne s bowiem dokadniejsze, inne mniej dokadne, s szkice atwe i szybkie w wykonaniu, za to trudno si z nich korzysta, a s i takie, ktre si ciko rysuje, lecz s prawie tak czytelne, jak mapa. 4.2.1. Szkic sytuacyjny To nazwa bardzo pojemna. Moe to by szkic przebytej drogi, plan obozu, czy otoczenia naszego domu. Szkicem sytuacyjnym jest take plan mieszkania lub harcwki. Sytuacj kartografowie i geodeci nazywaj odwzorowanie kawaka terenu, ukazujce wzajemne pooenie znajdujcych si na nim obiektw (bez rnic wysokoci midzy nimi, ktre moemy odczyta z mapy lub planu sytuacyjno-wysokociowego). Istniej rne sposoby sporzdzania szkicu sytuacyjnego. Najpopularniejszy z nich wykonuje si za pomoc kompasu, chocia w przypadku szkicowania maego obszaru, jakim jest np. harcwka, nie jest on potrzebny. Rysujemy, mierzc parokrokami kolejne odlegoci i stopniowo nanoszc kolejne charakterystyczne elementy na kartk. Wane jest, by przy rysowaniu tego rodzaju szkicu, by on przez cay czas zorientowany wtedy rysujemy kolejne linie w rzeczywistych kierunkach.

phm. Tomasz Rawski

Terenoznawstwo

strona 18

Istnieje jeszcze drugi, mniej znany sposb wykonywania szkicu sytuacyjnego. Jest on mniej popularny, poniewa da si go stosowa wycznie do rysowania szkicu powierzchni (harcwki, obozu), nie da si t metod wykona szkicu trasy. Rysowanie zaczynamy od obrania dwch punktw, z ktrych wida cay teren, ktry chcemy obj nanosimy je z zachowaniem skali. Nastpnie stajemy w jednym z tych punktw, orientujemy kartk na drugi z nich i wykrelamy linie w kierunku charakterystycznych punktw obiektw, ktre chcemy mie na planie (np. przednie i tylne maszty namiotw). Linie te opisujemy tak, aby wiedzie jakiego punktu dotycz. Nastpnie idziemy do drugiego i czynimy podobnie. Linie prowadzone z obu punktw w kierunku jednego obiektu przetn si w punkcie lokalizacji tego obiektu na naszym planie. A wic gdy mamy ju oba maszty naszego Rysunek 17 Fragment szkicu sytuacyjnego drogi namiotu, jestemy w stanie go dokadnie wrysowa. Metoda ta jest dokadniejsza od pierwszej, jednak pomocnicze linie sprawiaj, e plan jest mniej czytelny. 4.2.2. Szkic marszowy Jak sama nazwa wskazuje, jest to typ szkicu opisujcy tras marszu. Jego zalet jest atwo wykonania, ktra jednak sprawia, e jest trudniejszy do odczytu ni sytuacyjny. Wyobramy sobie, e szkic sytuacyjny pocilibymy na proste odcinki trasy i uoyli je obok siebie jeden przy drugim rwnolegle. Tak wanie wyglda szkic marszowy. Rysuje si go odcinkami. Gdy droga zakrca rozpoczynamy rysowanie kolejnego odcinka trasy. Oczywicie w tym przypadku kady odcinek musi mie odrbne oznaczenie pnocy. Mijane punkty charakterystyczne rysujemy jak zwykle zgodnie z legend.

phm. Tomasz Rawski

Terenoznawstwo

strona 19

Rysunek 18 - Szkic marszowy

4.2.3. Szkic indiaski (chinka) Przy dokadnym wykonaniu jest to bardzo uyteczny opis trasy, jednoczenie atwy w wykonaniu. Rysujemy go na siatce kwadratw o boku 3-5 cm. W kadym kwadracie rysujemy sytuacj kolejnego charakterystycznego miejsca na trasie. Takimi miejscami s bezsprzecznie skrzyowania drg czy cieek, ale take rne mijane obiekty takie jak mrowiska, pnie drzew czy budynki, ktre mog nas utwierdzi w przekonaniu, e wybralimy waciw drog lub e musimy zawrci. Jednoczenie naley zwraca uwag na to, by kolejne kwadraty wypenia w mniej wicej rwnych odstpach odlegoci (np. co 100 m). Aby cao bya jednoznaczna, na kadym rysunku trzeba zaznacza kierunek przejcia oraz pnoc.

Rysunek 19 - Szkic indiaski

phm. Tomasz Rawski

Terenoznawstwo

strona 20

5. Metodyka
To jest rozdzia przeznaczony w caoci dla Was, druynowi. Wy terenoznawstwo ju umiecie, dlatego nie znajdziecie tu informacji, jak si go uczy, ale jak uczy go innych. Pragn uwiadomi Wam, czym powinno kierowa uczc terenoznawstwa i dobierajc odpowiedni form, a take na co zwraca uwag planujc i organizujc zajcia.

5.1.

Czego uczy terenoznawstwo?

Terenoznawstwo oprcz tego e jako jedna z technik harcerskich niesie z sob wiele przydatnych w yciu umiejtnoci, wyrabia take kilka cech. Dzieje si to jednak czsto poza nasz wiadomoci, a druynowy powinien zdawa sobie spraw z porednich skutkw swoich dziaa. Terenoznawstwo wyksztaca w harcerzach orientacj przestrzenn. S osoby, ktre po przejciu kilkuset metrw nie wiedz, z ktrego kierunku przyszy. Liczne wiczenia z map, kompasem, szkicami sprawiaj, e mimowolnie uczymy si mylowo ledzi i zapamitywa tras, ktr si poruszamy, pooenie soca, e gdy mamy wraca jak tras, ogldamy si za siebie, aby zapamita charakterystyczne miejsca z drugiej strony. Wielu harcerzy mwi mi, e nawet gdy bardzo si staraj zgubi, nie udaje im si to. Jest do take dobra szkoa precyzji, dokadnoci. Harcerz musi mie wiadomo, e jest istotna rnica, czy posugujc si kompasem wyznaczy azymut 124 czy 125, bo im dalej bdzie szed w bdnym kierunku, tym bardziej bdzie si powiksza bd jego pomiaru. Podobnie jest ze szkicami. Czsto spotykamy si z planami, po ktrych nie sposb trafi do celu. By moe jest tak dlatego, e harcerze nigdy nie szli wg szkicu wykonanego przez kogo innego i nie wiedz, na co zwrci uwag by ich praca bya uyteczna. Sdz, e warto jest pamita o tych zagadnieniach nie tylko wtedy, gdy wypisujemy cele porednie do naszych zaj czy zbirek ale take gdy je prowadzimy. Nie naley bowiem zapomina o tym, e uczestnicy naszych zaj maj prawo do wiadomoci celw.

5.2.

Formy pracy

Kady druynowy wie, e aby czego dobrze nauczy, trzeba wiedzie jak tego nauczy, a wic e naley wybra odpowiedni po temu form. Nie bd tu pisa o oglnych zasadach doboru form pracy, bo ten temat poruszao ju wczeniej wielu mdrzejszych ode mnie. Ja chc skoncentrowa si na wyborze form pracy harcerskiej do poszczeglnych elementw terenoznawstwa i skutkach, jakie ten wybr niesie. Nie da si ukry, e terenoznawstwo to trudna technika, a co za tym idzie, jej opanowanie wie si z du iloci wicze. I wanie wiczenie praktyczne jest t form, do ktrej druynowy najczciej musi si uciec, zanim wypuci ludzi w teren. Od suchego wiczenia zwykle zaczynamy nauk chociaby posugiwania si busol, rysowanie szkicu, czasem nauk znakw topograficznych. Ciekawym rodzajem wiczenia, jest uczenie przez absurd czy kontrast. Dzieci bardzo szybko naucz si np. czytania mapy, gdy dostan narysowan przez nas map, na ktrej rzeka pynie pod gr, kopalnia znajduje si na dnie jeziora, w poprzek drogi przebiega urwisko a w rodku lasu stoi semafor. busola A oto dobre wiczenie do nauki wyznaczania azymutw: przyklej na wszystkich cianach harcwki w moliwie rwnych odstpach litery dokadno alfabetu. Kady zastp musi mie busol, notatnik i co do pisania.

phm. Tomasz Rawski

Terenoznawstwo

strona 21

Pierwszym zadaniem jest wymylenie hasa o okrelonej liczbie liter (aby szanse byy rwne). Nastpnie trzeba go zapisa w postaci cigu azymutw: naley stan przy pierwszej literze, zapisujc j, wyznaczy azymut od pierwszej litery do drugiej, potem od drugiej do trzeciej itd. Potem nastpuje wymiana tak zapisanych hase midzy zastpami i odczytanie na podstawie pierwszej litery i kolejnych azymutw. Wszystko na czas. Jeeli harcwka jest wystarczajco dua, litery mona uoy na pododze, wtedy jednak trzeba wprowadzi dodatkowo pomiar parokrokami. Terenoznawstwa, jak sama nazwa wskazuje, najlepiej i najskuteczniej uczy za pomoc form terenowych, a tu najwszechstronniejsz i dajc najwicej moliwoci jest gra terenowa. Sama w sobie wyrabia orientacj w terenie i wyobrani przestrzenn. Gry mog by przerne, na ten temat powstao ju wiele ksiek. Co wicej, ta forma pozwala na uycie w zasadzie wszystkich elementw omawianej techniki. Celem gry moe by np. zdobycie punktw oznaczonych na mapie, do ktrych harcerze musz dotrze. Mog mie za zadanie udokumentowa przebyt drog za pomoc szkicu. Patrol moe mie na mapie zaznaczone drzewo, ktrego wysoko musz zmierzy. Do tego dobra fabua i zarys gry ju prawie gotowy. Doskonaym momentem do nauki lub sprawdzenia wiedzy z zakresu dokonywania pomiarw odlegoci krokami i rysowania szkicw s chatki (czas, w ktrym harcerze zdobywaj sprawno Robinsona). Dobrze jest, gdy maj wwczas wiadomo, e komenda obozu gra terenowa musi umie po tych planach trafi na miejsce biwakowania zastpu. orientacja Wspomniaem wczeniej o orientacji przestrzennej. Nie jest to umiejtno, ktr mona w jaki sposb zmierzy lub po prostu si jej nauczy. Orientacja to wyczucie miejsca, w ktrym si znajduje i kierunku, w ktrym si poda. Wyrabianiu orientacji sprzyjaj praktycznie wszystkie formy terenowe, jak chociaby bieg harcerski, czy porednio zwiad. Istniej take wiczenia specjalnie ukierunkowane na nauk orientacji w terenie. Jeeli harcerze s prowadzeni tras, ktrej nie znaj, a bd musieli ni samodzielnie powrci, przydatne jest by co pewien czas, zwaszcza w charakterystycznych miejscach (szczeglnie na skrzyowaniach) obracali si i zapamitywali obrazy, ktre bd widzie w drodze powrotnej. Bardzo dobrze wpywajcym na poczucie orientacji nawykiem jest take systematyczne ledzenie pooenia soca lub gwiazd. Wtedy atwiej jest wyobrazi sobie tras swojego marszu. mapa Doskonaym momentem do nauki terenoznawstwa jest wdrwka czy orientacja rajd, zwaszcza gdy harcerze maj moliwo porwnania przebytej lub wyobrania planowanej trasy z map, zaplanowania trasy na podstawie mapy, dokonania oceny jej dugoci, trudnoci, czy wrcz poprowadzenia fragmentu trasy z map w rce. Zupenie inaczej zapamituje si tras, gdy idzie si na czole kolumny z map i busol w rce ni gdy idzie si w tumie pochonitym rozmow. Kontakt z map wyrabia nie tylko orientacj, ale przede wszystkim wyobrani przestrzenn poprzez przetwarzanie mylowe poziomic i znakw umownych na mapie na trjwymiarowy obraz terenu. Jedn z najskuteczniejszych, o ile nie najskuteczniejsz form sprawdzenia i wywiczenia umiejtnoci z zakresu terenoznawstwa jest INO (impreza na orientacj). Nie wtajemniczonym pokrtce powiem, e jest to gra, w ktrej uczestnicy musz w jak najkrtszym czasie znale zaznaczone na mapie punkty, oznaczone w terenie biao-czerwonymi tablicami. Kada tablica opatrzona jest kodem zadaniem uczestnikw imprezy jest te kody spisa. Oczywicie istnieje bardzo wiele odmian INO. Jednak myl, e kto w tej grze uzyska dobry wynik, moe uzna si za dobrego terenoznawc. Wymaga ona bowiem zarwno dobrej orientacji, duej wprawy w czytaniu mapy i okrelaniu swojego pooenia, umiejtnoci okrelania planowanego czasu pokonania jakiego odcinka, jak i mylenia strategicznego.

phm. Tomasz Rawski

Terenoznawstwo

strona 22

5.3.

Przygotowanie zaj terenowych

Czsto bywa tak, e druynowy przygotowujc zajcia terenoznawcze lub po prostu przeprowadzane w terenie, zapomina lub czasem nie ma wiadomoci o pewnych aspektach organizacji takich zaj. Dlatego chc tutaj zwrci uwag na to co, zgodnie z moimi obserwacjami czsto umyka, a przy okazji przypomnie podstawowe zagadnienia. 5.3.1. Zasady bezpieczestwa Dobry, odpowiedzialny organizator myli dwoma kategoriami: po pierwsze profilaktyka, jak zapewni wszystkie moliwe rodki aby nie dopuci do wszelkich niepodanych zdarze, a po drugie zapewni podstawowe rodki na wypadek, gdyby jednak co si przytrafio. Zawsze trzeba rozpatrywa moliwe wypadki zwizane z: a) ruchem drogowym, b) warunkami atmosferycznymi, c) warunkami terenowymi, d) wszelkimi innymi czynnikami, ktrych nie sposb przewidzie. Ad a) Czsto bywa tak, e trasy biegu czy gry nie da si wyznaczy bazujc wycznie na drogach lenych, czasem trzeba pj asfaltem, albo przynajmniej go przeci. W takim przypadku konieczne jest przed rozpoczciem zaj przypomnie uczestnikom podstawowe zasady zachowania si pieszych na drodze. Obecnie w ramach rnych wakacyjnych akcji policja wyposaa zorganizowane grupy w rnego rodzaju odblaskowe gadety, bardzo poyteczne podczas marszu. Warto si w co takiego zaopatrzy. Czasem w takim miejscu mona postawi kogo z obsugi ustawi tam punkt, wtedy dodatkowym zadaniem tej osoby jest nadzr i opieka nad patrolem na odcinku lub miejscu szczeglnie niebezpiecznym. W kocu warto tego punktowego lub patrole wyposay w podstawow apteczk pierwszej pomocy. Ad b) Ten aspekt zaley od pory roku. Czsto wspaniale przygotowane zajcia rozwala krtkotrwaa ulewa lub mrz na dworze tylko dlatego e organizator zaj nie przypilnowa, eby harcerze zabrali ze sob katan albo eby ubrali dodatkow par skarpet czy sweter. W lecie czasem daje si we znaki udar soneczny, podczas gdy profilaktyka jest banalna nakrycie gowy i butelka wody w plecaku, czasem odpowiedni dobr terenu. Wanie dlatego dobrego druynowego powinna cechowa dua wyobrania. Ad c) patrz: 5.3.4. Ad d) Mog zdarzy si podczas zaj rne inne sytuacje ktrych nie da si wczeniej przewidzie, mog by one zwizanie z kwestiami zdrowotnymi, kondycyjnymi lub np. obecnoci miejscowych. W takim przypadku dobrze jest, gdy organizator ma do dyspozycji samochd lub rower. W dzisiejszych czasach nie powinno by take problemem zaopatrzenie patroli w telefony komrkowe. Istnieje prawidowo, e pocztkujcy instruktorzy czsto nie dostrzegaj wielu zagroe czyhajcych na harcerzy w terenie, za bardzo dowiadczeni instruktorzy widz ich nazbyt duo. Jak zawsze trzeba znale zoty rodek.

phm. Tomasz Rawski

Terenoznawstwo

strona 23

5.3.2. Logistyka Czsto zdarza si tak, e organizatorzy caodziennej gry czy biegu harcerskiego opracuj wspaniay program, przygotuj tras, materiay, oglnie wszystko zapowiada si wspaniale. Ale tylko dopty, dopki nie okae si, e patrole w ogle nie wziy ze sob prowiantu i wody mimo dugiej trasy i upalnej pogody. Wtedy cae zajcia le, mimo wspaniaego i dopracowanego do ostatniego szczegu konspektu. Zgodnie z piramid potrzeb Masowa, jeli potrzeby niszego rzdu nie zostay zaspokojone, nie ma mowy o zaspokajaniu jakichkolwiek wyszych potrzeb. Zwykle zaplecze logistyczne zaj sprowadza si do zapewnienia jedzenia i picia uczestnikom. Mona to zrobi na szereg sposobw: patrole zabieraj ze sob potrzebn ilo prowiantu i wody, rozwizanie proste, nie wymagajce od organizatorw zbyt wiele wysiku w przypadku napojw jest to wg mnie najlepsze rozwizanie; na trasie lub obszarze gry znajduje si punkt na ktrym uczestnicy mog spoy posiek, moe by on przygotowany przez sam patrol, warto ten element gry zawrze w jego fabule czy punktacji; po trasie porusza si ekipa (najlepiej na rowerach), ktrej zadaniem jest dostarczenie wszystkim patrolom prowiantu. 5.3.3. Mapy Jednymi z najczciej uywanych w zajciach terenowych materiaw s mapy. Nie zawsze jednak mamy moliwo dobra najlepsz map na dan okazj. Mona jednak sprbowa okreli, jakie mapy nadaj si najlepiej do danych zaj: preferowana skala 1:10 0001 gra terenowa, bieg, INO topograficzna, lena (1:25 000) rajd, wdrwka turystyczna, topograficzna 1:50 0002 Czsto z przyczyn oczywistych, harcerze otrzymuj do zaj nie map a jej czarno-biae ksero. Nie ulega wtpliwoci e taka kopia traci bardzo na przejrzystoci co jest spowodowane nie tylko niedokadnoci wykonania, ale przede wszystkim likwidacj kolorw. W takim wypadku organizator powinien sprawdzi, czy mapa taka nadaje si do uytku, czy on sam jest w stanie si ni posuy. Istniej sposoby poprawy przejrzystoci kserokopii. Pierwszy z nich, banalny acz pracochonny to pokolorowanie kredkami najwaniejszych elementw mapy lasw, rzek itp. Daje on bardzo dobre rezultaty. Drugi to uprzednie zeskanowanie potrzebnego fragmentu mapy w trybie czarno-biaym i kserowanie wydruku. Skaner poprawnie odzwierciedli bowiem barwy za pomoc odpowiednich odcieni szaroci, co jest trudne do uzyskania, przy kserowaniu oryginau mapy. Na koniec jeszcze jedno spostrzeenie dotyczce gier i biegw harcerskich: osoba wypuszczajca patrole na tras powinna sprawdzi i dopilnowa, czy patrol potrafi wskaza swoje pooenie na mapie w momencie wyjcia. Czasami rzeczy ktre dla nas s oczywiste, okazuj si by obcymi dla naszych harcerzy i jest to czsto rdem wielu nieporozumie. przeznaczenie mapy rodzaj mapy

1 2

Cz obszaru Polski nie zostaa jeszcze skartowana w skali 1:10 000. Przy wyborze skali mapy, ktr bdziemy uywa na rajdzie, oprcz dokadnoci naley wzi pod uwag take moliwo ustalania swojego pooenia na mapie za pomoc przedmiotw terenowych oddalonych nawet o kilka kilometrw. Mapa ta musi wic obejmowa odpowiednio duy obszar.

phm. Tomasz Rawski

Terenoznawstwo

strona 24

5.3.4. Warunki terenowe Zwykle kady druynowy wie, jak dobra teren, by nadawa si on do zaj o takiej czy innej specyfice lub odwrotnie jak wykorzysta ciekawy teren (rowy, doy, skaki, wzgrza) do zaj tak, by je maksymalnie uatrakcyjni. Ale zdarza si, e zapominamy o pewnych zasadach bezpieczestwa, np. o koniecznoci sprawdzenia terenu przez przeprowadzeniem zaj. Oczywicie jest to absurdalne, gdy teren gry obejmuje kilka kilometrw kwadratowych, cho i wtedy warto zastanowi si nad sprawdzeniem i ewentualnie zabezpieczeniem punktw potencjalnie niebezpiecznych (np. mostw), ale jest to na pewno konieczne w przypadku zaj, podczas ktrych harcerze bd biega, podchodzi czy czoga si. Szczeglnie zwrci na to uwag naley przy organizacji zaj nocnych. Noc nie tylko druynowy, ale i harcerze musz obowizkowo zna teren. Musi take zosta wyznaczone atwe do odszukania a najlepiej owietlone miejsce zbirki po zakoczeniu gry lub w razie zgubienia. O liczeniu uczestnikw ju nie wspominam... 5.3.5. Fabua Zwykle dobr fabuy do zaj nie stanowi wikszej trudnoci organizatorowi. Jak ju wspominaem, terenoznawstwo jest technik wymagajc duej liczby wicze, ktre jako forma do najciekawszych nie nale. W takim wypadku dobra fabua czsto ratuje sytuacj np. taka: grupa rozbitkw ma zosta uratowana przez helikopter, jednak musi mu znale i przygotowa odpowiednie ldowisko. Po pierwsze musi to by odpowiedni teren polana taka, by znalaz si na niej kwadrat 55m, ktrego odlego od ciany lasu byaby z kadej strony wiksza od wysokoci drzew (pomiar krokami, wysoko drzewa). Pilot musi umie to miejsce odnale trzeba wic oznaczy naroniki tego kwadratu, ale take poda pooenie wzgldem jakiego punktu charakterystycznego widzianego z powietrza (azymutwka / szkic sytuacyjny). Teraz pozostaje ju tylko narysowanie szkicu polany, najlepiej z zaznaczeniem nierwnoci i nachylenia (do wykrelenia poziomic wystarcz dwa dugie proste kije, z ktrych jeden najlepiej dugoci 1 m trzymany pionowo okrela rnic wysokoci a przyoony do niego poziomy wskazuje odlego). Fabua musi by dobrze dobrana nie moe by zbyt skomplikowana, by bya zrozumiaa, nie moe by take zbyt naiwna i nieprawdopodobna, bo na tak nawet zuch si nie nabierze. Metodycy zwracaj take uwag na to, by fabua bya pozytywna (patrz: Statut ZHP cechy metody harcerskiej), a wic w tym wypadku odpadaj wszelkie fabuy o tematyce wojennej itp.