:: :,|

roz..-,
-..|..-
MPHPID R@ RNKi>U@NITH
RD@>D@
:: :,|
roz..-,
R< JRD>F<
-..|..-
2011 Copyright by Ewa Nowicka & Zakad Wydawniczy NOMOS
Wszelkie prawa zastrzeone. Ksika ani adna jej cz nie moe by przedrukowywana, ani wja-
kikolwiek inny sposb reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana
elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w rodkach publicznego przekazu bez pisemnej
zgody wydawcy.
Recenzje: dr Zbigniew Kwiecie
dr Marcin Luba
Ksika powstaa w wyniku realizacji grantu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego
NN116284535, pt. Woosi we wspczesnej Europie konstruowanie wsplnoty
poprzez wyznaczanie granic etnicznych
Publikacja dofinansowana przez Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego
Redakcja wydawnicza: Joanna W. Piasecka
Redakcja techniczna: Pracownia Edytorska MP
II korekta: Magdalena Pawowicz
Projekt okadki: Agnieszka Nabielec
ISBN 978-83-7688-062-4
KRAKW 2011
Zakad Wydawniczy NOMOS
31-208 Krakw, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: (12) 626 19 21
e-mail: biuro@nomos.pl; www.nomos.pl
5
Spis treci
Od Autorki. Dlaczego Arumuni? Wyznania badaczki . . . . . . . . . . . . . 9
Pierwsze zetknicie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Inspiracje, ironie i irytacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Emocje i fakty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Podzikowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Wprowadzenie. Woosi, Arumuni w Europie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Moi badani: ich sprawy i mj problem badawczy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Zaistnienie w wiecie wspczesnym16; Midzy asymilacj i odrbn
tosamoci23
Kim s Arumuni i jak ich bada? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Skd czerpa wiadomoci o Arumunach?26; Jzyk28; Skd si
wzili Arumuni? O ich pochodzeniu i dziejach31
Etniczno i narodowo Arumunw: kategorie analizy. . . . . . . . . . . . . 37
Wi arumuska i jej badanie37; Co si przyda ze stu teorii naro-
du?38; Stare i nowe wizi42; Odrodzenie etniczne, etnicyzm45
Metoda badacz i badani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Pie wielogosowa Farszerotw 55; Jzyk badacza i jzyk bada-
nych57; Etnografa i antropologia58; Zadania antropologa i ich
paradoksy61
Rozdzia I. Mniejszo jak wikszo. Woosi (Arumuni)
na Bakanach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Etnonimy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Rnorodno nazw67; Endoetnonimy67; Egzoetnonimy68
Obszary kresowe i rdzeniowe zamieszkania Arumunw . . . . . . . . . . . . 72
Macedonia74; Rumunia76; Grecja77; Albania78; Bugaria78
Spory o liczebno. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Macedonia 80; Bugaria 83; Grecja 83; Rumunia 85; Alba-
nia86; Serbia87
6
Religia jako oparcie dla narodu (etnosu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Arumuskie imiona i nazwiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Pozycja spoeczna Arumunw (Woochw) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Przemiany kultury arumuskiej (wooskiej) i mobilizacja etniczna . . . 98
Przemiany cywilizacyjne i wsplnota arumuska . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Dlaczego Arumuni nie stworzyli wasnego pastwa i czy s odrb-
nym narodem? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Rozdzia II. Kontekst polityczny arumuskoci (wooskoci). . . . . . 107
Grecja i Arumuni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Stanowisko Grecji wobec problemu wooskiego stanowisko rodo-
wisk arumuskich wobec Grecji110; Progreckie postawy w Alba-
nii111; Greckie obywatelstwo112; Progreckie stanowisko Aru-
munw aspekt religijny 116; Antygreckie postawy Arumunw
w Rumunii 117; Macedonia i Albania rozdarcie midzy progrec-
koci iprorumuskoci120; Megleno-Woosi w Grecji122
Rumunia i Arumuni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Polityka Rumunii na Bakanach 124; Rumuskie szkolnictwo
wrd Arumunw 127; Stosunek Arumunw do Rumunii 131;
Wpywy rumuskie wrd albaskich Arumunw133; Wygodnie
by Rumunem 134; A jednak nie jestemy Rumunami! 135; Po
przystpieniu Rumunii do Unii Europejskiej136
Kontekst lokalny arumuskoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
Wychodzenie z lokalnoci 138; Albania 138; Macedonia 141;
Grecja144
Rozdzia III. Kim bylimy i kim jestemy? Czy Aleksander
Macedoski by Arumunem? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
Z pomroki dziejw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Jestemy autochtonami 147; Spory o histori Arumunw (Vla-
chw) 149; Aleksander Macedoski 151; Okres rzymski i ro-
manizacja153; Po Rzymianach i przed Turkami157; Arumuni
w czasach Imperium Osmaskiego uzyskanie statusu osobnego
miletu157
Historia nam blisza to niektrzy pamitaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Okres drugiej wojny wiatowej159; Migracje do Rumunii inter-
pretacje, oceny i opisy 160; Okres komunizmu163
Wspczesno co si dzieje i co robi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
7
Zapomniani a nie umierajcy167; Neutralno, lojalno kategorie
negocjacyjne169; Endogamia i maestwa mieszane170
Perspektywy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
Emigracja 177; Unia Europejska nadzieja czy oszustwo? 178;
Europejskie struktury jako szansa. Bezpastwowe narody wszystkich
krajw czcie si!181; Dyskurs europejski i cele polityczne184
Rozdzia IV. Walka o jzyk. Dopki jest jzyk, dopty s Arumuni . . . 185
Arumusko i jzyk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Niektre jzyki maj trudniej187; Mamy odrbny jzyk!189; Ra-
towa jzyk!191; Przemiany w postawach wobec jzyka194
Szkolnictwo w jzyku etnicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
Standaryzacja jzyka arumuskiego 195; Modzie i kompetencja
jzykowa201; Nauczanie jzyka arumuskiego w Macedonii202;
Nauczyciele203; Wymg minimalnej liczby uczniw205; Wiek
uczniw206; Podrczniki206; Postawy rodzicw207; Brak j-
zyka etnicznego w yciu domowym207; Pozytywny wpyw nauki
arumuskiego209; Modzie zaczyna si interesowa!209; Pozory
szkolnictwa etnicznego210
Problemy z zachowaniem jzyka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Maestwa etnicznie mieszane i pynno wyborw tosamocio-
wych211; Wasne media i poczucie dyskryminacji213; Bez sen-
tymentw! Byo to byo!213; Nazwiska215; Arumuni w instytu-
cjach samorzdowych sposb na zachowanie jzyka215
Perspektywy rozwoju jzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Nie wszyscy bd walczyli220
Rozdzia V. Miejsce i tosamo. Ziemia, skd nasz rd . . . . . . . . . . 222
Spory o terytorium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
Autochtoniczno jestemy std!224
Miejsca wane dla arumuskiej tosamoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
Moskopole 224; Kruszewo 229; Gorna Belica 230; Boboszti-
ca 231; Metsowo 231; wite gry 231; Nowe wane miej-
sca 232; Miejsca wane i emigracja wielkomiejska232
Rozdzia VI. Zwyczaje i obrzdy jako aspekt dzisiejszej wooskoci . . . 233
Corlu Mari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
Samarina234; Kleisoura237; Dupnica239; Stejaru241
24 czerwca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
8
wito etniczne Arumunw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
Rozdzia VII. Granice etniczne, czyli sens wooskoci.
Arumuska tosamo w XXI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
Wiedza o sobie: formy autorefeksji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
Warunki ksztatowania si wsplnoty arumuskiej w ocenie Arumu-
nw251; Osie ksztatowania si arumuskoci (wooskoci)255
Typy i wzorce arumuskoci: kryteria wsplnoty etnicznej . . . . . . . . . 256
Arumusko folklorystyczna: zwolennicy i przeciwnicy 256
Kryteria arumuskoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
Jzyk jako podstawowe kryterium tosamoci261; Historia i tryb
ycia jako kryteria wsplnoty262; Genealogia rodowa biologiczne
kryterium wsplnoty265; Obywatelstwo267
Regionalne zrnicowanie tosamoci arumuskiej (vlaskiej). . . . . . . 268
Poza zbiorowoci rdzeniow: tosamo rejonu Timoku268; Poza
spoecznoci rdzeniow: Megleno-Woosi. Regionalizm czy tosa-
mo addytywna? 271; Tosamo Woochw w Grecji: regiona-
lizm i mwicy po vlasku Grecy?279
Typy tosamoci etnicznej wrd Arumunw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
Tosamo podwjna i sytuacyjna: jak by mniejszoci?281; To-
samo pitrowa 283; Tosamo z wyboru, tosamo osb z mie-
szanych etnicznie maestw286
Terytorium, rodowo i wspczesne przemiany tosamoci
arumuskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
Liderzy i zwykli ludzie290; Cao i podziay, rnice i podobie-
stwa 291
Tosamo rezydualna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
Bibliografa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
Ilustracje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
9
Od Autorki
Dlaczego Arumuni? Wyznania badaczki
Moje zainteresowanie Arumunami (Woochami) tym zmarginalizo-
wanym przez historyczne losy narodem ma, jak dzi to widz w per-
spektywie wielu lat pracy naukowej, gbsze podoe ni tylko ciekawo
wiata, cho ta musi towarzyszy antropologowi, jak zreszt kademu
naukowcowi. W znanych rozwaaniach Ernesta Gellnera pojawiaj si
trzy motywacje lece u podstaw antropologii: potrzeby poznawcze, po-
trzeba ekspiacji tak charakterystyczna dla badaczy z krajw niegdy lub
dzi kolonialnych, i wreszcie motywacja bodaj najwaniejsza, uczucie nie
opuszczajce antropologw od zarania dyscypliny do chwili obecnej, nie-
jako organicznie z ni zwizane mio do rnorodnoci kulturowej. To
ona popycha antropologw do badania maych, zmarginalizowanych, gi-
ncych lub walczcych o odrodzenie narodw i grup etnicznych, a czasem
te zbiorowoci o charakterze pozaetnicznym. Motywacja ta oczywicie
pojawia si i u mnie w momencie stwierdzenia istnienia Woochw (Aru-
munw) wGrecji. Potem pojawiy si znajomoci, czasem przelotne, zwi-
zane tylko z badaniem, a czasem rnego stopnia przyjanie, w ktrych
sympatia osobista do konkretnych osb bez wtpienia wie si z akcepta-
cj ich dziaania i ich aspiracjami. Dziaania te i aspiracje wi si z celem
podstawowym, ktrym jest zachowanie pozostajcej w zagroeniu, czasem
bardzo powanym zagroeniu kultury ich zbiorowoci. A wic znowu po-
jawia si zaangaowanie emocjonalne, akceptacja, sprzyjanie kulturowej
rnorodnoci, odmiennoci, ktra bez wiadomej aktywnoci czonkw
grupy bez wtpienia jest skazana na zagad.
Kiedy rozpoczam pisanie tej ksiki, postanowiam ulec postmoder-
nistycznej pokusie, ktrej dugo staraam si nie poddawa, a nawet z ni
walczy, i ujawni mam nadziej: nie nazbyt hipochondrycznie i nie na-
zbyt egocentrycznie swoj drog do tak egzotycznego tematu, ktrym s
10
bakascy Woosi (Arumuni). Skoniy mnie do tego midzy innymi reakcje
moich przyjaci antropologw, ktrzy, po pierwsze nie mieli pojcia oist-
nieniu grupy i jej problemw, a po drugie moje zainteresowania opatrywa-
li czsto zdumionym spojrzeniem osoby, ktra lubi wariata, zwaszcza, gdy
wariat nie jest niebezpieczny. Skonio mnie to do refeksji nad wasnymi
zainteresowaniami, badaniami i szerzej kierunkami pracy naukowej.
Odlege od siebie tematy, ktre podejmowaam w cigu wielu lat mojej
pracy badawczej i ktre do tej chwili podejmuj, daj si zmieci w jednej
kategorii. S to zawsze przypadki szczeglnie trudnych okolicznoci spo-
ecznych, ktre stawiaj przed jednostk i grup dramatyczne wyzwania
dotyczce tosamoci kulturowej i spoecznej. Tego dotyczy na przykad
mj doktorat (Nowicka 1972). Analizowaam w nim dramatyczn sytuacj
spoeczn i intelektualn, w ktrej znaleli si ludzie maych zbiorowoci
przedpastwowych i przedprzemysowych wraz z nieokieznan ekspan-
sj cywilizacji europejskiej i wiata Europejczykw. W gruncie rzeczy po-
dobne kwestie pojawiy si w mojej pracy habilitacyjnej (Nowicka 1979)
podnoszcej problematyk tosamoci Afroamerykanw ludzi, ktrzy
stracili swoj tosamo kulturow, stali si spoecznie i kulturowo czci
spoeczestwa amerykaskiego, ale z rnych wzgldw nie stali si rw-
noprawn jego czci. W zwizku z tym, swojej tosamoci poszukiwali
od stuleci i poszukuj nadal, znajdujc j czasami w swojej odlegej afry-
kaskiej przeszoci. Takich dramatycznych sytuacji i zmaga dotyczyy
te moje prace badawcze na Syberii. Interesowaa mnie trudna sytuacja na-
rodw rdzennych, Sacha (Jakutw), Buriatw, duo mniej licznych Koria-
kw czy Ewenkw, poddanych rosyjskiej kolonizacji i akulturacji, a jednak
podtrzymujcych swoj odrbno i poczucie dumy narodowej (Nowicka,
Wyszyski 1996; Nowicka 2003; Nowicka, Trzciski 2003). Przypadek Ro-
mw w dzisiejszym wiecie to jeszcze jeden badany przeze mnie przypa-
dek, gdzie dramatycznym wyborom liderw grupy i szeregowych jej czon-
kw towarzysz niezalene od nich przeobraenia wiata zewntrznego,
zmuszajce grup do odpowiedzi na nowe wyzwania (Nowicka 2003; No-
wicka 2009a). Czy mona im sprosta? Myl, e ludzie ci staj w niemniej
trudnej sytuacji intelektualnej, spoecznej i psychologicznej ni wyparci
ze swoich owisk rdzenni Amerykanie czy rdzenni mieszkacy Syberii.
W tym nurcie zainteresowa mieszcz si badania nad konstruowaniem
nowoczesnej tosamoci wooskiej (arumuskiej) na Bakanach. Tu rw-
nie mamy do czynienia z przemianami cywilizacyjnymi, ktre stawiaj
pod znakiem zapytania moliwo kontynuacji tradycyjnych wzorw kultu-
11
rowych i tradycyjnego trybu ycia. Tu te mamy do czynienia z arogancj
silniejszych politycznie etnicznych grup wikszociowych. Tu te dostrze-
gamy walk o godno i istnienie wasnej kultury oraz zachowanie wizi
etnicznej.
Pierwsze zetknicie
Pocztek mojego zainteresowania Arumunami siga letniego sezonu
badawczego 2005roku, kiedy to prowadziam badanie terenowe we wsiach
na pnoc od Salonik, wrd greckich repatriantw z Polski (Nowicka
2008). Okazao si, e starsze osoby w tych wsiach rozmawiaj midzy
sob jzykiem, ktry identyfkowaam jako nalecy do grupy romaskiej
i zdradzajcy podobiestwo do jzyka rumuskiego. Pniej okazao si,
e by to zwarty obszar zamieszkania grupy zwanej Megleno-Woochami
lub po prostu Meglenami. Z ludnoci mwic ktrym z dialektw j-
zyka arumuskiego po raz pierwszy zetknam si duo wczeniej, pod-
czas turystycznej wyprawy w gry Grammos i Vicos w Grecji. Wtedy moja
skromna znajomo jzyka rumuskiego pomagaa mi w komunikowaniu
si z miejscow ludnoci pastersk. We wsi Samarina spotkaam si te
wtedy z nieufnoci, podejrzliwoci, ktr duo pniej zrozumiaam
w kontekcie wiadomoci o faworyzowaniu ludnoci arumuskiej przez
wadze okupacyjne i o przeladowaniach, jakie po drugiej wojnie wiato-
wej, a potem domowej spotykay ludno arumusk.
Inspiracje, ironie i irytacje
Jedn z inspiracji do napisania tej ksiki bya pewna irytujca lektu-
ra. W 2006 roku ukazaa si w polskim tumaczeniu ksika salzburskiego
dziennikarza Karla-Markusa Gaussa Umierajcy Europejczycy. Jej ostatni
rozdzia, zatytuowany: Nard, ktry znikn. Wrd macedoskich Aru-
munw, powicony jest Arumunom. Lektura tego rozdziau, ktr od-
byam ju po kilku pobytach wrd bakaskiego narodu arumuskiego,
podniosa mi znacznie poziom adrenaliny i to nie tylko dlatego, e zostali
oni zupenie bez sensu zaklasyfkowani jako nard umierajcy, a nawet
taki, ktry znikn. Szokoway teksty w stylu:
Gdy wrcilimy do zakrystii, starcy, ktrzy nie wypowiedzieli ani jednego
gonego sowa isprawiali wraenie, jakby od dawna ju nie mieli siy, by go-
12
no mwi, chcieli nas czym poczstowa, tak jak si godzi w stosunku do
goci. Ale nie mieli nic. Poszeptali midzy sob nerwowo, potem jeden znich,
szurajc butami, wyszed na zewntrz, amy patrzylimy na siebie uprzejmie;
po kilku minutach szuranie znw si przybliyo, starzec wszed do rodka
ipodszed do swych towarzyszy, potrzsajc zzakopotaniem gow. Gdy po-
tem siedzielimy na awce przed kocioem, jeden ze starcw, ceremonialnie
wyjwszy zkieszeni niezbdne przybory, zacz drcymi rkami skrca pa-
pierosa. Upyno troch czasu, a skoczy dzieo, obserwowany przez nas
wszystkich w przyjaznej ciszy (Gauss 2006: 211).
Szkodliwo publikacji Gaussa ma wiele wymiarw, ale najwaniej-
szym z nich jest etnocentryczny paternalizm, z jakim traktuje ludzi, kt-
rych uwaa za niesychanie biednych. W macedoskich wioskach Gauss
zauway jedynie bezsilnych, z trudem powczcych nogami umieraj-
cych staruszkw, z ktrych bogatemu, protekcjonalnemu Austriakowi nie
jest szczeglnie trudno sobie podkpiwa. Nie zasuyli na takie traktowanie
Gaussa te inni przedstawiciele maych zbiorowoci etnicznych, na przy-
kad boniaccy Sefardyjczycy. Dla autora zabawna bya ich duma, poczucie
godnoci, przekonanie o wartoci wasnej tosamoci. O sefardyjskim li-
derze pisa bez wahania: Na obitej boazeri cianie za fotelem, wktrym
siedzi dumnie wyprostowany, jak gdyby przyjmowa jak parad, wisz
oprawione wramki jego zdjcia zwielkimi tego wiata: zpapieem Janem
Pawem II, obaj na wieczno pogreni w poufaej rozmowie (). Na
kocu rozdziau powiconemu Arumunom pojawia si na dodatek przy-
gnbiajca relacja z rozmowy Gaussa z Dimo Dimczewem (arumuskie
imi Dina Cuvata), intelektualist i liderem arumuskim, ktry wrczy
dziennikarzowi Memorandum wsprawie rozwizania kwestii arumuskiej
jako warunku osignicia trwaego pokoju na Pwyspie Bakaskim, skie-
rowane do kanclerza Niemiec i koczce si sowami: W Waszych rkach
jest nasz los, moliwe, e take Wasz izjednoczonej Europy, prosimy wic
pomc nam, Arumunom, ebymy nie doczyli do wszystkich innych na-
rodw i kultur, ktrymi dzisiaj zajmuj si tylko archeologowie. Prosimy
opozwolenie na rozwijanie naszej kultury, przez co Europa moe by tylko
bogatsza ipikniejsza, ana pewno nie zuboeje! (Gauss 2006: 227).
Caa ksika Gaussa jest usiana niestosownymi dowcipami w stylu,
ktry nie przystoi intelektualicie, i w gruncie rzeczy mas dezinforma-
cji. I nie zasugiwaaby ta dziennikarska opowiastka na uwag i naukowe
dociekanie, gdybym nie miaa wiadomoci, e to wanie ksik Gaussa
opublikowano w ogromnych nakadach, przetumaczono na wiele jzykw
13
i trafa do masowego odbiorcy. To ona zatem, a nie ponisza publikacja,
bdzie ksztatowaa pogldy szerokich rzesz czytelnikw. Niewielu z nich
ma okazj przekona si osobicie o sensie wesokowatych obrazkw, nie
tyle stylowych, ile w zym stylu.
Tymczasem, gdy si Arumunw bada na serio, gdy si naprawd pozna
ich rnorodne rodowiska w rnych krajach, okae si, e jest to nard
ywy, mody, peen energii, siy i godnoci, a nieznajomo jzyka lub saba
znajomo jzyka arumuskiego nie zabijaj ani tosamoci ani, co moe
jeszcze waniejsze dumy z bycia Arumunem. W tej ksice zamierzam,
odwoujc si do materiau antropologicznego zdobytego podczas bada
terenowych, przeciwstawi si zafaszowanemu obrazowi z ksiki Gaussa.
Mam nadziej, e przedstawi obraz zrnicowany, bardzo odlegy od wi-
zerunku umierajcego narodu.
Emocje i fakty
Niniejsza publikacja omawia przypadek losw etnicznoci zapomnia-
nej przez wiat grupy ludzi yjcych na Bakanach, a wic omawia uczucia
tych, ktrzy czuj si czonkami tej zbiorowoci. Opowiadanie o czyich
uczuciach nie zawsze pozwala badaczowi na cakowit bezstronno oraz
izolowanie si od emocji badanych osb. Po to, eby rozumie zjawiska
religijne, niewane czy bliskiej czy odlegej badaczowi kultury, trzeba
przynajmniej przez pewien czas interesowa si jak form religii i w niej
uczestniczy. Wydaje si, e dotyczy to bada nad wszelkimi obszarami
kultury. Z rnych przyczyn nie moe by badanie antropologiczne ob-
serwacj czyst w sensie metodologicznym, bo szkieko i oko nie wystar-
cz. Gbsze zrozumienie motywacji i odczu badanych wymaga uycia
wasnej wraliwoci badacza. Nastpuje rwnie stopniowo zaprzyjania-
nie si z tematem, ktry zna wielu antropologw, a take, co jest o wiele
bardziej bogate w konsekwencje zaprzyjanianie si z badanymi. Z tych
wanie powodw, ksika ta nie jest wolna od zaangaowania emocjonal-
nego. Mam nadziej, e stanowi to bdzie jej istotny walor.
Podzikowania
Ksika ta powstaa tylko dziki ofarnoci i wspaniaomylnoci mo-
ich arumuskich rozmwcw i informatorw. Powicili mi oni wiele
godzin, pomagajc zdoby materiay pisane, zapraszajc do siedzib swo-
14
ich organizacji, na spotkania towarzyskie i do domw. Z wieloma z nich
dugo korespondowaam drog elektroniczn i nie sdz, aby po uko-
czeniu ksiki, korespondencja ta ustaa. Czas z nimi spdzony zawsze
oceniam jako bardzo owocny, a kontakty jako fascynujce i inspirujce.
Wszystkim serdecznie dzikuj za wszelkiego rodzaju pomoc w trakcie
bada, a take za cierpliwo w ustalaniu niuansw sensu, zapisu po-
szczeglnych sw i nazw wasnych podczas przygotowywania tej pub-
likacji. Wrd tych, ktrym najwicej zawdziczam, wymieni pragn
nastpujce osoby z rnych bakaskich krajw: Aurela Kenatso, Arben
Lena, Zikel Anxhara, Kostika Poci z Albanii; Florentina Costea, Ionut
Piturescu, Georgu Sutu, Mariana Bara, Alexandru Gica i Dumitru Ena-
che z Rumunii; Dimo Dimczew, Goran Kostow, Nikola Minow, Danie-
la Gieorgiewa, Paraskewa Petroska, Christo Christoski, Gioko Nikolow,
Koczo Sidowski, Jordan Trca, Dragi Koroweszowski, Peter Simak, Rade
Nastroski, Wangel Dunowski z Macedonii; Konstantinos Athanasiu,
czonkowie stowarzyszenia arumuskiego z Werii; Takis Georgiou, Takis
Galaitis, Nikos Siokis, Kostas Dzewelekis, Marika Cupa, Stefania Zar-
kada, Wasilis Baldzis z Grecji; Duan Prvulovi, Dusica Gajdoska, Pan
Jovan z Serbii; Nikola Ianko Kostow, Wasil Ianakijew z Bugarii. Moj
wdziczno kieruj te do wszystkich niewymienionych pomocnych mi
osb. Wrd moich rozmwcw i pomocnikw, okresowo zaangaowa-
nych wmj projekt, bya te Elena Wasylew, ktrej nieocenione zaanga-
owanie w pierwszych etapach mojej pracy terenowej pozwoliy mi na
nawizanie licznych kontaktw na caych Bakanach.
Osobne podzikowania kieruj do moich wspaniaych towarzyszek wy-
praw badawczych na Bakany: Marty Olejnik, Anny Wrony i Blanki Rze-
wuskiej. Dziki wsplnocie zainteresowa, zaangaowaniu i odpornoci
na wszelkiego rodzaju trudy oraz na moje czasem szalone pomysy, udao
si nam zebra obszerny materia badawczy zapisy wywiadw w wielu
jzykach, zdjcia i flmy. Bardzo dzikuj take osobom, ktre podjy si
transkrypcji wywiadw: Karolinie Bielenin-Lenczowskiej, ktra przepisaa
wywiady z jzyka macedoskiego i serbskiego, Ani Wronie, ktra przepi-
saa wywiady z jzyka angielskiego i polskiego oraz Blance Rzewuskiej
zjzyka francuskiego. Wdziczna te jestem Ani Wronie za ofarn wsp-
prac przy realizacji caego projektu oraz za uwane przeczytanie tekstu
ksiki. Pragn take podzikowa obu recenzentom: dr. Marcinowi Luba-
siowi oraz dr. Zbigniewowi Kwietniowi za szczegow lektur ksiki, jak
rwnie dr Jadwidze Krlikowskiej za cenne rady.
15
Podzikowania nale si rwnie czonkom mojego Zakadu Antro-
pologii Spoecznej w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego,
ktrzy nie szczdzili mi surowej krytyki i inspirujcych uwag.
Na koniec pozostawiam podzikowania panu Yioryi Vranie, poecie
arumuskiemu i badaczowi arumuskiej kultury za wiersz, ktrego tre
zainspirowaa mnie do sformuowania tytuu niniejszej ksiki
1
.
1
Mariana Bara zaprezentowaa podczas swojego konferencyjnego wystpienia
w Londynie wiersz Yioryi Vrany Our Language: Nasz jzyk rozumiej niektrzy
ludzie, umarli, Bg, Matka Boska i moe anioowie. W 168 r. przed Chrystusem Pau-
lus Emilius zastpi Perseusza, aciskie sowa zastpiy hellesko-macedoskie sowa.
Wnaszym jzyku Hellada, macedoskie pasje i wietno Rzymu rozpada si w py,
pozostaa nostalgia Nasi poeci wysali posacw do innych jzykw, nasz jzyk omi-
jali posacy, Penelopa bez Odyseusza. Nasz jzyk jest grobem, do ktrego zstpuj,
ikon w ktrej zmartwychwstaj [z angielskiego tum. wasne].