lk Pratik Krte renme Kitab Hnker Zman Kurd

Zeki Grr*

Krt Talebe Hv Cemiyeti, Hnker Zman Kurd lk Pratik Krte renme Kitab Yayna Hazrlayan: Osmanl Kaynaklarnda Krtler alma Grubu bgst Yaynlar, 2008

Tarihin kendini gnmze tama aralar, toplumlarn kendi deneyimleri ve evren ile kendi gereklikleri arasnda kurduklar ilikiye gre farkllk gsterir. Dil, toplumlarn tarihsel birikimlerinin zaman denen en belirleyici szgecin sonucunda bir gereklik olarak toplumsal belleklerinin da vurumu ile deerlendirilebilir. Krtler de cumhuriyetin kuruluuna kadar, tarihleri boyunca muhitinde yaadklar dier halklarn edebiyatlar ve dil zenginlii orannda bir klliyat yaratmtr. Her ne kadar bu klliyat, merkezden bir sistemin olanaklar ve dier aralar ile sbvanse edilemiyorsa da, Krtler, Ortadounun ve Mezopotamyann kltrel canll ve farkl kltr dnyalar iinde tarihle gnmz arasnda bir kpr kuracak oranda deerli yaratlar ortaya karabilmitir. Baka bir ifadeyle, Krtlerin devletsiz bir klliyat yaratmalar-yaratmaya almalar her ne kadar kendi doas iinde varlklarn anlamlandrma abalar olarak deerlendirilse de, bu aba 20. yzyln genel atmosferi ve ulus devletlerin ina politikalaryla paralellik gsterir. Trkiyedeki modern tahakkmn kendini ikame etme argmanlar her zaman inkr edilmi kimlikler ve alnm tarihler arasndaki savrulma ile aklanabilir. Krt tekiliini her zaman iinde tayan yldrma siyaseti nedeniyle ta-

* Aratrmac-evirmen

286
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

rihlerini smarlama bilim metotlaryla inkr etme sonucunu dourmutur. Bu balantlar da iddeti beraberinde getirirken toplumsal travmalara ve geri dn olmayan bir takm tahribatlara yol amtr. Milletleri bastrmann ve inkr etmenin en baat unsurlarndan biri, onlarn kendi tarihleri ile arasndaki ilikileri salayan aralar yok etmektir. Bir nevi onlar belleksizletirip yalnzlatrarak kendine benzetmektir. Milletlerin, tarihleri ile balarn en gl ekilde kuran kprler her zaman onlarn dilleri olmutur. Dil; milletlerin tarihi an iinde yaama ve modern gereklikle ilikilendirme olanan da yaratarak, sadece gemile deil ayn zamanda gelecekle de iliki kurmasn salar. Krtler de tarih olarak 20. yzyl takiben dillerini renme, retme ve yok olmasnn nne gemek iin birok alanda mcadele etmitir. Krt Talebe Hv Cemiyeti 20. yzyln balarnda, Trkln egemen olmaya balad bir atmosferde, stanbuldaki Krt aydnlar ve genleri tarafndan kurulmu bir cemiyettir. 27 Temmuz 1328 Rumi (9 Austos 1912) ylnda kurulan bu dernek, 1914 ylnda balayan Dnya sava ve OsmanlRus mcadelesi dolaysyla almalarna ara vermi ve 1919 ylnda tekrar faaliyetlerine balamtr. Krt Talebe Hv Cemiyeti, kuruluundan yaklak 10 yl sonrasna, 1922 ylna kadar almalarn srdrebilmitir. Cemiyet, almalar boyunca Yekbn ve Roj Kurd Hetaw Kurd ismiyle iki de dergi kartmtr. Dernein kurucusunun kim olduu tam olarak bilinmemekle birlikte Malmsanij ve Cell Cell; Kadr Cemil Paann (Zinar Silop) dernek bakan olduunu sylemektedir. Genel olarak dnemin artlar ve heyecan dnldnde, Krtlerin geri brakld, ticaret ve sanatta bir zamanlar ilerledikleri, fakat iinde bulunduklar zaman zarfnda bu tr olanaklardan mahrum olduklar, oysa dier milletlerin aydnlanmak iin cemiyet ve okullar ap ocuklarn eittikleri dile getirilmektedir. Krtlerin bu imknlardan mahrum olmalarnn dnda, bunlardan haberdar dahi olmamalar cemiyetin varlk gerekesi olarak nemli bir noktaya iaret etmektedir. Bu dernekle ilgili belirtilmesi elzem noktalardan bir dieri de, o dnem Trklk anlayndaki bir takm kemiklemelerin, Krtleri kendi kimlikleri etrafnda bir sahiplenmeye yneltmi olduudur. Bu durumu zetleyen nemli bir nokta olarak Celadet Bedirxann, Mustafa Kemale yazm olduu mektupta geen, bu ocaklar -Trk ocaklar- size Trk yetitirdii kadar bize de Krt yetitiriyordu (Bilir ve Bozkurt, 2008:21) aklamasdr. Bu aklama ayn zamanda millet ve kimlik etrafnda toplanmann kendini, kendi kartl zerinden kurgulad eklinde deerlendirilebilir. Krtlerin, aydnlanmann ve dnemin gelimelerinin neresinde ve nasl durmalar gerektii ile ilgili tartmalar bu genel ileyi zerinden anlamak mmkndr. Cemiyet, Hnker Ziman Kurd adl almalaryla Krt genlerinin dillerine ve kltrel birikimlerine dikkatlerini ekmeye alarak, Krt diline olan ilgiyi o dnemlerde bile gndemde tutmay baarmtr. Cemiyetin kurucular zetle kendi varlk gerekelerini aadaki 5 madde etrafnda toplamlardr: 1- Krt talebesini birbirine tantarak Krtler in mtereken ve mttehiden altrmak.

2- Krt lisann ve edebiyatn meydana getirmek. 3- Krdistanda medreseler ve mektepler amak, camiler yapmak. 4- Fakir Krt ocuklarn mekteplerde okutmak onlara marifet, sanat retmek; fakir olanlara yardm etmek. 5- Hulasa Krtlerin refah ve saadetine almak. (Bilir ve Bozkurt, 2008:21) Yukardaki 5 ana balk altnda varlk gerekelerini ortaya koyan cemiyetin ziyadesiyle zerinde durduu konularn banda hi phesiz Krte almalar gelir. Cemiyet kuruluundan 9 yl sonra 1921de Krt diline ilikin abalarn, Hnker Ziman Kurd adl almasyla lk pratik Krte renme kitab olarak gstermitir. Bu kitap, Hv cemiyetinin ikinci dnem almasdr. Cemiyetin varlk gerekesi olarak Krteyi bylesine merkezine alm olmas, Krt tarihinde, dille ilgili almalara nemli bir hareket kazandrmtr. Hv cemiyetinin beyannamesinde nceki dnemlerde Krtlerin kendi dilleri ile kitaplar yazp, eserler rettiklerini, fakat gnmzde yalnz ehirlerin haricinde ve sadece konuulan dil noktasna geldiklerini vurgulamlardr. Bundan kaynakl olarak cemiyet Hnker Ziman Kurd adl almasn yaynlamtr. Bu alma Hv Cemiyetinin ikinci dnem almasdr. Birinci Dnya Savann patlak vermesi, cemiyetin nemli yelerinin dernekle balantlarnn kopmasna ve birounun da lmesine neden olmutur. lk pratik Krte renme kitab olarak deerlendirilen Hnker Ziman Kurd adl alma Krteyi bilmeyen genler iin bir lisan rehberi olmas amacyla hazrlanmtr. Cemiyetin, Krd Talebe Hv Cemiyeti dokuz senelik mesaisine bir de byle bir eser ilave edebildiinde kendisini bahtiyar add ider ibaresi, cemiyetin aralksz bir ekilde dokuz yl alt eklinde de deerlendirilebilir. Ve bu alma cemiyetle ilgili tek kitaptr. Krtenin lehelerinden Soran-Kurmanc ve Trke olarak baslmtr. Kitapla ilgili dikkat eken en nemli noktalardan biri Krtenin aa lehesi olarak deerlendirilen Sorannin o zamanlarda Baban olarak kullanlmasdr. Kitabn nsznde de yaynlanma amac olarak gsterilen genlere dillerini pratik bir ekilde retme amac, dille ilgili bir takm yerel kullanmlarn ortaya kmasna sebebiyet verdii eklinde deerlendirilebilir. nemle belirtilmesi gereken bir dier nokta ise Krtenin en ok kullanlan iki lehesi arasndaki farkllklarnn gnmze doru daha da belirginletiidir. Kitapta verilen rneklerden hareketle Soran lehesinin 1920li yllarda Kurmanc lehesine daha yakn olduu sonucu ortaya kmaktadr. Birtakm gramer farklar ve ufak fonetik rnekler dnda her iki lehenin birbirine yakn olmas, yasaklanan bir dilin kendi iinde ksa zaman aralklarnda bile nemli farkllklara sebep olduu eklinde deerlendirilebilir. Kitap on be dersten oluan bir renme pratii iermektedir. Verilen rneklere bakldnda saf ve orijinal Krte kelimelerin arlkta olduu dikkat ekmektedir. rnekler Trke-Kurmanc ve Soran eklinde sralanmtr. Kitapla ilgili belirtilmesi gereken noktalardan biri de Amed Blgesi az zelliklerinin belirgin bir ekilde egemen olduu eklindedir. Krtenin en nemli yap zelliklerinden olan bkm (tewang), kitapta belirgin olarak hatal bir ekilde karmza kmaktadr. nszde (end gotin) belirtilen loma em ba bala xwe nedane li imla qawad (2008: 44) Krtedeki en

287
lk Pratik Krte renme Kitab Hnker Zman Kurd

288
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

nemli yapsal hatalardan birine dlm; biz zamiri yerine kullanlan em zamiri bkldnde me eklini almas gerekirdi. Buna benzer bir takm hatalar grlebilmektedir. Bu hatalar gnmzde halen yerel kullanmlarda kendisini hissettirirken, yllarca sahipsiz braklan Krte ile ilgili de nemli bir amaza iaret etmektedir. Gnmzde Krte zerine yaplan tartmalarla ilgili en nemli kmazlardan biri, dilin hangi aygtlarla kendi srekliliini salayaca ya da dillerin srekliliinden ok onlarn bilim, sanat, edebiyat ve dier alanlarda olgun bir noktaya gelmesi iin gerekli aygtn devlet mi olduu sorusunu ortaya kartmaktadr. Hi phesiz bir dilin kendini bilimsel, sanatsal ve edeb alanlarda dntrmesinin, bu alanlarda dnya kltr ve sanat tarihine nemli katklar sunmasnn en nemli koulu dili merkezine alm bir mekanizmann nemidir. Blgesel ve dil iindeki bir takm farkllklar minimize eden devlet aygtlar bu ynyle dillerin standartlamasn ve yaylmasn salayarak nemli eserlerin ortaya kaca zemini hazrlamaktadr. Kitapta da bu farkllklar dnemin artlarna gre kendisini gstermektedir. Ayrca kitapta gsterilebilecek en gzel rneklerden biri, herhangi bir kelimenin veya ksa cmlenin blgesel farkllklara gre dier varyantlarnn da eklenmi olmasdr. Bu ynyle cemiyet yelerinin Krdistann farkl blgelerinden gelen kiilerden teekkl olduunu syleyebiliriz. Ayn zamanda bylesi farkl rneklemlerin kullanlmas, Krtedeki standartlama meselesinin cemiyet iinde tartma konusu olduunu da gstermektedir. Hnker Ziman Kurd almasnn pratik bir Krte lisan rehberi olmas dnda, zengin birok orijinal Krte kelime barndrmas ve farkl kelime kullanmlaryla kk bir szlk grevi grd de anlalmaktadr. On be ders halinde yaplan bu pratik dil renme almas, ilk dersten itibaren farkl cmle eitleriyle daha da zenginletirilmitir. Kitap Arap Alfabesi ile yazlm olup bir takm transkripsiyon hatalarn da iermektedir. On be dersten oluan kitabn ilk dersinden son dersine doru birka rnek verilebilir: lk drt ders boyunca baz kelimelerin, kavram ve nesnelerin szlk karlklar verilmitir. Bunun dnda, saylar ve bunlarla ilgili rnekler verilmitir. Bunlar Trke, Kurmanc ve Soran (Baban) eklinde belirtilmitir. Trke -kurun kalem -tavan hangi renktedir? Kurmanc -qelemzre -m ji i renge? Soran -qelemzr -m i renge?

Beinci derste saylarn Krte karlklarnn cmle iindeki anlamlar ve onlarla ilgili altrmalar yaplmtr. - yigirmiden otuza kadar saynz - ji bst ta s bijmrin -le bst ta s bijmrin

Altnc derste Krte organ isimleri ve onlarla ilgili bir takm altrmalarla ilgili pratik bilgiler verilmitir. - parmak, el, kol - ba omuzlarn zerindedir. - til (p), dest, mil - ser li ser milaye. - emst, dest, qol - ser le ser nawa raste anane.

Yedi ve sekizinci derslerde giysiler ve onlarn cmle iindeki kullanmlar ile ilgili altrmalar yaplmtr. -yelek, pantolon, aket - suxme, rank, oxe - suxme, ranx, oxe

289
lk Pratik Krte renme Kitab Hnker Zman Kurd

Dokuz ve on ikinci dersler arasnda daha nce renilmi pratik bilgilerle tekrar zellii tayan bir takm cmleler ve fiillerin zamanlara gre ekimi ile ilgili rnekler ve bunlarn cmle iindeki kullanm ilenmitir. - kyorum - kyorsun - kyor - derdikevim - derdikev - derdikeve - diime derewe - de derewe - dee derewe

On nc derste baz sebze- meyve isimlerinin szlk karlklar ve bunlarn cmle ierisindeki kullanmlar ile ilgili altrmalar yaplmtr. - erik, armud, elma - alce, hurme, sv - alce, herme, sv

Son iki derste kendisinden nceki tm pratik bilgilerin toplamnn bir sonucu olarak bir takm kavramlar, mevsimler, gnler ve pratik kalplar ilenmitir. Hnker Ziman Kurd, Krte ile ilgili pratik dil renme bakmndan Ehmed Xannin Nbara Bikan adl dil retme almasndan sonra, tarihi olarak en nemli belgelerden biridir. Gnmzden yaklak seksen be yl nce yaplm bu tarihi alma, gerek Trkiye Krtlerinin, gerek diaspora gerekse de Krdistann dier blgelerinde ve Sovyetlerde yaplm almalar, akademik anlamda bu almann tarihi misyonuyla ayn zeminde deerlendirilmelidir. Kitap, gnmzde Krte zerine almak isteyenlere, onlarca orijinal ve gnmzde kullanlmayan kelimelerle birlikte baz pratik gramer bilgileri sunarak, nemli bir a kapatmaktadr. Krtenin gnmzde en gelimi lehesi olan Soran, o dnemde Kurmanc lehesine daha yakndr. Zamann ve siyasal artlarn, dil gibi canl ve objektif bir olgu zerindeki etkilerini ve Krt meselesiyle balantl birok konu zerinde dnmemizi salayabilir. 1922 ylnda almalar yasaklanm olan Krt Talebe ve Hv Cemiyeti dnemi ile gnmz arasnda yasaklama ve basklar asndan pek bir fark grnmemektedir.