Vous êtes sur la page 1sur 12

REVISTA DE HISTRIA

FFLCH-USP 1998

AS PRTICAS MGICAS NA PENNSULA IBRICA NAS CRNICAS E NA LITERATURA: UM ESTUDO INTRODUTRIO


Graciela Mrida de Jayo
Ps-graduanda em Histria Social, FFLCH-USP

RESUMO: Na Pennsula Ibrica, as prticas mgicas, apesar da sistemtica perseguio de que foram objeto desde os tempos do Imprio Visigtico, conservam, no sculo XIII, toda sua vitalidade ao ponto que Alfonso X de Castela, nas Siete Partidas, estabelece um prudente meio termo, aceitando-as quando so feitas com boa inteno. Tais prticas continuam vivas ainda no sculo XV. Por outra parte, com o fortalecimento poltico dos reinos cristos muulmanos e judeus so marginalizados sob acusao de exercer a magia ou as associaes diablicas. PALAVRAS-CHAVE: Magos, Astrlogos, Supersties, Muulmanos, Judeus. ABSTRACT: In the Iberian Peninsula, in spite of their systematic persecution since the time of the Visigothic Empire, magic practices preserved their vitality in the XIIIth century, to the point that Alfonso X of Castile, in the Siete Partidas, established a prudent compromise accepting such practices when for good purposes. Same practices continued alive in the XVth century. On the other side, with the political strengthening of the Christian kingdoms, Muslims and Jews were segregated accused of magic practices or diabolism. KEYWORDS: Magicians, Astrologers, Superstitions, Muslims, Jews.

A partir do sculo VI, o catolicismo a religio oficial do reino visigtico, cujos reis reconhecem a autoridade dos Conclios. A Igreja, triunfante no aspecto temporal, se esfora por afianar o domnio espiritual, indicando aos fiis a necessidade de rejeitar tudo o que estivesse em contradio com os cno-

nes estabelecidos. Mas os velhos deuses familiares ainda vivem no imaginrio popular, especialmente nas regies do Norte da Pennsula que aceitam o Evangelho com certa dificuldade. Perante esta realidade, nas situaes em que a natureza dos ritos pagos o permite, estes so santificados e incorporados

10

Graciela Mrida de Jayo / Revista de Histria 139 (1998), 09-20

ao cristianismo oficial. Porm, quando a incompatibilidade com a ortodoxia evidente, as divindades pags, to caras aos camponeses, ficam reduzidas condio de demnios e seu culto e rituais a prticas mgicas. Existe, pois, uma contradio entre o culto oficial controlado pela autoridade eclesistica, e a vida privada onde as velhas crenas continuam enraizadas. Esta problemtica, comum a toda Europa, adquire na Pennsula Ibrica um duplo aspecto decorrente da invaso muulmana de 711. Por um lado a Igreja deve tolerar ou condenar as prticas mgicas remanescentes das formas culturais ibricas, romanas ou germanas e, por outro, enfrentar a presena viva do grande inimigo da f: o muulmano. Se o diabo para os Padres da Igreja, a causa de todas as desviaes, oferecendo ao bom rebanho as armadilhas das artes mgicas, heresias e idolatria, na Pennsula existe um motivo a mais para que ele possa triunfar. J no se trata do combate espiritual travado pelo bom pastor comovendo s multides com a nica arma da sua eloqncia; pelo contrrio, a luta se efetivar nos campos de batalha onde o diabo combater junto ao infiel e o Aposto Santiago auxiliar as hostes crists. Literatura e historiografia dos emergentes reinos cristos mostram como as artes mgicas so sistematicamente perseguidas pelas autoridades eclesisticas. No obstante, ao iniciar-se o sculo XII, depois de ser anatemizada durante vrios sculos, a magia uma atividade generalizada em certos setores da sociedade castelhana ao ponto que magos, encantadores ou adivinhos fazem parte do panorama social. A presena destes personagens na literatura, compartilhando a vida de personalidades histricas das quais as crnicas do conta, nos facilita a compreenso de uma realidade difcil de ser analisada desde um ponto de vista exclusivamente racional. Composto no fim do sculo XII, o Poema de Mio Cid, como representante da poesia herico-popular espanhola, o melhor meio para conhecer a mentali-

dade da poca em que foi escrito. Em todo momento o autor quer provocar o entusiasmo de seu pblico mostrando Rodrigo Daz de Vivar como o paradigma das virtudes castelhanas. A capacidade guerreira, a tica feudal, a religiosidade so exaltadas junto com os aspectos mais humanos da personalidade do Campeador. No texto encontramos elementos do quotidiano reveladores das idias dos contemporneos do poeta. Um deles a crena nos auspcios (ageros) atribuda ao heri, crena que devia resultar em tudo admissvel e natural aos que escutavam cantar os jograis em praas e mercados. Desde os primeiros versos, o canto da gralha anuncia um glorioso retorno a Rodrigo, desterrado injustamente de Castela por Alfonso VI. O vo da gralha da direita para a esquerda era para aqueles guerreiros castelhanos um anncio de sorte favorvel.
10.Alli pienssan de aguijar, alli sueltan las riendas. A la exida de Bivar ovieron la corneja diestra, e entrando a burgos ovironla siniestra. Mei mio id los ombros y engrame la tiesta: albricia, Alvar Faez, ca echados somos de tierra! mas a grand ondra tornaremos a Castiella. (Poema de Mio Cid, p.124). ( sada de Vivar viram a gralha do lado direito do caminho; entrando a Burgos a viram pelo lado esquerdo)

Depois da venda de Alcocer aos mouros, as aves tambm anunciam um futuro favorvel.
855.Quando quit a Alcoer mio id el de Bivar, moros e moras compearon de llorar. Alo su sea, el Campeador se va, pass Saln ayuso, aguij cabadelant, al exir de Saln mucho ovo buenas aves. (Poema de Mio Cid, p.182).

Da mesma maneira compreende Rodrigo que a escolha feita pelo rei dos Infantes de Carrin para maridos de suas filhas, Dona Elvira e Dona Sol, no resultara em honra nem felicidade.
2615.Volo en los avueros el que en buena hora cinxo espada, que estos casamientos non serin sin alguna tacha.

Graciela Mrida de Jayo / Revista de Histria 139 (1998), 09-20

11

Nos puede repentir, que casadas las ha amas. (Poema de Mio Cid, p.292).

A habilidade do Cid na interpretao do vo das aves aparece mencionada na Gesta Roderici, escrita pouco tempo depois da morte de Rodrigo Daz, entre 1144 e 1147. O historiador menciona a acusao feita ao Cid pelo conde de Barcelona Berenguer na sua carta de desafio:
Sabemos que os montes, os corvos, as gralhas, os azores, as guias e quase todas as demais aves so os deuses em cujos auspcios confias mais que no Deus verdadeiro1.

Aceitando que o autor do Poema de Mio Cid conhecera a Gesta Roderici, os episdios referentes s aves no podem ser atribudos exclusivamente imaginao do autor. Mas, em todo caso, o costume de interpretar o vo das aves deveria ser comum entre guerreiros, j que no apresentada como um rasgo peculiar do Cid, seno como uma habilidade entre outras. O autor do Chronicon Compostelanum nos informa que o cerco de Zamora por Sancho II de Castela no contou com auspcios favorveis2. Na realidade, a morte de Sancho s mos do traidor Vellido nas portas de Zamora, to lamentada pelo cronista3, decorrente da

"Videmus etiam et cognoscimus, quia montes et corui et cornelle et nisi et aquile et ferre omne(s) genus avium sunt dii tui, quia plus confidis in auguriis eorum quam in Deo. Historia Roderici, 38. Cornelle: provavelmente seja uma vulgarizao de cornicula diminutivo de cornix feita pelo autor, um clrigo catalo ou aragons. Menendez Pidal traduz com a palavra castelhana corneja cujo equivalente em lngua portuguesa mais aproximado me parece ser gralha. 2 "Hoc audito, Sancius rex, totiuos regni sui posse congregato, Scemuram inauspicato obsedit. Chronicon Compostelanum. In: HUICI, A. Las Crnicas Latinas de la Reconquista. I. p. 86. 3 Dum ille castris suis moraretur, quidam miles scemurensium civium consilio et machinatione, ab urbe exivit, et eum in era MCX die sabbati, pro dolor! proditorie interfecit. Chronicon Compostelanun. In: HUICI, A. Las Crnicas Latinas de la Reconquista. I. p. 86.

sua desobedincia vontade paterna desrespeitando os direitos da sua irm Urraca. Se o rei Sancho tivesse levado em conta os ageros como seu alferes Rodrigo o far no futuro, talvez a pica castelhana contaria hoje com uma tragdia a menos. Ainda caberia outra interpretao para a palavra inaupicato empregada por nosso cronista: possvel que muitos magnates castelhanos, entre eles o mesmo Rodrigo Diaz, tenham participado da campanha contra Zamora movidos somente pela ordem do rei, contrariando seus prprios desejos. Este seria o sentido dos maus auspcios, confirmado pela rapidez com que a nobreza castelhana reconhece como rei de Castela a Alfonso, rei de Len, irmo de Sancho, sem preocupar-se muito por esclarecer se aquele tem alguma participao no regicdio. Outra situao que no podemos ignorar que os augrios, bons ou maus, antes de uma batalha so um tpico recorrente na literatura clssica e nosso autor demostra ter uma importante bagagem de cultura erudita, mas de qualquer modo se o culto monge apela ao conceito auspcios, isso d idia do uso freqente que ele tinha na poca. Outro documento nos permite pensar que a prtica dos auspcios parece estar generalizada no sculo XII, a ponto de os reis participarem dela. Trata-se da Historia Compostelana, cujo autor recolhe a acusao feita por Alfonso o Batalhador, rei de Arago, a sua esposa, Urraca, filha de Alfonso VI e rainha de Castela, de confiar em auspcios e adivinhaes de corvos e gralhas4. Uma breve consulta a outras obras, anteriores e posteriores ao sculo XII fornecer algumas informaes sobre como as atividades mgicas eram vividas

Ipse nimirum mente sacrilegio pollutus, nulla discretionis ratione formatus, auguriis confidens et divinationibus, corvos et cornicos posee nocere irrationabiliter arbitratus. Historia compostelana. Liv.I. cap.LXIV. Apud MENNDEZ Y PELAYO. Historia de los heterodoxos espaoles. III p. 293.

12

Graciela Mrida de Jayo / Revista de Histria 139 (1998), 09-20

na Pennsula, sempre levando em conta que todos os documentos disponveis, tanto historiogrficos como literrios provm de clrigos e deste modo refletem a viso eclesistica tendente a conseguir o respeito pelas normas ditadas pela Igreja, condenando e marginalizando as crenas populares. Tal o caso de So Martim de Braga, que em De correctione rusticorum se prope afastar os camponeses galegos das que qualifica idolatrias. Velhas crenas, como a que relaciona os estragos feitos nas casas nos comeos do ano por cupins e ratos com pressgios de abundncia, a adivinhao pelos espirros, as predies do futuro a partir do vo das aves ou as oferendas de crios, po e vinho sobre pedras, em fontes ou rvores, so mostradas como cultos diablicos. A mesma acusao merecem as mulheres que invocam Minerva quando tecem ou fazem encantamentos com ervas. A explicao de tudo est para So Martim em que muitos demnios dos que foram expulsos do cu esto no mar, nos rios, nas fontes ou nas florestas e se fazem adorar com oferendas e sacrifcios pelos ignorantes, que os chamam por nomes mitolgicos5. Os textos dos Conclios visigticos, ao mostrar a preocupao da Igreja em erradic-las, do idia do grau de difuso que tais prticas alcanavam.

Vrios dos cnones do Conclio de Braga de 572, contm prescries para os diversos tipos das prticas que qualifica de pags 6. O Conclio IV de Toledo de 633, em seu cnon XXIX, ao condenar perda da dignidade e perptua penitncia em um mosteiro ao bispo, presbtero, dicono ou clrigo em geral que consultasse magos, arspices, ariolos, augures, sortilgios, ou a quem quer que professasse artes no lcitas, deixa ver como, mesmo dentro da Igreja, eram freqentes tais procedimentos7. O mesmo Conclio, no cnon LXXV, estabelece que os reis deviam ser escolhidos pelos bispos e magnates. muito sintomtico que o Conclio seguinte, ou seja o Conclio V de Toledo, reunido em 636 durante o reinado de Khntila, anatemize em seu cnon IV aos que pretendem adivinhar por meios ilcitos, o momento da morte do rei para suced-lo no trono8. Aparentemente existe alguma vinculao entre prticas mgicas e situaes polticas.

Conclio de Braga II. Cnon LIX:. De eo quod non liceat sacerdotibus vel clericis incantaturas vel ligaturas facere. Canon LXVIII: Non liceat super monumenta mortuorum missas tenere Canon LXXI: Non liceat Christianis observationis diversas attendire. Canon LXXII: Non liceat Christianis tenere traditiones gentilium observare lunae aut stellarum cursum. Canon LXXIII: Non liceat

Praeter haec autem multi daemones ex illis qui de coelo expulsi sunt, aut in mari, aut in fluminibus, aut in fontibus, aut in sylvis praesident, quod similiter homines ignorantes Dominum quasi Deos colunt et sacrificant illis: et in mari quidem Neptunum appellant, in fluminibus Lamias, in fontibus Nymphas, in sylvis Dianam (...) Ecce istas superstitiones vanas aut occulte aut palam facitis, nunquam cessatis ab istis, sacrificia vana de locusta, de mure et de multis aliis tribulationibus quas Deus iratus inmittit. Non intelligitis aperte quia mentiuntur vobis daemones, in istis observationibus vestris quas vane tenetis et in auguriis quae attenditis(...) Quid est aliud nisi cultura diaboli mulieres in tela sua Minervam nominare? (...) Quid est aliud nisi cultura diaboli incantare herbas a maleficis et invocare nomina daemonium incantando?. So Martim de Braga. De correctione rusticorum. Espaa Sagrada Tomo XV p. 425. Apud MENNDEZ Y PELAYO. Historia de los heterodoxos espaoles II. p. 240.

Kalendas observare. Canon LXXIV: Non liceat medicinales herbas cum aliqua observatione colligere. P.L. Tomus LXXXIV. p. 584. 7 Conclio IV. Cnon XXIX. De clericis magos aut aruspices consulentibus. Si epscobus quis, aut presbyter, sive diaconus, vel quilibet ex ordine clericorum, magos aut aruspices aut ariolos aut certe augures vel sortilegos vel eos qui profitentur artem aliquam, aut aliquos eorum simila exercentes, consulere fuerit deprehensus, ab honore dignitatis suae depositus monasterii poenam excipiat, ibique perpetuae poenitintiae deditus scelus admissum sacrilegii,luat. P. L. Tomus LXXXIV p. 375. 8 Concilio V. Cnon IV: De his sibi regnum blanditur spe rege superstite. Hoc decreto cencemus, ut quisquis inventus fuerit talia perquisisse et vivente principe in alium attendisse pro futura regni spe, aut alios in se propter id attraxisse, a conventu catholicorum excommunicationis sententia expellatur. P. L. Tomus LXXXIV. p. 391.

Graciela Mrida de Jayo / Revista de Histria 139 (1998), 09-20

13

As proibies continuam nos conclios seguintes. Deste modo o Conclio XII de Toledo do ano 681, no cnon XI no tempo do rei Ervigio condena os cultores de dolos, adoradores de pedras, acendedores de tochas, honradores do fontes e de rvores, ordenando a sacerdotes e juizes que extirpem tal escndalo. O castigo de excomunho e desterro para os ingnuos e aoites para os escravos9. O conclio XVI de 693, no cnon II, renova os castigos previstos no anterior para os adoradores de dolos, veneradores de pedras, fontes ou rvores, acendedores de tochas, augures e encantadores10. No s a Igreja, mas tambm a monarquia se preocupa pela represso das crenas contrrias ortodoxia. Assim, o Fuero Juzgo castiga com sanes semelhantes s determinadas pelos conclios a ariolos, arspices, e vaticinadores. Mas evidente a existncia de uma necessidade coletiva de procurar em feitios e encantamentos a resposta para os problemas que a f por si mesma no resolve. A busca de

Conclio XII. Cnon XI: .De cultoribus idolorum. Praecepta haec

Donimi non in ultiore sed in terrore delinquentium apponentes non mortis per hanc sententiam promulgamus, sed cultores idolorum, veneratores lapidum, accensores facularum et excolentes sacra fontium vel arborum admonemus, ut agnoscant quod ipsi se spontaneae mortis subjiciunt qui diabolo sacrificare videntur. P.L. Tomus LXXXIV. p. 478-479.
10

Concilio XVI. Cnon II: De idolorum cultoribus. Cultores idolorum efficientur, veneradores lapidum, accensores faculorum, excolentes sacra fontium vel arborum auguratores quoque seu praecantatores, multaque alia quae perlongum est enarrare. Si quis vero pro talium defensione obstiterit sacerdotibus aut judiciabus et ea nec emendent ut debent, nec existirpent ut condecet, et non potius eum eis exquisitores, ultores seu exstirpatores tanti criminis exstiterit, sit anathema in conspectu individuae Thinitates, et insuper, si nobilis persona fuerit, auri libras tres sacratissimo fisco persolvat, si inferio, centenis verberibus flagellatibur ac turpiditer decalcabitur, et medietas rerum suarum fisci viribus applicabitur. P. L. Tomus LXXXIV. 537.

aliados sobrenaturais um aspecto a mais dessa luta quotidiana contra situaes perante as quais o homem medieval est indefeso: pestes, fenmenos climticos, pragas, fomes, explorao por parte de senhores feudais cada vez mais empobrecidos. Cabe destacar que os conclios mostram claramente que entre os que transgridem as normas vigentes h tambm alguns membros do clero. muito sugestivo o castigo indicado no cnon V do Concilio XVII de 694, quando manda depor o sacerdote que com o objetivo de causar a morte de outro, reza missa de defuntos. So Isidoro de Sevilha nas Etimologias, j apresentava uma longa exposio sobre as origens das artes mgicas e definia as diferentes categorias em que se agrupam os que a elas se dedicavam: magos, nigromantes, hidromantes, adivinhos, encantadores, ariolos, arspices, augures ou uspices, pythones, astrlogos, genethiacos, horscopos, sortlegos, salisatores11. Tambm explicava a diferena entre astronomia e astrologia qualificando a segunda de supersticiosa quando pretende predizer por meio dos astros o nascimento dos homens e seus comportamentos12. O valor destas classificaes reside em sua permanente vigncia durante toda a Idade Mdia. Para os autores clrigos cujas obras esto ao nosso alcance, o doutor hispalense uma referncia permanente fora de discusso e portanto nos esclarece sobre o sentido semntico dos termos por eles empregados. Entre os sculos IX e XIII a documentao escassa, mas possvel encontrar algumas referncias a prticas mgicas na Pennsula Ibrica anteriores ao sculo XIII. Na crnica Albeldense, escrita em fins do sculo IX, h uma observao sobre o tratamento dado aos

11

So Isidoro. Etimologias. P. L. Tomus LXXXIV. Livro VIII cap.

IX p. 310-314. 12 So Isidoro. Etimologias. P. L. Tomus LXXXIV. Livro VIII cap. XXVII. p. 170.

14

Graciela Mrida de Jayo / Revista de Histria 139 (1998), 09-20

magos por Ramiro I de Asturias e Len (842-850). Para o cronista, este rei vara da justia acabou com os ladres por meio do impiedoso procedimento de arrancar-lhes os olhos, ps fim aos magos e exterminou os tiranos com admirvel rapidez13. Esta passagem da Crnica Albeldense freqentemente citada pelos historiadores como testemunha da represso que no sculo IX existia no reino de Asturias contra as prticas mgicas. Mas quase nada possvel deduzir que nos permita esclarecer a identidade desses magos. Os tiranos parecem ser certos personagens que depois de derrotados so igualmente cegados. evidente ento que os magos esto num contexto poltico conturbado. Cabe, ento, a questo: Ramiro um defensor da ortodoxia ou a condenao aos magos um meio para afianar sua autoridade destruindo alguma frao rival? Na mesma poca, o Chronicon Sebastiani, atribudo a Alfonso III de Asturias e Len, relata as lutas civis que Ramiro I deveu sufocar14. O episdio referente queima de magos talvez no seja seno um acontecimento a mais do tumultuado reinado de Ramiro I, no indicando nenhuma represso oficial to drstica das prticas mgicas. Existe um manuscrito conhecido como Cdice Emilianense, procedente do mosteiro de San Millan,

provncia de Logronho, cuja letra visigtica permite dat-lo entre os sculos IX e X, que apresenta agregados de meados do sculo X denominados Glosas Emilianenses. Utilizado pelos especialistas em textos morabes para estudar a evoluo do idioma, o texto fornece uma enumerao dos sinais que precedero o fim do mundo e uma curiosa descrio de um consistrio de demnios onde cada um refere as maldades que acaba de realizar15. Menndez Pidal considera seu contedo como copia das Vitae Patrum. (MENNDEZ PIDAL, 1950, p.3). O importante que o texto era utilizado num mosteiro castelhano do sculo X. Outro manuscrito, chamado Silense por ser presumivelmente escrito ou copiado em Santo Domingo de Silos, em Castela, datado na segunda metade do sculo X e contendo tambm agregados chamados Glosas Silenses, informa sobre os castigos que mereciam na poca por parte da autoridade eclesistica certas prticas mgicas16. Para merecer to cuidadosas relaes, estas prticas decerto deviam estar suficientemente difundidas. Como testemunha desse mundo do sculo X no qual a magia, embora sendo alvo das condenaes da Igreja, est presente no dia-a-dia, chega at nos em

15

Quidam monacus filius sacerdotis ydolorum.... Et ecce repente unus de princibus ejus ueniens adorabit eum. Cui dixit diabolus: unde uenins?. Et respondit: fuit in alia prouincia et suscitabi bellum et effusiones sanguinum... similiter respondit: in mare fui et suscitabi conmotiones et submersi nabes cum omnibus.... Et tertius

Ranemirus regnauit VII annis. Virga Justitiae fuit. Latrones, oculos evelendo abstulit. Magicis per ignem finem imposuit: sibique tyranos mira celeritate subuertit atque exterminauit. Prius Nepotianum ad pontem Narcie superauit: et sic regnum accepit. Chronicon Albeldense. In: HUICI, A. Las Crnicas Latinas de la Reconquista. I. p. 164. Interim Ranimirus princips bellis ciuilibus saepe impulsus est: nam comes palatii Aldoroitus adversus regem meditans, regio praecepto excaecatus est. Piniolus etiam, qui post eum comes palatii fuit, patula tyrannide aduersus regem surrexit: et ab eo una cum septem filiis suis interemptus est. Chronicon Sebastiani. In: HUICI, A. Las Crnicas Latinas de la Reconquista. I. p. 230.
14

13

ueniens ...jnpugnaui quemdam nonacum et uix feci eum fornicari. MENNDEZ PIDAL. Orgenes del Espaol. p. 3. 16 De obseruationibus sacrilegii. Si quis christianos obseruauerit divinos incantatores sortilegos auguria auspicia uel elementa obseruari uel inspectiones scribtuarum somnia aut laneficia uel maleficia exercent adque exquirunt V annis peniteat. Non liceat Kalendis lunam obseruare neque in collectiones erbarum incantationes ad tendere, nisi cum simbulo et oratione dominica omnia exercere. MENNDEZ PIDAL. Origenes del Espaol. p. 15.

Graciela Mrida de Jayo / Revista de Histria 139 (1998), 09-20

15

forma indireta uma sangrenta epopia familiar recolhida na Primeira Crnica Geral de Alfonso X, na Crnica de 1344 e na Terceira Crnica Geral. Tratase da Lenda dos Sete Infantes de Lara, que transcorre em Castela, durante o reinado de Ramiro II (931-951). Pelo seu carter de tragdia domstica ela merece ser considerada nos pormenores que fornece sobre a vida quotidiana.(MENNDEZ PIDAL, 1977. p. 55-57). (BLOCH, 1987, p.143). Os protagonistas, os Sete Infantes de Lara, de acordo com o relato da Primeira Crnica Geral, participam de uma cavalgada em terra de mouros. Seu aio, Muno Salido, interpreta os terrveis pressgios indicados pelas aves, segundo os quais os Infantes de Lara sero mortos a traio, e tenta torcer o destino quebrando los ageros.
Et Munno Salido que yua y con ellos, su amo, era muy buen aguerero et departie muy bien agueros; et con el grand pesar que ouo de aquellas aues que le parescieron tan malas et tan contrallas, torno se a los inffantes et dixoles: Fijos, bien vos digo verdat que non me plaze por que esta carrera queredes andar, ca yo tales ageros veo, que non tornaremos nunca a nuestros lugares; et si vos queredes quebrantar estos ageros, enbiad dezir a vuestra madre que cubra siete escaos de paos et los ponga en medio del corral, et vos llore por muertos. (Primeira Crnica Geral, p.436).

yvan, e estudo asi una piea dando muy grandes gritos e desi, a la ima, tomose por la garganta con amas las manos e degollose. (Crnica de 1344, Apud MENNDEZ PIDAL, 1951, p.201).

Na literatura do sculo XIII produzida por clrigos, encontramos a inteno de combater as supersties. Assim Gonzalo de Berceo, se esfora por demonstrar a seu pblico que Deus pode conceder excepcionalmente o dom da profecia a quem o merece, mas ningum tem o direito de adivinhar o futuro ou de interferir na vontade divina por meio de encantamentos. Santo Domingo de Silos capaz de profetizar, e ensina ao povo as regras de conduta do bom cristo.
284.Seor Sancto Domingo, que esto les, die Prophetaba la cosa, que avenir ave. 287.Que fu vero profeta, dile Dios grant poder, Et grant espiramento en deir, en fer. (BERCEO, Vida de Sancto Domingo de Silos, p. 43). 465.Non yogiesen en odio, ca es mortal pecado, Nin catasen ageros, ca de Dios es vedado; Fuera sea qui fuese con su mugier casado, Non fiiese forniio, si non, serie daado. (Ibidem, p.63).

A santidade de Santa Oria garantia contra os encantadores.


105.Dxoli aun de cabo la voz del Criador: Oria, del poco mrito non ayas temor: Con lo que has lazrado ganesti el mi amor, Quitar non te lo puede ningun encantador. (BERCEO, Vida de Sancta Oria Virgen. p.113).

Como outras lendas espanholas, a dos Infantes de Lara toma um aspecto mais romanesco e com maior profuso de detalhes, na medida em que os documentos so mais recentes. Assim a Crnica de 1344 explica mais extensamente a forma em que os pressgios se manifestam:
Et yendo fablando unos con otros fasta que llegaron a un pinar que llaman Canicosa, que y avia a par del camino, en la entrada del monte, ovieron ageros que les faziam muy malas senales. E el primero agero que ovieron fue una corneja diestra, e sobre ella una siniestra e desi vieron un aguila cabdal ferrera que estava encima de un pino.............Entone fueron adelante e vieron venir un aguila cabdal por el ayre dando muy grandes gritos, e vino a posar en un pino, a la par del camino por donde

Nem os antemas da Igreja, nem as advertncias dos poetas clrigos, conseguem erradicar a crena em magos e encantadores. Ante esta situao Alfonso o Sbio opta por um prudente meio termo quando explica nas Partidas em quais circunstncias agoreros, sorteros e otros prestidigitadores merecem a morte, mas aceita os encantamentos feitos com boa inteno como lcitos e ainda dignos de ser considerados.

16

Graciela Mrida de Jayo / Revista de Histria 139 (1998), 09-20

Acusar puede cada uno del pueblo delante el judgador a los agoreros e a los otros baratadores, de que fablamos en las leyes deste ttolo. E si les fuere provado por testigos, o por conocencia dellos mismos que fazem, e obran contra nuestro deferimento alguno de los yerros sobredichos, devem morir porende. E los que los encubrierem en sus casas a sabiendas, deven ser hechados de nuestra tierra por siempre. Pero los que fiziessemn encantamiento, o otras cosas con intencin buena: assi como sacar demonios de los cuerpos de los omes o para desligar a los que fuessen marido e muger, que non pudiessen convenir, o para dasatar nuve, que echassa granizo, o niebla, por que non corrompiesse los frutos o para matar lagosta, o pulgon que daa el pan, o las vias, o por alguna otra razon provechosa semejante destas, non deve aver pena: ante dezimos que deve receber galardon por ello. (Alfonso X, Las siete Partidas. Partida VII, Titulo XXIII, Ley III. Folio 73).

Fernn Gonzlez, obra de um clrigo annimo, provavelmente do mosteiro de San Pedro de Arlanza, em Castela, e vertido em prosa na Primeira Crnica Geral. O autor se prope identificar os mouros com o diabo apelando ao imaginrio da poca:
391.Venien destas gentes sin cuenta e sin tiento, non eran dun logar nin dun entendimiento, mas feos que Satan con todo conviento, quando sal del infierno suzio e carvoniento. (Poema de Fernn Gonzlez, in: MENNDEZ PIDAL, 1951, p.92).

A passagem da Primeira Crnica Geral referente ao episdio dos ageros interpretados pelo Cid, mantm esta posio (...) et dizem algunos que cato por agero; et saliente de Vivar que ovo corneia diestra, et a entrante de Burgos que la ovo siniestra, et que estonce dixo a sus amigos et a sus cavalleros: bien sepades por cierto que tornaremos a Castiella con grand onrra et grand ganancia, si Dios quisiere17. A mensagem que passa a historiografia oficial castelhana que o vaticnio no tem carter absoluto. Pelo contrrio, est limitado em ltimo extremo pela vontade divina como expressa a piedosa frmula si Dios quisiere. A presena do infiel compartilhando o espao fsico e a realidade quotidiana uma situao diferenciadora da Pennsula com respeito ao resto da Europa. Temido e reconhecido na sua superioridade cultural durante o brilhante perodo do Califado de Crdoba, a partir do momento em que est debilitado militar e politicamente, depois da vitria crist das Navas de Tolosa, o muulmano comea a ser investido de certas capacidades mgicas ou diablicas. Esta imagem est clara no Poema de

O mouro o autor de encantamentos, destinados a infundir medo aos cristos. Assim, antes da batalha com Almanor, a hoste do conde Fernn Gonzlez v no cu uma figura aterrorizadora.
471.Vieron aquella noche una muy fiera cosa: venie por el aire una sierpe rabiosa, dando muy fuertes gritos la fantasma astrosa, toda venie sangrienta, bermeja como rosa. (Ibidem, p.105).

A origem de to terrvel prodgio est no fato de terem os mouros chamado o diabo em seu auxilio. Na explicao dada pelo o conde s suas gentes mesmo os conhecimentos astronmicos dos rabes tomam uma conotao diablica.

479.Los moros, bien sabedes, que sguian por estrellas, non se guian por Dios, que se guian por ellas, otro Criador nuevo han fecho ellos dellas, diz que por ellas veen muchas maravellas. 482Algun moro astroso que sabe encantar, fizo aquel diablo en sierpe figurar, por amor que podiesse a vos mal espantar, con este tal engao cuidando nos torvar. (Ibidem p. 106).

17

Primeira Crnica Geral, 851. 15-25. p. 523.

A morte do execrado Almanor, acontecida em 1002, tambm aparece relacionada com o inferno no Cronicon Burguense produzido no sculo XIII. sintomtico o fato de terminar esta crnica justamente em 1212, com a vitria das Navas de Tolosa18.

Graciela Mrida de Jayo / Revista de Histria 139 (1998), 09-20

17

Don Lucas de Tuy, autor do Chronicon Mundi terminado em 1236, ao descrever a batalha de Vermudo II com Almanor e a morte do mesmo em Catalanazor, recolhe os versos cantados por um pastor deduzindo que o mesmo diabo que chorava a derrota do jefe muulmano.
Pero fue um maravilhoso dicho en ese dia que en Catalanazor fue vencido el rey (o califa): uno como pescador en la ribera del rio Guadalquivir, como plaendo bozes en palavra caldea, e as vezes en espaola, clamaba diciendo: En Catalanaor perdio Almanor el atambor que quiere dezir que en Catalanaor perdio Almanor el pandero que es su alegria; veniendo a l todos los barbaros de Cordoba, e como se allegasen a l, desfaziase ante sus ojos y llorando a ellos otra vez aparesia e lo tornava a dezir. Este creemos que fue el diablo que llorava la cayda de los moros. (LUCAS, obispo de Tuy, cap. XXXIX. p.330).

O mesmo Berceo, ao retomar a lenda do monge Tefilo ambientada na Pennsula, est mostrando o judeu como um servidor de Belzebu.
Do morava Teofilo en essa bispalia, avie un iudio en essa iuderia: sabia l cosa mala, toda alevosia, ca con la uest antiga avie su cofradia. Era el trufn falso, lleno de malos vicios, savie encantamientos e otros artificios, fazie el malo cercos e otros artificios, Belzebud lo guiava en todos sus oficios. (BERCEO, El milagro de Tefilo. In: Poesia Medieval. p.19). Cmo fue el iudio, un trufn renegado, como li di conseio suzio e desguisado. (Ibidem p. 39).

Uma crnica algo anterior, da segunda metade do sculo XII, chamada Crnica Silense por ter sido considerada escrita por um monge de Silos de origem morabe, tambm se refere a Almanor identificando-o com o demnio19. Alguns homens de Igreja tentam marginalizar do seio da comunidade crist aqueles grupos que com suas prticas mgicas concorrem para aumentar o poder do diabo. Tal o caso de San Pedro Pascual que por volta de 1298 escreve uma curiosa obra chamada Libro contra a seita de Mahomat. Nela descreve supostas cerimnias praticadas pelos mouros qualificando-as de heresia torpe e vil20.

Apesar da sua condio de autor culto, o beneditino Berceo, em todas sus obras se prope atingir o pblico no letrado. Assim em Milagros de Nuestra Seora apela ao recurso de descrever uma situao terrificante para o povo fiel, disposto a acreditar e obedecer. Durante uma missa solene rezada pelo arcebispo de Toledo, a Virgem acusa os judeus de injuriar seu filho Jesus Cristo.
419 Los que mala nazieron falsos e traidores, agora me renuevan los antigos dolores, en grand priesa me tienen e en malos sudores, en cruz est mi fijo, luz de los pecadores. (BERCEO, Los milagros de Nuestra Seora. p.122).

O arcebispo indica aos fiis a necessidade de procurar os culpados nas casas dos judeus.
425Vayamos a las casas esto no lo tardemos, de los rabs maiores ca algo hallaremos. desemos los yantares ca bien lo cobraremos, si non de la Gloriosa mal rebtados seremos. (Ibidem, p.123)

18

"Era MLX: mortuus est Almanor, et sepultus est in inferno.

Chrornicon Burguense. In: HUICI, A. Las crnicas latinas de la Reconquista. I. p. 34. 19 Siquidem XIII regni anno post multas christianorum horriferas strages Almanzor a daemonio, quod eum viventem possederat, interceptus apud Metinam-Coelim maximam civitatem, in inferno sepultus est. Chronicon Monachi Silensis. In: HUICI, A. Las crnicas latinas de la Reconquista. II. p. 105. 20 SAN PEDRO PASCUAL, Contra la secta de Mahomat. In: MENNDEZ PIDAL. Crestomata del espaol medieval. Tomo I p. 22.

Clrigos e leigos da mozarabia revistam todo o bairro judeu, at encontrar, na casa do rabino mais considerado, um grande boneco de cera crucificado como Cristo e com um flanco lacerado.

18

Graciela Mrida de Jayo / Revista de Histria 139 (1998), 09-20

426 Movieronse los pueblos, toda la clerecia, fueron a muy grande priesa pora la juderia, guilos Jesu Cristo e la Virgo Maria, fo luego escubierta la su alevosia. (Ibidem, p.123). 427 Fallaron enna la casa del rav mas onrado, un grand cuerpo de cera como omne formado, como don Cristo sovo, sedie crucificado, con grandes clavos preso, grand plaga al costado. (Ibidem, p.124).

O quadro pintado neste Milagro da multido escutando a faustosa missa na catedral, ao tempo que os judeus se dedicam a atividades contrrias Igreja e F com certo aspecto de feitiaria, entronca com o que Toledo representa na poca: por um lado a ortodoxia dos velhos conclios, continuada nas cortes de Fernando I e Alfonso o Sbio; por outro a tradio no s ibrica mas tambm europia segundo a qual as artes mgicas tm a seu centro de difuso e estudo. Muulmana durante quase quatro sculos, reconquistada em 1085, a cidade um ponto de confluncia das culturas rabe, crist e judaica, situao que favorece a formao das diferentes lendas que tm nela seu cenrio geogrfico. Assim interpreta o infante Don Juan Manuel quando integra com a tradio toledana seu relato De lo que aconteci a un dean de Santiago con don Illn el mgico que moraba en Toledo. Don Juan Manuel, na sua obra de 1335, Libro de Patronio e do conde Lucanor da qual faz parte o relato mencionado, segue o caminho traado por seu tio, Alfonso X, no sentido de enquadrar e ordenar a sociedade castelhana nas diretivas ditadas pela Igreja e a monarquia. Mas a tradio mgica est muito arraigada em todas as classes sociais, sendo impossvel extirp-la completamente. Melhor , ento, por meio de exemplos demostrar o que ela tem de negativo, sem que isto exclua algum aspecto positivo. Don Juan Manuel elege para seu exemplo a don Illn, grande mestre de artes mgicas de Toledo. Para aprender a arte notria, como era chamada na poca, vai a Toledo nada menos que um dean de Santiago.

A escolha de Santiago no casual; pelo contrrio responde a uma tradio bem conhecida pelo pblico que faz da Galcia o reduto de magos e feiticeiros. O comeo da ao se desenvolve em uma cmara situada nas profundidades da terra, sob o rio Tejo, evocando assim a grande tradio toledana que vincula a lenda da perda da Espanha com a trilogia casa, palcio e cueva encantados da qual do referncias os cronistas rabes e morabes21. A figura de don Illn no apresenta nada de diablico nem aparentemente condenvel. Na realidade uma figura simptica, vtima do ambicioso dean de Santiago, mas no desfecho final h uma advertncia: O dean consegue escapar porque Don Illn no o fez participar de um banquete de perdizes assadas, demostrando com isso seu poder diablico. don Illn djole que fuese en buena ventura, que asaz haba probado lo que tena en l, y que se tuviera por malaventurado si le hubiera dado parte de las perdices22. Em outros exemplos Don Juan Manuel prossegue as advertncias contra as armadilhas do diabo, o qual adota sempre a forma de algum disposto a socorrer um cristo em dificuldades. Tal o caso dos exemplos: De lo que aconteci al diablo con una mujer beguina e De lo que aconteci al home bueno que fue hecho rico e despues pobre con el diablo. Neste ltimo explica tambm como os encantamentos de agoreros e adivinhos siempre hobieron malos acabamientos. Fernando del Pulgar, secretrio dos Reis Catlicos, considera possvel que algum seja astrlogo hbil sem ter aprendido a arte nos livros. Tal conhe-

21

Com referncia ao palcio encantado de Toledo: IBN ABN

AL-HAKAM Conqute de lAfrique du nord et de lEspagne, p. 93. Crnica de Rasis. In: Crnica de 1344, p. 94. IBN ALKARDABUS, p. 53. DON JUAN MANUEL, El conde Lucanor. Exemplo XIII. De lo que aconteci a un den de Santiago con Don Illn el mgico que moraba en Toledo. p. 59.
22

Graciela Mrida de Jayo / Revista de Histria 139 (1998), 09-20

19

cimento seria uma espcie de qualidade inata como ilustra a existncia em Toledo de um homem com estas condies 23. Relata tambm Fernando del Pulgar, uma conspirao de nobres portugueses que tinha como objetivo assassinar o rei de Portugal D Joo II e coroar o jovem duque de Viseu. O rei, depois de receber a delao de alguns cortesos, mata o duque com suas prprias mos. O cronista no aprova a conduta dos conjurados nem a do soberano e considera que o duque se deixou levar pela ambio escutando os conselhos de adivinhos ou astrlogos.24 Fica evidente que nos meios da nobreza portuguesa era normal levar em conta as predies destes personagens. Os documentos historiogrficos que apresentam referncias aos que supostamente praticam alguma forma de magia, produzidos por clrigos e dirigidos a um pblico culto, mostram a viso da Igreja empenhada em erradicar tais prticas. J as obras literrias, sejam de autores laicos ou eclesisticos, por estarem dirigidas a um pblico mais numeroso do uma idia mais clara da acolhida que a sociedade ibrica, em seus

diferentes nveis sociais, dava a conceitos no ortodoxos como a ao de magos, adivinhos ou astrlogos. Finalmente, a obra jurdica de Alfonso X, no sculo XIII, tenta contemporizar com os esforos da Igreja em controlar tudo que se afastasse da ortodoxia. Enquanto a Igreja atribui ao do diabo quaisquer prticas mgicas, Alfonso X, na pennsula, enquadra algumas delas dentro da lei, fazendo distino entre as malficas e as benficas. Ao mesmo tempo, e como caracterstica geral do contexto ibrico, certos grupos marginalizados, como muulmanos e judeus, so condenados como detentores de um saber mgico diablico. Em suma, os exemplos extrados de crnicas e textos literrios nos do evidncia de que as chamadas supersties so uma realidade cultural na sociedade ibrica que se manifesta s vezes por pequenas prticas mgicas amplamente generalizadas, como a dos auspcios, e em outros casos se reveste de formas mais complexas como a ao de magos ou astrlogos.

23

"Em esta cibdad pocos dias ha vimos um home perayle, nacido

e criado desde su niez en el oficio de adobar paos, el qual era sabio en el arte de la Astrologia y el movimiemto de las estrellas, sin haber abierto libro dello. Mirad agora qun diferencia hay entre el oficio de adobar paos e la sciencia del movimiento de los cielos; pero la fuerza de su constelacin le llev a aquello, por do ovo en la cibdad honra e reputacin. FERNANDO del PULGAR, Crnica de los Reyes Catlicos. I. XCVIII p. 349.

"Allegvase a esto el vano conoimiento de algunos, que presumiendo saber las cosas futuras, le prenosticavan el reyno, e decan que ava de ser rey, porque la fortuna de su nacimiento le era favorable para lo aver. FERNANDO del PULGAR, Crnica de los Reyes Catlicos. II. CLXIII. p. 133.

24

20

Graciela Mrida de Jayo / Revista de Histria 139 (1998), 09-20

Bibliografia Fontes
ALFONSO X. Las siete partidas del sabio rey don Alfonso el nono nuevamente glosadas por el Licenciado Gregorio Lopez del Consejo Real de Indias de su Magestad. Salamanca: 1550. Edicin em facsimil Madrid: Boletin Oficial del Estado. 20/5/1974. FERNANDO DEL PULGAR. Crnica de los Reyes Catlicos. Edicin y estudio por Juan de Mata Carriazo. 2 vol. Madrid: Espasa-Calpe, 1943. 922p. GONZALO de BERCEO. Vida de Sancto Domingo de Silos y Vida de Sancta Oria, Virgen. Madrid: Espasa-Calpe,1943. 153p. GONZALO de BERCEO. Los milagros de nuestra seora. Barcelona: Ediciones Juan Granica, 1985. HISTORIA RODERICI. Texto integral. In: Menndez Pidal, La Espaa del Cid. HUICI, A. Las crnicas latinas de la Reconquista. Valencia, 1913. 2 vol. 820p. IBN ABD AL-Hakam. Conqute de lfrique du Nord et de lspagne. Texte arabe et traduction franaise avec une introduction, des notes et trois index. Par Albert Gateau. Alger: ditions Carbonel, 1947.181p. IBN AL-KARDABUS. Historia de Al-Andalus. Estudio, traduccin y notas de Felipe Salgado. Madrid: Ediciones Akal, 1986. 182p. LUCAS, OBISPO DE TUY. Crnica de Espaa. Rev. de Archivos, Bibliotecas y Museos. Madrid, 1926. POEMA DE FERNN GONZLEZ. Texto integral. In: MENNDEZ PIDAL, Reliquias de la poesia pica espaola. POEMA DE MIO CID. Edicin y notas de Ramn Menndez Pidal. Clsicos Castellanos. Madrid: Ediciones de la Lectura,1913. 358p. DON JUAN MANUEL. El conde Lucanor. Madrid: Espasa-Calpe, 1978. MIGNE, J. P. Patrologiae Tomus LXXXIV. Sancti Isidori Hispalensis. Paris, 1850. POESIA MEDIEVAL. Consejo Superior de Investigaciones Cientficas. s/d. 289p. PRIMERA CRNICA GENERAL. Editada por Ramn Menndez Pidal. Madrid: Gredos. 1977. 2 vol. 892p. Obras de referncia BLOCH, Marc. A sociedade feudal. Lisboa: Edies 70, 1987. 511p. MENNDEZ PIDAL, Ramn. De primitiva lrica espaola y antigua pica. Madrid: Espasa-Calpe, 1977. 154p. . Crestomatia del espaol medieval. Madrid: Universidad de Madrid. Facultad de Filosofa y Letras. Seminario Menndez Pidal. 1971. . Reliquias de la poesia pica espaola. Madrid: Espasa-Calpe, 1951. 292p. . Orgenes del espaol. Estado lingstico de la Pennsula Ibrica hasta el siglo XI. Madrid: Espasa-Calpe, 1950. . La Espaa del Cid. Madrid: Espasa-Calpe, 1947. 1019p. MENNDEZ Y PELAYO, Marcelino. Historia de los heterodoxos espaoles. Buenos Aires: Espasa-Calpe, 1951.vol II, 378p. Vol. III 329p.

Vous aimerez peut-être aussi