Wettelijke afschaffing van de slavernij in het Caribische gebied en Zuid-Amerika: Historische feiten en gemeenschappelijke resultaten

Stephen Small, Ph.D. Associate Professor, University of California Bijzonder Hoogleraar, Universiteit Van Amsterdam

Wettelijke Afschaffing
Sommige slavernijonderzoekers brengen hun hele leven door met het bekijken van slechts n natie, terwijl anderen vergelijkingen trekken tussen verschillende landen. Als wetenschappers kiezen voor vergelijkingen trekken tussen landen is het een kwestie van mening of we de overeenkomsten of verschillen moeten benadrukken. Naar mijn mening is het absoluut noodzakelijk om een vergelijking tussen Nederland en andere landen te maken als het gaat om betrokkenheid bij de slavernij. Ik geloof ook dat het noodzakelijk is om zowel de overeenkomsten als de verschillen tussen deze landen te benadrukken. Het vergelijken van de Nederlandse slavernij met Britse, Spaanse, Portugese en Franse is gewenst, omdat er zeer weinig is geschreven over de Nederlandse rol, terwijl er veel geschreven is over deze andere landen. Dankzij de hoeveelheid informatie die we daar hebben, worden er bredere perspectieven belicht. Het gaat niet alleen over de economie en de politiek van de witte elite, maar ook over het leven en de ervaringen van de zwarte mensen in die periode. Het benadrukken van de overeenkomsten in plaats van alleen de verschillen is belangrijk, omdat het ons eraan herinnert dat de Nederlanders in de slavernij en slavenhandel niet opereerden in een vacum; zij maakten deel uit van een veel groter Europees project van vele naties, miljoenen mensen, en gedurende honderden jaren. Zij waren betrokken bij activiteiten die de

continenten van Europa, Afrika, Amerika en Azi met elkaar verbonden. Een deel hiervan wordt duidelijk als we als concreet voorbeeld de wettelijke afschaffing van de slavernij vergelijken.

De wettelijke afschaffing van de slavernij vond in Santo Domingo (Hati) plaats in 1804. Deze wettelijke afschaffing was het gevolg van de gewelddadige opstand tegen de onderdrukking van meer dan honderdduizend tot slaaf gemaakte mensen onder leiding van Toussaint L Ouverture. Op Jamaica vond de wettelijke afschaffing van de slavernij plaats in 1834, naar aanleiding van de wetten die door de Britse regering waren ingevoerd. Jamaica bleef na de afschaffing van de slavernij een belangrijk onderdeel van het Britse rijk. Ze was zelfs het meest waardevolle koloniale bezit van het Britse rijk in het Caribische gebied. In 1850 vond de wettelijke afschaffing van de slavernij in Venezuela plaats. De reden was een hevige oorlog met Spanje, die leidde tot nationale onafhankelijkheid in 1821. In de Verenigde Staten kwam de wettelijke afschaffing van de slavernij tot stand in 1865, na een burgeroorlog die aan honderdduizenden soldaten het leven heeft gekost door gevechten, ziekte of ondervoeding. Dit gebeurde na de bekendmaking van de emancipatie van 1863. De wettelijke afschaffing van de slavernij in de Nederlandse maatschappij vond plaats in 1863, als gevolg van de toenemende druk op de Nederlandse regering van de Britse overheid en abolitionisten. In Cuba geschiedde de Wettelijke afschaffing van de slavernij door een Koninklijk Besluit uit Spanje in 1886. De Wettelijke afschaffing van de slavernij in Brazili volgde in 1888 na een koninklijk besluit; Brazili was het laatste land in Amerika waar de slavernij wettelijk werd afgeschaft. Aan elk van deze wettelijke afschaffingen van de slavernij hebben zwarte mensen via hevig verzet rebellie, opstand, aanhoudend saboteren, verzet tegen het werk, geweld, weglopen en het opzetten van onafhankelijke gemeenschappen (Marron gemeenschappen) direct

bijgedragen.

Emancipatie
Lezers zullen opmerken dat ik het begrip 'wettelijke afschaffing' gebruik in plaats van 'afschaffing'. Ik zie zelf een groot verschil tussen 'juridische afschaffing' of 'afschaffing' en beschouw beiden niet gelijk aan 'emancipatie'. Wettelijke afschaffing is een wettelijke verklaring, en het vindt plaats op een bepaald tijdstip. Maar de wettelijke afschaffing is niet hetzelfde als de onmiddellijke afschaffing. De uitvoering van de wettelijke afschaffing duurde in feite maanden en zelfs jaren op vele plaatsen. 'Emancipatie' is geen rechtshandeling, maar een sociaal proces en dit slaat op de voorwaarden en de mogelijkheden voor de mensen die legaal werden bevrijd. Ik ben van mening dat in geen van de samenlevingen van de Caraben en Brazili de wettelijke afschaffing van slavernij geleid heeft tot emancipatie, omdat voor het geschieden van emancipatie het verstrekken van middelen en instellingen die zullen leiden tot gelijke kansen vereist is. Emancipatie betekent dat het recht om te stemmen, het recht op onderwijs, werkgelegenheid en deel te nemen aan een politiek ambt wordt verstrekt. Het betekent dat de mensen die legaal zijn bevrijd, worden behandeld en beschouwd als gelijken, of potentieel gelijk aan de machthebbers. Dit gebeurde allemaal niet. In plaats daarvan werden de vrije zwarte mensen gedwongen om te werken in vergelijkbaar omstandigheden als tijdens de slavernij. Het recht om te stemmen of om een politiek ambt te dragen werd hen ontzegd. Zij kregen niet de kans om onderwijs te volgen. Nimako en Willemsen betogen in hun boek The Dutch Atlantic dat voor de Nederlandse maatschappij 'afschaffing zonder emancipatie' gold en dat de emancipatie vandaag de dag, in 2012, nog steeds onvoltooid is. Hetzelfde argument kan worden gebruikt voor de eerder genoemde landen waarin ook
3

slavernij heeft plaatsgevonden.

Unieke aspecten van elke wettelijke afschaffing

Het is duidelijk dat de wettelijke afschaffing van de slavernij in de landen van het Amerikaanse continent zeer verschillende functies onthult. Ten eerste vond het niet overal tegelijkertijd plaats; het begon rond 1790 in Saint Domingue (Hati) en pas veel later, in 1888, volgde Brazili (meer dan 100 jaar later). Ten tweede gebeurde het pas naar aanleiding van verschillende handelingen: een succesvolle gewapende opstand door de slaven in Hati, de directe acties van de Britse, Nederlandse en Spaanse regeringen in hun kolonin, een burgeroorlog in de Verenigde Staten en de acties van de nationale regering van Brazili. Ten derde reageerde de wettelijk vrije bevolking op verschillende manieren na de wettelijke afschaffing. Sommigen bleven op de plantages, anderen gingen direct naar steden. Velen verhuisden en zetten hun eigen gemeenschappen op in de heuvels en bergen. Historici willen de aandacht vestigen op de unieke kenmerken van elk van deze abolitionisten. Ook ik vind dat het belangrijk is dat we aandacht besteden aan de historische details en feiten. Echter, als we de wettelijke afschaffing in al deze landen naast elkaar bekijken, dan zijn er ondanks hun unieke eigenschappen veel overeenkomsten.

Gemeenschappelijke kenmerken van de wettelijke opheffingen

Van alle landen waar de wettelijke afschaffing van de slavernij heeft plaatsgevonden, heeft de Verenigde Staten de meest complexe verzameling van te onderscheiden kenmerken. Denk hierbij aan het naar verhouding grotere aantal witte mensen ter plaatse; aan systematisch uitgewerkt ideologien en uitgebreide publicaties van racisme tegen zwarte mensen (biologische racisme

en sociaal darwinisme); aan de uitvoering van wettelijke rassendiscriminatie, via statuten en wetten; aan de Ku Klux Klan die gebruik maakt van geweld en lynchpraktijken (en die wordt gedoogd door de nationale overheid); aan de geografische positie van de zwarte bevolking (meer dan 90% woont in het zuiden van het land); aan de groei van zwarte organisaties, kerken, universiteiten, scholen, en aan de massale migratie van zwarte mensen die vanuit het zuiden van het land naar het noorden en middenwesten van het land trokken nadat de slavernij wettelijk werd afgeschaft. Ondanks deze specifieke kenmerken hebben de Verenigde Staten veel gemeen met de andere naties van het Caribische gebied en Brazili: 1. Enkele honderden jaren van door de staat gesponsorde wettelijke afgedwongen ongelijkheid en uitbuiting en onrecht op basis van systematisch uitgewerkt racistische ideologien door politici, kerken, intellectuelen en onderwijzende leiders, afgedwongen door wreedheden en geweld tegen mannen, vrouwen en kinderen van Afrikaanse afkomst.

2. Langdurig, niet te onderdrukken herhaaldelijke weerstand en rebellie door zwarte mensen, individueel en collectief, passief en gewelddadig, waaronder de oprichting van marron gemeenschappen over het hele Amerikaanse continent. Tijdens en na de slavernij was de culturele weerstand door afstammelingen van de slaven doordringend. Dit uitte zich voornamelijk in religie, muziek, taal, maatschappelijke organisaties, zwart nationalisme, Panafrikanisme (Afrikaanse ideologie), zwarte politieke en sociale geschriften.

3. Financile compensatie werd uitbetaald aan de voormalige eigenaars van

5

de slaven voor het verlies van hun menselijke eigendommen. Compensatie werd uitbetaald in de Verenigde Staten aan de vroegere eigenaars die beweerden dat ze trouw waren gebleven aan de Unie. Echter, geen van de tot slaaf gemaakte ontving een financile compensatie voor het feit dat zij tot slaaf waren gemaakt, of voor de pijn en het lijden dat ze hadden meegemaakt; zodra de slavernij wettelijk was afgeschaft, werden ze allen onderworpen aan een systematische juridische, politieke en sociale druk om ondergeschikt te blijven.

4. Racistische ideologien domineerden en gaven vorm aan de politieke, economische en culturele context van de machthebbers: religieuze racisme tijdens de slavernij, biologisch racisme van de jaren 1850, het Sociaal Darwinisme en eugenetica (rasverbetering) uit de jaren 1880. In de Verenigde Staten werd steeds meer een zwart/wit kloof verankerd, terwijl in het Caribische gebied en in Zuid-Amerika een waaier van kleuren op basis van raciale hirarchien de overhand kreeg met wit aan de top, bruintinten in het midden en zwarten onderin.

5.

Wettelijke afschaffing (instelling van een wet) leidde niet tot emancipatie (emancipatie is een sociaal proces). In hun boek The Dutch Atlantic stellen Kwame Nimako en Glen Willemsen dat er afschaffing was zonder emancipatie'.

6. De internationale context van de wettelijke afschaffing van slavernij van het midden tot laat in de 19de eeuw omlijst de ontwikkelingen in elke natie. De industrialisatie en het imperialisme, het Britse Rijk, de

Conferentie van Berlijn (1884), de wedloop om Afrika en de SpaansAmerikaanse Oorlog in 1890. Gedurende deze tijd, en tot ver in de 20e eeuw, bleef het overgrote deel van de Afrikaanse en Caribische landen kolonin van Europese mogendheden.

7. Tot ver in 20e eeuw benadrukte de reguliere academische literatuur over de slavernij in deze landen vooral het leven van de dominante groepen, de rol van economie en politiek, en zij beklemtoonde de filantropie en 'grote mannen' die betrokken waren bij de wettelijke afschaffing van de slavernij. In de Verenigde Staten was de academische literatuur doelbewust expliciet racistisch en uitsluitend. De aanzienlijke hoeveelheid literatuur die geproduceerd werd door Afro-Amerikanen werd gesoleerd en weggehouden van de mainstream. Europese literatuur was nauw toegespitst, omlijst met nationalistische belangen en de gevoeligheden in het achterhoofd. Over de meeste andere zaken werd gezwegen. Onderzoeken en publicaties over het verzet, zwarte cultuur, zwarte acties en zwarte vrouwen werd geminimaliseerd of gemarginaliseerd, tot ver in de jaren 1960.

Hoe is dit alles van toepassing op de Nederlandse slavernij? In Nederland lijkt het allemaal te draaien om meningen. Maar feiten zijn feiten. In dit korte artikel heb ik een aantal feiten met u gedeeld. Of men zich vervolgens richt op unieke kenmerken van de Nederlandse slavernij of de gemeenschappelijke kenmerken die de Nederlandse slavernij deelt met andere naties, mag elke lezer nog steeds zelf bepalen.