Pod czerwon gwiazd

Podbj Grnego lska przez Armi Czerwon w styczniu 1945 r.

W styczniu 1945 r. dziaania wojenne dotary na Grny lsk. Ziemie pomidzy Przemsz a Odr zostay zajte w wyniku tzw. operacji sandomiersko-lskiej 1. Frontu Ukraiskiego. Dowdztwo niemieckie dosownie w ostatniej chwili porzucio plan zamiany grnolskich miast w jeden okrg-twierdz, a za gwn lini obrony obrano ostatecznie rzek Odr. Wojska niemieckie dowodzone przez gen. pk. Ferdinanda Schrnera chciay zminimalizowa straty. W poszczeglnych miastach oddziay Wehrmachtu wzmocniono jednostkami policyjnymi oraz batalionami Volkssturmu, zoonymi gwnie osb starszych i modziey.

Kiedy sowiecki marszaek Iwan Koniew wyda rozkaz rozpoczcia ofensywy, jeszcze wci wielu mieszkacw Grnego lska miao nadziej, e jednak zdarzy si cud i front zatrzyma si w p drogi. Wadze niemieckie do ostatniej chwili zwlekay z ewakuacj, a zakady przemysowe do ostatniej chwili pracoway na potrzeby frontu. Ewakuacja, a w zasadzie ucieczka ludnoci zacza si dopiero wwczas, gdy sycha byo odgosy walk. Nie miaa jednak charakteru masowego i wanie ze wzgldu na jej dobrowolny charakter obja gwnie Niemcw, ktrzy od niedawna znaleli si na terenie Grnego lska oraz funkcjonariuszy partii nazistowskiej. Chaos i ucieczka przedstawicieli miejscowej administracji utrudniay przeprowadzenie sprawnej ewakuacji. Ludno miejscowa, yjca na lsku od pokole i tak nie chciaa ucieka. Na zorganizowan ucieczk brakowao zreszt rodkw transportu. Sytuacj pogarszay warunki klimatyczne; w pierwszej poowie stycznia 1945 r. nastpi atak mrozu, na drogach lea nieg. Wszystko to pogarszao sytuacj uciekinierw. Pomimo tego prawie wszystkim wyszym urzdnikom i funkcjonariuszom partyjnym udao si opuci prowincj po ogoszeniu w poszczeglnych powiatach hasa o ewakuacji. Pomoc dla opuszczajcych miasto prbowa organizowa Koci rzymsko-katolicki, ktry po ucieczce funkcjonariuszy NSDAP i urzdnikw aparatu administracyjnego by chyba jedyn sprawnie funkcjonujc instytucj.

Dla wikszoci mieszkacw Grnego lska szybki marsz Armii Czerwonej by prawdziwym zaskoczeniem. Kiedy sowieckie czogi i onierze z pepeszami pojawili si na rogatkach grnolskich miast, wielu mieszkacw ogarna panika. Byo to dla nich pierwsze namacalne zetknicie si z groz wojny. Do tej pory dla wikszoci kojarzya si ona przewanie z nieobecnoci w domach mczyzn sucych w Wehrmachcie i opowieciami o pierwszej wiatowej

zawierusze. Teraz wielu liczyo na ucieczk za Odr. Wrd uchodcw rozpowszechniona bya pogoska, e wanie na linii tej rzeki zatrzyma si front i tam ustanowiona bdzie przysza granica pastwowa. Sytuacja na froncie zmieniaa si dosownie z godziny na godzin, przez co ewakuacja zamienia si w paniczn ucieczk. nieg, mrz, fatalne warunki na drogach, brak rodkw transportu, wszystko to utrudniao - a wrcz uniemoliwiao - szybk i sprawn ewakuacj. Cz uchodcw, posuwajca si pieszo znalaza si pomidzy walczcymi stronami. Tragizm sytuacji pogbia fakt, e wikszo obszaru na zachd od okrgu przemysowego zostaa wczeniej zaminowana. W miastach do obrony przygotowyway si nieliczne oddziay wojska, policji i Volkssturmu, kobiety, dzieci i starsi mieszkacy syszc odgosy walk, ukryci przewanie w piwnicach i prowizorycznych schronach, czekali z trwog na rozwj wydarze.

Walki trway niecay tydzie. Do 28 stycznia wiksza cz uprzemysowionej czci Grnego lska znalaza si w rkach zwycizcw. W poszczeglnych miastach broniy si jeszcze pojedyncze oddziay niemieckie i grupy Volkssturmu, jednak ich los by ju przesdzony. Gwny trzon niemieckiej 17. armii zdoa wymkn si z kleszczy i unikn odcicia. Front przesun si na lini Odry.

onierze sowieccy wkraczajcy w styczniu 1945 r. na Grny lsk byli zapewne przekonani, e znaleli si na obszarze zamieszkanym w stu procentach przez ludno niemieck, traktowan w caoci jako wrog. O ile na terenach etnicznie polskich czerwonoarmici teoretycznie trzymani byli w pewnych ryzach, o tyle na Grnym lsku puciy wszelkie hamulce. Swobod dziaalnoci zwycizcw dawa rozkaz Naczelnego Dowdztwa Armii Czerwonej z 9 sierpnia 1944 r., w ktrym stwierdzono, e ziemie wchodzce w skad Niemiec przed wrzeniem 1939 r. naley traktowa jako zdobycz wojenn.

Przebieg wkraczania sowieckich oddziaw do wikszoci miast, miasteczek i wsi by podobny wszdzie zapanowa terror: egzekucje, gwaty, rabunki. Kto broni ony czy crki by zabijany. By unikn pohabienia i cierpie wiele osb, szczeglnie kobiet, popenio samobjstwo. Zdarzay si rwnie samobjstwa caych rodzin.

Akta parafialne i ksigi zgonw w Urzdach Stanu Cywilnego s dzi jedynymi rdami pozwalajcymi oszacowa skal mordw na ludnoci cywilnej, ktrych dopucili si czerwonoarmici. W Gliwicach odnotowano 817 osb, ktre poniosy mier w pierwszych godzinach po zajciu miasta przez sowietw. By moe ofiar byo nawet dwa razy wicej. W Miechowicach liczby mwi o 380 osobach, ale i to nie jest z pewnoci ostateczny bilans. W Szywadzie (Bojkowie) zamordowano ponad 120 osb, w tym wiele kobiet i kilkoro dzieci. Jak zawsze wtedy, kiedy stosuje si zasad odpowiedzialnoci zbiorowej, represje dotkny przede

wszystkim Bogu ducha winnych ludzi; gwnie kobiet, starcw i dzieci tylko dlatego, e byli Niemcami lub za takich uwaali ich czerwonoarmici. Rozstrzeliwano z zemsty lub dla rabunku. Mordy nie ominy rwnie mieszkacw miejscowoci pooonych na przedwojennej polskiej czci Grnego lska. 27 stycznia 1945 r. onierze Armii Czerwonej dokonali masakry na mieszkacach Przyszowic. mier ponioso ponad 50 osb. Najmodsza ofiara miaa dziesi dni, najstarsza 78 lat. Wikszo kobiet i dziewczt zgwacono. Z dymem poszo ok. 70 zabudowa. Nie oszczdzano rwnie ksiy. W Brzezice zastrzelono proboszcza, wikarego i chorego rezydenta. Tego ostatniego wywleczono z ka, a po postrzeleniu zabroniono udzielenia mu pomocy medycznej. Nastpnie podpalono probostwo. W Bytomiu bestialsko zamordowano dwch ksiy. Jednego z nich wczeniej torturowano, by nastpnie strzeli mu w oko. W Starym Ujedzie zabito pastora, ktry prbowa gasi poar. Ginli rwnie ksia stajcy w obronie gwaconych kobiet lub prbujcy mediowa z rozwydrzonymi onierzami. Ci czsto przyznawali bez ogrdek, e urzdzaj polowania na popw. Czsto nie pomagay ani przedwojenne legitymacje Zwizku Polakw w Niemczech, ani znajomo jzyka polskiego. Krwawe niwo nie omino nawet robotnikw przymusowych, ktrzy oczekiwali czerwonoarmistw jak wyzwolicieli.

Bezmylny, mona by rzec spontaniczny terror usta po dwch, trzech dniach. onierze zostali zdyscyplinowali, a represje stay si bardziej metodyczne. Specjalne Grupy Operacyjne NKWD rozpoczy tzw. akcje oczyszczania tyw, polegajce na aresztowaniu byy czonkw organizacji nazistowskich, a w zasadzie wszystkich, ktrych z rnych powodw uznano za przeciwnikw politycznych. Na podstawie specjalnych list, opracowanych przy udziale czonkw kolaborujcych z sowietami Komitetw Antyfaszystowskich (tzw. Antify) albo zwykych donosw, kadego dnia aresztowano setki ludzi. Funkcjonariusze NKWD wchodzili do mieszka i kontrolowali zakady pracy. Czsto zabierano na przesuchania przechodniw wprost z ulicy. Wielu przewoono nastpnie do tzw. obozw filtracyjnych, a stamtd deportowano na Wschd, w gb ZSRS. Byo to w pewnym sensie preludium do wielkiej akcji internowania i deportacji, ktr przeprowadzono w poowie lutego 1945 r.

Wikszo miast grnolskich w zasadzie nie ucierpiaa na skutek bezporednich dziaa wojennych, a walki, do ktrych tu i wdzie doszo, nie miay charakteru uporczywych walk ulicznych, intensywnie wspomaganych lotnictwem i ostrzaem artyleryjskim. Wikszo zniszcze budynkw uytecznoci publicznej, kamienic i rnorodnej substancji miejskiej byo wynikiem dziaa czerwonoarmistw ju po ustaniu walk. W Katowicach pijani onierze celowo podpalili budynki w centrum miasta. Rwnie w Bytomiu Rynek i wiele kamienic na przylegych do ulicach doszcztnie spono ju po zajciu miasta. W euforii zwycistwa podpalono zameczek w Miechowicach. W Gliwicach zniszczeniu ulego okoo 30 proc. budynkw w rdmieciu, w tym spora cz kamieniczek na Rynku, budynek

teatru i gmach reprezentacyjnego hotelu Haus Oberschlesien, ktry pon jeszcze kilka dni po ustaniu walk.

onierze zwyciskiej armii najczciej nie przywizywali wikszej wagi do mienia poniemieckiego. Podpalali zabudowania zapewne z zemsty, niekiedy w pijackim amoku, kiedy indziej nie umiejc uruchomi ogrzewania palili w domach ogniska, uywajc do tego mebli i desek z parkietw. Ogie by take najczciej jedynym wiatem, z jakiego korzystano pldrujc nocami opuszczone mieszkania, w poszukiwaniu precjozw i alkoholu. onierze, ktrzy w chwili wkroczenia mordowali, gwacili, chaotycznie rekwirowali ywno, ogoacali mieszkania i sklepy szybko odeszli dalej z frontem. Byoby jednak niesprawiedliwoci wszystkim onierzom Armii Czerwonej wkraczajcym w styczniu 1945 r. na Grny lsk przypisywa wycznie zbrodnie, gwaty i rabunki. Byli wrd niech rwnie i ci, ktrzy zachowali resztki czowieczestwa. Pomagali osobom starszym i bawili si z dziemi, wspominajc pozostawione na wschodzie rodziny. Wydaje si jednak, e niestety byli w mniejszoci.

Grnolskie miasta na przeomie stycznia i lutego 1945 r. zostay przeksztacone w zaplecze dla walczcej armii, a wadz administracyjn objy Komendantury Wojenne, ktre wspomagay Wojska Ochrony Tyw NKWD. Szpitale, szkoy i budynki uytecznoci publicznej przeksztacono w wikszoci na prowizoryczne lazarety. ycie gospodarcze praktycznie zamaro. Czciowo nie dziaay zakady przemysowe. Przesta rwnie funkcjonowa niemiecki system dystrybucji i zaopatrzenia w ywno. Szybko koczyy si zapasy, stan handel, a sklepy w wikszoci byy zamknite. Do wielu miast i miasteczek wdar si gd.

Przejcie wadzy w miastach przez sowieckie wadze wojskowe odbyo si na mocy prawa midzynarodowego zawartego w IV Konwencji Haskiej uchwalonej 18 padziernika 1907 roku. Zgodnie z regulaminem praw i zwyczajw wojny ldowej oraz zasad okupacji wojennej, opracowanych na podstawie uchwa tej konwencji, zwyciska armia miaa prawo, w sferach frontowych i przyfrontowych, tworzy administracj wojskow lub wojskowe komendantury wojenne. Sowieci zaczli je tworzy od razu po przejciu frontu. Ich zadaniem bya organizacja i ochrona szlakw komunikacyjnych, zwalczanie sabotau i dywersji, organizacja zaplecza frontu i zapewnienie aprowizacji dla walczcych jednostek oraz dla rannych onierzy i rekonwalescentw w licznych lazaretach. Zazwyczaj w skad Komendantury, oprcz komendanta, ktry sprawowa nadzr nad caoci problemw, wchodzili trzej zastpcy - do spraw politycznych, gospodarczych i ludnoci cywilnej. Tworzyli oni na danym terenie wojskow administracj okupacyjn.

Komendantury na ziemiach nalecych przed 1939 r. do Niemiec musiay opiera si na dotychczasowej niemieckiej strukturze administracyjnej. W obliczu toczcych si dziaa wojennych nie byo czasu na wprowadzanie innowacji, dlatego postanowiono utrzyma niemiecki podzia administracyjny.

Na nieznanym wczeniej terenie komendanci sowieccy chtnie korzystali z pomocy ludnoci miejscowej, zwaszcza, jeli jej przedstawiciele deklarowali lojalno wobec zwycizcw, a tym bardziej komunistyczne przekonania. Co wicej sowieccy komendanci czsto mieli wiksze zaufanie do czonkw niemieckiej KPD lub mienicych si takowymi, ni do roszczeniowo nastawionych przedstawicieli PPR. Komitety Antyfaszystowskie wsppracoway z sowietami przede wszystkim na obszarze dawnej rejencji opolskiej w Bytomiu, Gliwicach i Zabrzu, gdzie jeszcze wiosn 1945 r. prbowali, czsto skutecznie, neutralizowa wpywy polskiej administracji cywilnej.

Na barkach Komendantur Wojennych leao rwnie uruchomienie przemysu w takim zakresie, w jakim by on konieczny do dalszego prowadzenia dziaa wojennych oraz dokonanie spisu mienia (ruchomego i nieruchomego) oraz zorganizowanie jego wywzki. Wspomniany rozkaz dowdztwa Armii Czerwonej z 9 sierpnia 1944 r. okrela mienie poniemieckie jako zdobycz wojenn. Naley przy tym podkreli, e przemys Grnego lska nie ucierpia zbytnio na skutek prowadzonych dziaa wojennych. Niemcom nie udao si te przeprowadzenie wczeniej zaplanowanego planu R, ktry zakada demonta i wywiezienie w gb Rzeszy cenniejszych maszyn i urzdze. Huty i kopalnie w regionie do ostatnich chwil pracoway pen par. W zasadzie niezniszczone znalazy si w rkach sowietw. Administracja wojskowa uruchomia, jedynie te zakady, ktrych produkcja bya przydatna dla potrzeb frontu. Jednoczenie rozpoczto przygotowania do ich demontau i wywzki. Przy dowdztwach frontw powstay specjalne Oddziay Trofew Wojennych, ktre jako pierwsze sporzdzay plany i spisy obiektw przeznaczonych do transportu w gb Zwizku Sowieckiego. Realizacj demontau i wywzki urzdze kierowa przedstawiciel Pastwowego Komitetu Obrony ZSRS (GOKO) gen. Maksym Z. Saburow. Jego sztab mieci si w Bytomiu. Otrzyma on do pomocy ekspertw - inynierw i technologw, ktrych ubrano w mundury wojskowe i nadano im wysokie rangi, od majora do generaa wcznie. Wybierali oni na miejscu to, co ich zdaniem, byo niezbdne dla potrzeb sowieckiej gospodarki.

Spis kopal na terenie Grnego lska z ktrych zostali wywiezieni lscy grnicy.

W marcu 1945 r. na Grny lsk przybya komisja penomocnika Rzdu ZSRS, ktra dokonaa analizy lskiego przemysu zarwno w polskiej, jak i niemieckiej czci Grnego lska. W oparciu o sporzdzone wtedy materiay przeprowadzano dalsze demontae i wywzki do ZSRR. Prace demontaowe prowadziy ekipy zoone z internowanej ludnoci miejscowej i jecw wojennych, pracujce pod kierownictwem funkcjonariuszy sowieckich Oddziaw Trofew Wojennych. Zatrudnieni pracowali w popiechu, a wikszo nie posiadaa odpowiednich kwalifikacji do wykonywania tego typu prac, wskutek czego wiele maszyn i urzdze ulego dewastacji. Demontowali prawie wszystko co miao jakkolwiek warto poczynajc od wielkich maszyn hutniczych, a koczc na wyposaeniu maych zakadw i warsztatw koczc. Przykadowo tylko w marcu 1945 r. z huty Zgoda w witochowicach wywieziono 360 obrabiarek, z huty Batory w Hajdukach (Chorzowie Batorym) 46 maszyn. Huta Maapanew w Ozimku stracia dwiecie obrabiarek, sze piecw elektrycznych, trzydzieci maszyn formierskich i sto silnikw. W Zabrzu zdemontowano w caoci najwiksz i najnowoczeniejsz elektrowni na lsku. Podobny los podzieliy m.in. elektrownie w Blachowni, Kdzierzynie i Miechowicach By sprosta caej akcji przejto wikszo linii i taboru kolejowego, a tory przystosowano do rozstawu obowizujcego w ZSRS. W drugim kwartale 1945 r. jego tempo byo ju tak due, e sowieci nie nadali z wywzk rozebranych zakadw. Mniejsze urzdzenia i maszyny wywoono samochodami. W czerwcu 1945 r. na terenie DOKP Katowice znajdowao si okoo czternacie tysicy wagonw kolejowych zaadowanych zagrabionymi dobrami. Demonta i wywzka infrastruktury przemysowej by elementem konsekwentnie przeprowadzanej polityki zwycizcy, czsto z cakowitym pominiciem stanowiska strony polskiej, proceder ten trwa jeszcze dugo potem jak linia frontu przesuna si daleko na zachd i bynajmniej nie skoczy si z chwil zakoczenia walk na froncie zachodnim w Europie, w maju 1945 r. Kres tej akcji przyniosy dopiero umowy polsko-sowieckie podpisane ju po konferencji poczdamskiej w sierpniu 1945 r. Do tego czasu Sowieci zdyli jednak skutecznie ogooci wikszo zakadw. Bilans strat by ogromny, a spadek produkcji w poszczeglnych gaziach przemysu waha si od 50 do 70 proc.

Zabjstwa ludnoci cywilnej, terror, gwaty, internowanie i wywzka mczyzn, zorganizowany i metodycznie przeprowadzony rabunek mienia, grabiee, skadaj si na tragiczny bilans wkroczenia i obecnoci Armii Czerwonej na Grnym lsku w 1945 r. Lansowana przez pwieku teza o wyzwoleniu regionu moe mie w tej sytuacji racj bytu wycznie w kategoriach emocjonalnych, jednak z pominiciem faktw, a te niezbicie kwestionuj prawdziwo sielankowych relacji, ktrych pene s ksiki wydawane przed 1989 r. Nawet jeli wkroczenie Armii Czerwonej przerwao eksterminacyjn polityk III Rzeszy, to zachowanie zdobywcw zarwno na obszarze wchodzcym przed 1939 r. w skad niemieckiej rejencji opolskiej, jak i polskiego wojewdztwa lskiego nosio wszelkie cechy podboju i za takowy winno by uwaane.

Bogusaw Tracz (IPN Katowice) Materia z sesji popularnonaukowej z okazji Dnia Pamici o Tragedii Grnolskiej 1945. 26 stycznia 2012 Muzeum w Tarnowskich Grach