Trzydziesty szczyt UE-Rosja (20-21 XII 2012)

Polskie media stosunkowo mao miejsca powiciy gwnym problemom szczytu Rosja-UE z 20-21 grudnia 2012 r., na ktrym spotkali si najwaniejsi urzdnicy unijni oraz wadze Rosji. Ustalona z duym wyprzedzeniem agenda negocjacyjna (zaakceptowana przez 27 rzdw pastw UE i wadze rosyjskie) obejmowaa m.in. takie kwestie, jak: wspprac naukowo-badawcz, wspdziaanie wymierzone w rnego rodzaju grone formy przestpczoci zorganizowanej oraz terroryzm, wizow, szczeglne rozwizania kwestie regulacje finansowe zwizane z zwizane uatwiajce z wymian wzajemne polityki handlow, wspprac w ochronie praw czowieka, polityk rozliczenia, ksztatowaniem

energetycznej czy wspodpowiedzialno za globalne i regionalne bezpieczestwo. Biorc pod uwag napity harmonogram obrad i stopie Nr 116 / 2013 180113 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna instytucjonalizacji wzajemnych relacji, spotkania tego obie strony nie mog zaliczy do udanych, poniewa w wielu poruszanych sprawach zarysoway si rnice interesw, ktre nie najlepiej wr dalszym negocjacjom i mog w wybranych sektorach doprowadzi do szeregu zakce. Wyjtkowo ostro zarysoway si rnice w czterech zasadniczych obszarach: energetyka, Autor: wizy, demokratyzacja oraz wsppraca w dziedzinie bezpieczestwa midzynarodowego.

Witold Ostant
Redakcja: Marta Gtz Radosaw Grodzki Krzysztof Malinowski

W pierwszym z nich zasadnicz kwesti sta si brak akceptacji ze strony wadz Federacji Rosyjskiej dla realizowanego planu ujednolicenia rynku energetycznego UE, ktry wie si z wdraaniem tzw. trzeciego pakietu energetycznego. Zaakceptowany przez pastwa UE kierunek zmian (nawizuje do istniejcego Traktatu karty energetycznej) ma wpyn pozytywnie na konkurencyjno gospodarek pastw unijnych poprzez odpowiednie zapisy regulujce wszelkie aspekty zwizane z funkcjonowaniem szeroko rozumianego rynku energii w UE. Rozwizania przyjte przez przywdcw unijnych stoj w otwartej opozycji do koncepcji tzw. energetycznych kleszczy realizowanej przez wadze Federacji Rosyjskiej, ktre ze zmiennym powodzeniem d do kontroli dostaw gazu, ropy naftowej i innych paliw kopalnych na rynki pastw UE i s zainteresowane zwikszeniem udziau w europejskiej infrastrukturze przesyowej gazu, ropy naftowej czy energii elektrycznej. Rosyjskie koncerny dziaajce w brany energetycznej w zamyle wadz rosyjskich maj tym samym pomc w odbudowie utraconej pozycji wiatowej Federacji Rosyjskiej, ktra przy obecnie znacznie mniejszym wsparciu ze strony pastw satelickich (niektrych byych republik b. ZSRR) zostaa zepchnita do strategicznej defensywy w wymiarze globalnym. Zamierzenia te wydaj si jednak w coraz bardziej multilateralnym rodowisku midzynarodowym skazane na niepowodzenie, gdy odbudowa postradzieckiej strefy wpyww przy wykorzystaniu eksportu surowcw naturalnych jest wielce ryzykowna i coraz bardziej anachroniczna. W tym kontekcie podejmowane prby wynegocjowania uprzywilejowanej pozycji na europejskim rynku energetycznym (wyczenie spod zapisw unijnych np. takich przedsiwzi biznesowych, jak: Nord Stream, South Stream czy OPAL) s w duym stopniu wtpliwe, tym bardziej e utrzymuje si tendencja do ograniczania udziau paliw kopalnych w bilansie energetycznym pastw UE, na co wadze Federacji Rosyjskiej w praktyce maj mocno ograniczony wpyw. Naley rwnie podkreli, i dania przedstawicieli Rosji stoj w sprzecznoci z ich wasn praktyk, ktra od ponad dekady opiera si na protekcjonizmie wasnego rynku energetycznego. Kolejn wan kwesti poruszan w obustronnych rozmowach bya sprawa utrzymania wiz dla obywateli rosyjskich przekraczajcych granice Scheng en. Problem ten jest daleki od pozytywnego rozwizania, mimo e urzdnicy unijni w oficjalnych stanowiskach deklaruj, i wstpna zgoda ju zostaa przyjta, natomiast osobn spraw jest terminarz wprowadzania niezbdnych przepisw i mechanizmw. Najwikszym wyzwaniem pozostaje stworzenie zautomatyzowanych systemw wymiany informacji, ktre wymagaj przyjcia przez wadze Rosyjskie szeregu

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

rozwiza prawnych funkcjonujcych w UE w dziedzinie ochrony danych osobowych, ktre z roku na rok mog zosta dodatkowo zaostrzone. Wadze rosyjskie powinny by jednak generalnie zadowolone z bilansu, jaki w tej kwestii przynis 2012 r., poniewa bez wzgldu na ustalenia szczytu funkcjonuje obecnie porozumienie o uproszonych procedurach wizowych z UE oraz program pilotaowy o ruchu bezwizowym z Polsk (obejmuje on region Kaliningradu). Sprawa wiz oprcz czysto technicznej strony ma rwnie wymiar prestiowy, gdy w przypadku wiz spoeczestwo rosyjskie oczekuje od wadz wasnego pastwa skuteczniejszej polityki, ktra mogaby nosi znamiona partnerskich stosunkw z UE. Nastpn spraw, ktra wie si z wieloma pobocznymi uwarunkowaniami, jest problem demokratyzacji rosyjskiego systemu politycznego i stworzenia spoeczestwa obywatelskiego wedug wzorcw zachodnich. Rozpoczte w latach dziewidziesitych XX w. prby wizay si z okresem rzdw B. Jelcyna, ktry pomimo wielu rozczarowa zwizanych z transformacj systemow Rosji, mg tchn umiarkowanym optymizmem. Pniejsza zmiana wadzy, styl sprawowania rzdw przez W. Putina przyczyni si do zahamowania demokratyzacji pastwa i marginalizacji niezalenych od orodka wadzy rodkw masowego przekazu, jak rwnie innych form aktywnoci spoecznej, nie wyczajc rnych organizacji spoecznych. Analizujc ostatni dekad dziaa putinowskiej administracji, obserwatorzy unijni z coraz wikszym sceptycyzmem tworz ekstrapolacje dotyczce demokratyzacji Federacji Rosyjskiej na ksztat postindustrialnych pastw europejskich. Wydarzeniem potwierdzajcym ten stan rzeczy wydaje si choby roszada najwyszych stanowisk pomidzy W. Putinem a D. Miedwiediewem czy systematyczne ograniczanie swobd obywatelskich. W tym kontekcie oczekiwania Unii zwizane z demokratyzacj Rosji za pomoc modernizacji wydaj si trudne do spenienia, pomimo funkcjonujcego od 2010 r. pomidzy UE a Rosj programu Przymierze dla modernizacji. Niepowodzeniem skoczya si rwnie prba zblienia pomidzy

stanowiskiem unijnej dyplomacji a wadz Federacji Rosyjskiej w wanych kwestiach dotyczcych bezpieczestwa midzynarodowego. Gwn o sporu stanowi stosunek obu podmiotw do ksztatowania relacji z wadzami Iranu i Syrii, poniewa oba reimy od wielu lat s wspierane przez wadze rosyjskie (rwnie na forum midzynarodowym) w zamian za lukratywne kontrakty gwnie w dziedzinie energetyki, jak i produkcji oraz sprzeday broni. Obie te gazie gospodarki pozostaj nadal efektywnym spadkiem po ZSRR, z ktrego wadze Federacji Rosyjskiej nie mog i

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

nie chc zrezygnowa, tym bardziej e pomagaj one utrzymywa w dobie niepewnej przyszoci kruchy wzrost gospodarczy po zaamaniu w latach 2008-2009 gospodarki rosyjskiej. S one dla Rosji pierwszoplanowym rdem pozyskiwania dewiz i gwarancj stabilizacji politycznej dla obecnych i przyszych wadcw Kremla. Dodatkowo negocjacje z Rosj byy gorzk lekcj dla wsplnotowej polityki zagranicznej, ktra wedug zaoe tzw. traktatu lizboskiego miaa ulec wzmocnieniu przez odejcie od koncepcji prezydencji (wymiaru narodowego przewodnictwa w UE) na rzecz modelu wsplnotowego (gdzie szczyty s organizowane i prowadzone przez urzdnikw unijnych). Wydaje si, e zmiana ta moga spowodowa pewne osabienie znaczenia szczytw UE, gdy wadze pastw trzecich negocjuj na nich z urzdnikami unijnymi, a nie bezporednio z przywdcami europejskich pastw. Krok ten mia paradoksalnie uwiarygodni UE, a w konsekwencji da moliwo stosowania wybiegw dyplomatycznych wobec dyplomatw unijnych. Trzydziesty szczyt pomidzy UE a Federacj Rosyjsk pokaza, i w wielu wanych sprawach nie naley liczy si z osigniciem jakiego znaczcego postpu. Trudno przypuszcza, i ktra ze stron zrezygnuje ze swoich strategicznych priorytetw, tym bardziej e sporne kwestie wynikaj nie tylko z rozbienoci interesw, lecz take odmiennych politycznych zasad i wartoci. Wydaje si, i biorc pod uwag problemy UE i Rosji oraz widmo dugotrwaej stagnacji gospodarczej (tzn. w najlepszym przypadku spowolnienie wzrostu gospodarczego na najblisze lata), obaj partnerzy usztywni swoje stanowiska i bd mniej skonni do ustpstw. Prbujc prognozowa bieg przyszych wydarze, naley zwrci uwag, i na tym stanie rzeczy traci w wikszym stopniu Federacja Rosyjska, w ktrej koem zamachowym dla gospodarki jest przemys zwizany z sektorem energetycznym, z jednej strony generujcy olbrzymie zyski, a z drugiej wymagajcy gigantycznych nakadw, ktrych Rosja nie jest w stanie ponie. Koncepcja rozwijania tego sektora za wszelk cen jest rwnie kontrowersyjna z innego wzgldu. Wadze rosyjskie stawiajc na sektor energetyki, zapominaj o tym, i rozwj tzw. pastw surowcowych jest obarczony w duszej perspektywie duym ryzykiem zwizanym z cen paliw kopalnych, ktra wprost proporcjonalnie zaley od koniunktury pastw odbiorcw. Ze wzgldw politycznych na spektaklu zwizanym ze szczytem straci rwnie przywdca rosyjski, poniewa wrd politykw europejskich pogbi wraenie, e Rosja nie jest w stanie zaproponowa kompromisowych rozwiza. Brak sukcesw w stosunkach z UE w duszej perspektywie moe sprzyja take erozji przywdztwa w Federacji Rosyjskiej. Prbujc odwrci uwag od rzeczywistych wewntrznych problemw Rosji, prezydent Putin na uytek rodzimej opinii publicznej zdecydowa si

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

stosowa taktyk negocjacji opart na nonszalancji wobec urzdnikw unijnych, tak aby odegra rol silnego przywdcy, z ktrym musz liczy si europejscy partnerzy.

Wnioski 1. Wadze Federacji Rosyjskiej od przeszo dekady kieruj si polityczn koncepcj odbudowy postradzieckiej strefy wpyww za pomoc dostaw surowcw strategicznych (w gwnej mierze gazu ziemnego i ropy naftowej). Obecnie surowce strategiczne pozostaj take najwaniejszym narzdziem w budowaniu relacji z Uni Europejsk i jej pastwami czonkowskimi. Przy czym dyplomacja rosyjska preferuje budow relacji dwustronnych z poszczeglnymi pastwami UE ni z Uni. Jest ona postrzegana jako niesamodzielny podmiot stosunkw midzynarodowych. 2. Przedstawiciele Unii Europejskiej nie rezygnuj z planw uwsplnotowienia rynku energii, nawet za cen pogorszenia stosunkw z Federacj Rosyjsk. Waniejsza jest bowiem dla nich lepsza konkurencyjno gospodarek pastw unijnych na globalnym rynku, ktr warunkuje m.in. wprowadzenie wsplnego rynku energii w ramach UE. 3. Dyplomacja unijna nie stworzya jak do tej pory efektywnego narzdzia, za pomocy ktrego mogyby wpywa na modyfikacje relacji pastw Europy rodkowo Wschodniej z Rosj i postrzeganie tych pastw jako integralnej czci Unii Europejskiej. Ponadto nie przekonaa wadz rosyjskich do zaaprobowania Partnerstwa Wschodniego.

Witold Ostant politolog, pracownik naukowy Instytutu Zachodniego w Poznaniu, gwne zainteresowania: bezpieczestwo midzynarodowe, w szczeglnoci terroryzm i bezpieczestwo energetyczne.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5