Wizyta Benedykta XVI i jej wpyw na spoeczn pozycj Kociow w Niemczech

Podr papiea Benedykta XVI do Republiki Federalnej Niemiec w dniach 22-25 wrzenia 2011 r. bya trzeci podczas obecnego pontyfikatu wizyt w Niemczech. Po zaplanowanych jeszcze przez papiea Jana Pawa II wiatowych Dniach Modziey w Kolonii (16-21 sierpnia 2005 r.) oraz wizycie duszpasterskiej w Bawarii (9-14 sierpnia 2006 r.) bya jednak pierwsz oficjaln wizyt pastwow Josepha Ratzingera jako zwierzchnika Kocioa rzymskokatolickiego w swojej ojczynie. O wyjtkowym charakterze podry przesdzi take program pobyt na terenie wschodnich krajw federacji oraz zewntrzne okolicznoci zwizane z sytuacj Kocioa. Stolica zjednoczonych Niemiec znalaza si na szlaku papieskich pielgrzymek po raz drugi od historycznego momentu, kiedy Jan Pawe II w towarzystwie kanclerza Helmuta Kohla przekroczy w 1996 r. Bram Brandenbursk. Do genezy niemieckiej Nr 71/ 2011 211211 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna jednoci nawiza Prezydent Christian Wulff w przemwieniu powitalnym w Paacu Bellevue: Bez Twojego odwanego poprzednika Jana Pawa II, bez katolickich robotnikw w Polsce, bez Kociow chrzecijaskich w NRD, ktrzy dali schronienie poszukujcym wolnoci, to wszystko nie byoby moliwe. Prcz wtku zjednoczenia Niemiec, kluczowym elementem wystpie Benedykta XVI byy kwestie postawy Autor: Natalia Jackowska Redakcja: Marta Gtz Piotr Cichocki Radosaw Grodzki Krzysztof Malinowski chrzecijastwa wobec aktualnych procesw sekularyzacyjnych oraz wielokulturowoci i pluralizmu. Haso pielgrzymki: Tam gdzie jest Bg, tam jest przyszo nadao jej jasno sprecyzowanego profilu.

Papie przyby do kraju, w ktrym chrzecijastwo niejednokrotnie nawet w swej warstwie symbolicznej nie jest rozumiane samo przez si, a ujawniane naduycia i skandale zdaj si zbyt mocno rzutowa na caociow ocen dziaalnoci Kociow. Zaplanowana wizyta w Erfurcie oraz spotkania z reprezentantami konfesji chrzecijaskich oraz wsplnot muzumaskich i ydowskich nadaway pielgrzymce silnego znamienia dialogu interkonfesyjnego i midzyreligijnego, przesuwajc na znacznie szerszy plan pytanie o miejsce Kociow we wspczesnym spoeczestwie i pastwie niemieckim. Wyraane przed jej rozpoczciem nadzieje, e papieska pielgrzymka przyczyni si do konsolidacji i umocnienia wsplnoty wyznaniowej, znajdoway swoje echo w szerzej artykuowanych oczekiwaniach, e nauczanie Benedykta XVI na ziemi niemieckiej przypomni znaczenie wartoci uniwersalnych dla budowy humanistycznego spoeczestwa. Rwnolegle bowiem do istniejcych w Niemczech od lat uprzedze wobec katolicyzmu, ywa jest wiadomo, e do poprawnego funkcjonowania spoeczestwa potrzebna jest sia moralna. Na wzrost tej wiadomoci zwrci uwag Benedykt XVI w trakcie rozmowy z dziennikarzami na pocztku podry do Niemiec. Nie byy dla niego zaskoczeniem gono manifestowane sprzeciwy wobec wizyty, ktre w cywilizowanej formie zaliczy do elementw publicznej dyskusji korzystajcej z wolnoci wyraania pogldw. W wystpieniu przed paacem Bellevue przypomina: Prawdziw gwarancj naszej wolnoci jest fakt, e istniej wartoci, ktrymi nikt nie moe manipulowa. (...) Jasne spojrzenie take na jej [historii Niemiec] ciemne karty pozwala nam uczy si z przeszoci i zyska impulsy dla wspczesnoci. Republika Federalna Niemiec, staa si tym, czym jest dzisiaj przez moc wolnoci, uksztatowanej odpowiedzialnoci przed Bogiem i nawzajem wobec siebie. Potrzebuje ona tej dynamiki, ktra obejmuje wszystkie dziedziny ycia ludzkiego, aby w aktualnych warunkach mc si rozwija. Potrzebuje jej w wiecie, ktry wymaga gbokiej odnowy kulturowej i odkrycia na nowo fundamentalnych wartoci, na ktrych mona budowa lepsz przyszo. Rwnie przemawiajc na forum Bundestagu nawiza do niemieckich dowiadcze: My, Niemcy, wiemy z wasnego dowiadczenia, e sowa te nie s czczymi pogrkami. Przeylimy oddzielenie si wadzy od prawa, przeciwstawienie si wadzy prawu, podeptania przez ni prawa, tak i pastwo stao si narzdziem niszczenia prawa stao si bardzo dobrze zorganizowan band zoczycw, ktra moga zagrozi caemu wiatu i zepchn go na skraj przepaci. Suba prawu i zwalczanie panowania niesprawiedliwoci jest i pozostaje podstawowym zadaniem polityka. W tej historycznej chwili, gdy czowiek osign wadz dotychczas niewyobraaln, zadanie to staje si szczeglnie naglce. Wizyta w Turyngii pozwolia

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

kontynuowa wtek postaw wobec dyktatury: brunatnej i czerwonej, ktrych dowiadczenia pozostawiy, jak przywoany w papieskim porwnaniu kwany deszcz, skutki tak w warstwie zewntrznej, jaki i duchowej oraz religijnej, dotd oczekujcych naprawy. Benedykt XVI zwrci uwag, e dokonania oraz rozwj zewntrznych form aktywnoci organizacji wsplnot wyznaniowych nie zawsze s adekwatnym obrazem kondycji duchowej ludzi. W homilii w Erfurcie pyta: () czy jednak te moliwoci doprowadziy rwnie do wzrostu w naszej wierze? Czy nie trzeba poszukiwa gbokich korzeni wiary i ycia chrzecijaskiego w czym zupenie innym ni w wolnoci spoecznej?. Przeom, jaki doprowadzi do usunicia muru berliskiego oraz zjednoczenia pastw niemieckich, interpretowa nie tylko jako wynik denia do dobrobytu i swobody przemieszczania si, ale rwnie tsknoty za prawdziwoci. Dlatego wiar uzna naley za czynnik budujcy wsplnot, nawet w warunkach silnej sekularyzacji, gdy wsparta osobistym wiadectwem ma szans mie przyszo jako sia publiczna w Niemczech Nie chcemy chowa si w wierze czysto prywatnej, ale odpowiedzialnie zarzdza zdobyt wolnoci. To zadanie realizowane przez Koci za porednictwem rozwinitych i aktywnych struktur wiernych wieckich nie jest jednak pozbawionym wad ideaem. Prezydium Centralnego Komitetu Katolikw Niemieckich stao si adresatem gorzkiego pytania Benedykta XVI, czy za znakomicie rozwinitymi strukturami nada rwnie silna moc duchowa, czy moe przerost struktur nad Duchem nie jest ukryt bolczk niemieckiego Kocioa? Inn drog podaj poszukujcy prawdy agnostycy, ktrzy nie znajduj spokoju z powodu pytania o Boga, ludzie, ktrzy cierpi z powodu naszych grzechw i tskni za czystym sercem, s blisi krlestwu Boemu ni rutyniarze kocielni, ktrzy widz w Kociele jedynie aparat, ale ktrych serce jest obojtne na wiar. W homilii we Fryburgu Bryzgowijskim papie raz jeszcze dowartociowa aktywno instytucjonaln Kocioa niemieckiego, wskaza jednak na konieczno wzmocnienia fundamentu osobowej relacji z Bogiem. Wezwanie do odnowy i pogbienia wiary, adresowane nie tylko do katolikw, siga poza kwestie religijne, stanowi punkt wyjcia do ksztatowania spoecznej postawy i aktywnoci w warunkach pluralizmu. Nie w stosowaniu drogi na skrty polegajcej na wykorzystaniu korzystnych dla Kocioa rozwiza instytucjonalnych, lecz w silnej wierze i wiadectwie jego czonkw papie widzi recept dla wspczesnoci. Nie zawaha si nawet porwna tej drogi z dowiadczeniem mczennikw czasw nazistowskich, ktrych sia wiary okazaa si z perspektywy czasu fundamentem otwarcia na dialog interkonfesyjny w Niemczech. Znamienna bya o, wok ktrej Benedykt XVI osnu przemwienie do

przedstawicieli wsplnot muzumaskich w Niemczech, wygoszone 23 wrzenia 2011 r. w siedzibie Nuncjatury Apostolskiej. Wskazujc na genez Ustawy Zasadniczej, powstaej w

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

czasach homogenicznego spoeczestwa RFN, oraz adekwatno jej obowizujcych zapisw do obecnej sytuacji wielokulturowoci, tworzonej m.in. przez kilkumilionow rzesz wyznawcw islamu, wskaza na fundament aksjologiczny, do jakiego odwoali si twrcy konstytucji. Dziki temu okazaa si ona trwa podstaw normatywn w zrnicowanych warunkach zewntrznych zarwno w pierwszych latach swego obowizywania, jak i w obliczu jednoczenia pastwa i pluralizacji kulturowej oraz wyznaniowej jego spoeczestwa, przyczyniajc si do budowy etosu obywatelskiego. Przesanie skierowane do mieszkacw Niemiec zawierao odniesienia do aktualnej sytuacji chrzecijastwa (nie tylko konfesji katolickiej) i ycia religijnego w Niemczech, to jednak, co odrniao je od obiegowych opinii formuowanych take przed przyjazdem papiea to pozytywne spojrzenie w przyszo. Wizja Kocioa zarysowana przez Benedykta XVI wynika z przewiadczenia, e fundamentem wiary oraz obecnoci religii we wspczesnym wiecie jest autentyzm postawy jej wyznawcw. Odnosi si to take do ludzi stojcych na uboczu ycia religijnego czy poszukujcych odpowiedzi na nurtujce ich problemy egzystencjalne rzetelno ich drg ku prawdzie przyblia ich do celu. Chrzecijastwo, jakiego obraz wyania si z wygoszonych w Berlinie, Erfurcie i Fryburgu przemwie i homilii nie boleje nad minion przeszoci. Jest chrzecijastwem przyszoci, ktrej wyznawcy to jednostki o pogbionej wiadomoci gotowe swoj ofiarnoci i zaangaowaniem przyczynia si do postpu wspczesnego wiata. Ewangeliczne przesanie przekada si na aktywno charytatywn i obywatelsk oraz yw w zindywidualizowanym wiecie potrzeb dziaania wsplnotowego oraz wsplnototwrczego. Nawizanie do Ustawy Zasadniczej w przemwieniu do muzumanw jest w tym kontekcie nie tylko wskazwk merytoryczn, lecz rwnie symbolem pozytywnej oceny integracji dowiadczajcego dynamicznych przemian spoeczestwa RFN. Przebieg wrzeniowej wizyty papiea w Niemczech oraz towarzyszce jej komentarze zdaj si konfrontacj dwch sposobw postrzegania Kocioa i jego roli spoecznej. Linia podziau biegnie midzy sposobem mylenia o Kociele jako publicznej korporacji wymagajcej poprawy organizacji wewntrznej i sprawniejszych procedur reagowania na zmiany, a opiniami dostrzegajcymi specyficzn pozycj Kocioa nie bdcego tylko instytucj hierarchiczn, lecz wsplnot ludzi wyznajcych system wartoci determinujcych rwnie rzeczywisto doczesn. Ten dwojaki sposb podejcia rzutuje na ocen wypowiedzi papiea. Zawiedzeni musieli by ci, ktrzy oczekiwali niemoliwego, czy ktrych oczekiwania przeczyy realistycznej ocenie kwestii budzcych napicie midzy stanowiskiem Kocioa a rzeczywistoci spoeczn czy obyczajow. Czy rzeczywicie racj mia rzecznik ruchu My jestemy Kocioem Christian Weisner, twierdzcy, e cho

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

papie mwi po niemiecku, potrzebni s egzegeci, by jego sowa zrozumie? Wydaje si, e opinii takiej zaprzeczy sam przebieg wizyty, w tym rwnie zainteresowanie i udzia w spotkaniach z Benedyktem XVI znacznie wikszego grona ludzi, ni zakadali to organizatorzy. Pielgrzymka ukazaa podlegajc zmianie, dynamiczn twarz Kocioa w Niemczech, ktry mimo ubytkw liczebnych pozostaje wierny swoim zadaniom misyjnym i spoecznym oraz pogbionej refleksji teologicznej. To Koci, ktry gotowy jest rozwija intensywny dialog ekumeniczny i odnajdowa w nim wtki integrujce rne odamy chrzecijastwa obecne w spoeczestwie zjednoczonych Niemiec. W refleksji oraz dziaaniach publicznych nie pozostaje zamknity na zmiany ycia religijnego, zwizane z obecnoci midzy ab a Renem islamu, a take judaizmu. Da temu wyraz papie umieszczeniem w programie swej wizyty spotka z przedstawicielami wyzna i religii, a treci do nich skierowane zawieray uznanie dotychczasowych dokona w dialogu i integracji ycia religijnego wyznawcw pochodzcych z wielu zrnicowanych narodw i kultur. Pomimo podkrelania wagi, jak Stolica Apostolska i osobicie papie przywizuj do dialogu religijnego, krytykowano go za brak konkretw, szczeglnie w wystpieniu w byym klasztorze augustianw w Erfurcie. Papie nawiza tam zreszt bezporednio do oczekiwa, e przywiezie do ojczyzny Reformacji szczeglny prezent w postaci dopuszczenia do wsplnego sprawowania Eucharystii przez katolikw i protestantw (W tej sprawie chciabym powiedzie, e jest to polityczne niezrozumienie wiary i ekumenizmu.) W tym kontekcie uzasadnione byy gosy czonkw Niemieckiej Konferencji Biskupw prbujcych agodzi rozczarowanie argumentem nadmiernie wygrowanych oczekiwa. Ewangelicy jednak liczyli, e papie odniesie si do konkretnych problemw koegzystencji konfesji chrzecijaskich. Oglny pozytywny wydwik jego przemwie przynis im, jak stwierdzi bp Gerhard Ulrich, Prezes Kocioa Pnocnej aby, otrzewienie. Prb innego spojrzenia na t kwesti stanowi gos katolickiego arcybiskupa Hamburga Wernera Thissena, prbujcego dopatrywa si stanowiska papiea raczej w symbolice i miejscach, jakie odwiedzi, ni w sowach. Wsplnoty protestanckie poczuy si dotknite stwierdzeniem Benedykta XVI w przemwieniu do przedstawicieli Kociow prawosawnych i wschodnich o najbliszych teologicznie zwizkach z prawosawiem. Nie umniejsza to caociowego wydwiku pielgrzymki w kontekcie dialogu ekumenicznego, ktry zdaniem Aloisa Glcka, przewodniczcego Centralnego Komitetu Katolikw Niemieckich, przyblia szans wsplnego upamitnienia w 2017 r. pisetnej rocznicy wystpienia Marcina Lutra. Rozczarowanie wyrazi rwnie wieloletni krytyk Josepha Ratzingera, Hans Kng, stwierdzajc, e cztery dni pielgrzymki po Niemczech byy czasem sprawowania kultu jednostki, w ktrym statystowali niemieccy biskupi, a dialog ekumeniczny zredukowany zosta do umiechw starszego pana, skrywajcych nieprzejednanego dogmatyka, rzymskiego tradycjonalist i wyrachowanego

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5

polityka. Tymczasem w ocenie przewodniczcego Niemieckiej Konferencji Biskupw abpa Roberta Zollitscha papie wskazywa, e nie wystarczy rozwizywanie technicznych problemw, by nastpia rzeczywista odnowa chrzecijastwa i Kocioa. Prawdziwa zmiana zaley od pogbienia i nadania autentycznego wymiaru postawom wiernych oraz ludzi poszukujcych odpowiedzi na rozterki duchowe. Dlatego cel pielgrzymki, jakim byo umocnienie Kocioa w Niemczech i nadanie mu nowych impulsw, zosta zrealizowany. Pogbione spojrzenie na natur tej instytucji, gotowo zrozumienia jej specyfiki, czego czasem brakuje komentatorom ycia religijnego (nie tylko w Niemczech), przyblia diagnoz jego kondycji w ojczynie Lutra i Ratzingera. Dyskusja zdaje si toczy wok przysowiowego dylematu o szklance w poowie penej bd w poowie pustej. W kontekcie wspczesnego przekazu informacyjnego suszne jest poczenie treci papieskiego przekazu werbalnego oraz symbolicznego, miejsc, jakie odwiedzi oraz audytoriw, przed ktrymi przemawia, oraz odbioru tych treci zarwno bezporedniego, ktry zgromadzi nadspodziewane rzesze uczestnikw, jak i uwagi, jak powiciy jego wizycie rodki masowego przekazu. Dwuipmilionow rzesz telewidzw ledzcych wystpienie papiea w Bundestagu i 2,3 mln odbiorcw transmisji Mszy na Stadionie Olimpijskim oraz w Erfurcie tworzyy wedug analiz medioznawczych nie tylko osoby o orientacji tradycyjnej i konserwatywnej, ale w podobnie sigajcej 30% czci przedstawiciele klasy redniej oraz orientacji okrelonej mianem spoeczno-ekologicznej. Cho te dane nie mog suy jako wskanik religijnoci, poparcia dla spoecznej dziaalnoci czy autorytetu Kocioa, przecz jednak hipotezie o obojtnoci wobec reprezentowanej przez Benedykta XVI instytucji. Dziaajcy rodkami ubogimi, a nie wadczymi Koci bdzie rozpoznawa dowody owocnego charakteru wizyty Nastpcy Apostow w nadchodzcej przyszoci. Dla przedstawicieli innych wyzna chrzecijaskich oraz islamu i judaizmu by to kolejny krok na drodze nieatwego spotkania wielkich religii, wpisujcy si w trwajc od dziesicioleci ewolucj, ktrej efekty najlepiej ocenia z wikszego dystansu czasowego. Do przypomnie zmiany spowodowane Soborem Watykaskim II, a nieco pniej pontyfikatem oraz wizytami w RFN papiea Jana Pawa II. W niemieckich realiach A. D. 2011 najbardziej wyrazistym elementem papieskiej wizyty okaza si moe mimo nieco zdystansowanych ocen jej aspekt ekumeniczny, szczeglnie w perspektywie zbliajcej si rocznicy wystpienia Marcina Lutra. Zaakcentowany przez papiea obraz Lutra jako chrzecijanina szukajcego autentyzmu i odnowy Kocioa jest symptomatyczny dla zacieniania trudnego ze wzgldw dogmatycznych dialogu midzy katolikami a wyznawcami konfesji protestanckich. Paradoksalnie sabo tych Kociow, tak atwo dzi krytykowanych z powodw naduy i skandali obyczajowych, moe okaza si czynnikiem skracajcym ich wzajemny dystans i

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 6

zwracajcym uwag na potrzeb powrotu do fundamentalnych kwestii. Dowiadczenie dialogu ekumenicznego w ojczynie reformatora ma szans sta si nowym impulsem dla Kocioa powszechnego. Drugim elementem, ktry przyciga uwag wrd wystpie i spotka Benedykta XVI byo uznanie Niemiec za kraj zamieszkay przez przedstawicieli trzech wielkich religii: chrzecijastwa, islamu i judaizmu. Stabilizacja struktur dwch ostatnich religii, mimo swej stosunkowo niedawnej proweniencji (islam) bd gwatownego wzrostu w ostatnich latach (judaizm) pokazuje, jak bardzo zmienia si mapa religijna Niemiec zjednoczonych. Papieskie gesty wyraay uznanie dla trwajcej integracji, stanowiy te zacht dla kontynuacji poszukiwania takiego modelu rozwiza instytucjonalnych i dialogu, ktry moe okaza si wzorcowy dla innych krajw Europy. Warto podkreli, e papieskie podre, cho przycigaj uwag jako wydarzenia szczeglne czy zgoa jednorazowe, ukazuj swoje efekty w duszej perspektywie. Przekaz religijny, a take deklaracje i dialog z przedstawicielami pastwa czy innych wyzna i religii tworz podstaw do kontynuowania religijnej i spoecznej pracy Kocioa, staj si inspiracj i wyznaczaj nowe kierunki. Sowa Benedykta XVI wypowiedziane podczas czterodniowego pobytu w Niemczech bd powraca jako argumenty na rzecz poparcia dziaa Kocioa i interpretacje jego nauczania osadzonego w konkretnej rzeczywistoci Republiki Federalnej Niemiec. Kontynuacj tej wizyty bdzie przekaz i praca Kocioa lokalnego hierarchii i ludzi wieckich, a take tych wszystkich osb i instytucji, do ktrych skierowa si papie. Szerokie ich spektrum pokazuje rzeczywisty zasig jego przekazu. Oywienie ycia religijnego, nadanie nowych impulsw dialogowi ekumenicznemu oraz doskonalenie codziennych relacji w wielokulturowym spoeczestwie oraz z instytucjami pastwa bdzie wyznacznikiem dugofalowych efektw wizyty, ktra bez wtpienia miaa rang historyczn.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 7