Vous êtes sur la page 1sur 8

FUNKCJE I PRZEJAWY ANTYZACHOWANIA NA PRZESTRZENI DZIEJW

Termin antyzachowanie zosta wprowadzony przez rosyjskiego filologa i semiotyka kultury Borisa Uspienskiego na okrelenie zachowa na opak, to znaczy odwrconych, odmiennych, wywrconych1. Przejawem antyzachowania moe by na przykad czytanie tekstu od tyu, wykonywanie czynnoci rytualnych lew rk, zamiast prawej, zamiana gry na d, pierwiastka mskiego na eski itp. Analizujc obyczaje, tradycje i rytuay dawnej Rusi, Uspienski wyrnia kilka typw antyzachowania: sakralizowane zwizane bezporednio z okrelonymi wierzeniami i kultami, symboliczne czsto majce wymiar demaskatorski, oraz dydaktyczne majce na celu skonienie obserwatora do refleksji i zmiany grzesznych, lub w inny sposb niewaciwych, zachowa. Celem niniejszej pracy jest przeledzenie przykadw antyzachowa w innych kulturach i czasach, a take wskazanie na aspekty antyzachowa nieuwzgldnione w tekcie Uspienskiego. Wrd podanych przez Uspienskiego przykadw antyzachowa sakralizowanych najbardziej wyrazistymi s obyczaje zwizane z pogrzebem. W wielu kulturach pogaskich, w tym wrd Sowian, bardzo dugo ywe byo przewiadczenie o odwrotnoci wiata pozagrobowego: przd i ty, gra i d, strony prawa i lewa itp. miayby w zawiatach zamienia si miejscami 2. Przekonanie to odbijao si wyjtkowo wyranie w niektrych obrzdach zwizanych z pogrzebem, takich jak wywracanie ubioru aobnego lub ubioru nieboszczyka na lew stron, dotykanie umarych tylko lew rk, odwrcony (od siebie) sposb strugania trumny i szycia ubrania dla zmarego, niszczenie lub uszkadzanie przedmiotw majcych suy mu na tamtym wiecie, itp. 3 Podobne zachowania pojawiaj si u ludw zamieszkujcych Ataj podczas pogrzebw szamanw (zabijanie konia na grobie szamana, umieszczenie na stosie funeralnym zniszczonych przedmiotw codziennego uytku)4 oraz w kulturze syberyjskich Nanajw (niszczenie jedzenia, amanie szaasu, w ktrym odbywa si rytua pogrzebowy)5, ale s te elementem obrzdw funeralnych u pnocnoamerykaskich Indian Haida (wrzucanie poywienia i tytoniu do ognia, aby rozmnoyy si w zawiatach).6 Innym przykadem sakralizowanego antyzachowania moe by rytualna kradzie czsto jest ona elementem obrzdw inicjacji lub przyjmowania nowych czonkw do tajnych stowarzysze. Przykadowo u plemienia Wai (Liberia) inicjowany nowicjusz bezkarnie, czsto wrcz pod opiek nauczyciela, dokonuje kradziey poywienia i potrzebnych mu przedmiotw z
1 2

Uspienski, B. A. (1998) Historia i semiotyka s. 81 ibidem. s. 82 3 ibidem. s. 83 i nast. 4 Wasilewski, J. S. (1985) Podre do piekie. Rzecz o szamaskich misteriach s. 91 5 ibidem. s. 79 6 van Gennep, A. (2006) Obrzdy przejcia s. 159

ssiednich wiosek (mimo e ywno dla nowicjuszy jest dostarczana w duych ilociach z ich wioski). Podobnie na Archipelagu Bismarcka czonkowie przyjmowani do tajnych stowarzysze mog do woli okrada domy, w tym take wasnych wspplemiecw. 7 Antyzachowaniem mona rwnie nazwa niektre typy prostytucji sakralnej: zwaszcza zwizany z kultem bogini Isztar jednorazowy akt oddania si za pienidze obcemu mczynie w wityni (zwykle wwczas nastpowaa defloracja), majcy zapewni dziewczynie podno i szczcie w przyszym maestwie. Podobny rytualny cel maj rwnie, obserwowane jeszcze w dwudziestym wieku, orgiastyczne zachowania kobiet na Ukrainie, zwizane z wstpowaniem w zwizek maeski.8 Szczeglnie wyranymi przykadami antyzachowania s zachowania kobiet nalecych do stowarzysze tajemnych (liczne przykady w Afryce, take Serbia, Estonia, Wyspy Trobriandzkie, Dagestan, narody mordwiskie). Zwyczajowo skromne i niemiae postpowanie kobiet zamienione zostaje w swoje przeciwiestwo: podczas udziau w obrzdach stowarzyszenia czonkinie zachowuj si w sposb agresywny i obsceniczny, czsto uywaj wulgarnego jzyka, rzucaj zniewagi. Mczyni, ktrzy przypadkiem lub z ciekawoci znaleli si zbyt blisko miejsca, w ktrym odbywaj si rytuay, s odstraszani, atakowani sownie i fizycznie; niejednokrotnie tego typu napa przyjmuje form seksualn, niektre przekazy mwi nawet o doprowadzaniu do mierci ciekawskich.9 Czsto zdarza si te, e stowarzyszenia kobiece uywaj w swoich rytuaach mskiej symboliki zwizanej z polowaniem podobnie jak rytuay inicjacyjne mskich stowarzysze tajemnych wykorzystuj kobiec symbolik narodzin czy menstruacji 10. Symboliczna zmiana pci jest szeroko rozpowszechnionym antyzachowaniem: wrd plemion australijskich symbolicznej przemianie modego mczyzny w kobiet suy nacicie na czonku lub mosznie, z kolei wiele ludw afrykaskich przebiera nowicjuszy (zarwno chopcw, jak i dziewczta) w stroje pci przeciwnej. 11 Czsto w stroje kobiece ubierani s take czarownicy, szamani i kapani.12 Zupenie odmienne rytualne antyzachowanie odnale mona w melanezyjskich kultach cargo. Wyznawcy tych kultw w oczekiwaniu na katastrof, ktra ma rozpocz er powszechnego szczcia i dobrobytu, zrywaj z dotychczasowymi wartociami: wydaj wszystkie oszczdnoci, niszcz swoje mienie, przygotowuj skady na dobra, ktre spodziewaj si otrzyma, uprztaj groby, po czym wsplnie zasiadaj by oczekiwa na swych zmarych przodkw i domniemany koniec wiata. Takie oczekiwanie charakteryzuje obrzdowa bezczynno: wyznawcy cargo nie
7

ibidem s. 126. Jedynym ograniczeniem jest przynaleno potencjalnej ofiary do tego samego stowarzyszenia, do ktrego aplikuje nowicjusz. 8 Eliade, M. (1997) Inicjacja, obrzdy, stowarzyszenia tajemne s. 71 oraz tego (1999) Mity, sny, misteria s. 261. 9 ibidem s. 114 i nast. Najbardziej znanym przykadem takiego losu jest mier rozszarpanego przez bachantki Orfeusza. 10 ibidem s. 117. Por. Bettelheim, B. (1989) Rany symboliczne: rytuay inicjacji i zazdro mska, Warszawa: Czytelnik. 11 ibidem s. 46. 12 van Gennep, A. (2006) Obrzdy przejcia s.172.

wituj, nie pracuj, nawet nie rozmawiaj caymi dniami wyjtkiem jest pitek i sobota, kiedy to odbywaj si rytualne tace i uczty.13 Wyjtkowym przykadem sakralizowanego antyzachowania jest rytualny kanibalizm pnocnoamerykaskich Kwakiutlw. Inicjacja do religijnego bractwa Ludoercw zawieraa rytualne spoywanie ludzkiego misa, uwaanego przez reszt spoeczestwa (a take samego inicjowanego) za obrzydliwo. Celem rytualnego kanibalizmu neofity jest osignicie jednoci z bogiem: spoywanie ciaa ludzkiego to jawny objaw ubstwienia nowicjusza. Kwakiutlowie nie przypisywali kanibalizmowi jak czsto miao to miejsce w innych kulturach praktykujcych ludoerstwo wymiaru hedonistycznego: wrcz przeciwnie (po inicjacji nowicjusz pi due iloci sonej wody, by jak najszybciej zwymiotowa spoyte ludzkie ciao).14 Drugim typem zaproponowanym przez Uspienskiego jest antyzachowanie symboliczne. Jako jego przykad Uspienski podaje zachowania zwizane z karaniem, takie jak przebieranie karanego (jeszcze w XIX wieku zdarzao si, e parom obwinionym o cudzostwo zamieniano ubrania), sadzanie go na konia tyem do przodu itp. Najczciej zachowania takie towarzysz demaskowaniu heretykw i osb oskaronych o konszachty z diabem, gdy wystroi czowieka to tyle, co nazwa go biesem15. Podobnie jako diaboliczne antyzachowania odbierano w Rosji reformy wprowadzane przez Piotra I: ogolone brody i strj niemiecki funkcjonoway dotychczas jako strj karnawaowy przedstawiajcy diaba (podobnie by ukazywany na ikonach). Std midzy innymi a take z wielu innych antyzachowa cara, takich jak przypisywanie sobie tytuw zarezerwowanych dotychczas wycznie dla duchowiestwa brao si przekonanie jego wspczesnych, e Piotr I jest Antychrystem. Z analogicznym problemem spotka si w XIII wieku zakon karmelitw. Przyjazd zakonnikw z Ziemi witej do Francji wywoa w spoeczestwie prawdziwy skandal karmelici nosili paszcze w pasy. Wedug zakonnikw paszcz w mia by kopi rzuconej z nieba szaty proroka Eliasza z wypalonymi ladami ognistego wozu, a pasy miay symbolizowa cztery cnoty kardynalne (pasy biae) i trzy ewangeliczne (pasy brzowe). Jednak w Europie ubir karmelitw by racym przejawem antyzachowania stroje w paski i zawierajce pasiaste elementy zarezerwowane byy wwczas dla bkartw, niewolnikw, skazacw, trdowatych, heretykw, baznw, katw oraz kobiet lekkich obyczajw. Jednym sowem, paski byy symbolem haby i niesawy. Nic wic dziwnego, e zakonnicy stali si obiektem drwin, obelg, oskare o konszachty z diabem, a nawet fizycznych atakw.16 W kocu, po wielu latach sporu z papiestwem i

13 14

Eliade, M. (1994) Mefistofeles i androgyn s. 139-146. Eliade, M. (1997) Inicjacja, obrzdy, stowarzyszenia tajemne s. 96 i nast. oraz Benedict, R. (2007) Pnocnozachodnie wybrzee Ameryki s. 375 i nast. 15 Uspienski, B. A. (1998) Historia i semiotyka s. 88 16 Pastoureau, M. (2004) Diabelska materia s. 17 i nast.

ponawianych

grobach

rozwizania przykadem

zakonu,

karmelici

zgodzili

si

zrezygnowa jest kuwada

kontrowersyjnych paskw. Charakterystycznym symbolicznego antyzachowania rozpowszechniony gwnie wrd plemion celtyckich zwyczaj symulowania przez mczyzn blw porodowych; ta zamiana rl czsto interpretowana jest jako wyraz akceptacji ojcostwa lub magiczne dziaanie majce na celu ochron potomstwa.17 Innym przejawem symbolicznych antyzachowa jest wystpujca najczciej w zwizku z obrzdami noworocznymi, ale te np. w ramach saturnaliw cakowita zamiana rl spoecznych: panowie staj si wwczas niewolnikami, szanujce si kobiety pozwalaj si traktowa jak kurtyzany itp.18 Jednak symboliczne antyzachowania zwizane z zamian (odwrceniem) rl spoecznych najwyraniej wystpuj w czasie karnawau.19 Prawdopodobnie jednym z jego pierwowzorw jest kilkudniowe babiloskie wito Nowego Roku: akitu. Podczas trwania tego wita w domach rzdzia suba, prawdziwy krl by detronizowany i upokarzany, a na jego miejscu zasiada przebrany za wadc wizie; po zakoczeniu wita wykonywano na nim egzekucj. 20 Zwyczaj wybierania karnawaowego krla zachowa si zreszt w wielu spoecznociach do dzi. Innym witem o charakterze karnawaowym jest wczesnoredniowieczne wito gupcw ( festa stultorum), podczas ktrego nastpowao odwrcenie hierarchii panujcej wrd duchowiestwa i zawieszenie wielu praw kocielnych: przejmujcy wadz klerycy przebierali si, wybierali bazeskiego papiea, ktry udziela groteskowych bogosawiestw i odprawia parodystyczne msze; wito to najduej, bo a do poowy XVI wieku, utrzymao si we Francji. 21 Z karnawaem wi si take liczne antyzachowania zwizane z maskarad dotyczy to zwaszcza przebierania si za osoby przeciwnej pci, zwierzta, dziwaczne stwory i mieszne straszyda 22. Wanym atrybutem karnawau s te maski a wic swoiste anty-twarze ktre czsto nosio si nie tylko na twarzy, ale te na tyle gowy, tak, e karnawaowicz zdawa si patrze jednoczenie w przd i w ty.23 Kolejnym wyodrbnionym przez Uspienskiego typem antyzachowania jest grupa antyzachowa dydaktycznych. Omawia je na przykadzie szalecw Chrystusowych (jurodiwych): chodz oni w podartych szatach, czsto wrcz nago, do kociow przychodz gwnie noc, zamiast wiecy w doni (lewej!) niosc pogrzebacze. Zachowanie jurodiwego to wyraz negacji otaczajcego go grzesznego wiata, demaskacja jego faszu i obudy.24
17 18

van Gennep, A. (2006) Obrzdy przejcia s. 71. Eliade, M. (1998) Mit wiecznego powrotu s. 81. 19 Bachtin, M. M. (1975) Twrczo Franciszka Rabelaisgo s. 67 i nast. 20 ibidem, s. 68 oraz Dudzik, W. (2005) Karnaway w kulturze s. 42. 21 Dudzik, W. (2005) Karnaway w kulturze s. 54. 22 ibidem s. 165 i nast. 23 ibidem s. 45 i nast. 24 Uspienski, B. A. (1998) Historia i semiotyka s. 89-90.

Ciekawym przykadem antyzachowania dydaktycznego s praktyki indyjskich joginw. Obserwujc jogina w czasie jego praktyk pisze Eliade odnosi si wraenie, e stara si on dokona czego dokadnie przeciwnego w stosunku do tego, co robi si w wiecie, to znaczy tego, co robi ludzie jako ludzie, winiowie wasnej niewiedzy25. Jogin stara si nie porusza, maksymalnie spowalnia swj oddech, skupia myli w jednym punkcie nie pozwalajc im pyn swobodnie; niektre z przyjmowanych przez niego pozycji mog wydawa si obserwatorom niemoliwe do utrzymania. Celem jogina jest stanie si nowym czowiekiem, wolnym od ogranicze narzucanych przez wieck egzystencj.26 W Polsce za jeden z najbardziej znanych, niemal legendarnych przykadw dydaktycznego antyzachowania mona uzna Staczyka, ktrego ju sama funkcja nadwornego bazna predestynowaa do antyzachowania: dziki swojej podrzdnej pozycji mg on pozwoli sobie na bezkarne krytykowanie monarszych decyzji politycznych. Innym rodzimym przejawem antyzachowa dydaktycznych mog by akcje i happeningi polityczne Pomaraczowej Alternatywy. Poprzez dziaania przemiewcze, absurdalne i groteskowe grupa wskazywaa na zakamanie wczesnych wadz. Specyfik wielu akcji Pomaraczowej Alternatywy byo prowokowanie antyzachowa rwnie u osb spoza grupy, na przykad majcych ich powstrzyma funkcjonariuszy MO: milicjant aresztujcy uczestnikw happeningu pod zarzutem uczestniczenia w nielegalnym zgromadzeniu krasnoludkw nie moe by traktowany powanie. Uspienski w tekcie o antyzachowaniu wspomina o buncie, nie wyrnia go jednak jako odrbnego typu antyzachowa. By moe w dawnej Rusi tego typu zachowania nie wystpoway nie penic jednoczenie innej funkcji. Obecnie istnieje jednak wiele buntowniczych antyzachowa (np. niektre subkultury modzieowe), ktre nie maj ani wymiaru dydaktycznego, ani symbolicznego, ani sakralizowanego. Przykadu historycznie wczeniejszych antyzachowa tego typu mog dostarczy chociaby dekabryci. Po licznych niepowodzeniach wpynicia na rosyjsk szlacht, czonkowie ruchu zaniechali dalszych prb pozostajc jedynie przy wyraaniu swojej pogardy dla kultury szlacheckiej przy pomocy antyzachowa, na przykad przychodzili na bale z przytroczonymi do pasw szablami (negacja taca) i bojkotowali bahe rozmwki towarzyskie zmuszajc swoich interlokutorw do dyskusji o biecych zagadnieniach politycznych. Liczne zasady tej organizacji stanowiy przeciwiestwo regu obowizujcych wikszo wywrotowych stowarzysze: jak na tego typu grup, dekabryci czsto dziaali zaskakujco otwarcie.27 Innym przykadem stricte buntowniczego antyzachowania jest swobodny tryb ycia George Sand nie do pomylenia w jej epoce. Kobieta publiczne pokazujca si w spodniach, przeklinajca i palca tyto amaa wwczas wszelkie konwenanse.
25 26

Eliade, M. (1997) Inicjacja, obrzdy, stowarzyszenia tajemne s. 155. ibidem. 27 otman, J. M. (1999) Dekabrysta w yciu codziennym w: tego Rosja i znaki

Podczas gdy wikszo antyzachowa ma charakter obrzdowy (s waciwoci sytuacji), cz z nich mona trwale przypisa do konkretnej osoby lub grupy. Przykadem osb trwale przejawiajcych zachowania s jurodiwi, ale te np. szamani, czarownicy i wiedmy, kuglarze, przedstawiciele niektrych zawodw. W wypadku grabarzy, katw, drwali, wglarzy, kowali, rzenikw, a czasem rwnie mynarzy, mona wrcz mwi o anty-zawodach.28 Innym wyrazistym przykadem nosiciela antyzachowania jest wspomniany wczeniej bazen. Przypisywanie antyzachowa i demonicznoci baznom, gupcom i kuglarzom prawdopodobnie ma swoje korzenie w specyficznej interpretacji sw Ksigi Psalmw: Mwi gupi w swoim sercu: Nie ma Boga. (Ps 14, 1-2; Ps 53, 1-2). A wic bycie gupcem, baznem, stao si w redniowieczu jednoznaczne z oddaniem si na sub diabu.29 Antyzachowanie moe take sta si znakiem rozpoznawczym okrelonej grupy spoecznej, a nawet jak miao to miejsce w Niemczech drugiej poowy XIX wieku jej przywilejem. Patrzono wwczas przez palce na przekraczanie przez niemieck szlacht i bractwa studenckie zakazu pojedynkowania si. Warstwy wysze jako nieoficjalne spoeczestwo uprawnione do dawania satysfakcji (satisfaktionsfhig) amay posiadany przez wadz pastwow monopol na stosowanie przemocy. To, co dla reszty niemieckiego spoeczestwa byo tabu, niedostpnym antyzachowaniem, dla dobrego towarzystwa byo codzienn rzeczywistoci: najmniejsze uchybienie mogo sprowokowa wyzwanie delikwenta na pojedynek.30 Czy jednak wszystkie zachowania postrzegane jako odwrotne zasuguj na miano antyzachowa? Wikszo antyzachowa rytualnych i sakralizowanych praktykowana jest wiadomie i celowo, podczas gdy niesawny pasiasty paszcz karmelitw nie mia na celu szoku i prowokacji, nie byo w nim intencji antyzachowania. Kontrowersyjny pod wzgldem celowoci antyzachowania jest Piotr I: historycy od lat nie mog si zgodzi czy car wiadomie postanowi wprowadza zmiany w formie antyzachowa, czy te nie mia takiego zamiaru; jednak niezalenie od intencji, jego reformy tak wanie jako antyzachowanie zostay odebrane przez Rosyjskie spoeczestwo. Mona wic powiedzie, e istota antyzachowania czasem ley w intencji dziaajcego, kiedy indziej za w odczuciach obserwatora. Czsto zdarza si, e typowe zachowanie danego spoeczestwa odbierane jest jako antyzachowanie przez przedstawicieli innych kultur: ma to na przykad miejsce w przypadku wystpujcej u wielu plemion Indian pnocnoamerykaskich ceremonii potlaczu, polegajcej na rozdawaniu i niszczeniu wasnego mienia (zwykle przez naczelnika wioski) w celu udowodnienia swojej wysokiej pozycji spoecznej przedstawicielom ssiednich wiosek. Dla postronnego
28

Pastoureau, M. (2006) redniowieczna gra symboli s. 97 i nast. W ksice pojawia si bardzo sugestywny opis stereotypowego wglarza: niski, czarny, wochaty, z czerwonymi zapadymi oczami, wykrzywion okrutn gb (...) jest ndzny, przypomina zwierz i jest w nim co diabolicznego. 29 Dudzik, W. (2005) Karnaway w kulturze s. 57 i nast. 30 Elias, N. (1996) Spoeczestwo uprawnione do dawania satysfakcji w: tego Rozwaania o Niemcach s. 78-182

obserwatora potlacz sprawia wraenie antyzachowania w czystej postaci: dobytek jest niszczony, poywienie wrzucane w ogie, zdarza si, e rytua prowadzi do sponicia chaty gospodarza. Jednak w normalnych, nie-odwrconych obyczajach plemion przeprowadzajcych potlacz nie wystpuje zachowanie, ktre by stanowio jego bezporednie przeciwiestwo (za takie zachowanie mona by uzna silny nacisk na posiadanie i gromadzenie dbr, due znaczenie bogactwa 31 itp.)32. W sytuacjach, kiedy tradycje obu grup s od siebie szczeglnie odmienne, spoeczestwa mog zacz postrzega si nawzajem jako swoiste antykultury. Problematyczna jest jednak przede wszystkim kwestia, czy i w jakim stopniu antyzachowanie jest moliwe wspczenie. Obserwowanie kolejnych podejmowanych najczciej przez nowoczesnych artystw nieudanych prb wygenerowania czego odmiennego, kontrowersyjnego, na opak prowadzi do smutnej refleksji, e wszystko ju byo. Pseudoantyzachowania wymylane przez performerw, czonkw sekt religijnych, projektantw mody czy coraz to nowsze subkultury modzieowe s tak naprawd amalgamatem powstaych i praktykowanych wczeniej zachowa i antyzachowa. Natomiast bardzo rzadkie antyzchowania par excellence s byskawicznie zagarniane przez kultur masow. Na przykad podjta przez alterglobalistyczn grup Adbusters prba wprowadzenia nie-markowych butw Blackspot, z czarn kropk symbolizujc zasonite firmowe logo (anty-logo), zakoczya si nadspodziewanym sukcesem: wkrtce buty stay si bardzo modne wrd wyznawcw alterglobalizmu, a marka(!) Blackspot doczekaa si licznych komentarzy w prasie biznesowej. Zamierzone antyzachowanie zostaje szybko zamienione na swoje przeciwiestwo, wchodzi do mainstreamu, przez co przestaje by antyzachowaniem. Klaudia Rachubiska

31

Pierwotne bogactwo gospodarza nie ma bezporedniego wpywu na wielko potlaczu, gdy pozostali mieszkacy jego wioski zwikszaj przed sam ceremoni jego stan posiadania poprzez liczne dary. 32 Harris, M. (2007) Potlacz, s. 683-694

Bibliografia:

1. Bachtin, M. M. (1975). Twrczo Franciszka Rabelaisgo, Krakw: Wydawnictwo Literackie. 2. Benedict, R. (2007). Pnocno-zachodnie wybrzee Ameryki w: Nowicka, E., GowackaGrajper, M. (red.) wiat czowieka wiat kultury, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 3. Dudzik, W. (2005). Karnaway w kulturze, Warszawa: Wydawnictwo Sic! 4. Eliade, M. (1994). Mefistofeles i androgyn, Warszawa: Wydawnictwo KR. 5. Eliade, M. (1997). Inicjacja, obrzdy, stowarzyszenia tajemne, Krakw: Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak. 6. Eliade, M. (1998). Mit wiecznego powrotu, Warszawa: Wydawnictwo KR. 7. Eliade, M. (1999). Mity, sny i misteria, Warszawa: Wydawnictwo KR. 8. Elias, N. (1996). Spoeczestwo uprawnione do dawania satysfakcji w: tego Rozwaania o Niemcach, Pozna: Wydawnictwo Poznaskie. 9. Harris, M. (2007). Potlacz w: Nowicka, E., Gowacka-Grajper, M. (red.) wiat czowieka wiat kultury, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 10. otman, J. M. (1999). Dekabrysta w yciu codziennym w: tego Rosja i znaki, Gdask: Sowo/Obraz Terytoria. 11. Pastoureau, M. (2004). Diabelska materia, Warszawa: Oficyna Naukowa. 12. Pastoureau, M. (2006). redniowieczna gra symboli, Warszawa: Oficyna Naukowa. 13. Uspienski, B. A. (1998) Historia i semiotyka, Gdask: Sowo/Obraz Terytoria. 14. van Gennep, A. (2006) Obrzdy przejcia, Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy. 15. Wasilewski, J. S. (1985) Podre do piekie. Rzecz o szamaskich misteriach, Warszawa: Ludowa Spdzielnia Wydawnicza.

Vous aimerez peut-être aussi