MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

Elbieta ZAUSKA, Pawe GAJUR

Suchacze Centralnego Orodka Szkolenia Stray Granicznej im. Marszaka Polski Jzefa Pisudskiego Koszalin

STRA GRANICZNA W DZIESICIOLECIU ISTNIENIA (1928 1938)

Zaostrzajca si pod koniec lat 20tych sytuacja polityczna na granicy z Niemcami oraz napite stosunki z Czechosowacj wykazay, e funkcjonujcy tam system ochrony granicy pastwowej oparty na cywilnej subie granicznej, nie jest w stanie sprosta narastajcym zadaniom szczeglnie w zakresie ochrony pastwa pod wzgldem polityczno wojskowym. Problem ten znany by wczesnemu Prezesowi Rady Ministrw Jzefowi Pisudskiemu. Na jego polecenie pk Stefan Pasawski, penicy obowizki Naczelnego Inspektora Stray Celnej, zapocztkowa w 1927 roku prace reorganizacyjne. Zwieczeniem podjtych dziaa bya zawarta w rozporzdzeniu z dnia 22 marca 1928 roku decyzja Prezydenta RP Ignacego Mocickiego o powoaniu do ochrony pnocno zachodniej, zachodniej i poudniowej granicy Polski Stray Granicznej, ktra zastpia dotychczasow Stra Celn. Rozporzdzenie to zakoczyo okres tymczasowoci i cigych reorganizacji tej formacji. Dokonane przemiany wewntrzne i prawne zostay przypiecztowane zmian nazwy ze Stray Celnej na Stra Graniczn. Miao to by symbolem zerwania z przeszoci i zapocztkowa nowy etap w ochronie granic Polski. Rozporzdzenie Prezydenta RP z 22 marca 1928 roku weszo w ycie 2 kwietnia 1928 roku i wyczerpujco regulowao zadania, kompetencje i ustrj wewntrzny Stray Granicznej. Dziki temu Stra Graniczna znalaza si w znacznie korzystniejszej sytuacji prawnej ni formacje j poprzedzajce. Na szczeglne wyrnienie zasuguj nastpujce postanowienia tego rozporzdzenia: Art. 1. Stra Graniczna jest organem powoanym do ochrony granic pastwa, a w szczeglnoci do ich ochrony celnej. Odcinki granicy, ktrych strzeenie powierzone jest Stray Granicznej okrelaj rozporzdzenia Rady Ministrw. Art. 2. Stra Graniczna stanowi jednolit, zorganizowan na zasadach obowizujcych w wojsku formacj, podleg Ministrowi Skarbu i jest w zakresie ochrony celnej organem wykonawczym wadz skarbowych
Stra Graniczna w dziesicioleciu istnienia (1928 1938). - 65 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

() w zakresie za ochrony granic pastwa () organem wykonawczym wadz administracji oglnej. Art. 10. W razie czciowej lub cakowitej mobilizacji albo w innych wypadkach, w ktrych ze wzgldu na interes obrony pastwa Rada Ministrw uzna to za konieczne, Stra Graniczna z chwil ogoszenia mobilizacji, wzgldnie od dnia wskazanego uchwa Rady Ministrw, staje si z mocy samego prawa czci si zbrojnych pastwa. Zadania Stray Granicznej Formacja zorganizowana na wzr wojskowy i podlega Ministrowi Skarbu, ochrania miaa pod wzgldem polityczno wojskowym, celnym i sanitarnym cz granicy z Niemcami w rejonie Prus Wschodnich, granic z Wolnym Miastem Gdaskiem, morsk, z Niemcami na zachodzie, oraz z Czechosowacj i czciowo z Rumuni na poudniu. czna dugo granicy ochranianej przez Stra Graniczn wynosia 3441 kilometrw (tj. 63% dugoci caej granicy). Od dnia 15 lipca 1939 roku teren dziaania Stray Granicznej obejmowa take granic polsko otewsk. Do zada Stray Granicznej naleao: niedopuszczenie do nielegalnego przekraczania granicy i przemytnictwa towarw oraz nielegalnego ruchu towarowego i osobowego na wodach granicznych; ledzenie i ujawnianie przemytnictwa oraz innych przekrocze obowizujcych postanowie skarbowo celnych i postanowie o granicach pastwa; penienie w urzdach celnych suby wartowniczej, konwojowej, suby posterunkowej na drogach celnych oraz wspdziaanie w postpowaniu celnym w sposb okrelony przez ministra skarbu; strzeenie nienaruszalnoci znakw i urzdze granicznych; wspdziaanie z waciwymi organami majcymi na celu bezpieczestwo publiczne i zapobieganie szkodom zagraajcym interesowi publicznemu; wspdziaanie z organami armii w zakresie obrony pastwa.

Wyej wymienione zadania naoone na Stra Graniczn czyniy z niej organ, ktry swymi kompetencjami obejmowa trzy resorty pastwowe: 1. Ministerstwo Skarbu,

Stra Graniczna w dziesicioleciu istnienia (1928 1938). - 66 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

2. Ministerstwo Spraw Wewntrznych, 3. Ministerstwo Spraw Wojskowych. Powodowao to z kolei trjresortow podlego: Ministrowi Skarbu z tytuu przynalenoci organizacyjnej i bezporedniego kierownictwa, gdzie Stra Graniczna uzyskaa due kompetencje w zakresie zwalczania przestpczoci skarbowo celnej; Ministrowi Spraw Wewntrznych jako organowi wykonawczemu wadzy administracji oglnej w zakresie ochrony granic, zgodnie z Rozporzdzeniem Prezydenta RP O granicach pastwa z dnia 23 grudnia 1927 roku oraz pniejszym rozporzdzeniem ministrw skarbu i spraw wewntrznych z dnia 18 maja 1932 roku, regulujcym stosunek Stray Granicznej do wadz administracji oglnej. Podporzdkowanie temu resortowi nadaway Stray Granicznej charakter policyjny; Ministrowi Spraw Wojskowych, ktry wywiera poredni wpyw na ksztat formacji gwnie przez wspudzia w decydowaniu o kierowniczych kadrach Stray Granicznej. Jednym z podstawowych obszarw wojskowej dziaalnoci Stray Granicznej bya organizacja procesu wyszkolenia wojskowego ogu jej stanu osobowego.

Organizacja Stray Granicznej Na czele Stray Granicznej sta dowdca, a od 7 listopada 1928 roku komendant Stray Granicznej, bdcy oficerem w subie czynnej, mianowany przez Prezydenta RP na wniosek Rady Ministrw, przedstawiony jej przez ministra skarbu, w porozumieniu z ministrem spraw wojskowych. Korzysta on w stosunku do podlegych mu oddziaw z praw dowdcy wojskowego. Do jego zada naleao kierowanie, zarzdzanie i nadzr nad wszystkimi sprawami zwizanymi z ochron granicy pastwowej. Na nim spoczywa take obowizek wykonywania rozporzdze ministra spraw wewntrznych. Organem Komendanta Stray Granicznej, powoanym do zarzdzania podlegymi jednostkami organizacyjnymi, kierowania organizacj suby granicznej na powierzonym odcinku i zabezpieczajcym wojskowy charakter Stray Granicznej, bya Komenda Stray Granicznej z siedzib w Warszawie. Komendantowi Stray Granicznej bezporednio podlegali zastpca komendanta Stray Granicznej oraz szef sztabu Komendy Stray Granicznej.

Stra Graniczna w dziesicioleciu istnienia (1928 1938). - 67 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

W latach 19271939 Stra Graniczna miaa trzech komendantw:

1.

2.

3.

rdo: W Grobelski, Historia i tradycje polskich formacji granicznych, Koszalin 2007, s. 56 57.

Ad. 1. od 11 lipca 1927 do 12 grudnia 1928 pk / gen. bryg. Stefan Pasawski, Ad. 2. od 12 grudnia 1928 do 1 marca 1939 pk / gen. bryg. Jan Tomasz Jur Gorzechowski, Ad. 3. od 1 marca 1939 do wybuchu wojny gen. bryg. Walerian Czuma.

Rozlokowanie jednostek organizacyjnych SG (rdo: H. M. Kula, Polska Stra Graniczna w latach 1928 1939, Warszawa 1994, s. 64).
Stra Graniczna w dziesicioleciu istnienia (1928 1938). - 68 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

Komendzie Stray Granicznej podlegay bezporednio nastpujce jednostki organizacyjne: Inspektoraty Okrgowe Stray Granicznej pocztkowo byo ich pi, a od 1934 roku sze. Otrzymay one urzdowe nazwy zwizane z regionem, na ktrym organizoway sw dziaalno. 1. Mazowiecki, z siedzib w Ciechanowie (granica z Niemcami). 2. Pomorski, z siedzib w Czersku a od 1936 roku w Bydgoszczy (granica z Wolnym Miastem Gdask, granica z Niemcami na Pomorzu i granica morska). 3. Wielkopolski, z siedzib w Poznaniu (granica z Niemcami na obszarze Wielkopolski i Dolnego lska). 4. lski, z siedzib w Katowicach (granica z Niemcami na Grnym lsku). 5. Zachodniopomorski, z siedzib w Krakowie (granica z Czechosowacj od lska Cieszyskiego po Tatry). 6. Wschodniomaopolski, z siedzib we Lwowie (granica z Czechosowacj od Tatr po Bieszczady oraz granica z Rumuni). Centralna Szkoa Stray Granicznej pocztkowo zlokalizowana w Grze Kalwarii koo Warszawy, a od 1933 roku w Rawie Ruskiej. W jej strukturach istnia rwnie Zakad Tresury Psw Granicznych, w ktrym szkolono przewodnikw oraz psy w dwch specjalnociach: ledczych i meldunkowych. Ekspozytura Inspektoratu Ce w Wolnym Miecie Gdasku bdca placwk wywiadowcz.

Struktura terytorialna Stray Granicznej Inspektoraty Okrgowe Stray Granicznej za ich pomoc Komenda Stray Granicznej sprawowaa kierownictwo nad ochron granicy. Od 1934 r. przejy dodatkowo w stosunku do podlegych jednostek kompetencje gospodarcze. Byy terenowymi organami obejmujcymi obszar kilku przygranicznych wojewdztw, z tym, e obszar ich dziaania nie pokrywa si z podziaem administracyjnym kraju. W skad jednego inspektoratu okrgowego Stray Granicznej wchodzio od 4 do 6 inspektoratw granicznych Stray Granicznej. Inspektoraty Graniczne Stray Granicznej (w 1938 roku byo ich 26) peniy rol jednostek wyszkoleniowych i administracyjnych. Organizoway te ycie subowe podlegych jednostek na 120 160 kilometrowym
Stra Graniczna w dziesicioleciu istnienia (1928 1938). - 69 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

odcinku granicy. Znajdoway si w przygranicznych miastach powiatowych i organizoway ochron granicy poprzez istniejce tam Komisariaty Stray Granicznej. Komisariaty Stray Granicznej (byo ich w 1938 roku 129) bezporednie ogniwa organizacji suby granicznej. Usytuowane byy w miejscowociach pooonych w strefie przygranicznej. Przecitna dugo ochranianego odcinka granicy przez jeden komisariat wynosia od 20 do 25 kilometrw. Komisariatom podlegay placwki Iszej linii (od 3 do 6) i placwki IIgiej linii (od 1 do 3). Placwki Iszej linii (byo ich w 1938 roku 419) byy rozlokowane w miejscowociach tu przy linii granicznej. Zadaniem ich bya fizyczna ochrona okoo 4 5 kilometrowego odcinka granicy poprzez patrolowanie, obserwacj, zasadzki i obaw. Realizowano w nich take podstawowe dziaania wywiadowcze z wykorzystaniem tajnych wsppracownikw i osb zaufanych. Placwki IIgiej linii (byo ich w 1938 roku 212) byy umieszczone poza placwkami Iszej linii na obszarze granicznym. Placwki te byy jednoczenie podstawowymi jednostkami realizujcymi dziaalno rozpoznawcz i wywiadowcz w strukturach Stray Granicznej. Placwki Wywiadowcze mogy by wystawione niezalenie od powyszych struktur, w niektrych wanych miejscach. Podlegay bezporednio dowdcy okrelonej placwki. Do pracy wywiadowczej zobowizani byli wszyscy funkcjonariusze Stray Granicznej bez wzgldu na posiadany stopie, stanowisko i miejsce penienia suby. Dziaalno wywiadowcza Stray Granicznej, skierowana bya gwnie na ujawnianie przestpstw karno skarbowych popenionych w normalnym ruchu granicznym, jak i przestpstw dokonywanych przy nielegalnych okazjach (np. przemyt towarw i ludzi przez zielon granic). W 1938 roku opracowano projekt nowej ustawy o Stray Granicznej. Podporzdkowywa on oddziay Stray Granicznej w sprawach zwizanych z obron pastwa wadzom wojskowym, poszerza zakres wsppracy formacji z wojskiem, upodabnia przepisy dyscyplinarne oraz stopnie stranikw do onierzy i oficerw Wojska Polskiego. W tym kompleksie zagadnie Stra Graniczna podlega miaa Generalnemu Inspektoratowi Si Zbrojnych. W razie ogoszenia mobilizacji stawaa si czci si zbrojnych pastwa.

Stra Graniczna w dziesicioleciu istnienia (1928 1938). - 70 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

W kwietniu 1938 roku zmieniono nazewnictwo jednostek organizacyjnych Stray Granicznej na odpowiadajce strukturze wojska: Komenda Stray Granicznej zmienia nazw na Komenda Gwna Stray Granicznej, Inspektorat Okrgowy Stray Granicznej Komenda Okrgu Stray Granicznej, Inspektorat Graniczny Stray Granicznej Komenda Obwodu Stray Granicznej.

Caoksztat ycia Stray Granicznej by regulowany poprzez rozkazy Komendy Gwnej Stray Granicznej, ktre ukazyway si dodatkowo jako zacznik do czasopisma Czaty. W ten sposb kady funkcjonariusz Stray Granicznej mg z tymi rozkazami si zapozna. Wydawnictwo Czaty ukazywao si w rnych okresach jako tygodnik lub dwutygodnik. Na tre tego czasopisma z reguy skaday si: artykuy okolicznociowe, historyczne, opowiadania i reportae ze suby, problemy pracy spoecznej, wiadomoci z ochrony granic w innych pastwach, komentarze do waniejszych rozkazw, ustaw i zarzdze. Proces przystosowania SG do realizacji zada na pograniczu Powoanie Stray Granicznej i pierwsze lata jej organizacyjnego rozwoju przypaday na okres trudnej sytuacji ekonomicznej pastwa, spowodowanej kryzysem gospodarczym. Std te nie wszystkie zaprogramowane zaoenia udao si zrealizowa w caoci. Dokonany podzia organizacyjny Stray Granicznej na inspektoraty okrgowe, graniczne, komisariaty oraz placwki mia zapewni skuteczn ochron granicy pastwa. Realizacja tej koncepcji pod wzgldem rozmieszczenia placwek Stray Granicznej w terenie nie bya prosta, poniewa brakowao dostatecznej liczby budynkw pastwowych na pograniczu, ktre mogy by przeznaczone dla uytku Stray Granicznej. Na 584 placwki Stray Granicznej tylko 143 mieciy si w budynkach skarbowych, z czego cz z nich stanowia rwnoczenie siedzib komisariatw lub inspektoratw granicznych. Trudnoci lokalowe prbowano rozwiza w rny sposb, m. in. starano si o dodatkowe kredyty na budow tych placwek. Mimo to, do 1939 roku nie udao si zaspokoi tych potrzeb i wikszo placwek miecia si w prywatnych mieszkaniach wynajmowanych przez Stra Graniczn. Czsto byy to jednopokojowe pomieszczenia przy roStra Graniczna w dziesicioleciu istnienia (1928 1938). - 71 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

dzinach lub gospodarzach. Zdarzao si take, e placwki subowe byy jednoczenie mieszkaniami dla funkcjonariuszy Stray Granicznej.

Komisariat Stray Granicznej (rdo: http://www.strazgraniczna.pl/straz_graniczna/historia).

Od pocztku istnienia Stray Granicznej kierownictwo starao si o polepszenie warunkw ycia swych pracownikw, tak, aby byo ono na podobnym poziomie materialnym do tego, jaki mieli funkcjonariusze Korpusu Ochrony Pogranicza i Policji Pastwowej. Zapewnienie funkcjonariuszom Stray Granicznej odpowiednich warunkw materialnych miao za zadanie uodporni ich na przekupstwo. W tym te celu ustanowiono system premiowy za zwalczanie naduy skarbowo celnych, ktry obejmowa kady przejaw przestpstw, zakadajc z gry wysoko premii. Stra Graniczna staraa si rwnie pomimo trudnoci finansowych ulepsza stan wyposaenia. Ju w 1928 roku ujednolicono zasadStra Graniczna w dziesicioleciu istnienia (1928 1938). - 72 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

nicze uzbrojenie stranikw wprowadzajc jeden typ karabinkw z bagnetem. Natomiast funkcjonariusze suby wywiadowczej mieli by wyposaeni w bro krtk.

Jeden z niewielu nowo wybudowanych komisariatw Stray Granicznej (rdo: reprodukcja ze zbiorw W. Grobelskiego).

Kierownictwo Stray Granicznej konsekwentnie realizowao take rozbudow bazy rodkw lokomocji, pozwalajcych na szybsze i bardziej operatywne przemieszczanie si w terenie. Stranicy zaopatrzeni zostali w rowery, natomiast komisariaty zostay wyposaenie w motocykle a inspektoraty w samochody. W 1939 roku Stra Graniczna miaa na stanie 76 samochodw i 72 motocykle. W celu sprawnej ochrony granicy morskiej, ktra znalazo si w gestii Pomorskiego Inspektoratu Okrgowego Stray Granicznej, a dokadniej podporzdkowana bya Inspektoratowi Granicznemu w Gdyni oraz aby przeciwdziaa przemytowi prowadzonemu na morzach
Stra Graniczna w dziesicioleciu istnienia (1928 1938). - 73 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

i w portach, w 1930 roku rozpoczto budow jednostek pywajcych dla Flotylli Stray Granicznej.

Flotylla Stray Granicznej (rdo: zbiory Centralnego Archiwum Wojskowego w Rembertowie).

W 1932 roku weszy do suby 3 motorwki patrolowe: Kaszuby, Mazur, i lzak oraz kuter pocigowy Batory. Flotylla subowo podlegaa komisariatowi Stray Granicznej Hel a operacyjnie podporzdkowana bya Inspektoratowi w Gdyni.

Kuter pocigowy SG Batory (rdo: zbiory W. Grobelskiego).

Stra Graniczna w dziesicioleciu istnienia (1928 1938). - 74 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

Stra Graniczna chcc uczyni sub graniczn troch lejsz dla jej pracownikw dbaa take o ich umundurowanie. Funkcjonariusze Stray Granicznej otrzymywali oprcz mundurw kouchy, obuwie i okrycie przed deszczem. Due znaczenie dla Stray Granicznej i jej pracownikw miao wprowadzenie do suby psw. Penicy sub stranik czu si pewniej, a take zwikszao to efektywno jego pracy. ledcze psy uywane byy do tropienia nie tylko przestpcw granicznych, ale take przestpcw pospolitych. W 1939 roku Stra Graniczna dysponowaa 397 psami, przewanie rasy owczarek alzacki. Bardzo wan spraw byo usprawnienie technicznej cznoci. Budowa wasnych linii telefonicznych miaa istotne znaczenie, bowiem zapewniaa niezalen czno. W 1928 roku opracowany zosta plan poczenia telefonicznego inspektoratw okrgowych z inspektoratami granicznymi, inspektoratw granicznych z komisariatami a komisariatw z placwkami. Plan ten mia by zrealizowany w cigu trzech lat. Niestety brak rodkw budetowych utrudnia realizacj tych zamierze i dopiero z kocem 1935 roku ostatecznie zbudowany zosta jednolity system cznoci przewodowej, wykorzystujcy w czci linie pocztowe. W tym te roku Stra Graniczna zostaa wyposaona w 35 radiostacji krtkofalowych, ktre zapewniay sta i niezalen czno komisariatw z placwkami na granicy. Istotne znaczenie dla zapewnienia zdolnoci wykonywania przez Stra jej ustawowych obowizkw miaa Centralna Szkoa Stray Granicznej. Szkoa ta miaa by kuni kadr do suby na granicy, std te potrzebna bya jej reorganizacja. Gruntownej ocenie poddano dotychczasowy program szkolenia, struktur i organizacj. Diametralnie zmieni si program szkoy, ktry dotychczas bardzo szeroko traktowa tematy celnicze i administracyjne a bardzo marginalnie tematy wojskowe. Od tej pory szkolenie wojskowe zajo istotne miejsce w caoksztacie nauczania. Std te etaty w szkole byy obsadzane gwnie oficerami wojskowymi. Wyszkoleniu temu przypisywano nie tylko walory bojowe, ale take wan rol w wykonywaniu suby na granicy i wyrabianie karnoci. Kandydat do suby w Stray Granicznej nie mg by karany, musia posiada nieposzlakowan opini i odbyt wczeniej sub wojskow. Formacja Stray Granicznej bya w peni uzawodowiona, std te wszyscy nowo przyjmowani oficerowie i szeregowi po odbyciu paromiesicznej suby prbnej na granicy, kierowani byli na kursy wyszkolenia w Centralnej Szkole Stray Granicznej, trwajce okoo szeciu miesicy. W latach 1928 1939 przeszkolono okoo 2 tysicy funkcjonariuszy
Stra Graniczna w dziesicioleciu istnienia (1928 1938). - 75 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

(3 kursy dla oficerw, 2 kursy dla kierownikw placwek, 8 kursw dla szeregowych). Przedstawiony dotychczas materia wskazuje, e Stra Graniczna mimo niesprzyjajcych warunkw uczynia w cigu dziesiciolecia swojego istnienia istotny postp w organizacji ochrony granicy pnocnej, zachodniej i poudniowej Polski. Przebudowa Stray Celnej i stworzenie nowej formacji granicznej daa zadawalajce rezultaty. Poprawia si bowiem dyscyplina wewntrzna i zewntrzna oraz podnis si poziom wyszkolenia i suby.

Stra Graniczna w dziesicioleciu istnienia (1928 1938). - 76 -