ZET

GRBZ, Aye, Michel Foucaultda Birey ve Siyasal G likisi, Yksek Lisans Tezi, Sivas, 2008. Bu almann ana amac siyasal gcn kaynan ve toplumsal/bireysel yaam zerindeki etkilerini ortaya koymaktr. Bunu yapmak iin Foucaultnun hemen hemen tm eserleri incelenmi ve sistematik bir ekilde sunulmaya allmtr. Hi phe yok ki, postmodernist ve postyapsalc olarak Foucault, sosyal bilimlerde nemli bir kuramcdr. Bireylere, topluma ve siyasal gce ilikin yaklam akademik evrelerde geni bir etkiye sahiptir. Foucaulta gre gnmzdeki her birey 19. ve 20. yzyla zg toplumsal, siyasal ve kltrel koullar tarafndan kuatlmtr. Modernizm, bireylerin modern deerlere gre yeniden

ekillendirilmesi gerektiini ileri srmektedir. Foucault, bireyleri zincirlerinden kurtarmak iin modern siyasi koullarn eletirilmesi gerektiine inanmaktadr. Bu nedenle bu almann odak noktasn, modernizm ve onun tarihteki kklerine ynelik eletirileri oluturmaktadr. Modernizmin gnmz bireyini, bireyselletirmenin tesinde nasl bireyeyletirdii ni de ortaya koymaya almaktadr.

Anahtar Szcker Modernizm, Postmodernizm, Postyapsalclk, Birey, ktidar, Ekonomi, Bilim, Siyaset.

ABSTRACT
GURBUZ, Ayse, Relationship Between Individual and Political Power in Michel Foucault, MA Thesis, Sivas, 2008. The main objective of this study is to find out the source of political power and its effect on social/personal life. To do this, almost all Foucaults works will be examined and presented in a systematic way. There is no doubt that as a postmodernist and a poststructuralist, Foucault is a well-know theoretician in social sciences. His theoretical approach towards individuals, society and also political power has a widespread effect in academic circles. For Foucault, each individual in modern period is surrounded by the political, social and cultural conditions peculiar to 19th and 20th centuries. Modernism asserted that individual must be reshaped according to modern values. Foucault believed that modern political conditions must be criticized to free individuals from their chains. For these reasons, the focus of this study is on the severe criticism of Foucault towards modernism and its roots in the history. It is also within this study to see how modernism customized todays individual beyond customization.

KeyWords Modernism, Postmodernism, Poststructuralist, Individual, Power, Economy, Science, Politics.

NDEKLER
GR ................................................................................................................... 1 1.MODERNZM, POSTMODERNZM ve POSTYAPISALCILIK .................. 4 2. BREY............................................................................................................ 15 3. FOUCAULTDA BREY .............................................................................. 20 4. BREY EVRELEYEN G ............................................................... 27 4.1. EKONOM............................................................................................ 27 4.2.BLM .................................................................................................... 31 4.3.SYASET ............................................................................................... 35 5. FOUCAULTDA KTDAR.......................................................................... 40 SONU .............................................................................................................. 50 KAYNAKA..................................................................................................... 53

GR
Siyasal gcn, kaynan ve toplumsal/bireysel yaam zerindeki etkisini, Foucaultnun grleri nda ortaya koyma dncesi, onun bu konuda, akla gelen balca isimlerden biri olmasndan kaynaklanmaktadr. Foucaultnun birey ve siyasal g ilikisine ynelik grleri iki adan nemlidir: lkin Foucault mevcut dzene eletirel bir bak as ile yaklamtr. Modernizmin etkisiyle Bat lkeleri, sosyal, kltrel, ekonomik alanda byk deiimler yaamtr. Yaanan bu deiimler Batnn ulus devlet yapsna brnmesiyle, siyasal alana da yansmtr. Deiimin devlet yapsna yansmas, toplumsal/bireysel hayatn geni apl bir egemenlik alanna hapsolmasna yol amtr. zellikle 1960larda modernizm, bireysel ve toplumsal yaam zerinde siyasal gc araclyla geni egemenlik alanlar oluturmutur. Modernizmin nemli eletirmenlerinden Foucault da bu noktada nem kazanmaktadr. Modernizmin olumsuz etkilerinin belirginletii bir dnemde, bu konu zerine eilmitir. Birey ve onu evreleyen siyasal g ile temellendirilmi, iktidar olgusunu ok zgn

deerlendirmelerle ele almtr. kinci olarak, Foucaultnun ileri srd dnceler gnmzde de geerliliini korumaktadr. Gnmz toplum yaps modernizm temellidir. Modernizmin getirileri ve olumsuz etkileri tarafndan yaplandrlm bir dnemde yayoruz. Modernizmin gncelliini koruduu gnmzde, ona ynelik eletiriler de younlamtr. Foucault da bu eletiriler balamnda zerinde durulmas gereken nemli bir isimdir. Foucault iin birey, mevcut dzenin srekli gzetimi ve basks altnda skp kalm bir bireydir. Siyasal g olarak kendini belli eden, ancak dier pek ok ynyle belirsiz olan iktidarn, varln srdrebilmesi iin kulland bir ara haline gelmitir. ktidarn egemenliine tabi olan ve bunu kanksam birey, artk iktidarn belirledii snrlar erevesinde zgrdr. Foucault almalarnda, iktidarn sahip olduu bu gcn kaynan bilimle ilikilendirmektedir. Bilim esas olarak insanlarn toplumda nasl dnp, davranacaklarn belirleyen onlarn yaamna yn veren bir iktidar esidir. Bireyin yaamnda geerli olacak maddi manevi tm olgular iktidarn rndr. Bilimin asl

ilevi, iktidarn kurmak istedii toplumsal egemenlik ve denetimi salayp srdrmektir. ktidar odaklar toplumsal hayata farknda olunmadan yle nfuz etmitir ki, zamanla iktidarn srekli ve geni apl egemenlii altnda kendini bulan birey bunu normal grmeye balamtr. ktidarn egemenliini gerekletirebilme gc disipline edici, dzen salayc yetkisinden kaynaklanmaktadr. Disiplini salamak ve dzen kurmak adna tm bireyler belirli yerlere kapatlmtr. rnein, askerler orduya, renciler okula, hastalar hastaneye, iiler iyerlerine, sulular da hapishanelere. Bu kurumlarn her biri anormal bireyleri normalletirme, sulu bireyleri normal bireylerden ayrp cezalandrma, slah etme grevi grmtr. Modern ada dzene uyum salamayan birey anormaldir, akl ddr, suludur ya da delidir. Bu ayrma ilemi, modernizm ncesinde toplumsal yapdaki eitsizlikten tr zaten bulunmaktayd. Ancak modernizm ile birlikte bilim, teknoloji ve kitle iletiim aralarnn geliimi ve yaygnlamasyla daha etkili hale gelmitir. Bylelikle normal anormal ayrm iktidarn varl ve dzenin devam asndan zorunlu bir koul olarak, toplumsal yapy ekillendirmeye daha sistemli bir ekilde devam etme yetisi kazanmtr. Artk modern ada birey, varlnn anlamn, deerini ve gcnn snrlarn bilmeyen (veya bilmeyen hale getirilen), iktidar basks altnda ezilmi bireydir. Bu alma, Foucaultnun kendi eserlerinin ve onun zerine yazlan eserlerin incelenmesinden olumaktadr. Bu almada Foucaultnun modernizmi nasl eletirdiine ve nasl postyapsalc ve postmodernist olarak tanndna ilikin bilgiler sunulacaktr. Ayrca birey ve siyasal g ile ilgili yaplm almalar gzden geirilerek, elde edilen bilgiler Foucaultnun grleri erevesinde yorumlanarak, kuramsal bir deerlendirme yaplacaktr. almann birinci blmnde, Foucaultnun birey ve iktidar ile ilgili fikirlerinin temellerini oluturan Aydnlanma/modernizm, postmodernizm ve postyapsalclk olgular zerinde durulacaktr. kinci blmnde, birey olgusu zerine genel bir deerlendirme yaplarak, nc blmde Foucaultdaki birey anlayna yer verilecektir. Drdnc blmde ise, bireyi evreleyen g olarak nitelendirdiimiz ve birer iktidar esi olarak ilev gren ekonomi, bilim ve

siyasetten bahsedilecektir. Beinci blmde, Foucaultnun iktidar anlay, bu anlay gelitirmede uygulad yntem ve bireyin iktidara kar tutumu konusundaki fikirlerine yer verilecektir. Son olarak ise, bu be blm ve Foucault hakknda genel bir deerlendirme yaplacaktr.

1.MODERNZM, POSTMODERNZM ve POSTYAPISALCILIK

Tarihte aydnlk ve karanlk dnemlerin, devinim halinde yaand bir gerekliktir. Bu devinime en iyi rnek olarak Antika, Ortaa ve Aydnlanma verilebilir. Antikan aydnl, Ortaan karanl, Aydnlanma dneminin ise yeniden aydnl simgeledii sylenebilir. Antik ada eletirel akl n plana kmtr. Dn ve bilim tarihinin temelini oluturan deerler kefedilmitir. Bireyi toplumsal yaamda var eden aklclk, hmanizm, demokrasi, laiklik, zgrlk, eitlik gibi olgular uygulama alan bulabilmitir. Ortaada feodalite ve kilisenin basksyla siyaset, ekonomi, sanat ve bilim, dogmatik dncenin etkisi altna girmitir. Birey dini dogmalar altnda ezilmi, bir anlamda yok saylmtr. Aydnlanma dnemi ise, bireyi iinde bulunduu yokluk durumundan ya da karanlktan kurtaran bir hareket olarak karmza kmaktadr. Aydnlanma filozoflar dier dnemlerden farkl olarak bireylere ve toplumlara deiik yaam olanaklar sunmulardr. Onlara gre, aydnlanm birey artk kendi aklnn farkna varabilen bireydir. Bunun iin zgr bireyin nasl olmas gerektii aydnlanmann en nemli sorusu haline gelmitir. zgr birey ancak kendi yaamn kendi kurabilen bireydir. Aydnlanma dnrleri bireyi her adan yeniden ele almtr. Ancak bu ele al tarz bir ok adan destek bulduu kadar, zellikle 20.yzyla gelindiinde eletiriye de maruz kalmtr. ou dnr aydnlanma filozoflarnn bireylere ve toplumlara bimi olduklar rollerin uygun olmadn ileri srmtr. Bu konudaki eletirel dnrler postmodernizm ya da postyapsalclk akmlar ierisinde yer almlar, postmodernist ya da postyapsalc olarak adlandrlmlardr. Foucault da bu dnrler arasnda yer almtr. Bu blmde, Foucaultnun neden postmodernist ya da postyapsalc olduunu anlayabilmek iin bu akmlarn genel iddialarna deinilecektir. Bunun yan sra postmodernizm /postyapsalclk temelde modernizmin eletirisinden domu olduundan balang olarak modernizm ele alnacaktr. Aydnlanma 17. ve 18. yzyllarda varolan totaliterlie, kast-feodal toplum yapsna, baskc dinsel dnya grne kar, yeni olgunlamakta olan burjuvazinin

ynettii bir zgrleim hareketidir. (Aslan ve Ylmaz, 2001:95). Bu hareketin balca nclleri, Locke, Bacon, Hobbes, Berkeley, Kant, Leibniz, Rousseau, Diderot, Montesquieu, Voltaire gibi nl dnrlerdir. Bu dnrler sayesinde Aydnlanma hareketi, 18.yzyl ve sonrasndaki Avrupann toplumsal, dnsel, sanatsal ve bilimsel alanlardaki deiim ve dnmlerine yn vermitir. Aydnlanma ile birey toplumsal hayat iindeki gerek yerini bulmutur. Kantn (1984:213) da belirttii gibi, Aydnlanma, insann kendi suuyla dm olduu bir ergin olmama durumundan kurtulmasdr. Ergin olmay durumu, insann kendi akln bir bakasnn klavuzluuna bavurmakszn kullanamaydr. Bu ergin olmaya insan kendi suuyla dmtr; bunun nedeni, akln kendisinde deil, fakat akln bakasnn klavuzluu ve yardm olmakszn kullanmak kararlln ve yrekliliini gsteremeyen insanda aranmaldr. Sapere aude! (Bilmek ve tanmak yrekliliini gster!) akln kendin kullanma cesaretini gster. Bu tr bir akl yrtme erevesinde, aydnlanma ile bireysel zgrleme gereklemi olmaktadr. Birey artk ortaada egemen olan dinsel otoritenin etkisinden kp, kendi iradesine gre hareket etme gcn elde etmitir. Bir baka ifade ile Aydnlanma sayesinde insan, hibir d g tanmakszn kendi kendinin efendisi haline gelmitir. yle ki, Aydnlanma, tarihsel gelenek ve dsal otoriteler karsnda bir zerklik talep etmek, kendi inanlarn ve hayatn dzenleme hakk talep etmek demektir. Bu talep insann toplumsal olarak kendi kendisini ynlendirme ve temelde zerk olma arzusunu ifade eder (Kk, 2000:30). Bu durumu olanakl klan tek ey ise akln zgrldr. Akln zgrl dncesi, Aydnlanmay/modernizmi douran en temel dncedir. Bu dnce o dnemden itibaren toplumsal hayata yle nfuz etmitir ki, gnmzn bilimsel dncesinin de kaynan oluturur. nsana ilikin ilerde akln rol ve akln temelinde zgr bireylerin bulunduu dncesi yirminci yzyl sosyal bilimcilerinin Aydnlk a felsefecilerinden devraldklar en nemli temalardandr (Mills, 2000:275). O dnemden itibaren, toplumsal hayat, inanca kar bilginin, teolojiye kar bilimin egemen olduu bir yapya sahip olmutur. Modernizm, Aydnlanma hareketinin zellii olan aklclk, pozitif dnce, deneysellik, bilimsellik, zgrlk, demokrasi, eitlik, hmanizm, laiklik gibi olgularn toplumsal hayata yn vermesine iaret etmektedir. Modernizmle birlikte,

toplumsal hayatn varlk nedeni, onun gereklerini alglama/yorumlama biimi, ksacas toplumsal hayatn kendisi deimitir. Modernizmle, toplumsal hayat ynlendiren iki temel dnce ortaya kmtr. Bunlardan birincisi, insan her eyin merkezine alan hmanizm, ikincisi ise insan akln her trl gerekliin kayna sayan rasyonalizmdir. Bu iki akm esas alan Aydnlanma/modernizm, insan evrensel bir organizmann renksiz bir yesi olmaktan kurtarp, onu kiiliini arayan, benliinin zel renklerini btn canllklaryla ortaya koymak isteyen bir birey olarak yeniden yaratmtr (Gkberk, 2000:168). nsan artk varlyla tek ve deerli, aklyla ise ynlendirendir. Giddens (2004:55-56) da modernizmi anlatrken temel kaynandan sz etmektedir. Bunlar: Zaman ve uzamn (zaman ve meknn) ayrlmas. Bu, snrsz lekte zaman-uzam uzaklamasnn bir kouludur; dilimlenmesinin yollarn salar. Yerinden karma dzeneklerinin geliimi. Bunlar toplumsal etkinlii yerellemi balamlardan kaldrp toplumsal ilikileri geni zaman-uzam uzaklklarnda yeniden dzenlerler. Bilginin dnmsel temellk (muktedir oluu). Toplumsal yaama ilikin sistematik bilgi retimi, toplumsal yaam geleneklerin deimezliklerinden uzaklatrarak sistemin yeniden retiminin btnleyici bir paras durumuna gelir. Giddensin bu temellendirmesi modernizmin, toplumsal yaamn yerlemi kalplarnn, bilgi retimi sayesinde, sistemli bir dzen oluturmak amacyla zaman ve mekn ayrmn kullanarak, eskiden kopup yenide canlanmasn ifade eder. Bu canlanma ortaya kt toplumun tamamn ve o toplumun dna karak dier toplumlar da etkileyebilecek zelliktedir. nk temelinde insan aklnn zgrl ve egemenlii vardr. Modernizmin hedefledii bireysel zgrlk ideali, srekli ve dorusal bir ilerleme anlay zerine oturmaktadr. Bu ilerlemenin, Aydnlanma felsefesine gre zaman ve uzamn kesin biimde eyleyen ve

belli bir amac vardr; sz konusu ama, ideal toplum dzeni olarak ifade edilmektedir. (Aslan ve Ylmaz, 2001:97). Genel olarak, Aydnlanma/modernizm sylemlerinin bireysel ve toplumsal hayatta olumlu etkiler yaratt grlmektedir. Ancak postmodernistler, modernizmin genel sylemlerin aksine masum olmadn dnmektedirler. Bu balamda postmodernizm, modernizme bir tepki ve modernizmden bir kopu hareketi olarak karmza kmaktadr. Postmodern dncenin ncllerinden olan Jamesonun (2004: 91) da belirttii gibi Hibir modernite teorisi, bugn modernle postmodern bir kopu tezini kabul etmedike anlaml deildir. Postmodernizm, modernizme ait grlerin sorunsallatrlmas hatta yadsnmasyla kendini gsteren bir dnce biimidir. Bu nedenle postmodernizmi anlamak iin, bu dncenin modernizm eletirileri zerinde durmak gerekmektedir. Aydnlanma/modernizm ile n plana kan, aklclk, hmanizm, insan haklar, laiklik, demokrasi, zgrleim, bilimsel dnce ve eitlik gibi anlaylar (ki bu anlaylar erevesindeki Aydnlanma Hareketi ni postmodernistler byk anlat olarak grmekte ve bu projeye kar kmaktadrlar) (Kzlelik, 1996:8) toplumsal yaam tekdzeletirme ve bireyi bu ortam iinde tektipletirme ilevi grmeye balamlardr. Bu nedenle postmodernizm, bu anlaylar temelinde ortaya kan tm izmleri (Marksizm, faizm, kapitalizm, vb.) yadsmaktadr. Postmodernistlerin byk anlat (grand narrative) olarak

adlandrdklar bu anlaylara kar klarnn temelinde, insanln kurtuluu iin byk anlatlar retmek yerine bireysel/yerel deerlerle zm retmenin daha doru olaca dncesi vardr. Aydnlanma dneminin rn olan byk anlatlar yznden, insann bireysel zellikleri, farkllklar, grelilikleri yok edilmitir. Bu nedenle postmodernizm, grelilie ve dil, din, kltr vb. tm farkllklara vurgu yapmaktadr. Genel kabul, kesinlii, byk anlatlara dayal almlar ve zm yollarn reddetmektedir. Bu erevede, modernizmin eletirisi olarak postmodernizm olgusu, zellikle modernizmin olumsuz sonularnn yaanmaya balad srete ortaya kmtr. 20. yzyl iki byk dnya savana, sosyalizm ve faizm gibi totaliter rejimlere, temelinde kapitalizmin bulunduu smrgecilik giriimlerine, arasal rasyonalizme,

yaam biiminde gzle grlr bir standardizasyona ve artk insanln geleceini tehdit edecek boyutlara ulaan ekolojik sorunlara sahne olmutur. Btn bu yaanan tec rbeler, modernitenin zgr, mreffeh ve mutlu bir gelecee ilikin projesini ve projenin temel varsaymlarn kukulu hale getirmi ve bu kuku kltr, sanat, felsefe ve sosyal teori gibi bir ok alanda yansmasn bulmutur (Kkalp, 2003:100). Modernizm zellikle 20. yzylla birlikte, toplumsal sorunlara zm retmek yerine bu sorunlarn kayna olmaya balamtr. Bermann (2006:28-29), modernizm hakkndaki eletirel temelli u szleri, modernizmin toplumsal yaam zerindeki etkilerini kapsaml bir ekilde ifade etmektedir:
Modern hayatn girdab birok kaynaktan beslene gelmitir: Fiziksel bilimlerde gerekleen, everene ve onun iindeki yerimize dair dncelerimizi deitiren byk keifler; bilimsel bilgiyi teknolojiye dntren, yeni insan ortamlar yaratp eskilerini yok eden, hayatn tm temposunu hzlandran, yeni tekelci iktidar ve snf mcadelesi biimleri yaratan sanayileme; milyonlarca insan atalarndan kalma doal evrelerinden koparp dnyann bir baka ucunda yeni hayatlara srkleyen muazzam demografik altst olular; hzl ve ou kez sarsntl kentleme; dinamik bir gelime iinde birbirinden ok farkl insanlar ve toplumlar birbirine balayan, kapsayan kitle iletiim sistemleri; yap ve ileyi asndan brokratik diye tanmlanan, her an glerini daha da arttrmak iin abalayan ve gitgide glenen ulus-devletler; siyasal ve ekonomik egemenlere kar direnen, kendi hayatlar zerinde biraz olsun denetim salayabilmek iin didinen insanlarn kitlesel toplumsal hareketleri; son olarak, tm bu insanlar ve kurumlar bir araya getiren ve ynlendiren, keskin dalgalanmalar iindeki kapitalist dnya pazar. Yirminci yzylda, bu girdab douran ve onu srekli bir olu halinde yaatan sreler modernleme diye adlandrlmtr.

Birey ise, toplumsal yaamda oluan bu girdap iinde savrulmaya hapsolmutur. Modernizm ile Batda bilim ve teknolojinin ilerlemesine paralel olarak hzl bir toplumsal deiim ve geliim yaanmtr. Gelien teknoloji bireyin yaamn kolaylatrm, yaam dzeyinin ykselmesini salamtr. Tam da modern sylemlerin istedii gibi toplumsal yaam iinde insan kendini bulmu, kendi bana bir varlk olabilmitir. Ancak bu hzl deiim zamanla bireyi, kendi aklnn yaratm olduu bilimin, teknolojinin esiri haline getirmitir. Birey yaamnn her alann kaplayan teknoloji, onun yaamn kolaylatrmann snrn am, bu yaama yn verir hale gelmitir. Artk birey teknoloji olmadan bir hitir. Ayrca bilimsel ve teknolojik gelime ile yaygnlaan sanayileme toplumsal yaam koullarnda byk deiimlere neden olmutur. Birey, hzl kentleme, mekanik ve ilevsel elerin toplumsal yaamda etkili olmaya balad bir toplumsal yaplanma iine doru

srklenmitir. Toplumsal dayanmada yaanan zayflama, bireylerin birbirinden uzaklamasna; toplumun temelini oluturan ailenin yapsnda meydana gelen klme (geni aileden ekirdek aileye gei), bireysellemenin daha da artmasna neden olmutur. Bu durum zamanla bireyin nce evresine sonra da kendisine yabanclamasna yol amtr. Modern dnyadaki birey asndan artk, hem evresi hem de kendisi iin bir deer kayb ve anlamszlk sz konusudur. Benhabibin (2006:84) de belirttii gibi Anlamn yitimi yabanclam-dnya anlamna gelir. Bununla birlikte, toplumsal yaamn rasyonellemesindeki artla birlikte modern birey gittike zerk anlam tanyamaz hale geldi. Yabanclam-dnya dnyevi konformizme dntrld. Kolektif yaamn tm alanlarnda, toplumsal

rasyonelleme, uzmanlarn rasyonelletirilmi hiyerarik aygtna benzer biimde yetkilerin kstland ve itaatin renildii bir rgt modelini yeniden retti. evresi ve kendisi arasndaki anlamsal ba yitirmi olan birey, modern dnyann ilevsel bir paras haline gelmitir. Bu durum modernizmin kanlmaz sonucu olarak toplumsal yaam biimlendirmitir. Baumann (2007:154) da belittii gibi, modernlik bir yapay dzenin ve byk toplumsal tasarlarn a; toplumu uzmanca tasarlanacak, sonra yetitirilecek ve tasarlanm biimin korunmas iin doktorluk yaplacak bakir bir toprak paras gibi gren planclarn, hayalcilerin ve -daha genel olarak- bahvanlarn dnemidir. Postmodernist dncenin zerinde durduu nokta modernizmin, toplumsal dzeni salama adna, toplumsal yaama istedii gibi yn verebildii, kurulu bir dzen olmasdr. Bu dzen toplumsal hayatta yle yer etmitir ki,

Berman (2006:57) bu durumu yle ifade eder:Modern hayatn bask ve adaletsizliklerine direnmeye almann faydas yoktur; nk zgrlk dlerimiz bile zincirlerimize yeni kilit takmaktan baka ie yaramaz. Ne var ki bunun tmden yararsz olduunu bir kez anladk m, hi olmazsa rahatlayabiliriz. Giddens, (2004:13) bugn iinde bulunduumuz sosyal koullarn durumu hakknda unlar syler: Bu durumun nasl gereklemi olduunun analizi iin yalnzca postmodernlik ve benzerleri gibi yeni terimler icat etmek yeterli deildir. Bunun yerine toplumbilimlerde imdiye kadar olduka belirli ve zgl nedenlerden dolay yetersiz ekilde anlalm olan modernliin kendi doasna tekrar bakmalyz.

10

Bir postmodernlik dnemine girmek yerine, modernliin sonularnn eskisinden daha ok radikalletii ve evrenselletii bir baka dneme doru gidiyoruz. Giddensn bu dncesi paralelinde, gnmz sosyal koullarn anlamak iin tekrar modernizme baktmzda, modernizm sylemleri sayesinde bilim ve teknoloji alannda yaanan gelimelerin, Batnn ekonomik adan gelimesini ve

glenmesini saladn grrz. Bu gelimeyi (modernlemeyi) salayamayan dier lkeler Bat tarafndan azgelimi lke olarak adlandrlmtr. Azgelimi lkeler gelimek ve Batl devletler gibi gl olmak adna, modernleme politikalar izlemilerdir. Azgelimi lkelerin izlemi olduu bu politika onlar, Batl devletlerin istekleri ve karlar dorultusunda hareket etmeye zorlamtr. Bu durum Baty ekonomik bakmdan hem ite hem de dta gl hale getirmitir. Modernleme uruna azgelimi lkelerin gsterdikleri ciddi ve samimi abalar, Batl lkeler ve kurulularca da istenmi ve desteklenmitir. Uluslararas kurulular (rnein, ekonomi alannda Dnya Bankas, IMF, kltrel ve siyasi alanda BM, UNESCO vb.), azgelimi lkelere eitli ekillerde yardmlar yapmlar, bu lkeleri Batllatrmaya uramlardr (Cirhinliolu, 1998:61). Bu ura azgelimi lkeleri, sosyal,siyasal, kltrel ve ekonomik adan Batya baml klm, Batnn egemenlik alann geniletmesine yardmc olmutur. Berman (2006:27), Modern olmak, bizlere serven, g, coku, gelime, kendimizi ve dnyay dntrme olanaklar vaat eden; ama bir yandan da sahip olduumuz her eyi, bildiimiz her eyi, olduumuz her eyi yok etmekle tehdit eden bir ortamda bulmaktr kendimizi demektedir. Azgelimi lkelerin iinde bulunduu durum da bunun bir gstergesidir. Modern olmak, Batya g ve geni egemenlik alanlar salarken, modern olmak abas dahi azgelimi lkelere Batya bamllktan baka bir ey getirememitir. nk Bat gibi modern olmaya alan bu lkeler, Batnn getii tarihsel sreten gememitir. Bu nedenle Batnn yaad modernizmi de tam anlamyla yaamalar ok zordur. Bu lkeler gelimelerinin kaynan kendi i dinamiklerinde aramadklarndan, gerek anlamda bir modernleme yaamalar zor grnmektedir. nk onlarn modernleme abalar, bu lkeleri Batya daha da baml klmaya srklemektedir.

11

Modernizm, sadece maddi anlamda birtakm gelimelerden ibaret deil, kltrel yenileme ve gelimeyi kapsamaktadr. Bu erevede duruma kltrel adan baktmzda, Dil, deer ve bilgilenme biimleri olarak aydnlanma srecini tam olarak yaamayan toplumlar, ekonomik eitsizlik dolaymnda gndeme gelen ilikiler sadece meta ve para hareketleri olmasnn tesinde iletiim aygtlarnn da varlnda kltrel var olu biimlerinin hzla erozyona uramasna neden olmutur (Ercan, 1996:218). Modernleme abas, bu lkeler iin hem maddi hem de manevi skntlara yol amtr. Ksacas, modernleme ve onun getirileri daha ok glye fayda saladndan, gl ile zayf arasndaki farkn giderek artmasna neden olmutur. Modernizmin, Bat dnda tm dnyay etkilemesini Jameson (2004: 119) u ekilde aklar:
Btn nemli gerekliklerin kendisi kesinlikle bunu yaparlar ve daha yakndan bakldnda, kendi zel balamlarnda yerlerine bakas getiinde, birbirinin yerine geen her gerekliin, bu anlamda, bizatihi bir modernizm olduu bile sylenebilir. Her gereklik ayn zamanda tanm gerei yenidir: Ve kendi temsili iin btn bir yeni alan ele geirmeyi hedefler. Her gereklik henz temsil edilmemi olan ilhak etmek ister.(Ve modernizm a boyunca ve tesinde, dnyann eitli blgelerinde ve toplumsal btnln temsilin hala nfuz etmedii ksmlarnda hala yeni ve canl, duyulacak ve tannacak olan gerekliklerin olmasnn nedeni de budur.) Bu sadece her gerekliin, kendinden nce gelenin snrlarndan duyulan honutsuzluktan doduunu sylemek deil, ama ayn zamanda, daha temel olarak, gerekliin kendisinin genel olarak, benzersiz ayrc zellii olarak modernizme atfettiimiz, dinamik yenilii de paylatn sylemektir.

Bu durum modernizmin etkilerinin ve sonularnn tm dnyada yaylmnn kanlmazln ortaya koymaktadr. Bir baka postmodernist olan Foucaultnun modernite ve hmanizma eletirisi, toplum ile ilgili yeni perspektifleri ortaya atmas ve insann lm tezi bilgi ve iktidar ilikileri ile ilgili zmlemeleri onu postmodern dncenin belli bal kaynaklarndan biri haline getirmitir (aylan, 2006:255). O da dier postmodernistler gibi Aydnlanmac, modernist yaklama eletirel gzle bakmtr. Ancak bilgi-iktidar ilikisine, bak as ve bu konular zmlerken ileri srd

12

biyoiktidar,

kendilik

teknolojisi,

genealoji

gibi

kavramlar,

Onun

dier

postmodernistlerden ayrc noktalarn ortaya koymaktadr. Aydnlanma, modernizm, postmodernizm zerine yapmaya altmz aklamalar dnda, Foucaultnun fikirleri dorultusunda (ayn zamanda bir postyapsalc olmas nedeniyle) postyapsalcla da deinmek doru olacaktr. Postyapsalclk 1960larda Fransada yapsalcla eletirel bir bak as olarak, ortaya kan bir dnce eklidir. Yapsalc dncede, yap onu oluturan elerin tek tek ayrmndan ziyade onun tmn ifade eder. Anlaml ve nemli olan da budur. Yapsal kuram srarl bir ekilde indirgemecidir, genel prensiplerle, bir tek davrann btn karmaklklarn birletirme iddiasndadr (Waters, 2008:194). Gereklik parada deil de paralarn oluturduu btndedir. Jamesonun (2003:35) da belirttii gibi, nemli bir yapsalc olarak Saussureun ve dier yapsalclarn hemfikir olduu nokta anlamn tamamen toplumsal uylama ve kabule dayand, kendinde ve kendinden doal uygunluk tamaddr. Yapsalclk, ilk olarak dil zerine yaplan almalarla ortaya kmtr. Dilin yaps zmlenmeye allm ve yaplan bu zmleme ile anlamsal bir btnle varmann nemi kavranmtr. yle ki yapsalc kuramda, sz dizgeleri, sonunda neye dnrlerse dnsnler, anlamn temel birimleri olduklarna gre, onlarn tesine gemek ve bir snfn yeleri olarak ilev grecekleri anlamda daha soyut bir tanm kurmak mantksal olarak olanakszdr (Jameson, 2003:26). Yani doala, ze, zele inildike anlamdan uzaklalr. Bu fikir zamanla dier bilimlere uygulanmaya allm ve yaygnlk kazanmtr. Yapsalclk ile yapy oluturan eler arasndaki uyumun zorunluluuna dikkat ekilip, yapdan hareketle genel yasalara ulalmaya allmtr.

Postyapsalclk ise, yapsalc dncenin tersine temel anlay olarak, byk anlatlara ve genel yasalara ulamaya kar kmaktadr. Btnden ok parann, genelden ok zelin, uyumdan ok farklln, tekliin/tekilliin nemine vurgu yaparlar. Postyapsalclk bu adan postmodernizmle rtmektedir. Bu nedenledir ki postyapsalc dncenin nemli isimleri arasnda sayacamz dnrler, ayn

(Bu kavramlara ilerleyen blmlerde ayrntl biimde deinilecektir.)

13

zamanda postmodernizmin de nclleridir. Strauss, Lacan, Derrida, Dleuze, Lyotard, Foucault gibi. Dolaysyla, post-modernizm konusunda yazlanlarn byk ounluu postyapsalclk iin de geerlidir (Rosenau, 2004:19). Postmodernizmde olduu gibi postyapsalclk da nedensellik, zdelik, zne ve doruluk kavramlarnn eletirisi olarak karmza kmaktadr (Sarup, 2004:13). Birey iin tek bir neden, tek bir doru, zdelie dayal tek bir anlay dncesi eletirilir. Bu iki sylem arasndaki en nemli farkllk zle ilgili deil yaplan vurguyla ilgilidir: Post-modernistler kltrel eletiriye daha eilimli olduklar halde, postyapsalclar yntemi ve epistemolojik meseleleri vurgularlar (Rosenau, 2004:19). Dnceleri ve eserlerine bakldnda hem bir postmodernist hem de postyapsalc olarak nitelendirilen Foucaultnun (2001a:39) bu iki kavram iin syledikleri ilgintir: Yapsalclk olarak bilinen eyin ardndaki belli bir sorun daha ak sylersek, zne ve znenin yeniden biimlendirilii- olduunu aka gryorken, post-modern ya da post-yapsalc diye adlandrdmz insanlarn ne eit bir sorunu olduunu anlamyorum. Bu balamda unu syleyebiliriz ki, kendisini ne bir postmodernist ne de postyapsalc olarak deerlendiren Foucaultu bu sylemlerin dnrlerinden biri yapan ey modernizmin ve sylemlerinin byk bir eletirmeni olmasndan kaynaklanmaktadr. nk o kendini her hangi bir izm erevesine koymak veya postmodernist dncenin kar kt gibi, bir byk anlat kalb iinde deerlendirilmek istemez. Onun u cmleleri bu fikrini daha ak yanstmaktadr: Kendime bir kimlik bime yanls olmadm, beni yarglama ve snflandrma eylemlerinin eitliliinden baya keyif aldm dorudur. Bu kadar eitli ynlerde bunca aba harcandktan sonra bana az ok yaklak bir yer bulunmalyd. Deiik yarglarla ortaya kan insanlarn yeterliliinden aka kukulanamayacam ve onlarn dikkatsizlik ya da n yarglarna meydan okumak mmkn olmad iin de, beni her hangi bir konuma oturtmadaki baarszlklarn benden kaynaklanan bir konu olduuna inanmak zorundaym (Foucault, 2005a:281). Sonu olarak, modernizm, postmodernizm ve postyapsalclk Batnn ve dolayl olarak tm dnyann toplumsal yapsn etkileyen olgulardr.

14

Modernizm ile toplumsal/bireysel yaam zerine kurulmu bata din olmak zere tm dogma ve hegomanyalara kar bir savam iine girilmitir. Aydnlanma hareketiyle balayan bu savam, bir zgrleme hareketidir. Genel anlamda toplumun temelde ise insann ve onun aklnn zgrlemesine dayanan bir zgrleme hareketidir. Bu zgrleme hareketi tarihsel sre ierisinde toplumsal yapda meydana getirdii deiim, geliim ve bunlarn ortaya kard sorunlarla kendini gsteren bir sre olarak karmza kmaktadr. Modernizmin toplumsal yap ve birey zerindeki olumsuz sonularnn yaand bir dnemde ortaya kan postmodernizm ise, dnsel olarak postyapsalclkla paralellik gsteren, ilevsel olarak da modernizm eletirisi olarak deerlendirebileceimiz bir olgudur. Postmodernizm ile birlikte sanattan siyasete, ekonomiden bilime, modernizmin birey zerinde yaratm olduu maddi ve manevi problemlerin kayna olabilecek toplumsal yapnn tm geleri eletirilmitir. Bu dncenin nemli isimlerinden olan Foucault modernizm sylemlerinin yaratm olduu birey ve onun denetimini elinde bulunduran iktidar olgusu zerinde younlamtr. Onun bu konuda yapm olduu almalar, modernizm eletirisinin temelini oluturmaktadr. Dolaysyla bu eletirilere almamzn ilerleyen blmlerinde ayrntl bir ekilde deinilecektir.

15

2. BREY
Birey, yaad ilikilerle toplum iinde var olan, bunun yan sra toplumdan bamsz olarak kendi bana da bir varl ve zerklii olan insandr. Ancak toplumsal yaamn en temel varl olarak akladmz bu olgunun, daha derin anlamlar vardr. Birey, bilimler tarafndan farkl ekillerde deerlendirilmi ve tanmlanmtr. Mantkta tek varl gsteren bir terim iken, psikolojide insanlarn benzer yanlarn kendinde tamakla birlikte, kendine zg ayrt edici zellikleri olan tek varlk, sosyolojide ise toplumlar oluturan ve dnsel duygusal ynleri ile ilgili zellikleri toplum iinde belirlenen insanlarn her biridir. Grld gibi birey kelimesinde bir teklik ve zellik sz konusudur. Birey toplumdaki varlyla, kalabalk insan topluluunun bir paras deil, toplumu oluturan nemli bir yaptadr. Bir birey olarak insann varl, modernizm sonrasnda nem kazanmtr. Birey, modernizmle birlikte sanatta, ekonomide, siyasette toplumsal yaamn her alannda etkinliini arttrmaya balamtr. Birey olgusu, insann zgr olduu, dnebilen bir eyleyen olmas nedeniyle insann dnme srecinin asla bask altna alnamayaca varsaym stne kuruludur (Sarup, 2004:9). Bunu salayan dnsel zemin ise modernizm ile hayat bulmutur. Modernizm, sosyal yaam iindeki her insann kendi bana dnebilen ve karar verebilen bir fert, birey olmasn salamtr. Birey, modernizmin ve onun yaratm olduu gnmz bat kltrnn en nemli unsurlarndan biridir. Modernizm, toplumu eskiden farkl olarak, bir insan yn olarak deil, bireyler topluluu olarak deerlendirir. Aydnlanma ve kout liberal dncenin etkisinde evrilen ilk refah devleti syleminde halk (teba), yani bir kitle vurgusu giderek azalrken, birey nosyonu ne kmaya balar (Tekeliolu, 1999:47). Modernizm, feodal sistemdeki dini dogmalara dayal, ekonomik, siyasi ve kltrel toplum yaps altnda kleleen bireyi kurtarma vaadiyle kendine yer edinmitir. 18. yzyl insann mahkm olduu klelik durumundan kurtarma sylemi, zgrlk kavramyla toplumsal hayatta ilevsellik kazanmtr. Ekonomide zgrlk,

16

kapitalizm; siyasette zgrlk, ulus devlet; dncede zgrlk, pozitivizm ve rasyonalizm, 18. yzyl insann bireyselletiren olgular olarak karmza kmtr. Modernizmin rn olan, kapitalizm, ulus devlet, pozitivizm ve rasyonalizm olgularyla bireyselleen insan, zamanla bu olgularn egemenlik arac haline gelmitir. Wagnerin (2003:62) belirttii gibi, zerklik dncelerini egemenlik dnceleriyle balantlandran kar, denetim ve ara gibi kavramlar (notion) modernlikte hayati nemdedir. Doay, toplumsal ilikileri ya da kendi kedini bilme ve denetleme kar iin bir kimse ya da kendi kendini tanmlayan bir kolektif tarafndan zerk bir ekilde gelitirilen ve kullanlan aralar neredeyse kendi kendini hakllatrc niteliktedir. Modern koullar altnda genellikle bunlara kar kmak ok zordur. yle ki bu koullar iktidar tarafndan bireye etkin bir ekilde benimsetilmitir, egemen olann dorular bireyin dorular haline getirilmitir. Bunu salayan ey ise, kar olgusunun temellendirdii kapitalizmdir. Modernleme ve bunun dnsel dile geli biiminin tarihsel olarak ileri bir dnce, bir proje olmasna ramen; kapitalist ekonomik ileyi yani daha fazla birikim, daha fazla kr amac, bu projenin ynn deitirmitir. Bunun yerine kapitalizmin srekli retim ve srekli tketim mant, insana ramen gelime olgusunu gndeme getirmitir (Ercan, 1996:36). Modernizm tarafndan bireye sunulan ekonomik anlamdaki bu zgrlk (kapitalizm), snrsz retim ve snrsz tketim zihniyeti ile bireyi, beklenenin aksine, ekonominin bir klesi haline getirmitir. Birey, rettii ve tkettii oranda zgrdr. Snrsz retme ve snrsz tketme zgrln

kulland oranda o dzen iinde var saylmtr. nk bireyin bu eyleminin sonucunda kapitalist sistem, dolaysyla mevcut dzen ilerlik kazanarak

devamlln salayabilecektir. 18. yy insann zgrletirme misyonu tayan devlet ise, bireyi zgrletirmekten ok onu sylemsel olarak kurmaya alr (Tekeliolu, 1999:49). Yani devlet bireyi, kendi istedii ekilde biimlendirmeye alr. Modern dzenin bir aygt olarak ulus devletin esas ilevi budur. modernite dncesinin oluturduu devlet, nfusu eitli kategorilerde gzlemleyen, nfusu en alt birimine, yani bireye kadar tanmlamak isteyen bir yapdr. Feodalitenin kral-teb ilikisi,

17

yerini modernitenin devlet-yurtta ya da toplum-birey ilikisine terk eder (Tekeliolu, 1999:48). Yaplan kategoriletirme, devletin topluma daha kolay ekil vermesini salamtr. Feodal dnemdeki kral-teb ilikisinden fark, tebnn yani toplumun, kendini devlet karsnda zgrce hareket edebilen bireyler topluluu olarak grmesidir. Bu durum ise ynetme iine kolaylatrc bir etki salamtr. yle ki, kendini zgr sanan birey, devletin egemenliini ve onun dzenin devam adna, uygulad yaptrmlar (gerekli grdnde g kullanma yetkisini) meru grmektedir. Baumann (2000:73) da belirttii gibi, Birey olmak ille de zgr olmak demek deildir. Ge-modern ya da postmodern toplumda sunulan, hatta bu toplumda en yaygn olan bireysellik biimi zellemi bireysellik- znde zgrlksz anlamna gelir. Modernizmin dnsel ynn oluturan, pozitivizm ve rasyonalizm olgular ise, insana saf akla ve onun alglayabildii somut gereklie dayal bir dnce eklini sunarak, zgrlk vaat etmitir. Bu sayede insann bir birey olarak varln olanakl klmtr. Birey kendi akln kullanarak genel bilgi ve kuralara ulaabilir. Akla uygun olan gerek olan, gerek de akla uygun olandr. Ancak bu kat rasyonalite ve pozitivist dnce, aratran, merak eden ve sorgulayan akln zamanla arasal akla dnmesine yol amtr. Toplumun artan rasyonalizasyonu, bu rasyonalizasyon ile insan akl arasndaki eliki, akl ile zgrlk arasnda olaca sanlan uyumun gereklemeyii; sonunda rasyonellii olan fakat kiisel akl ve dnce yetenei olmayan, gitgide daha ok kendi kendini rasyonalize eden, fakat ayn anda gitgide daha ok huzursuzlaan bir insan yaratmtr. amzn zgrlk sorununun da, en iyi biimde, bu insan tipinin zellikleri ve koullar asndan ifade edilecei aktr (Mills, 2000:277-278). Kendini bir dnce zgrl deryasnda bilen birey, aslnda istediini deil de ondan isteneni dnmeye balamtr artk. Rasyonalizm ve pozitivizm erevesi iinde, mevcut dzenin devamna hizmet edecek bilgiler retmesi kouluyla birey dnebilir ve zgrdr. Modern toplum bu tip bireyler yaratmtr. Sylemlerin varl, ona hizmet edecek bireylerin varl ile mmkndr. Bu adan kiilerin beyinlerine, onlarn tekilliklerine gereksinme vardr. yleyse bir kez daha, dorudan toplumsal, toplumsallatrlm bu bireyi idare edebilmek iin

18

mekanizmalar icat etmek gerekir: ktidar asndan, bir yandan, nfuslarn (henz ona hizmet ettii iin) ynetimini, te yandan deer rettii iin tekillii e zamanl olarak bir arada tutmak gerekli hale gelir (Revel, 2006:49). Yani bireysellik insann tekilliiyle ilgili olmasnn yan sra, ok kompleks ve tm toplumu ilgilendiren bir olgudur. nsann bireyselletirilmesi toplumun zmlenip, ayrtrlmas anlamna gelir. Bu anlamda kalabalk insan topluluklarn idare etmek daha da kolaylar. Bireyselletirme ile insan ne yceletirilmitir, ne de yok edilmitir. Sadece iktidarn istedii biimde ekillendirilmitir. Bir anlamda bireyselliklerin zde seriler halinde datlmas sz konusudur: Burada seri, bireyi yapayl iinde kurulmu olduu iin, retilmi olduu iin- onayan ve kiiden bireye o geite hl kiisel, znel direniten arta kalabilecek olan silen eydir. Bireyin zerinde serinin kurulmasyla, birey asla seri iinde erimez; serinin iinde eriyen, iktidarn kskac altnda hal direnen kiinin olas kalntsdr yalnzca (Revel, 2005:143). Grld gibi bireyi, ortaya kt toplum iinde, hem ekonomik, hem siyasi hem de dnsel anlamda evreleyen pek ok unsur vardr. Ona hizmet etmek ve onun toplumsal yaamdaki etkinliini artrmak amacyla ilev grmesi gereken bu unsurlar, zamanla baka bir amaca hizmet eder hale gelmitir. Bu ama ise bireyi zgrletirmek yerine mevcut dzenin bir paras haline getirmitir. Beni merkeze koyan felsefe bireyin toplumsal alandaki tutsakln bir veri olarak almaktadr. nk ben aile bata olmak zere toplumsal yaplar tarafndan biimlendirilmektedir. Tm bilimsel ve kltrel etkinlik de bu biimlendirme ilemini kanlmaz grerek merulatrmaktadr. amzdaki bilimsel ve kltrel etkinlikler ar bir biimde kurumlam, hiyerariklemi merkezler tarafndan gerekletirilmektedir. Bu kurumlarn hepsi bilgi, bilim, kltr ad altnda bireylerin yaratc etkinliklerini ldrmekte, onlar bir iktidar ilikisinin iine sokmaktadr (Yakupolu, 1999:72). Bir anlamda bireyler eyletirilmektedir. Toplumsal yaamn temel birimi olarak birey, gnmzde modernizm sylemleri ile ekillendirilmi bireydir. Ulus devlet, kapitalizm ve rasyonalizm toplumsal yaamda nce insann dogmatik dncenin etkisinden kurtulmasn, ekonomik sosyal ve dnsel anlamda zgrlemesini salamtr. Ancak tarihsel sre ierisinde, insana salad bu kazanmlar ekil deitirmi, insan

19

zgrletirme ve bireyselletirme ilevinin tesinde bireyeyletirme ilevi grr hale gelmitir. Kapitalizm ekonomik adan, rasyonalizm dnsel adan, ulus devlet ise siyasal adan bireyi eyletirme/nesneletirme ilevi grmtr. Birey yine ortaadaki gibi, dnme ve eyleme zgrl elinden alnan bir varlk olarak toplumdaki yerini almtr.

20

3. FOUCAULTDA BREY
Aratrmamzn erevesini oluturan Foucaultcu dnceye gre, birey olgusuna baktmzda, modernizmin yaratm olduu birey akla gelmektedir. Foucaultya (2001b:443) gre modernizm, grnler dzeyinde, hi kukusuz insan kendi organizmasnn iinde, kafasnn kabuu iinde, organlarnn donanm iinde ve fizyolojisinin btn sinir dokusu iinde var olmaya koyulduunda balamaktadr; modernlik, insann ilkesi ona egemen olan ve rn elinden kaan bir almann kalbinde var olduunda balamaktadr; modernlik, insan dncesinin, kendinden ok daha eski olduu iin, onun sznde hayat bulmasna ramen anlamlarna egemen olamad bir dilin kvrmlarnn arasna yerletirildiinde balamtr. Bu nedenle modernizm bireyin hem bedenine hem ruhuna, yani tm benliine nfuz ederek ortaya kan, onu tm varlyla ele geiren bir olgudur. Modern insann, birey olma srecini sorun edinen Foucaultcu gre gre birey, aslnda iktidar tarafndan yaratlm bir olgudur. Bu nedenle bireyi aklayabilmek iin, onu evreleyen iktidar olgusunu zmlemek gerekir. yle ki Foucault (2005a:57,58), hedefim, iktidar fenomenini analiz etmek olmad gibi, byle bir analizin temellerini atmak da deildi. Tam tersine amacm insanlarn, bizim kltrmzde, zneye dntrlme kiplerinin bir tarihini oluturmakt demitir. Ancak insan birey olmaya gtren nedeni aklamadan insann bireyselleme srecini aklamak da olanaksz ve anlamsz olacaktr. Foucault iin birey, iktidarn hem retildii hem de uygulama alan bulduu yerdir. Bu nedenle birey olgusu, ister istemez Foucaultu iktidar olgusunu zmlemeye gtrm ve onun almalarnn temelini oluturmutur. Birey ve iktidar olgularnn bu i ie olu durumu, birey olgusundan bahsederken iktidar olgusuna, ilerleyen blmlerde ise, iktidar olgusundan bahsederken birey olgusuna gndermelerde bulunmamza yol aacaktr. On sekizinci yzyln ya da on sekizinci yzyln bir blmnn byk vaadi veya byk umudunun, dnya zerinde teknik hkimiyet kurma kapasitesi ile bireylerin birbiriyle ilikili olarak zgrlklerindeki e zamanl ve orantl bymesi olduunu biliyoruz (Foucault, 2005a:190) diyen Foucault bir anlamda, ekonomide kapitalizm, siyasette ulus devlet, dncede ise pozitivizm ve rasyonalizm olgularnn modernizm ile hayat bularak, yaratt bireyi zmlemitir.

21

Sanayi devriminden sonra 18. yzyln hakim ekonomik anlay olan kapitalizm, modern bireye ekonomik anlamda snrsz zgrlkler salamtr. Kapitalizmin, bireye sunmu olduu zel mlkiyet, serbest rekabet ve en yksek kr anlay, zamanla bireyin bu ekonomik sistemin salad szde zgrlkler alanna hapsolmasna yol amtr. Gnmzde insanlar artk sefalet tarafndan deil, tketim tarafndan kuatlmtr. On dokuzuncu yzylda olduu gibi, bir baka biimde de olsa, insanlar kendilerini gn boyu almaya, fazla mesai yapmaya, ie bal kalmaya zorlayan (bir ev, mobilya satn almlarsa) bir bor sistemi iine srekli kapatlmlardr (Foucault, 2005b:126). Feodal yapnn zlmesi ve Sanayi devrimiyle ortaya kan kapitalist ekonomik sistem, yeni bir siyasi sistemi de beraberinde getirmitir. Bu yeni siyasi yaplanma ise, heterojen yapdaki (ok uluslu) imparatorluklarn yerini alan ulus devlettir. Modern dnemin bu siyasi yaplanmas, toplumsal dzeni salamaya ve birey egemenliine sahip olmaya kapitalist ekonomik sistemin varlyla daha da muktedir olmutur. Foucaulta gre (2005a:66). Modern devleti bireylerin stnde, onlarn ne olduunu hatta varlklarn grmezden gelerek gelimi bir ey olarak deil; tam tersine bireylerin tek bir koulla dahil edilebilecei bu bireysellie yeni bir biim verilmesi ve bir dizi ok spesifik rntye tabi klnmas kouluyla ok gelikin bir yap olarak grmeliyiz. yle ki modern devlet, modernizm ncesi devlet yaplarnda olduu gibi insann stnde kat bir hkimiyet kurmaktan uzak, demokratik, laik, zgrlk bir zellik tar. Ancak bu zellikler, devletin birey zerinde kurduu hkimiyeti azaltmamtr. Aksine bu egemenlii, gizilletirerek daha sistemli ve yaygn hale getirmitir. Modern devletin sistemli ve yaygn bir gce sahip olmasnn en nemli kaynaklar da gelien bilim ve teknoloji olmutur. nk bilim ve teknoloji bireyin yaamnn her alanna girmi ve vazgeilmez bir paras haline gelmitir. Aydnlanmann grevlerinden birisi, akln siyasi glerini oaltmakt. Ancak on dokuzuncu yzyln insanlar, ok gemeden akl bizim toplumlarmzda ok mu glendi, diye sormaya baladlar. Rasyonelleme eilimli bir toplum ile bireye ve bireyin zgrlklerine, btn canl trlerine ve onlarn hayatta kalmalarna

22

ynelik bir takm tehditler arasnda var olduundan kukulandklar bir ilikiden kayg duymaya baladlar (Foucault, 2005a:26) diyen Foucault burada zerinde durulmas gereken nokta olarak, akln toplumsal yaamdaki glenme derecesini deil, glenme nedenini grr. Bunun nedeni de modern devletin iktidarn artrma abasna dayandrr. Rasyonel dnce toplumsal hayata ne kadar yerleirse, modern devletin en nemli dayana olan bilim de (zellikle insan bilimleri) o kadar etkin hale gelir. Bu sayede modern devlet meruluunu glendirmi olur. Modernizm bireyi evresiyle birlikte yeniden yaplandrmtr. Kendimizi tarihsel olarak belli bir lde Aydnlanma tarafndan belirlenmi varlklar olarak analiz etmeye almamz gerekir. Bu tr bir analizin iinde elden geldiince kesin veriler temelindeki bir dizi tarihsel aratrma yer alacak ve bu aratrmalar gemie dnk olarak Aydnlanmada rastlanabilecek olan ve her koulda muhafaza edilmesi gereken rasyonalitenin temel ekirdeine ynelmeye geecektir. Bu aratrmalarn ynelecei yer zorunluluun fiili snrlar, yani kendimizin zerk zneler olarak olumas asndan vazgeilmez olmayan ya da artk vazgeilmez saylmayan noktalardr (Foucault, 2005a:185). Burada asl olan, Aydnlanmann/modernitenin belirledii, izin verdii oranda bireyin zgrlemesi konusudur. Peki modern dzen bireye ne iin, neye gre ve ne lde zgrlk tanmaktadr? Birey, modern dzenin olmazsa olmazdr. Bu nedenle bu dzenin ayakta kalabilmesi ve devamlln koruyabilmesi iin, bireyi istedii gibi kullanabilmesi gerekir. Bunun yolu bireyin kendini zgr hissetmesinden geer. Birey eer kararlarn bir d gcn etkisi altnda deil de kendi isteiyle verdiini dnrse, kendini zgr hissedebilir. ktidar tarafndan bireye tannan snrl (iktidarn snrlarn zorlamayan) zgrlk de bireyin kendini zgr hissetmesine yetebilir. Modernizmin, toplumsal yaamn demokratiklemesi asndan gerekli grd ancak toplumsal yaamda yeterince uygulama alan bulamayan (ya da buldurulmayan) insan haklar, eitlik, zgrlk, laiklik gibi sylemler bu duruma rnek olarak gsterilebilir. ktidarn bireye tand zgrln snrl oluunun nedeni, iktidarn bireyin zgrln koruma yetkisini elinde bulundurmasndan ve gerektiinde bunu korumak iin g kullanabilme yetisinden kaynaklanmaktadr.

23

Foucault, (2005a:184) Ben, bir yandan, ayn zamanda insann imdiyle ilikisini, insann tarihsel olu kipini ve kendini zerk bir zne olarak kurmay sorunsallatran felsefi bir sorgulamann Aydnlanmada kk saln vurgulamaya alrken, br yandan da bizi Aydnlanmaya balayabilecek olan ban doktriner unsurlara sadakat deil, tam tersine, bir tutumun, yani, tarihsel varlmzn aralksz bir eletirisi eklinde nitelendirilebilecek olan felsefi bir ethosun srekli olarak canl tutulmas olduunu vurgulamaya alyorum der. Aydnlanmann bu sreklilik ve canllk hali tesadfilikten uzak bir durumdur. Bu durumun kaynan yine Aydnlanmann bireyi zgrletirme syleminde aramak gerekir. Birey kendini zgr klacak sylemlerin etkisindedir. Bu sylemlerin varlnn birey tarafndan korunmas bireyi zgr klacaktr. Aslnda birey bu ekilde, farknda olmadan bu sylemlerin klesi haline gelmitir. Focault (2006a:206) iin, nsan, yaamn kendini gsterdii ilk ve en keskin biim deildir. Bilginin hizmetine ancak, kesin bir karara vardran enstrmanlar, dilin belli bir kullanm ve lmn kolay olmayan kavramsallatrmas olan, uzun bir mekansallatrma hareketinin sonunda sunulmutur. Bu modernizmle

gereklemitir. nsan varlyla, patolojisiyle ve lmyle ancak modernizm sonrasnda bir birey olarak kendini bulabilmitir. Foucault, tam anlamyla modernizm sonras ortaya kan ve insan bireyselletiren nesneletirme kipinden sz eder. Bunlar: kendilerine bilim stats kazandrmaya alan aratrma kipleri, znenin blc pratikler diye adlandracam pratiklerde

nesneletirilmesi, Son olarak, bir insann kendini zneye dntrme biimini (Foucault, 2005a:58) iermektedir. Birey olgusunun oluumunu daha iyi

aklayabilmek iin, imdi Foucaultnun bu nesneletirme kipleri zerinde durmak gerekmektedir. Onun kendilerine bilim stats kazandrmaya alan aratrma kipleri diye adlandrd ey, modernizm sonras, pozitivist ve rasyonalist anlayla ortaya kan bilimlerdir. Bu anlamda rnein, filoloji, konuan bireyi; psikoloji, dnen bireyi; biyoloji, yaayan bireyi nesneletirme ilevi grmtr. nsan merkeze alan bu bilimlerin amac, insan bilgisi sayesinde insann yabanclamalarndan

kurtulmasna, hakim olmad tm belirlenimlerden kurtulmasna, kendisi hakknda

24

sahip olduu bu bilgi sayesinde yeniden ya da ilk kez kendisinin efendisi ve sahibi olmasna abalamak. Baka bir deyile insann kendi zgrlnn ve kendi var oluunun znesi olmas iin insan bir bilgi nesnesi haline getiriliyordu (Foucault, 2004a:106). Bylelikle birey, bu bilimlerin gelimesi ve bireyi kefiyle, daha ok ayrm, paralanm, zmlenmi ve anlamn yitirir hale gelmitir. Foucault (2004a:107) bu durumu yle ifade eder: insan derinliklerine doru inildike buhar olup uuyordu. Uzaa gidildike insana daha az rastlanyordu. nsan bilimleri tarafndan hmanistik bir anlayla merkeze alnan, yaad, toplumsal, bireysel sorunlar ortadan kaldrlmaya, yapsal ve dnsel harikalar ortaya karlmaya allan birey, zmlendike iktidar tarafndan daha kolay hkmedilebilen bir varlk haline gelmitir. Blc pratikler olarak nitelendirdii ey de, bireyin toplum iinde snflandrlmas ve kimi bireylerin toplumdan dlanmasn kapsamaktadr. Bu snflama ve dlama biimi, normal-anormal, akll- deli, hasta-salkl, kt-iyi, sulu-susuz gibi ifadelerle kendini gsterip; hapishane, hastane, okul, iyerleri gibi mekanlarla ilerlik kazanmaktadr. Foucault (2005b:126), Disiplinleriyle hastaneler, tmarhaneler, kszler yurdu, okullar, eitim evleri, fabrikalar, atlyeler ve nihayet hapishaneler; btn bunlar on dokuzuncu yzyln banda yerletirilmi ve hi kukusuz sanayi toplumunun ya da kapitalist toplumun ileyi koullarndan biri olmu olan iktidarn bir tr byk toplumsal biiminin parasdr. nsann vcudunu, varln ve zamann igcne dntrmesi ve onu kapitalizmin iletmek istedii retim aygtnn hizmetine sokmas iin btn bir zorlama aygt gerekli oldu; ve bana yle geliyor ki, insan kre ve okuldan alp kladan geirerek, hapishane veya akl hastanesiyle tehdit ederek ya fabrikaya gidersin, ya da hapishaneye veya tmarhaneye dersin!-sonunda dknler evine gtren btn bu zorlamalar ayn iktidar sisteminden kaynaklanyor der. ktidar, blc pratikler sayesinde, hem toplumsal bir kategorizasyon yaparak ynetim iini kolaylatrm hem de kendi stnln bireylere kabul ettirmi olur. Yani iktidar, bakalarnn dsall iinde Bakann farkn temsil etmektedir (Foucault, 2006b:278). Son olarak da insann kendini zneye dntrme biimi eklinde adlandrd ey ise, bireyin kendi vcudunu bir meta olarak grp, nasl olup da

25

kendini bir cinsellik gesi haline dntrd konusudur. nsan bedeninin bir cinsellik gesi olarak kullanlmaya balamas, o bedenin artk siyasi bir ilevinin olmasndan kaynaklamaktadr. Toplumlar disipline etmenin yollarndan biri ve en nemli olan, onu oluturan bireylerin bedenine hkmetmekten geer. ktidar, bireyin bedenini istedii gibi eitip ve kendi kar dorultusunda ynlendirebildii lde gl olabilir. Cinsellik, kck gzetimlere, her an var olabilen denetimlere, ar derecede titizlikle gerekletirilmi mekan uyarlamalarna, belirsiz tbbi ya da psikolojik muayenelere, beden zerinde yaratlan gerek bir mikro-iktidara yol aar; ama ayn zamanda kitlesel nlemlere, istatistik varsaymlara, toplumsal bnyenin tmn ya da btn iindeki gruplar ilgilendiren mdahalelere de olanak verir. Cinsellik ayn anda hem bedenin yaamna, hem de insan trnn yaamna giri yolu oluturur. Ondan, hem disiplinlerin matrisi hem de dzenlemelerin ilkesi olarak yaralanlr (Foucault, 2003a: 107). Bu adan deerlendirdiimizde insan bedenin bir cinsellik esi olarak neden ve nasl egemen g tarafndan kullanldn daha iyi anlayabiliriz. Bireylerin cinsellik eilimleri toplum nfusunun nitelik ve nicelii zerinde byk rol oynar. Bunun da iktidar tarafndan kullanm, mevcut dzenin kontrol altnda tutulmasn kolaylatrr. rnein, ilk nfus saymlarnn, askerlik ve vergilendirme amal yapldn gz nne alrsak ve nfusun bir toplumdaki insanlarn, ya, cinsiyet, eitim durumu ve daha birok zelliini yansttn dnrsek aslnda nfusun bir tr toplumsal zmleme iin ok iyi bir ara olduunu grebiliriz. Bu ekilde yaplacak toplumsal zmleme ile, bireylerin retim ve tketim alkanlklarndan tutun da siyasal grleri ve daha bir ok tercihleri yeniden yaplandrlp ynlendirilebilir. Belki de bu nedenle cinselliin, siyasal ilemlerin, iktisadi mdahalelerin (remeyi zendirici ya da kstlayc davranlar yoluyla), ahlkl ya da sorumlu klma amacyla giriilen ideolojik kampanyalarn temasna dnt de grlr (Foucault, 2003a:107). Birey, artk bedeniyle vardr ve deerlidir. nk Foucaultnun da belirttii gibi, iktidar bireyin bedeni zerinde kurulur. Kesin olan ey, iktidar alarnn gnmzde salktan ve bedenden geiyor olmasdr. Eskiden, bu ruhtan

26

geiyordu. imdi de bedenden (Foucault, 2003b:134). Ksacas bireyin iktidar asndan deeri onun bedenine olan ihtiyacnn bir sonucudur. Sonu olarak birey olgusu Foucaultnun iktidar zmlemesinin temelini oluturur. Foucault da birey, hem iktidar tarafndan kurgulanan hem de iktidarn zerine kurulduu bir eydir. Foucault, gnmz modern bireyinin nasl kurgulanp nesneletirildii dncesi zerinde younlamtr. O modern bireyin, modernizm sonras ortaya kan modern iktidarn basks altnda ekillenen ve nesneletirilen bir varlk olduunu dnmektedir. Modern iktidarn bireyi nesneletirirken kulland aralar ise, bizim de bireyi evreleyen g olarak nitelediimiz: ekonomi, bilim ve siyasettir.

27

4. BREY EVRELEYEN G
Ekonomi, bilim, sanat, siyaset, din, hukuk gibi olgular bireyin de iinde bulunduu toplumsal yaamn vazgeilmez unsurlardr. Birey, toplumsal yaamn iinde barndrd bu olgularla i iedir. Bu adan, toplumsal yaam, bireyin hem iinde bulunduu hem de varlyla onu var ettii bir gerekliktir. Bireyi evreleyen unsur olarak zellikle ekonomi, bilim ve siyaseti almamzn nedeni, bunlarn gnmz modern toplumundaki bireyi ekillendiren temel olgular olmasndan kaynaklanmaktadr. 4.1. EKONOM nsan, ihtiyalar olan ve bu ihtiyalarnn karlanmas orannda yaamn devam ettirebilen bir canldr. Aslnda dier canllarn da tad bu zelliklerin dnda, insana has bir ey vardr. O da insann, ihtiyalar karland lde, elde ettiinin hep biraz daha iyisini ve fazlasn istemesidir (veya ister hale getirilmesidir). Ekonomi bilimi de bu temelde ortaya kmtr. Ekonomi bilimi, snrl kaynaklarla snrsz gereksinmelerini karlama sorunu ile kar karya olan bir kiinin ya da toplumun, tatmin dzeyini en yksee eritirmesinin yolunu arar (Dinler,1997:6). Bu balamda ekonomi, insanlarn tketim ve retim faaliyetlerini en iyi nasl yrtmeleri gerektii konusunu ele alan bir bilimdir. nsan retmeye ve tketmeye balad andan itibaren ekonomi yapmaya balamtr. Yani ekonomi, insanlk tarihi kadar eskidir. Ancak ekonominin bir bilim olarak ortaya k, Avrupada sanayi devrimi sonras retimin hzla artmas ve retim-tketim ilikilerinin karmaklamas ile olur. O dneme kadar ekonomi, el emeine dayal kk ticari iletmelerden ve tarma dayal retimden ibaretti. Corafi keifler, feodalizmin yklmas, sermaye birikiminin artmas, bilim ve teknolojide byk gelimelerin yaanmas, ekonomide yeni bir dneme girilmesine yol amtr. Temelleri esasen 16. yzyla kadar dayanan ve 18. yzylla patlak veren sanayi devrimi, bu yeni ekonomik dnemin miladn oluturur.

28

Modernizm sonras, bilim ve teknolojinin gelimesi, ekonomik alanda da kkl deiimlere yol amtr. retimde el emeinin yerini makineler almaya balamtr. retimde makineleme, retim miktarnda artmayla birlikte, insan hayatn kolaylatrc ve yaam kalitesini arttrc bir etki yaratmtr. Bu ekonomik koullar, retim ve tketim ilikilerini dzenleyen yeni bir ekonomik sistemin ortaya kmasna yol amtr. Ortaya kan bu yeni ekonomik sistemin ad ise kapitalizmdir. leri dzeyde teknik gelime ve sermaye birikimine bal olarak ortaya kan kapitalizm, zel giriim ve piyasa serbestliine dayanan bir ekonomik sistemdir. Kapitalist dzenin esas, toplumda kendi karlarn en yksek dzeye karacak biimde hareket eden bireylerin ve firmalarn aldklar kararlarla, toplum yararnn da en yksek dzeye kacadr. Bu nedenle, bu karar birimlerini tercihlerinde serbest brakmak gerekir (Dinler, 1997:33). Bireylere ekonomik alanda snrsz zgrlk ve serbest rekabet frsat veren bu yeni sistem ksa zamanda ilevsellik kazanm ve uygulama alann geniletme imkn bulmutur. Kapitalist ekonomi anlaynn toplumsal yaama ksa zamanda nfuz etmesinin temelinde ok sistemli bir ileyiinin olmas vardr. XIII. yzylda ekonomik belirlenmenin ileyii bilinmekteydi: parann nasl kaaca veya akaca, fiyatlarn ykselip decei, retimin artaca, sabit kalaca veya azalaca aklanmaktayd; fakat btn bu hareketler, deerlerin birbirini temsil edebildikleri bir tablo meknndan hareketle tanmlanmaktaydlar; fiyatlar, temsil eden unsurlar temsil edilen unsurlardan daha hzl arttklarnda ykseliyorlard; retim, temsil unsurlar temsil edilecek eylere nazaran azaldklarnda dyordu vb (Foucault, 2001b:358). Kapitalist sistemle, Avrupada byk bir zenginleme gereklemitir. Ancak bu zenginleme daha ok kapital sahibinin lehine olmutur. Yani zengin daha ok zenginlemi, geimini iverenin (kapital sahibinin) belirledii cretle salamak zorunda kalan ii (emek sahibi) ise fakirlemitir. Kapitalist ekonomi ile kapital (sermaye) sahibinin zerinde kazan salad iki unsur gze arpar. Bunlardan birincisi doa, ikincisi ise insan emeidir. Kapital

29

sahibi, snrsz retim salamak amacyla doay, en yksek kr elde etmek amacyla da insan emeini kullanmtr. Bu ekilde, kapitalizmin bireye vaat ettii snrsz zgrl, birey yerine, doa ve insan emei zerinde, kapital sahibi kullanmaya balamtr. Kapitalist modernleme srecinin genilemeci/yaylmc bir zellii vardr. Kapitalist modernleme sreci ile koskocaman srekli reten bir makine haline gelen kapitalizm, hem bu makinenin daha fazla retimi iin artan oranda girdi/hammadde ihtiyacn arttrm, hem de retilen mallarn sat zorunluluu bu toplumlarn dier toplumlarla ilikiye girmelerinde nemli belirleyiciler olmulardr (Ercan, 1996:51). Bu durum kapitalizmin sadece ortaya kt yer olan Avrupa ile snrl kalmayp, dier toplumlara da ksa zamanda yaylmasn salamtr. Ortaya kt toplum ierisinde, birey zerinde bir iktidar oluumunu salayan kapitalizm, toplumlar arasnda yayld zaman da toplumlarn birbiri zerinde iktidarna yol amtr. Kapitalizmin egemenlik alann geniletme sreci gstermitir ki ekonomik alandaki snrsz zgrlk aslnda bireyin zgrlne daha fazla snrlar koymutur. Kapitalist sistem zamanla bireyin yaamnn her alann igal etmi onu bir tketim unsuru ve meta olarak grmeye balamtr. Kapitalizmde temel ama krdr. Bu nedenle retim de kra gre dzenlenir. Bu balamda bireyin tm ihtiyalar sermaye sahibinin kr kayna olarak grlmtr. yle ki, Kapitalizmin temelindeki bu kr anlay, kapital sahibi iin snrsz rekabet anlayn da beraberinde getirmi, daha ok kr amac daha ok rekabet anlayn dourmutur. Bu da emei ile reten, paras ile tketen bireyin, kapital sahibi tarafndan daha ok smrlmesine yol amtr. Ekonomi, tabi olarak insan ihtiyalaryla paralel bir ekilde, toplumsal yaamda yer almtr. Ancak bireyi ve onu iinde yaad doal ortam hibir dnemde bu kadar kullanr deyim yerindeyse smrr hale gelmemitir. nsanlk doaya hkmettike, insan teki insanlara ya da kendi lanetine kle oluyor. Bilimin ar bile, etraf cehaletin karanlyla kaplanmadka parlayamaz gibi grnyor. Tm icatlarmz ve ilerlememiz, sonuta sanki maddi glere zihinsel bir g balayp insan hayatn maddi bir gce eviriyor (Berman, 2006:33).

30

Kapitalizmin yaratm olduu Endstriyel-teknolojik uygarlkta, zgrlk yitimine son vermenin gerek imkn bilim ve teknolojinin retici glere dnmesiyle ve hazr emein alma srecinden dlanmasyla salanr. Emek bundan sonra birey tarafndan belirli bir grevi baarmak iin organik enerjinin ac verici abas olarak deneyimlenmez. alma sreci kiisel olmaktan kar ve gittike kolektif insan emeinin dayanmasna ve rgtlenmesine dayal hale gelir (Benhabib, 2006:93). Bu durum da bireyi kapitalist ekonomi yararna ileyen bir makinenin paras haline getirir. Yani bu sistem iin birey, tek bana bir anlam ifade etmez, ama onsuz da olmaz. Birey artk, maddi olarak deer tamaktadr. Ancak manevi olarak bir deer yitimi ile kar karyadr. Bu ekilde birey varlnn anlamn yitirmi bir canl haline gelir. Hem kendisine hem de evresine yabanclamaya balar. Toplum artk bu tip bireylerle doludur. Endstriyelteknolojik dnyann yaratt tek-boyutlu toplum onun araclyla aa kt ve var olduu ontolojik ufku yok eder (Benhabib, 2006:93) hale gelmitir. Kapitalist ekonomik sistem ile birlikte bir tketim toplumu oluturulmutur. retici zaten bellidir: kapital sahibi. Tketici ise bu durumda birey olmak zorundadr. Bu ekilde birey eitli yntemlerle (iletiim aralar kullanlp reklam yaplarak veya moda gibi sylemler retilerek) srekli tketime ynlendirilmitir. Ynlendirmenin amac, kapital sahibi asndan bu sistemin srekliliini salamaktr. Birey artk bu sitemin zerinde ynlendirme yapabildii yani egemenlik kurduu bir edir. yle ki, on sekizinci yzyln iktisadi dnmleri, iktidar etkilerini giderek daha incelikli kanallarla bireylere, onlarn bedenlerine, tavrlarna, tm gndelik edimlerine varncaya dek dolama sokmay gerekli klmt. Bylece iktidarn, ynetilecek insan saysnn okluuna ramen, sanki tek bir insan zerinde uygulanyormu gibi etkili olmas istenmiti (Foucault, 2003b:91). Bunu gerekletirmeye yardmc olacak temel unsur ise bilgidir. Kapitalist

modernlemenin toplumu disipline edici maddi gleri, yani yaanan ontolojik temel kendisi iin gerekli bir bilgi biimini de rgtlemi ve disipline etmitir (Ercan, 1996:51). Bu nedenle bu bilgi biiminin bireyi nasl evrelediine bakmak kapitalizmin ilerliini aklamamz kolaylatracaktr.

31

4.2.BLM Akl gcne ve dnme yeteneine sahip tek canl olarak insan, ilk alardan gnmze kadar srekli bir bilme istenci ile doludur. nsann bu istenci, evresini anlama abasndan ve merakndan kaynaklanr. nsann evresini anlama abas doa ile balamtr ki bu aslnda onun doayla mcadelesiyle i iedir. nk insann var oluu doann iinde gerekleir ve varlnn devam da doadaki zorluklarla mcadelesi ile salanabilir. nsann doada kar karya kald zorluklar, onu bazen korku bazen merak iinde brakmtr. Doaya kar ayakta kalma abas zamanla insan korkularn yenmeye ve merakn gidermeye yneltmitir. Bylece insan doaya kar yaad korkuyu yenmenin ve merak gidermenin tek yolunun onu yapan sebepleri bilmek ve ona egemen olmak olduunu anlamtr. te insann doaya kar girmi olduu, ona egemen olmak amacyla balayan mcadelesi ve bu mcadelenin oluturduu bilgi birikimi, bilimin ortaya kmasn salamtr. lk bata felsefenin bir alt alan olarak insann dnce tarihinde yer edinen, astronomi, fizik, kimya, matematik gibi bilgi alanlar, zamanla felsefeden ayrlm, sistematik bilgi btn haline gelerek, gnmzdeki bilim statsn kazanmtr. Bilimlerin sistematik bilgi btn olarak nitelendirilii modernizm sonras, rasyonalist dnce ile kendini gsterir. Bilimsel bilginin ancak ve ancak insan akl ile deney ve gzleme dayandrlarak elde edilen bilgi olacan savunan rasyonalizm, bu anlamda pozitif bilim anlayn getirmitir. Modernizm sonras 18. yzyl, insann pozitif bilimlerle, doaya egemen olma konusunda byk ilerleme kat ettii bir dnemdir. Bilimsel ve teknolojik gelimeler araclyla insan hayat gittike daha ok kolaylamtr. Bu durum bilim ve teknolojinin hayatn her alanna girmesini salamtr. Modernizmin, insan akln merkeze alan, rasyonalizm ve pozitif bilim anlay bu sayede, insan hem ortaa felsefesinin dogmatik dncelerinden kurtarp zgr klm, hem de doayla olan mcadelesinde stn hale getirmitir. yle ki, Geleneksel toplumda genellikle yala ve tecrbeyle elde edilen ve snrl olan bilgi modern toplumda yerini teknolojinin etkinlilii, bilginin yaygnl ve seri

32

retimin yapld bir srece brakmtr. (Aslan ve Ylmaz, 2001:95). Bilim ve teknolojinin insan hayatn kolaylatrc etkisinin gittike artmas, onu insan hayatnn ayrlmaz bir paras haline getirmitir. Ancak onun, toplumsal yaamda, iyerinde, evde yani insann olduu her yerdeki varl, olumlu etkilerinin yan sra baz olumsuz etkilere de yol amtr. Bunlardan ilki, doann snrsz kullanm bunun da doaya zarar vermesidir. nsann iinde yaad doann zarar grmesi, insanda baz fiziksel ve ruhsal sorunlarn ortaya kmasna yol amtr. kincisi ise, insan zamanla kendine baml hale getirmesi, onsuz hibir ey yapamaz bir duruma drmesidir. Bu durum, kendi akl ile rettii eyin esiri olan bir insan tipi yaratmtr. Modernizm ile birlikte insan zgr bireyler haline getirme dncesi, yeni bir boyut kazanmtr. Bu durumu Mills (2000:280), Bireyin ycelii ideasnn gnmzde ok su gtrr bir duruma gelmi olmasnn alacak hibir yan kalmamtr. nsann Modern adan yaadmz dneme geile yaad psikolojik deiimin ne denli byk bir deiim olduunu belki de bilmiyor, anlamyoruz. Ama nmzdeki sorunu, sormamz gerektii biimiyle sormak zorundayz: Gnmz insanlar arasnda, ykselecek ve hatta toplumda baat konuma geecek olanlar Mutlu Robot denen tipler mi olacaktr? diyerek aklamtr. nsan aslnda, dnen deil de sadece kendi adna dnleni yapan birey haline gelmitir. Artk insann karsnda yeni bir mcadele olgusu vardr. O da modernizm sonras ortaya kan insan tipidir. nsanda meydana gelen sorunlar, bylece bilimlerin yeni bir alma alann ortaya karmtr. Foucault (2004a:90) bunu yle ifade eder: On yedinci yzyldan beri insann dile getirdii bilimsel sylemlerde, on sekizinci yzyl boyunca yeni bir nesne ortaya kt: nsan. nsanla birlikte insan bilimlerini ina etme olana dodu. Birey aratran ve bilen olma durumunun dnda, aratrlan ve bilinen durumuna gelmitir bir anlamda. zellikle toplumsal btn ve toplumsal ilikilerin rn olan insan, farkl alanlara blnerek sosyal bilimin aratrma nesnesi haline getiriliyordu. (Ercan, 1996:51). nsann, psikolojik yn (psikoloji), toplumsal yn (sosyoloji), meknsal ve etnik gemii (tarih ve antropoloji), yaad yer (corafya),

33

ticari faaliyetleri (ekonomi) gibi onunla ilgili her alan bilimin konusu haline gelmi ve sosyal bilimler ortaya kmtr. nsan bilimlerini kefetmek, grnte, insan mmkn bir bilginin konusu yapmakt. Bu insan bilgi nesnesi olarak kurmakt. Oysa bu ayn on dokuzuncu yzylda, u byk eskatolojik mit umut ediliyor, hayal ediliyordu: Bu insan bilgisi sayesinde insann yabanclamalarndan kurtulmasna, hakim olamad tm belirlenimlerden kurtulmasna, kendisi hakknda sahip olduu bu bilgi sayesinde yeniden ya da ilk kez kendisinin efendisi ve sahibi olmasna abalamak. Baka deyile, insann kendi zgrlnn ve kendi var oluunun znesi olmas iin insan bir bilgi nesnesi haline getiriliyordu (Foucault, 2004a:106). nsan her ynyle inceleme konusu yapan sosyal bilimler bir anlamda uygulama alnn geniletmi bunun iin de insan kullanmtr. Bunun bedeli de bilimin bir arac olarak insann, eylemesi, Foucaultnun deyimiyle nesnelemesi olmutur. Hmanistik bir dnceyle bireye deer atfeden modernist sylemler, bylece dzenin istemine uygun dnen ve davranan bireyler retmeye balamtr. Bilim de bunu bir arac haline gelmitir. Baumann (2003:137) belirttii gibi, nsan bilimler insaniletirmemiti, yani toplumsal dzen tasarmlar ve bunlarn uygulamasna ynelik stratejiler insaniletirme grevini stlenenlerin dndaki kesimler tarafndan retilip yrtlyordu. nsan her ynyle aratrma konusu edinen bu bilimlerle gerekleen ey, Foucaulta (2001b:433) gre doa ile insan doasnn kesitikleri yerde gnmzde, insann ilk, reddedilmez esrarl doasnn varln tandmza inandmz u yerde-, klasik dncenin ortaya kard ey, sylemin iktidardr. Bilimlerin aratrma konusu olan insan, sosyal bilimler aracl ile zmlenmi ve egemen g tarafndan daha kolay kullanlr hale gelmitir. Bu balamda sosyal bilimlerin ortaya k, iktidarn karnn sz konusu oluuyla doru orantldr. yle ki, nsan bilimlerinin kat ettikleri epistemolojik alan nceden

hkmedilmemitir: hibir felsefe, hibir siyasal veya ahlaki tercih, hibir ampirik bilim, insan bedenine ynelik hibir gzlem, hibir duyu, hayal gc veya tutku zmlemesi, XII. ve XIII. yzyllarda hibir zaman insan gibi bir eye rastlamamtr; nk bu sralarda insan var olmamaktayd (tpk hayat, dil ve

34

emein de olmadklar gibi); ve insan bilimleri ancak, baz baskc rasyonalizmlerin, zlememi baz bilimsel sorunlarn, baz pratik karlarn etkisiyle, insann bilimsel nesnelerin cephesine geirilmesine (tatllkla veya zorla ve az veya ok baaryla) karar verildiinde ortaya kmlardr; (Foucault, 2001b:480). yleyse bilim aslnda iktidarla i iedir. Bireyin zerinde egemenlik kurma aracdr. ktidar ne kadar ok bilgi sahibi olursa (insan ve onun iinde yaad doa hakknda) o kadar gl olur. Modern a dnr Baconun dedii gibi, bilmek egemen olmaktr (Gkberk, 2000:214). Bu nedenle ktidar bilmeyi engellemek bir yana, onu retir Fizyolojik, organik bir bilgi ancak beden zerindeki iktidardan yola karak mmkn olmutur (Foucault, 2003b:42). Bireyi her ynyle bilmek demek, iktidara her ynyle hakim olmak demektir. Bilgi iktidar arasndaki bu iliki iktidarn varl asndan zorunluluktur. Bilgi ile iktidarn karlkl olarak birbirlerini iermesi, bilgi ile iktidarn zde olduu anlamna gelmez; fakat bu ikisinin birbirlerinin varlk koulu olduklar eklinde deerlendirilebilir (Evre, 2007:12). Foucault (2003b:36) bunu yle ifade eder: bilginin iktidara bal olamayaca bir an bile hayal edilemez; bu ayrm ileri srmek ayn hmanizmay topik bir biimde srdrmenin bir biimidir. Bilgi olmadan iktidarn srdrlmesi olanakszdr, bilginin iktidar dourmamas olanakszdr. Bilimsel aratrmay tekelci kapitalizmin ihtiyalarndan

baszlatralm! Bu belki mkemmel bir slogandr, ama asla bir slogandan baka bir ey deildir. nk bilgi de bir nceki blmde bahsettiimiz konu olan ekonomi gibi iktidar esidir. Dolaysyla bilgi birikiminin sermaye birikiminden kalr yan yoktur. Bilginin uygulanmas, retimi ve birikimi iktidar

mekanizmalarndan ayr dnlemez (Trombadori, 2004:168). Bilimin varl iktidarn birey tarafndan meru grnmesini de salar. nk bilimin birey yaam zerinde vazgeilmez bir yeri vardr. Bu nedenle zellikle insan bilimlerinde eriilmi bilgi btnlerinin toplumsal ilikilere uygulanmasnda, yani pratiklerin ve eylemlerin denetlenmesinde bilgi iktidarla buluur. (Deveci, 1999:28). Birey kendini kendinden daha iyi bilen (iktidar tarafndan kullanlsa da) bir gce teslim etmekte saknca grmez. yle ki bu g birey iin, bireyi kullanmaktadr. Dolaysyla kullanma sebebi, kullanma eylemini de meru klm,

35

dorulamtr. Bylece,

Uygulanan iktidarn keyfi deil, bilimsel ve doruya

dayanan dzenlemeler olduu dncesi bu bulumann eseridir denebilir (Deveci, 1999:28). Aslda bilimsel sylem iktidarn dnsel ynn oluturur. ktidar bilim sayesinde bireyin bedenine sahip olduu gibi dncelerine de sahip olur ve onu ynlendirebilir. Bu konuda Foucault (1999:236) yle der: deolojinin bilimsel sylem zerindeki etkisi ve bilimlerin ideolojik fonksiyonu (az ya da ok grlebilir bir biimde orada kendilerini ortaya koyabilseler bile) ne ideal yaplar dzeyinde, ne bir toplumun (toplum onda etki uyandrabildii halde) iindeki teknik kullanmlar dzeyinde, ne ideolojiyi yapan znelerin bilinci dzeyinde birbirlerine eklemlenirler; onlar bilimin bilgi zerinde karalt halinde belirdii yerde eklemlenirler. Birey bylece bir iktidar tarafndan kullanldnn farknda dahi olmaz. Son olarak unu sylemeliyiz ki, iktidarn kulland bilgi bilimin bilgisiyle snrl deildir, teknolojinin, teknokrasinin bilgisi gibi tm zel bilgileri de ieren, geni anlamda bilgidir bu (Foucault, 2003b:244). Yani her trl bilgi alan birey aleyhine kullanlacak bir iktidar alan oluturabilir. Birey, bilginin olduu her yere girebilen bir iktidarla kar karyadr. 4.3.SYASET Siyaset, belli bir toplumda eitsizlikten doan, atma halinde olan karlarn uzlatrlmas faaliyetidir. Eitsizlik ve kar atmasnn olduu her alan bu faaliyetin uygulama alann oluturur. Duvargerin (2002:18) belirttii gibi Her ey ya da hemen hemen her ey- ksmen siyasaldr ve hibir ey ya da hemen hemen hibir ey - tmyle siyasal deildir. Bu nedenle siyasetin olmad hibir toplumsal yaam alan dnlemez. Ancak siyasetin balca uygulama alan devlettir. Bunun nedeni ise, devletin ynetim yetkisini elinde bulundurarak toplumsal yaamn tamamn etkileme gcne sahip olmasndan kaynaklanmaktadr. Devlet antik adan gnmze kadar dnrlerin zerinde durduu bir olgudur. Ancak modern anlamda devlet, ortaan bitiminde feodalizmin yklmas ve imparatorluklarn yerine ulus devletlerin kurulmasyla ortaya kmtr. Yani aydnlanmann/modernizmin dnsel, sanatsal, sosyal, ekonomik alanda getirmi

36

olduu yenileme hareketi siyasal alanda da modern devleti ortaya karmtr. Modern devlet dediimiz eyse, kendini modernizm sonras, ulus devlet biiminde yaplandrmtr. Bu dnemden itibaren, bir siyasal g eklinde adlandrabileceimiz modern devlet, iktidar esi olarak bireyin yaamna girmeye balamtr. Modern devlet, sadece onu yneten kurumlar olarak deil onunla ilikili olan tm toplumsal elerle balantl bir olgu olarak karmza kmaktadr. Hkmetlerden siyaset d kurum ve rgtlenmelere, irketlerden medya kurulularna kadar geni bir alanla etkileim iindedir. Foucault (2005a:64) bir iktidar esi olan devlet hakknda yle demektedir: ou zaman devlet, bireyleri grmezlikten gelen, sadece btnln ya da yurttalar topluluu iindeki bir snfn ya da grubun demeyelim, karlarn gzeten bir siyasi iktidar tr olarak tasarlanr. Bu olduka dorudur. Ancak, devlet iktidarnn hem bireyselletirici hem de btnselletirici bir iktidar biimi olduunun (ki onun kuvvetini yanstan nedenlerden birisi budur) altn izmek isterim. yle ki, toplumu ulusal anlamda btnletirirken toplumsal anlamda ise bireyselletiren bir yapdr modern devlet. Modern a ncesi, insann kk ve istikrarl, dolaysyla sk skya, denetlenen dnyas, on altnc yzylda byk bir bask altna girmi ve bir sonraki yzylda geri dnlmesi olanaksz bir biimde paralanmtr (Bauman, 2003:52). Buna yol aan en somut unsur ise modern devlettir. nk modern devlet toplum tarafndan kabul grm ve yapaca her uygulama, insan haklar, zgrlk, eitlik demokrasi gibi sylemlerle ve yasalarla bir anlamda yasalarla desteklenmitir. Bu balamda siyasi iktidar elinde bulunduran devleti, dier iktidarlardan ayran en nemli nokta meru olmasdr. Siyaset, iktidara sahip olanla tabi olan arasndaki ilikinin dzenlenme ve ileyi biimidir. Modern ada toplumsal yaamn en st dzeyinde iktidar temsil eden e modern devlettir. Yasama, yrtme, yarg gibi ynetsel aralar bnyesinde bulunduran devlet, toplumsal dzeni salamak adna, gerektiinde bu aralar toplumun kar dorultusunda dzenleme yetkisini toplumdan, onun rzas ile

37

almtr. Ayrca bu yetki ona toplum zerinde yaptrm uygulayabilme gc de vermitir. Bu erevede siyasal iktidar sahibi olan devlet, dier iktidar biimlerinden daha ak ve resmidir. yle ki, ktidar gzlemlenebilir deildir; greli younlama ya da seyrelme alanlar belirlenebilse de llr deildir, yalnzca etkilerinde analiz edebileceimiz, kendini yalnzca etkilerinde var eden bir ilikidir (Deveci, 1999:27). Dolaysyla onu etkileriyle var eden unsurlardan biridir devlet. Bir anlamda devletin iktidar kullanma biimi olan siyaset, Foucaulta (2003b:112) gre, doas gerei temel nitelikte ve ntr olan ilikileri son kertede belirleyen (ya da st-belirleyen) ey deildir. Her g ilikisi, her an bir iktidar ilikisi ierir (bu da bir anlamda o g ilikisinin anlk kesitidir) ve her iktidar ilikisi, kendi sonucu ya da olabilirlik koulu olarak, ait olduu siyasi alana gnderme yapar. Devlet gerek anlamda bir iktidar esidir. Bu nedenle Gnmzn, siyasi, etik, toplumsal ve felsefi sorunu, bireyi devletten ve devletin kurumlarndan kurtarmaya almak deil; kendimizi hem devletten hem de devletle ilintili olan bireyselletirme trnden kurtarmaktr (Foucault, 2005a:68). Devlet toplumsal dzeni salayc bir unsur olarak, aslnda ok ilevseldir. nk onun yokluu toplumsal dzensizlie yol aar. Ancak bir iktidar esi olarak varl ise bireyselletirici ilev grr. Bu nedenle onun kurumsal olarak varln ayakta tutmak toplumsal dzenin devam asndan zorunludur. Tabi ki, bir iktidar esi olarak bireyleri ynlendirmeye ve istedii gibi ekillendirmeye almadka. Siyasal g gibi nemli bir gc elinde bulunduran devletin, bu gc kullanrken kendini tek g olarak grmesi, toplumsal dzeyde byk zararlar oluturur. Foucaultnun (2005a:97) da ifade ettii gibi, Bir siyasi rejimin hakikate kaytsz kalmasndan daha tutarsz hibir ey gsteremezsiniz bana: ama, hakikati kendi tekelinde bulundurduunu iddia eden bir siyasi sistemden daha tehlikeli bir ey yoktur. Toplumda dzeni salama grevini stlenen devletin, byle bir aymazlk iinde oluu, toplumsal dzensizlie, kaosa yol aar. Siyaset devletin toplumu ynetme biimini ekillendirir. Yani modern toplumda devletin ynetim biimi toplum tarafndan kabul grm siyasal

38

iktidarlarca oluturulur. Ancak, Gnmzde, iin derinine inildiinde, insanlarn kendi rzalarnca ynetildiini sylemek gtr. Bu kullanlan ve byk nem tayan iktidar aralarndan biri de insanlarn rzalarn biimlendirme ve gdmlemedir. Yaadm dnemde bu iktidarlarn snrlarn kesinlikle

belirleyememekte olmamz gnmzde, uygulanmakta olan iktidarn byk blmnn bireyin aklyla ve zgr rzas ile hakllatrmaya gerek bile grlmeden uygulanmakta olduu gereini ortadan kaldrmaz (Mills, 2000:73). Dier iktidar eleri gibi devlet de aslnda grnrde yapmas gerekeni deil de iktidarn istediini yapar. Yani o bireyi bir mevcut dzenin devam iin, kendine gre ekillendirir ve ynetir. Ancak daha nce de belirttiimiz gibi, birey kendini devlete bandan itibaren bilerek ve isteyerek teslim ettii iin bu durum pek de olumsuz grlmez. Modern devlet bireye kendini ussall ile kabul ettirmitir. Aksi halde, Modern, uygar toplum dokusunun normal yapsna ait bir ge sandmz koruyuculara gvenimiz olmasayd, bu modern karakterli g dengesizliinin ierdii srekli tehdidin farknda olmak yaam ekilmez klard (Bauman, 2007:148). Devletin bir iktidar esi olarak izledii siyasete karlk Foucaultnun izledii siyaset ise, tahakkm biimlerine ve smr tiplerine kar direnmekten baka, bir de mutlaka pastoral iktidarla mcadeleyi gerektirir. Burada mcadele edilecek olan pastoral iktidar, bireyi kategorize eden, onu kendi bireyselliiyle tanmlayan, ona kendi kimliini yaptran, ona tanmak zorunda olduu bir hakikat kanunu dayatan ve de bireyleri zneletiren bir iktidardr (Bernauer, 2005:289). Yani Foucault iin bireyler, toplumsal dzeni salama, dolaysyla toplum zerinde siyasal gc kullanma yetkisini verdii devletin, bir sr gibi arkasndan gitmemelidir. nsan bir iktidar oda olmaktan kurtaracak ey budur. Sonu olarak, ekonomi bilim ve siyaset toplumsal yaamn dzenini ve devamn salayan olmazsa olmaz eleridir. Bu olgunun toplumsal yaam iindeki zorunlu gerekliliinin Foucault asndan eletirel yn birer iktidar esi olarak ilev grmeleri noktasnda ortaya kmtr. Nasl ki ortaa boyunca din olgusu dogmalaryla bireyler zerinde bir g oluturup, bireyin iktidarn elinde tuttuysa, modernizm sonrasnda da ekonomi bilim ve siyaset olgular bireyin zerinde oluturulacak iktidarn dayanaklarn oluturmutur. Gnmz bireyinin

39

dnce ve eylemlerini bask altnda tutan, bireyin nasl dnp davranacan denetleyen ve ynlendiren iktidar bugn bu g araclyla ayakta durmaktadr.

40

5. FOUCAULTDA KTDAR
Foucaultnun tanmlad iktidar, aydnlanma/modernizm ile ortaya kan, sylemlerin ve bu sylemlerin rn olarak, insann toplumsal yaamn dzenleyen kurumlarn (hastane, hapishane, fabrika okul, bakm evleri vb) oluturduu bir iktidardr. Aydnlanma/modernizm, geleneksel toplumdan modern topluma radikal bir geitir. Bu gei sreci iinde toplumsal yaamn her alannda byk deiimler yaanmtr. Aydnlanma/modernizm bireyi, orta adaki dini temellere dayanan bask dzeninden kurtarm, kendi aklnn nderliini yapt, zgrlk yeni bir dneme tamtr. Ancak bu dnemin de bireyi tam olarak zgr kldn sylemek doru olmaz. yle ki, Aydnlanma Dnemi filozoflar kilisenin iktidarn sorgulamlardr. Oysa iktidarla kesin bir hesaplamalar olmamtr. Dolaysyla devam eden modernitede kilisenin iktidar kalkmtr ama iktidarn kendisi eskisinden daha gl bir ekilde kendini aklla merulatrabilmitir (Esgn, 2006:98). Bu balamda Foucault, iktidar olgusunu sorunsallatrarak, modernizmin toplumsal alanda meydana getirdii olumsuz sonularna, rettii akl temelli yeni tr iktidara dikkat ekmektedir. Ona gre, bir kltr ve baka bir dnya gr iin btnsel programlar ortaya koymak amacyla gncel sistemden kurtulma iddias, bizi en tehlikeli geleneklere geri gtrmekten baka sonu vermemitir (Foucault, 2005a:189). Modernizmin gerekletirdii eski ile yeni arasndaki radikal kopuun ve bireyi zgrletirme adna ortaya att byk sylemlerin aslnda toplumu daha da geriye tadn dnmektedir. Birey bu dnemle birlikte daha gl bir iktidarn egemenlii altna girmitir. Modern bireyi yaratan modernizm, onun egemenliini elinde tutan yeni iktidar da yaratmtr. ktidar bakalarnn eylemleri zerinde eylemde bulunmak olarak

tanmlandnda, bu eylemler insanlarn baka insanlar tarafndan ynetilmesiyle karakterize edildiinde, bu uygulamaya nemli bir unsur dahil edilmi olur: zgrlk. ktidar yalnzca zgr zneler zerinde ve yalnzca onlar zgr olduklar srece uygulanr (Foucaut, 2005a:75). Foucaultnun iktidarn varln zgr bireylerin varlna balamas, bireylerin iktidarn isteine gre, iktidara mutlak anlamda bir tabilii anlam olmadn ortaya koyar. Eer mutlak anlamda bir

41

tabilik olsayd bunun ad iktidar olmazd. nk iktidarn varl bireyin varlna baldr. ktidara mutlak anlamda bir tabi olu (zgrlksz) bireyi ortadan kaldrr. Bu da iktidarn ortadan kalkmasna yol aar. Bu balamda Foucault, (2003b:74) ktidar gl klan ey, temel ileyiinin olumsuz dzlemde olmamasdr: iktidarn olumlu etkileri vardr, bilgi retir, zevk yaratr. ktidar sevimlidir. Eer yalnzca baskc olsayd, ya yasan iselletirilmesini ya da znenin mazoizmini (sonuta ikisi de ayn eydir) kabul etmemiz gerekirdi. Bu noktada zne iktidara dahil olur der. Bu nedenle iktidarn var olabilmesi iin zgr bireyin varl arttr. Ancak bireyin kendini zgr hissedebilmesi iin, ktidarn silinmesi ve kendini iktidar gibi gstermemesi (Foucault, 2006c:296) gerekir. Birey ancak, iktidarn varln tehdit etmeyecek oranda zgr, iktidar da dzenin devamn salayacak oranda gl olmaldr. Bunu salamak da iktidara der. ktidar kendini bastrmakla, geree snr ekmekle, bir sylemin ifade ediliini engellemekle snrlamaz: ktidar bedeni altrr, davrana nfuz eder, arzu ve zevkle i ie girer, ite onu bu alma iinde sust yakalamak gerekir; yaplmas gereken ey bu analizdir, bu da g bir eydir (Foucault, 2003b:49). Yani iktidarn birey hakimiyeti ne kadar kompleks ise, iktidar zmlemek de bir o kadar zordur. Foucault, bireyi evreleyen tek bir iktidar olmadn ileri srer. Herkes tarafndan bilinen, toplum zerinde siyasal iktidarn uygulaycs devlet dnda pek ok iktidarn olduunu savunur ve yle ifade eder: ktidarn ileyiinden sz ettiimde yalnzca devlet aygt sorununa ynetici snf, hegamonik kastlar sorununa gnderme yapyor deilim, bireylerin gndelik davranlarnda, bedenlerine varncaya kadar zerlerinde ileyen, giderek daha da incelen tm mikroskobik iktidarlar dizisine gnderme yapyorum (Foucault, 2003b:48). yle ki Foucaultnun iktidar kavram bir g ilikileri okluudur. Devlet sadece iktidarn grnen ksm ve ilerliini salayan nemli bir esidir. Toplumda, binlerce iktidar ilikisi ve sonu olarak g ilikileri, dolaysyla kk atmalar, bir anlamda mikromcadeleler vardr. Bu kk iktidar ilikilerinin genellikle byk devlet iktidar tarafndan ya da byk snf tahakkmleri tarafndan yukardan ynetildikleri, tevik edildikleri doru olsa da, ters ynde bir snf tahakkmnn ya da bir devlet

42

yapsnn ancak tabanda bu kk iktidar ilikileri varsa iyi ileyebileceini sylemek gerekir (Foucault, 2003b:176). Yani toplum bir iktidarlar yuma gibidir. Foucault (2003b:111) iktidarn bu karmakln yle ifade eder: bence iktidar ne (bireysel ya da kolektif) istenlerden yola karak oluur ne de karlardan trer. ktidar, iktidarlardan iktidarn ok saydaki sorun ve etkisinden yola karak oluur ve ilev grr. ncelenmesi gereken, bu karmak alandr. Anne-ocuk, patron-ii, erkek-kadn, yneten-ynetilen vb. gibi ilikiler birer iktidar ilikisidir ve bu ilikilerde iktidara sahip olann varl, iktidar uygulanana baldr. Modern toplum iktidarn yaratm olduu disiplin toplumudur. Ancak bu disiplin zora dayal ve ykc bir disiplin deildir. Foucault, iktidarn toplumsal yaam bask altna almaktan ok, ekil vermeyi, ynlendirmeyi amaladn belirtir. Bu biimde gerekleen iktidar, bireyleri yok etmek yerine canl tutup, retkenliinin devamn salam olur. Bunun iin iktidarn yapmas gereken ey ise bireylerin bedenine hakim olmaktr. Beden disiplinleri ve nfus dzenlemeleri yaam zerindeki iktidarn evrelerinde rgtlendii iki kutbu oluturur. Klasik ada bu ift tarafl anatomik ve biyolojik, bireyselletirici ve zglletirici, bedenin performanslarna dnk ve yaamn srelerine bakan- byk teknolojinin yerine oturmas, artk en yce grevi ldrmek deil de yaam yava yava kuatmak olan bir iktidarn zelliidir (Foucault, 2003a:103). Foucaut bunu biyoiktidar olarak adlandrr. Biyoiktidar bedenler zerinde kurulan iktidar demektir. Bu tr iktidar ile gerekletirilen ey, toplumsal dzenin salanmas adna bedenlerin kullanlmas ve disipline edilmesidir. Bu sayede bireyler, iktidar tarafndan tek tek yaplandrlm, her bir beden iktidar tarafndan kullanlabilir hale gelmitir. Bu sayede toplum da disiplin altna alnm olur. ktidarn bireyin bedenine bu ekilde hkmetmesi (onu bedensel olarak istedii ekilde yaplandrmas, dolaysyla fiziksel yaam srecini istedii gibi ynlendirmesi) biyoiktidarn en temel yaam kaynadr. ktidar bu ekle, modernizm sonras ortaya kan, bata insan bilimleri olmak zere kapitalizm, bilim ve modern devlet araclyla girmitir. nceki blmlerde ayrntl olarak ele aldmz ve bireyi evreleyen g olarak nitelendirdiimiz bu eler Foucaultnun biyoiktidarn kuran en nemli aralardr. Kapitalizm bireyi retim ve

43

tketim aygtna, modern devlet de gzetim ve denetim aygtna evirmitir. Bilim ise bunlarn yaplanmasnda dnsel rol onamtr. Biyoiktidarn modern an ortaya kard iktidar biimi olduunu dnen Foucault, (2003a:105) Tarihte kukusuz ilk kez, biyolojik olan siyasal olanda yansma bulur; artk yaama olgusu arada bir lmn ve lmlln izin verdii lde ortaya kan o ulalmaz yer deildir; belli lde bilginin denetim ve iktidarn mdahale alanna kayar der. nsan bedeninin bilim araclyla, iktidarn kurulduu bir nesne haline geldiini savunan Foucaultnun, bunu ortaya koymak iin zerinde nemle durduu ey, bilginin (connaissance) kurumsal biimlere, toplumsal ve siyasi biimlere balanma tarzdr; ksacas: Bilgi ile iktidar arasndaki ilikilerin analizidir (Foucault, 2005b:279). nk bilim biyoiktidarn, bireyi zmleyip, deifre etme aracdr. ktidar bireyin bedenini ne kadar ok tanrsa (anatomisi, cinsellii ve ruhsal yaps ile) onu o kadar iyi ynetir ve onun zerinde o kadar g sahibi olur. Modern iktidarn bireyi her ynyle evreleyen, bir denetim, gzetim ve disiplin toplumu yarattn savunan Foucault, bunu panoptikon kavramyla aklar. Panoptikon, evrede halka halinde bir bina, merkezde bir kule; bu kulenin halkann i cephesine bakan geni pencereleri vardr; evre bina hcrelere blnmtr, bunlardan her biri binann tm kalnln katetmektedir; bunlarn, biri ieri bakan ve kuleninkilere kar gelen, dieri de dar bakan ve n hcreye girmesine olanak veren ikier pencereleri (Foucault, 2006d:295) olan mimari bir yap eklidir. Yapnn pencereleri dardan gelen n hcreleri aydnlatmasn salar. Bu sayede, yapnn merkezindeki kuleye yerletirilecek bir gzetmen, hcrelerin her biri iindeki sulularn yapt her eyi grebilecektir. Ancak yapnn merkezinde bulunan kule iindeki gzetmen, kule yeterince aydnlanmad iin, hcre iindekiler tarafndan grlemeyecektir. Foucaultnun iktidar olgusuyla mimari bir yaplanmay benzetirmesi, bu mimari yapnn aslnda Foucaultnun zihnindeki iktidarla nemli lde

rtmesinden kaynaklanr.

44

Panoptikon bir hapishane modelidir. Yani iktidarn, toplumsal ortamda gzetim, denetim ve disiplin altna alamad bireyleri, toplumdan ayrtrarak ve kapatarak cezalandrd, bu ekilde gzetim, denetim ve disiplin altna almay amalad yerdir. Foucault iin, -kapatmak, ktan yoksun brakmak ve saklamaktersyz edilmektedir; bunlardan yalnzca birincisi korunmakta, dier ikisi kaldrlmaktadr. Tam k altnda olma ve bir gzetmenin bak, aslnda koruyucu olan karanlktan daha fazla yakalaycdr. Grnrlk bir tuzaktr (Foucault, 2006d:296) aslnda. Bylesi bir yapda, kuledeki gzetmenin aydnlatlm hcrelerdeki sulular ne kadar ve ne zaman gzetledii bilinmedii iin, sulular srekli gzetleniyormu hissiyle davranacaklardr. Bu ekilde sulularn davranlar hem gzetlenecek ve denetim altna alnacak hem de disipline edilmi olacaktr. Toplumsal ortamn da aslnda panoptikondan farkl bir yer olmadn dnen Foucault iin bireyler de, toplumda bir a halinde olan iktidar ilikileri araclyla, gzetlenir, denetlenir ve disiplin altna alnr. Disiplin altna alnabilenler normal, akll, iyi olarak deerlendirilir ve toplum iinde kalr. Disiplin altna alnamayanlar ise anormal, deli, kt olarak deerlendirilir. Dier bireylerin de bu ekilde olmamas iin, anormal davrana rnek tekil etmesi nedeniyle, bu bireyler damgalanr, tehir edilir (medya vb aralarla) ve toplumdan dlanr. Yani dzenli olarak ileyen, sistematik bir disiplin zinciri sz konusudur. Buna olanak salayan yerler ise, toplumsal yaamn her alann kapsar. Okul, hastane, hapishane, ordu, iyerleri, bakmevleri iktidarn ileyebilecei meknlardan bazlardr. yle ki, Disiplin ne bir kurumla ne de bir aygtla zdeleebilir: o bir iktidar tipi, iktidar icra etmenin bir tarz olup koskoca bir aletler, teknikler, usuller, uygulama dzeyleri, hedefler btn iermektedir; o bir iktidar fizii veya anotomisidir, o bir teknolojidir (Foucault, 2006d:316). Yani ok organize bir zellie sahiptir. Bu ekilde iktidar, bireyi kategorize ederek, bireyselliiyle belirleyerek, kimliine balayarak, ona hem kendisinin hem de bakalarnn onda tanmak zorunda olduu bir iktidar yasas dayatarak dorudan gndelik yaama mdahale eder (Foucault, 2005a:63). nk ancak bu ekilde kalabalk insan topluluklarna hkimiyet olanakl hale gelir.

45

ktidarn derin ve geni kapsaml bir analizini yapan Foucault, (2005a:77-78) iktidar ortaya koyan baz noktalar tespit etmitir. Bunlar:
1) Bakalarnn eylemlerinin zerinde eylemde bulunmaya olanak tanyan farkllatrma sistemi: Hukuksal ya da geleneksel stat ve ayrcalk farkllklar; zenginliklerin ve mallarn edinilmesinden meydana gelen ekonomik farkllklar; retim srelerinde bulunulan yerle ilgili farkllklar; dilsel ve kltrel farkllklar; ustalk ve uzmanlk farkllklar, vb. Her iktidar ilikisi, kendisi iin ayn zamanda hem koul hem de sonu olan farkllamalar ilerlie koyar. 2) Bakalarnn eylemlerinin zerinde eylemde bulunanlarn peinde koturduu ama tipleri: Ayrcalklarn muhafaza edilmesi, kr birikimi, statye dayal otoritenin ilemesinin salanmas, bir memuriyet ya da meslein uygulanmas. 3) ktidar ilikilerini uygulamann aralar: ktidarn silah tehdidiyle, szn etkisiyle, ekonomik eitsizlikler araclyla, az ok karmak denetim aralaryla, arivli ya da arivsiz gzetim sistemleriyle uygulanmasna gre, belirgin, sabit ya da deiebilir olan ya da olmayan maddi dispositifleri olan ya da olamayan kurallara gre, vb. 4) Kurumsallam biimleri: Kurumsallama biimleri geleneksel eilimleri, hukuksal yaplar, gelenekle ya da modayla ilgili fenomenleri (aile kurumunda grld gibi), birbirine kartrabilir; ayrca kendi spesifik yeri, kendi dzenlemeleri, snflar titizlikle belirlemi, ileyiinde greli zerklii olan kendi hiyerarik yaplaryla da kapal bir dispositif biimine brnebilir ( okul kurumlarnda ya da askeri kurumlarda olduu gibi); ya da devlet rneindeki gibi her eyi kuatan, global bir gzetim uygulayan, dzenleme ilkesi ile gene belli bir derecede ve belli bir toplumsal btnde btn iktidar ilikilerinin paylatrlmasn gerekletiren eitli aygtlarla donatlm ok karmak sistemler biimine brnebilir. 5) Rasyonalizasyon dereceleri: ktidar ilikilerini imknlar alannda bir eylem olarak devreye sokmak, aralarn etkinlii ve sonularn kesinlii (iktidarn kaldrlmas srecinde bavurulan byk ya da kk teknolojik incelikler) ya da gene muhtemel bedelleri (bu ister devreye sokulan aralarn ekonomik maliyeti, isterse kar karya gelinen direniin oluturduu tepkisel bedel olsun) ile balantl olarak az ya da ok gelimi olabilir.

Foucaultnun iktidar ilikileri ile ilgili saptam olduu bu noktalar, aslnda iktidarn geni kapsaml bir tasvirini yapar. yle ki iktidar: 1) Farkllamann, dolaysyla eitsizliin olduu bir toplumda ortaya kan, 2) Bu eitsizliin yol at kiilerde veya kurumlarda, gl veya stn olann bu durumu kendi istei dorultusunda kullanmaya ynelik bir ama edindii, 3) Bu amaca ulamak iin, toplumsal yaamdaki maddi-manevi her trl unsuru bir ara olarak kullanabilen, 4) Toplumsal yaamdaki her mekn da, bu amaca ulamaya olanak salayan yerler olarak deerlendirebilen,

46

5) Gerekletirmi olduu tm bu faaliyetlere kar, bir direniin olabileceini gze alarak, her trl tedbiri alan ve bunun iin belirledii oranda maddi zveriyi salayan bir olgudur. Bu balamda iktidar ok geni kapsaml bir zellie sahiptir. nk iktidarn balang noktas olarak, eitsizliin olmad hibir toplumsal yaam alan yoktur. Dolaysyla iktidar her yerdedir. Foucault, (2005c:124) bunu daha kapsaml bir ekilde yle ifade eder: ktidar diye bir eyin belirli bir yere yerlemi olduu ya da bir noktadan yayld- fikri bence yanl temellendirilmi bir analize, her koulda birok fenomeni aklayamayan bir analize dayanyor. Oysa gerekte iktidar, ilikiler demek; az ok rgtlenmi, piramit gibi, koordine edilmi bir ilikiler yuma demektir. Bu ilikiler yuma toplumsal yaamn her alann yle sarmtr ki onu zmek imknszdr. Bylesi karmak bir yaplanma iinde olan iktidar ilikisinin, bir mcadele ilikisi olduunu syleyebiliriz. ktidara sahip olann gcn koruma, iktidara tabi olann ise buna kar kma abasn ieren bir mcadele ilikisi. ktidar ilikilerinde mutlaka direni imkn vardr, zira hi direni imkn (iddetli direni gsterme, kap kurtulma, hileye bavurma, durumu tam tersine eviren stratejiler) olmasayd iktidar ilikisi de olmazd (Foucault, 2005a:236). Bu balamda iktidar ilikisi iinde bulunanlar yer deitirebilirler. Bu iliki iinde iktidara sahip olan ortaya kabilecek olas sorunlar sonucunda iktidara tabi olan haline gelebilir. Bu anlamda, iktidar ilikileri deiebilir, tersine dnebilir ve kalc olmayan eylerdir (Foucault, 2005a:235). Yani iktidar ilikileri, statik deildir. Kendi iinde srekli bir dinamizm tar. Bu mcadele ierisinde iktidar varln srdrebilmek iin baz zverilerde bulunur. nk, toplumu gzetlemek, denetlemek ve disiplin altna almak maddi bir ykmllk getirir. ktidara hizmet edecek kiilerin yetitirilmesi veya kurumlarn oluturulmas ve bunlarn almas gibi. Ayrca iktidarn disiplini salamak iin koyduu kurallar bazen direni ve isyanla sonulanabilir. Bunu nlemek ya da en aza indirmek iktidarn hkmedebilme yetenei ve dzeni koruyabilme gcyle orantldr. Bu balamda unu syleyebiliriz ki, ktidar, gerekten de bir bedel olmadan ileyemez (Foucault, 2003b:94).

47

Foucaultnun amac, iktidar tarafndan bireye dayatlan hakikatin birey tarafndan fark edilmesi, sorgulanmas ve ortaya karlmasn salamaktr. Ona gre hakikat, szcelerin retimi, dzenlenmesi, dalm, dolam ve ileyii iin dzenlenmi bir prosedrler btn olarak anlalmaldr (Foucault, 2005c:52). Birey iktidar tarafndan, bilimsel sylemlerle ona dayatlmaya allan bir hakikatler kmesi iine sktrlmtr. Sz konusu olan, hakikati her trl iktidar sisteminden kurtarmak deil (hakikatin kendisi zaten iktidar olduuna gre, bir kuruntu olmaktan teye gitmez bu); hakikatin gcn u anda iinde etkili olduu toplumsal, ekonomik ve kltrel hegemonya biimlerinden kurtarmaktr (Foucault, 2005c:53). Birey zerinde hakikat sylemleri ile bir g oluturmaya alan iktidara kar bireyin tamamen aresiz olmadn dnen Foucault, iktidarn heryerdelii gibi, direniin de heryerdeliine inanr. Yani iktidar tarafndan okula, hastaneye, hapishaneye, bakmevine, orduya vb. kapatlan bireylerin, direnilerinin de bu paralanmlk iinde gerekleebileceini savunur. Mikroiktidara kar mikrodireni sz konusudur. Mikrodireniten kast bireysel direnitir. Bunun yolu da bireyin kendinden geer. Foucaultnun kendilik teknolojisi olarak adlandrd bu kavram bireyin, kendi kendine gvdesi, dnceleri, duygular zerindeki uygulamalar ile mutlulua, safla ve bilgelie ulamaya almasn kapsamaktadr (aylan, 2006:271). Bu, bireyin iktidar tarafndan kontrol altna alnan bedeninin ve dncelerinin, yine bireyin kendi iradesi ile verecei mcadele sonunda zgrleebileceini ortaya koyan bir dncedir. Kiinin direnme gc, akl ve istenci, zgrln de kaynadr (Tekeliolu, 2003:241). ktidarla girecei mcadeleyi birey ancak, kendini tm varlyla kefettii zaman kazanabilir. Bireyin kendilik teknolojisi, Foucaultnun ahlk felsefesinin bir rndr. Ahlk, bir kiinin, bir grubun, bir halkn, bir toplumsal snfn, bir ulusun, bir kltr evresinin vd belli bir tarihsel dnemde yaamna giren ve eylemlerini ynlendiren inan, deer, norm, buyruk, yasak ve tasarmlar topluluu ve a olarak karmza kar (zlem, 2004:17). Bu adan ahlk, bireyi evreleyen ve toplumsal yaamn her alan kapsayan, ona toplumsal alanda uymas gereken kurallar koyan, manevi deerler btndr. Ancak Foucaulta (2003a:140) gre, bir eylemin ahlksal olarak deerlendirilmesi iin, bir kurala, bir yasaya ya da bir deere uygun bir edime

48

ya da bir edimler btnne indirgenmesi art deildir ayn zamanda kiinin kendisiyle bir ilikiyi de ierir; ve bu iliki yalnzca kendilik bilinci deil, kendiliin, ahlksal zne olarak oluturulmasdr. Birey ancak bu ekilde kendini tanr, snar, deitirir ve gelitirir. Yine bu ekilde iktidarn tanmlad ve kurmu olduu birey olmaktan kar ve kendi benliini kurar. Foucault iktidar eletirmek veya ona saldrmak iin deil, onu aa karmak iin uramtr. nk bir iktidar ilikisi iine skm ve kendi olmaktan km birey, kendisi iin artk bir sorun arz etmektedir. Bu sorunun nasl ve neden ortaya ktn belirlemek gerekir. Yani bireyin bugnk durumunun, nasl ve neden bir sorun haline geldii aratrlmaldr. Bu balamda yapmaya altm ey sorunsallatrma srecini, yani belli eylerin (davranlarn, olgularn srelerin) nasl ve neden sorun haline geldiklerini zmlemekti (Foucault, 2005d:136) diyen Foucault, bunun iin genealojiyi (soybilimi veya soykt) kullanmtr. Bu yntem Onun tarih anlaynn bir gstergesidir. Geleneksel tarih, gemite meydana gelen olaylar yer ve zaman gstererek, neden-sonu ilikisi iinde bu olayda yer alan nemli kiilere de yer vererek aratrr. Ancak Foucaultnun tarih anlay yani soyktksel zmleme, tarihin gzard etmi olduu bir dizi grng eliinde, grlmeye deer olaylardan ayklanarak dlanan tek tek olaylara dner, onlar canlandrmaya ve korumaya alr (Sarup, 2004:90). Bir anlamda yapmaya alt mikro tarih aratrmasdr. Bilimsel tarih anlayndan uzaktr. Ancak Foucault asndan, burada boyunduruk altna alnan bilgilerin bir bakaldrs sz konusudur.soyktk bir eletiri biimidir. Bu anlay ikincil, karmak ve olumsal olan tarihsel balanglar kavrayna dayanan belli bir tarihi, balang noktas olarak asla kabul etmez; herhangi bir olayn arkasnda yatan etkenlerin eitliliini ve tarihsel olaylarn ne derece narin olduklarn gzler nne sermeye abalar (Sarup, 2004:90-91). Onun bu anlayna gre, birey

sorunsallatrmas, iktidarn hakikat sylemlerine dayanan tarih anlayyla deil, ancak genealoji ile zmlenebilir. Foucaulta (2004b:41) gre, sz konusu olan, iktidarn belirlenmi ve meru biimlerini merkezlerinde, genel mekanizmalarnn ya da toplu etmenlerinin neler olabilecei balamnda zmlemek deildir. Tersine iktidar, klcallat snrlarda, son izgilerinde kavramak;.gerekir. Bu nedenle O

49

iktidar balamnda ele ald tm konular (delilik, hastalk, cinsellik, bilgi gibi) bu yntem erevesinde, en u noktalarndan derinliine inerek deerlendirmitir. Toplumsal olaylara bak as eletirel olan Foucaultnun bu olaylar analiz etme biiminin de eletiriye dayandn grmekteyiz. Foucaultnun almamz boyunca ele aldmz dncelerine baktmzda, O bireyi temel alarak, onun zerinde kurgulad iktidar olgusuyla, modernizmin derinlemesine ve tarihsel bir eletirisini gerekletirmitir. Foucault almalaryla, gnmz bireyinin etkisi altnda kald, modernizm sonras ortaya kan yeni iktidar eklinin, ekonomi, bilim ve siyaset araclyla bireyin bedeninde, onu

nesneletirerek kurulu biimini eletirel bir bakla aklamaktadr. Foucaultnun ileri srd dnceler gz nne alndnda, toplumsal yaamda gerekleen her olayn bir iktidar ilikisi rn olduunu grebiliriz. Rekabetin, eitsizliin, kar atmasnn olduu her grubun, topluluun ve toplumun iinde bireyin veya bireylerin zerine kurulmu bir iktidardan sz edilebilmektedir. Adaletsiz gelir dalm, yoksulluk, isizlik, terr, dnya savalar, savalarn evrime uram haliyle gerekleen souk savalar vb toplumsal problemler, tm bunlarn ynetim ve denetimini elinde tutan bir iktidarn varln zorunlu klmaktadr. Bir iktidarn varl ve gc ona tabi olan bireylerin varl ve o iktidar meru grme durumlaryla, gereklemekte ve salamlamaktadr. Bu amala tektipletirilmi, dnen ve eyleyen varlk olmaktan karlm bireylerin yaratlmas, gnmz iktidarnn ayakta kalmasnn en nemli unsuru olduu sylenebilmektedir.

50

SONU
Ortaa sonras, Bat toplumsal yapsnn geirmi olduu radikal deiimleri ieren modernizm, Ortaa boyunca kilisenin ve dini dogmalarn basks altnda kalan insann ve akln zgrlemesine dayanan bir sylemler btndr. Modernizm ile birlikte aklclk, bilimsellik, hmanizm, laiklik, demokrasi, zgrlk, eitlik gibi sylemler toplumsal hayata nfuz etmitir. Toplumsal hayat, bu sylemlerin temelinde deien ve gelien bir yapya brnmtr. nsann, toplumsal hayat iinde birey olarak ortaya k yine bu temelde gereklemitir. nsan, eskiden olduu gibi sadece kendinden isteneni uygulayan deil, kendi kendine dnen, karar verebilen ve eyleyen bir bireydir. Dnen ve sorgulayc akln etkisiyle bilim ve teknoloji, 18. yzylla birlikte byk geliimler gstermitir. Bu dnemde, bilimsel ve teknolojik geliimlerin bireyin hayatn akl almaz hzda deitirmeye ve yaam kalitesini arttrmaya balamas, bireyi ayn zamanda ok kompleks bir yap iine srklemitir. Ekonomik alanda kapitalizm, siyasal alanda ulus devlet, dnsel alanda rasyonalizm ve pozitif bilim anlaynn bireyin yaamna girii, onun bireysel ve toplumsal anlamda zamanla baz sorunlarla karlamasna yol amtr. Sanayileme, hzl kentleme, ar bireyselleme, yabanclama, bireyin yaamnda mekanik ve ilevsel ynlerin baskn olmas bu sorunlardan bazlardr. zellikle 1960lara gelindiinde, bireyin yaad bu sorunlarn giderek artmas, durumu dnce dnyasnn da en nemli konusu haline getirmitir. Modernizmin bir eletirisi olarak postmodernizmin ortaya k da bu dneme rastlar. Postmodernizm, modernizmin bireyin ve akln zgrlemesini ama edinen, hmanizm ve rasyonalizm gibi sylemlerinin, amacna ulaamadn ortaya karr. Modernizmle birlikte insann baka trl bir bask altna girdiini savunur. Postmodernistlerce byk anlat olarak nitelendirilen bu sylemler, bireyi bu kez de yaratm olduu teknolojinin, bilimin, siyasal ve ekonomik yapnn basks altna almtr. Bir anlamda insan byk anlatlar altnda ezilmitir. Postmodernistler de bu sylemlere kar bireyin kurtulu yolunun byk anlatlardan kurtulmasndan getiini ileri srmlerdir.

51

Foucault bu balamda modernizmin nemli eletirmenlerinden biridir. Onun modernizm eletirileri birey ve iktidar zmlemesi ile kendini gsterir. O, modernizmin birey zerine kurduu sylemleri ile yeni, modern bir iktidar oluturduunu ifade etmektedir. Foucault almalarnda zgn tarih anlayyla, modern iktidarn

soyktn yapm ve modern bireyi kuran bilgi, siyaset, ekonomi, ahlk, cinsellik alanlarnn iktidar ile olan ilikilerini zmlemitir. Foucaultnun iktidar zmlemesi, modernizm ncesi iktidar ile modern iktidar arasndaki temel fark ortaya karr. Modernizm ncesi iktidar kendini bask, iddet ve lmle belli edip devamlln salarken, modern iktidar bunun tam tersine grnen bir bask ve iddet uygulamadan, bireyi yaatarak kendini birey zerine kurarak ayakta kalmaktadr. Modern dnemde iktidar artk kendini gstererek deil de anonimletirip datarak toplumsal hayata nfuz etme yoluna girmitir. Bu sayede iktidar toplumsal hayat ierisinde, daha derin ve geni bir ekilde etkin hale gelmitir. Foucault, modern iktidarn insan bedeni zerinde kurulan bir iktidar olduunu dnr ve ona biyoiktidar adn verir. Biyoiktidar kuran insan bedeni olduu iin, bu iktidarn ayakta kalabilmesi de bu bedenin ayakta kalmasna baldr. Yani biyoiktidar bireyi yaatarak var olmutur. ktidar bunu gerekletirmek iin, kapatma meknlarnda (okul, hastane, iyeri, bakmevleri, hapishane gibi), disipliner teknikler kullanarak, bireyi istedii biime sokup dzene uyumlu hale getirmitir. Yani normalletirmitir. Sz konusu olan, yaamak iin yaatan, yaatrken de gzetleyen, denetleyen ve disiplin altna alan bir iktidardr. ktidarn kendini birey bedeni zerine kurarken en nemli dayana bilimdir. Bilgi-iktidar ilikisi biyoiktidarn olmazsa olmazdr. Bilimin bireyi konusu (nesnesi) haline getirmesi, onu fiziksel ve ruhsal, her ynyle zmleyip deifre etmesi, iktidarn birey zerindeki hkimiyetinde byk neme sahiptir. nk bireyi her ynyle bilmek, iktidarn da her ynyle sahibi olmak anlamna gelmektedir. Foucault bireyin, modern iktidarn egemenliini amasnn kaynan yine bireyin kendinde grmtr. Onun kendilik teknolojisi olarak kavramsallatrd

52

ey, modern iktidarn kurmu olduu bireyin kendi kendini, gc, akl ve istenci ile yeniden kurduu bir durumdur. Bilgi-iktidar ilikisinin ortaya att hakikatler ana skan bireyin, zgrln kazanmas iin, kendi hakiktini yeniden yaratmas gerekmektedir. Foucaultnun, bireyin geni apl hkimiyetine sahip olan iktidar olgusu konusunda ileri srm olduu fikirler, postmodernist dnce yanls dnrlerce desteklenirken postmodernizm kart dnrler tarafndan ise eletirilmitir. Ona yneltilen eletirilerden ilki, iktidar anlayna yneliktir. Foucaultnun iktidarn heryerdeliine vurgu yapmas, bir anlamda belirginsizletirip soyutlanmasna yol amtr. Bu durum Foucaultnun bilimsellikten uzaklamakla eletirilmesine neden olmutur. kincisi bireye ykledii misyona yneliktir. Kendilik teknolojisi ile kavramlatrd, bireyin iktidara kar direnmesinden sz eden Foucault, bu

direniin kaynan bireyde grrken, onu harekete geirecek etkinin ne olaca konusunda ak ve sistematik bir aklama retememitir. Genel olarak Foucaultnun iktidarla ilgili eletiriler konusunda geni apl aklamalar yapmasna ramen, zm nerileri konusunda yeterince aklayc, net ve sonuca ulatrc aklamalar yapamamas, Onu eletirenlerin en temel dayanaklar olmutur. Ayrca,

Foucaultnun, modernizmin arlkl olarak birey zerindeki olumsuz ynlerini gz nne almas, olumlu ynlerini gz ard edecek dzeyde modernizmi eletirmesi bilimsellie aykr bir tavr olarak deerlendirilebilir. Ancak, bu durum gnmz iktidarnn varlnn kaynann modernizm olduu gerekliini ortadan

kaldrmamaktadr. Modernizm, gnmzde bireyin yaamn ortaya kard sonularyla etkisi altnda tutmaya devam eden temel bir olgudur. Aslnda, Foucault, iktidar olgusunu yle derinlemesine ve tarihsel bir zmleme ile irdelemitir ki, Onun bu dncelerine yneltilecek eletiriler de kukusuz ayrntl bir alma gerektirmektedir. Foucaultnun fikirlerinin eletirilecek veya eksik noktalar olabilir. Ancak kabul edilmesi gereken bir gereklik vardr ki, Foucault, hem kendi dneminin hem de gnmzn bireyini, ona hkim olan iktidarn varl ve etkinlii konusunda nemli lde aydnlatmaya ve uyandrmaya almtr. Bu da bir dnr asndan yaplabilecek en nemli eydir.

53

KAYNAKA
Aslan, S., Ylmaz, A. (2001). Modernizme Bir Bakaldr Projesi Olarak Postmodernizm, C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt:2, Say:2. Bauman, Z. (2000). Siyaset Aray, (ev.: T. Birkan), stanbul: Metis Yay. Bauman, Z. (2003). Yasa Koyucular ve Yorumcular, (ev.: K. Atakay), stanbul: Metis Yay. Bauman, Z. (2007). Modernite ve Holocaust, (ev.: S. Sertabibolu), stanbul: Versus Kitap. Benhabib, S. (2006). Modernlik ve Eletirel Kuramn kmazlar, (ev.: S. Akkanat), Frankfurt Okulu, (.), Derleyen: H. Emre Bace, Ankara: Doubat Yay. Berman, M. (2006). Kat Olan Her ey Buharlayor, (ev.: . Altu ve B. Peker), stanbul: letiim Yay. Bernauer, J. W. (2005). Foucaultnun zgrlk Serveni, (ev.: . Trkmen), stanbul: Ayrnt Yay. Cirhinliolu, Z. (1998). Modernleme, Post-Modernizm ve Siyaset, Sosyoloji Aratrmalar Dergisi, Cilt: 1, Say: 1-2. Deveci, C. (1999). Foucaultnun ktidar Kavramsallatrmasnda Siyasal Boyutun Ayrtrlamazl, Dou Bat Dergisi, Ankara: Felsefe Sanat ve Kltr Yay. Say:9.

54

Dinler, Z. (1997). ktisada Giri, Bursa: Ekin Kitabevi. Duvarger, M. (2002). Siyaset Sosyolojisi, (ev.: . Tekeli), stanbul: Varlk Yay. Ercan, F. (1996). Modernizm, Kapitalizm ve Azgelimilik, stanbul: Sarmal Yay. Esgn, T. G. (2006). Postmodernizme Ramen Aydnlanma, Uluda niversitesi Felsefe Dergisi, Say:6. Evre, B. (2007). Bir Dn Biimi Olarak Postmodernizm ve Temel Parametreleri, Akdeniz ..B.F. Dergisi, Say:13. Foucault, M. (1999). Bilginin Arkeolojisi, (ev.: V.Urhan), stanbul: Birey Yay. Foucault, M. (2001a). Yapsalclk ve Postyapsalclk, (ev.: . Uma ve A. Utku), stanbul: Birey Yay. Foucault, M. (2001b). Kelimeler ve eyler, (ev.: M.Ali Klbay), Ankara: mge Kitabevi. Foucault, M. (2003a). Cinselliin Tarihi, (ev.: Hlya U. Tanrver), stanbul: Ayrnt Yay. Foucault, M. ( 2003b). ktidarn Gz, (ev.: I. Ergden), stanbul: Ayrnt Yay. Foucault, M. (2004a). Felsefe Sahnesi, (ev.:I. Ergden), stanbul: Ayrnt Yay. Foucault, M. (2004b). Toplumu Savunmak Gerekir, (ev.: . Akta), stanbul: Yap Kredi Yay.

55

Foucault, M. (2005a). zne ve ktidar, (ev.: I. Ergden ve O. Aknhay), stanbul: Ayrnt Yay. Foucault, M. (2005b). Byk Kapatlma, (ev.: I.Ergden ve F. Keskin), stanbul: Ayrnt Yay. Foucault, M. (2005c). Entelektelin Siyasi levi, (ev.: I. Ergden, O. Aknhay ve F. Kekin), stanbul: Ayrnt Yay. Foucault, M. 2005d). Doruyu Sylemek, (ev.: K. Eksen), stanbul: Ayrnt Yay. Foucault, M. (2006a). Kliniin Douu, (ev.: nci M. Uysal), Ankara: Epos Yay. Foucault, M. (2006b). Deliliin Tarihi, (ev.: M. Ali Klbay), Ankara: mge Kitabevi. Foucault, M. (2006c). Sonsuza Giden Dil, (ev.: I. Ergden), stanbul: Ayrnt Yay. Foucault, M. (2006d). Hapishanenin Douu, (ev.: M. Ali Klbay), Ankara: mge Kitabevi. Giddens, A. (2004). Modernliin Sonular, (ev.: E. Kudil), stanbul: Ayrnt Yay. Gkberk, M. (2000). Felsefe Tarihi, stanbul: Remzi Kitabevi. Jameson, F. (2003). Dil Hapishanesi, (ev.: Mehmet H. Doan), stanbul: Yap Kredi Yay. Jameson, F. (2004). Biricik Modernite, (ev.: S. Ouz), Ankara: Epos Yay. Kant, I. (1984). Seilmi Yazlar, (ev.:N. Bozkurt), stanbul: Remzi Kitabevi.

56

Kzlelik, S. (1996). Postmodernizm Dedikleri, zmir: Saray Kitabevi. Kkalp, K. (2003). Nietzsche ve Postmodernizm, stanbul: Paradigma Yay. Kk, M. (der.).(2000). Modernite Versus Modernite, Ankara: Vadi Yay. Mills, C. W. (2000). Toplumbilimsel Dn, (ev.: . Oskay), stanbul: Der Yay. zlem, D. (2004). Etik- Ahlk Felsefesi-, stanbul: nklp Kitabevi. Revel, J. (2006). Foucault Gncelliin Bir Ontolojisi, (ev.: K. Atakay), stanbul: Otonom Yay. Rosenau, P. M. (2004). Post-modernizm ve Toplum Bilimleri, (ev.: T. Birkan), Ankara: Bilim ve Sanat Yay. Sarup, M. (2004). Post-yapsalclk ve Postmodernizm, (ev.: A. Gl), Ankara: Bilim ve Sanat Yay. aylan, G. (2006). Postmodernizm, Ankara: mge Kitabevi. Tekeliolu, O. (1999). Moderniteye Skan zgrlk: Foucaultnun Kendilik Teknolojilerine Bir Bak, Dou Bat Dergisi, Ankara: Felsefe Sanat ve Kltr Yay, Say:9. Tekeliolu, O. (2003). Foucault Sosyolojisi, Bursa: Alfa-Aktel Kitabevi. Trombadori, D. (2004). Michel Foucault, (ev.: G. Aksay), stanbul: Chiviyazlar Yay. Wagner, P. (2003). Modernliin Sosyolojisi, (ev.: M. Kk), stanbul: Doruk Yay.

57

Waters, M. (2008). Yap: Yaam Belirleyen Gizli Kalplar, (i.), Modern Sosyoloji Kuramlar,(ev.: A. Esgin; ev. Ed.: Z. Cirhinliolu), stanbul: Gndoan Yay. Yakupolu, M. (1999). zne ve Sylem, Dou Bat Dergisi, Ankara: Felsefe Sanat ve Kltr Yay, Say:9.